автореферат диссертации по философии, специальность ВАК РФ 09.00.11
диссертация на тему: Формирование и развитие духовных ценностей (социально-философский анализ)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Формирование и развитие духовных ценностей (социально-философский анализ)"

ЭОЖ 101.8:316.3+130.3.

Крлжазба кукдли.шда

ол

МУР МУРАТОВ СЕРЖ ЕСЕНТАИУЛЫ

РУХАНИ КУДЦЫЛЫК,ТАРДЫЦ КДЛЫПТАСУЫ МЕНДАМУЫ (Э Л ЕУ МЕТТ1 К- Ф ИЛ О С О Ф ИЯ Л ЫК, ТАЛДАУ)

Мамандык, 09.00.11 - олеумегпк философия \

Философия гылымдарынын, докторы гылыми дэрежесщ алу ушш дайындалган дисссртациянын ■ АВТОРЕФЕРАТЫ "Г.

К,азак;стан Длматы 2000

Жумыс КР БРМ Философия жэне саясаттану институтыныц кдзак, философиясы бшимшде орындалды.

Рылыми кецесшк К,Р УРА корреспондент-мушесц

философия гылымдарыныд докторы, профессор Нысанбаев Э.Н.

Ресми оппонеиттер: . философия шлымдарыныц

докторы, профессор Молдабеков Ж.Ж.

у философия гылымдарыньщ

докторы Марданов К.

философия шлымдарьшьщ докторы, профессор Ниткалиев У. Т.

Жетекип уйым: Кдзактьщ мемлскеттж баскару

академиясы, философия жэне тарих кафедрасы

Диссертация 2000 жылы " ^ саг. 14°°-де

К,Р БРМ Философия жэне саясаттану институтынын, философия гылымдарыньщ докторы талыми дэрежесш алу уиин диссертация крргалатын Д. 53.36.02. диссертациялык кецестщ мэжь л1сшде крргалады.

Мекен-жайы: 480100, Алматы кдласы, Курмангазы кошесл,

29.

Диссертацш1мен 1-\Р БРМ Орталык, талыми ютлпханасында (Алматы каласы, Шевченко кешеа, 28 уй) танысуга болады.

Автореферат 2000 жылы " " , таратылды.

Диссертациялык, кенестщ

галым хат1дысы, философия /;, ,

гылымдарыньщ докторы, профессор * Сэбит М.С.

ЖУМЫСТЫЦ ЖАЛПЫ СИПАТЫ

Зерттеу так^рыбыныц езектшгЬ Адамзат тарихында кунды-льщгардьщ кэльштасуы мэселеа ерте заманнан-ак; ойшылдар-дьщ, гуламалардын назарында болыл келщ. 9cipece, рухани кундыльтктардьщ жуйесш кзлыптастыру, онъщ кзлыптасутупне-пздер1 мен себептерш, крзгаушы KyiuTepi мен курылымын анык,-тау, oriroii кезендеп оньщ ер турл1 кершютерш айшыктау езекп-лш зор мэселе болыл отыр. K,a3ipri Кдзакстан халк,ьт ушш, бола-шак^агы XXI гасырдьщ азаматы ушш, мемлекетйздеп кез кел-ген улпъщ екМ ушш кдндай кундылык; басымдылык,танытады? Руханилык, феномена жешнде тарихи процесте эр турл1 гулама-лар кандай гшарлер бщддрдх? Когамдагы коптеген кдйшылыкхар-дьщ кдйнар кездерш олар немен, кандай урдюгермен байланыс-тырды? MiHe, осындай кептеген сурактарга бул енбекте жауап та бута талпыныстар жасалынган.

Эрине, 6ip диссергациянын келемшде когамныц рухани ем"[рпгдеп барлык, курд ел i мэселелерге толык, жауап беру киын. Бул жумыста непзшен адамныц болмысыньщ езегш курайтьгн кубылыс рухани кундыльпсгар екеш тужырьшдалып, олар олеу-мегпк философия тургысьшан талдаудан етозшедь Адамньщ курд ел i табигаты тек кяна материадцык. иплжтерди сураныстар-ды, мук,таждык,тар мен к;ажетттктерд1 кянагаттандырумен шсктелмейдк 9p6ip адамга вшрде мшдет турде рухани кунды-льгктар кажет. вйткет Акикзт, Жаксылык, Эсешдк-п ем1рдеп оздершщ рухани багдары еткен элеуметпк субъектшердщ гана бул дуниеде шынайы Мэнге, уйлес1мд1 пршшкке жакындауга, дамуга, керкеюге мумкшдш ашылады.

К^азак, тотшрагында влйр сурген талай гуламалар, кернекп ойшьшдар ep6ip адамньщ жеке бакыты сол этникалык, кдуым-дастыктьщ сан астарлы мэселелершен, кундылыкхарымен, даму багыт-багдарларымен тыгыз байланысты екенш ескертт огырган. Мэселен, Эл-Фараби ез заманывда: "Адам квп нэрсеге муктаж болгандыкган, ©зше KeperiH когамдаскан ортадан гана таба алады. Жеке жан neci адамдар б1рлестшнщ аркасында гана жетшп, ез к,аб1леттерш шындай туседь Осыдан келш олардьщ элеуметтж мши кзлыптасады", - деген скен /1/.

бркениеттенген кргамды кдлыптастыру мшдеттер1 ep6ip

этникалык кдуымдастыктыц дамуы мен тугае медениет ретшде уйымдасуьша сэйкес келщ отырады. Сондыктан кандай этникалык, топ ушш де жада азаматтык, кргамга, ашык, кргамга ету жолындагы кдйшылыктарды жумыла кетеру болашагы тур, езара сухбаттарды уйлеегмдешпру кджеттшктер! бар /2/. Соган орай этникалык, мэдениетке сай келетш улттык, мэдениети (диш) айшьвдгау, ежелден кдлыптаскан этникалык, стереотиптердщ бейсаналыкдурде е млр суруш аныктау, этносаралык, сиысушы-лыкгын эр турл! кернйетерш пайымдай, ¡шюэтникалыкжисгелу-лердщ езекгерш ¿здеу мэселелер1 тощрепнде осы ецбекге бгрша-ма тужырымдар мен корытындылар айтылады. Кейб1р угымдар-дьщ колдану болашагына жада тургыдан талдау жасалынган. Шышс пен Батыстьщ оргасына орналаскан Кдзак,стан этно-курылымд ык, кешелч'пндеп. ерекше дшцк сипаттамалар тулганьщ кдндай багытта дамуьша колайлы болатыны кдрастырылган, кейб1р дастурл! урдютердщ магынасы аныкгалган, болашагьша болжамдар жасалынган.

Кундыльщгык кдтынастар философиянын непзп мэселес! "Адам-Элем" кдтынасыньщ ажырамас бол1г1 больш табылады. Ол танымдык., болмыстык жэне логикалык непздермен катар туратын философиялык теорияныц б!р саласы, элеумегпк философшшыц зерттеу объекткк Кргамда кдлыптаекдн жэне омлр суретш кундылык^ык, катынастарга, олардын, жуйесше кдрап, сол элеумегпк болмыстыц езшдис келбетгн, онын влеу-меттж портретш жасауга болады. Эсхресе, кргамдык жуйелер б1р куйден еыш'юше ауысьш жаткан кезенде, бурынгы улплер (парадитмалар) сараптан етш, жацалары кдбылдану уакыты-сьшда элеумегпк кендстЬсгеп кундылыктар багдары улкен езге-р1стерге ушьфауы мумкш. Сондыктан бул проблемаларды тео-риялык сараптаулардан еткьзу озектшп зор мэселе болып кала бермек.

Такырыптыц зерттелу децгеш. Кундыльп^тарды зерттейтш саланы аксиология деп аталагыны зерттеухшлерге белгш. Ал, ещц сол кундылыкдар меселесше философия тарихында кдндай гпюрлер бшнриш. Соган кь1ск,аша токтала кетел1к. Антика заманында ем1р сурген Сократ: "Игиик дегеш\йз не?'" - деген сурах,™ кой га н болатын. Ол уакыттагы философтар кунды-лыктарды болмыекд барьшша жакындатып, кейб1р жагдайда б1р-

б1р1мен сэйкестещцрщ келд1, ягни аксиология онтологиялык; формата ие болды. Аксиология теориясы туралы айту ушш ол онтологиялык; непздерден озшщ салыстырмалы енписш алу керек ед1. Сондыктан Антика заманында ез1ндж курылымы бар, кундылыкдар туралы шм - аксиология кдлыптаса крйган жок, едк Б1рак, ку нд ылык,тардыи абсолюта жэне салыстырмалы к,асиеттер1 туралы тусшгктер ерте заманнан-ак, пшрталастар тугыза бастады. Мэселен, Платон ушш ен жогаргы кундылыктар абсолютг1турде ом1р суред!, ал софистер болса, ездершщ атакды "Адам барлык нэрсенщ елшемг' деген тезис1 аркылы барлык, кундылыкхардъщ адамдардьщ багалауьшан ететшгн бщщргп, олардын, салыстырмалы кдсиетше назар аударган. Аристотель кундылыктар элемш ж1ктеуден етюзу кджеттштн айтады. Ол адамньщ даналыгъшьщ олшемг - онын, кдндай кунды нэрсеш таба бшушде деген тюрд! келг1рген.

А.Ф.Лосев Платонньщ кундылыкгард ы объективт! — жалпы сипатта к,арастыруын софистердщ тусппктер!мен салыстырады. Ол софистердщ кезкдрастарында субъективизм багьшышты рел аткарганын айта келш, олар жалпы мойындалган объективп кундылыктарды субъекгивт1 туйсжтер тшгне аударган ед1 деген пшрд1 бидаред! /3/.

Этика мен эстетиканыц ара ж1гш аньщтаган, кейде б}р-б1рше карсы к,ойган Аристотель болып табылады. Ол табигат пен моден иеттщ, кундьшыкхар мен олардын мэдени формалардагы коршктерщщ айырмасын айтады (содшсында кундылыктар субъсктивт! сипатта айшыкталады деген пшрд1 бшд1ред1) /4/.

Жана платоншылдар заманында кундылыктар сипаттамасы адамдык; магыналардьщ унем! езгерш отыруымен байланыс-тырылады. Бул кезецнщ ерекшелт мэдени формалардын, элемдгк, жалпыадамзаттык, магынага ие бола бастауында.

Немктщ классикалык; философ иясында кундьшыкхар олем! жана угымньщ кец таралуымен сипатталады. Бул "еркшдж" категориясы. Ерюндж — адамныц ен куд^регп кундылыгы деген угым калыптаса бастайды. Кезшде немютщ улы философтары Кант пен Гегель де кундылыктар мэселесше назар аударып, оркайсысы талдаулар журпзген. Кант аксиологиялык, гусшис-тердщ калыптасуы уипн элемд1 накты (рсалды) жэне идеалды деп екгге белу керек деген шартты усынады. Ал кундылык,тар

болса адамньщ алдына крйган максагтарына жету жолындагы факторлардыц мэндшшнен туындайды деген ойды бицдредк

Кантхьщ "Тужырымньщ кабшегше сын" деген ецбепнде о\пр кундылыгы мен тулга кундылыгы айтылады, еркшдж абсолюттк кундылык, репнде кдрастырылады. Ралым непзшен зерденщ мшдетш адамгершипк задымен баштныстырады /5/.

Кундылыкгар теориясыньщ алуан тургн кершктершеи б1рту-тас курылым туьшдап, езшгше философиялык; келбет кзлыпта-сады. Енд1 кундылыктар теориясыныц эртурл1 типтерш курай-тын философиялык, жэне социологиялык, кондепщшюрга токха-ла кетелж. Алгаиодл типке - натуралиспк психологизм^ жатк!>1-замыз. Оньщ еюдцер1 кундылыкдардыд кдйнар кезш адамньщ биологиялык,жэне психологиялык, сураныстарымен байланыс-тырады. Объективп дуниедеп кез келген кубылысгьщ, заттьщ езцдак кдйталанбас кундылыгы болады деген пиар айтылады. Бул багыттыд ерекшелш - эрб1р заттьщ нак,ты табиги кдсиет-терш, оньщ кундылык^ык айшыкгарымен астастыруында. Со-нымен, кундылык непзшен эмпирикалык, феномен ретшде карастырылады.

Екшша тинке - аксиологиялык, трансцендентализмд1 жаттды-замыз. Оньщ непзп оюлдер1 - Г.Риккерг /6/, В.Виндельбанд /7/ жэне т.б. Бул багыттан натуралисток кезкдрастарга езпщк оппозицияны байкд1шыз. Оларды жадакантшылдардыд Баден мектебшщ екищер1 деп есептейдг. Бул агымньщ ерекшелш -кундыльщгарды идеалыц, трансцендентт! элеммен тыгыз бай-ланысты нормалардан гздеушде. Бул нормалардьщ к,алыптдсуы ете курдел! процесс жэне ол б!р сэгплж кубылыс деп есептел-мещц, оньщ курылымы эртурл1 рухани кдтынастардыц езшдЬс кррдалануы деп карастырылады. Бул кундылыкгардын кдтарына Акикдт, Сулулык, Игшк, Ерк1шцк сиякты рухани элемнщ кубылыстары жатады. Сонымен кундылык - крршаган ортаньщ пакты нэрселер1 емес, сананьщ кдтпарларында кдлыптасатын трансцендентальд] нормалардьщ эркллы формасы.

Г.Рикерттщ пайымдауынша, кундылыктар элеумегпк шын-дыкта физикалык немесе психикш1ык.турде болмайды, олардьщ мэт деректипгшде емес, мадыздылыгында /8/. Бул жерде Г.Риккерттщ кезкарасын жай гана субъективт1 идеализм деп успрт айта салу га болмайды. Себеб1ол кундьшыкгардьщ маныз-

дылыгын жеке адамнын, субъективп багалауымен шектемещц, сол денгейде калып коймайды. Мацыздылыкхы Риккертжалпы-лык, угымдармен аныкгап, оны объектит! eMip суру децгейгне дешн кетередь Я гни объективтшк абстарктш1 тусипк емес, ep6ip даралык,тьщ eMip суру кещсттнде болуга тшстийк, оныц мэшмен байланысты шама кдлып, кубылыс деп тусшшедь Бул кундылыктарды нелзшен рухани кундылыктар децгешнде карастыру деген сез.

Жогаргы зердел1 кундылыкгард ьщ ьщырауы адамдар арасын-дагы жжтерд1 тугызып капа коймайды, сонымен к,атар буюл мэдениеттщ ipreTacbiH шайкдлтады. Муны, ecipece жанакант-шыл Э.Кассирер ез ецбектерщде жакры талдай бшген. Оньщ пшршше, эргамнщ жеке арманы, тшек-талабы, фантазиясы дараланган (окдгауланган) куйде OMip кешкен жагдайда мэде-ниеттщ пэрменда дамуьша елеуи улес косылмайды. Еылым, онер, Tin жэне лгэдениет, жалпы алтанда рухани дуние "тутастан-ган галамды" курамай, социумда взшдж ортак, мак;сат койылмай адами рух тек ойнаумен, озш-оз! алдаркатумен болады /9/.

Персоналистж онтологизмд1 ушшдй типке жаткьтзуга болады. Бул багыттьщ екш М.Шелер /10/. Басты ерекшелт - кундылыктар дуниесщде езщдж иерархия бар деп есептеушде. Бул жуйенщ ен жогаргы сагысьша шеказ субстанция - кудай койы-лады. Ал оган деген махаббат - адам сез1мшдеп ен жогаргы форма деп есептеледь Бул кундылыкдардан кеюнп орьшдарга ''эсемд1к" пен "танымдык;' кундылыктары крйьглады. Сейтш, дши этиканьщ принциптер1 бул багыттьщ непзп. Tiperi больш табылады.

Келес! типке - мэдени-тарихи релятивизм конце пциясыжа-тады. Бул багыттьщ екщдер1 - Дильтей /11/, Шпенглер /12/, Тойнби /13/, Сорокин /14/ жэне т.б. Олар аксиологиялык плюрализм идеясын усынады, ягни эр кубылыстыц кепжакхы кундылыгы болу мумюндйше токталады. Бул концепцияньщ ерекшелш - ол 6ip гана 'шьшайьГ ку1одьтык?ьщжуйесшщ шец-бершде шектелш калмауында, opoip модени-тарихи кезенде басымдык; танытатыи кундылыкдар жуйес1 мен кундылыктар багдары болатындыгын мойьшдауда.

Кундылыктардьщ социологиялык концепциясы тагы 6ip тип болып табьшады. Бул багыттьщ непзш салушы М.Вебер /15/.

Маркстис философия кундылыктарга арнайы токхалмаса да, оларды элеуметтж-тарихи, экономикалык жэне таптыц масе-лелермен тыгыз байланыста кдрастырады. Марксизм квтерген кундылыкдар "тендйс", "еркшдЬс", "ецбек", "едтетттк" жэне т.б. жалпыадамзаттьщ рухани кундьщьщтар кдтарына жатады. Б ¡рак, бул кдсиегп кубылыстардьщ кргамда орнауы , орныгуы жоншдеп мэселеге келгенде улкен агаттык ж1берицц, ягни куштеу, зорлау, баскд сезбен айткднда революциялык; жол тандалды.

Аксиологияньщ шм ретшде кзлыптасуына улесщ крскдн философ Ф.Ницше болган /16/. Ол езшщ "Мораль генеалогия-сьГ деген ецбегшде кундылык^ар дуниес1мен философтар айналысуы керек екендтне, непзшен адамдардын "жак,сы мен жаман", "ишйкпен зулымдык," сиякхы кд рама - карсылыккд белу дэстурш терец таддаудан етюзу кзжеттигшне назар аударады. Шьшыменде, кез келген кубылыс ез корпистерщ эртурл1 жаг-дайда эркилы байкатуы мумкш. Сондьщган кубылыстар кдсие-тш абсолюхтеуге болмайды.

"Философияньщ максаты кундьшыкуарды аныктауда" - деген Ницше. Ол болмыс пен кундылыхты б1р-б1ршен тыгыз байланыста, ажыратлай, спуспре кдрастырады. Ал, М.Хайдеггер болса ол екеушщ ара-жтн ашуга тырысады. Ницше XX гасырдьщ басында Европаны жайлаган нигилизмнщ сипатын ашады жэне оньщ каз5рп батыстык мэдениеттщ ¿ргетасына айнала бастага-ньш керсетедь Нигилизм — батыстык, мэдениеттщ дагдарысы ретшде кундылыктарды жалпы турде жокка шыгарумен байла-нысты екенше назар аударады. Ницшенщ пайымдауынша, кундылык мэндгк категорияга жатпайды, ол тек багалау (интер-претациялау), немесе Субъекгшщ элемд! танудагы пню интен-циясы, тэж1рибес1. Бул кезкдрасты кейш Дильтей дамытып, геременевтикалык; багыт денгешне дешн кетердь Феноменология, экзистенциализм жэне елар философиясы сиякды багьггтар угшн теориялык, багдарга айналды.

Философиялык, универсальд1 децгейдеп сипаттама адамга деген ерекше багалауды туьшдатады. Бул орайдя К,.Эб1шевтщ ойына назар аударган орынды: "Адам жогаргы кундылык, ол озшше-ак, озшллк кундыльщ бола алады, бipнэpce аркылы кувдьшыкка ие болмайды. Б1рнэрселер аркдсында. Адамга оньщ

к,ундылыгын хабарлайтын улы куштер жок;. Адам езшщ кундылыгыньщ бастауын ознтде устайды. Бул мумкшджтер тек адамда бар магыналар. Адам бул мумкщщктерда езшщ ¡с-эрекетй epкiндiriн жузеге асыруы аркылы курайды" /17/. Мемлекеттщ Q3i адам ушш, оньщ муддес1 уипн к,ызмет етпесе, туб! деструктива нэтижеге жетед}, даэдарыска ушырайцы (согыскд, кырган-ra, penpecci-rara жол бер!лсдГ). Гегельде булжайлы, "даралыльщ мемлекета уйымдастырудагы öipiniiii жэне жогаргы бэрще бойлайтын аныкуамасы", - деп бекер айтылмаган/18/. Сондык,-тан, кундьглыктар туралы жаца теориялар адам мэселесше барьшша kohlt болып кдна ал га жылжи алатынын байкэдык,.

Кдзакстандык; философтар кундылыкхар мэселесше елхм1здщ тэуелаздтн алган кезецнен бастап терец мэн бере бастады. Кептеген ецбектерде кундылык, мэселесг карастырыда бастады. К,ундылыкхардъщ мэн! мен табигатын айкындауда Акикдггы ¡здеумен, еркщджтщ мацыздылыгымен шы га рмаш ыл ьгк,тын жэне руханилыкдьщ аркдуымен байланыстырган зертгеушшерге K,.9.96imeBTi, М.З.Изотовты, У.Е.Ергатщд, АД-Касабекп, А.Х. Кдсымжановгы, А.Б.1\апышевт1, С.Ю.Колчигшад, А.Г.Коси-ченконы, Б.КДудайбергеновп, Г.Г.Соловьеваны жаткызуга бо-лады. Бул авторлардьщ едбектерг, кокарастары диссертацияда кещнен айгакхалды.

Кундылыктар жуйес1 белгш элеуметтж-этшпсалык, кдуым-дастыкта кдлыптасып, дамитьш болгандыктан ол аукымдагы мэдени, дьлдж, идеялык,, мураттык, багдарлардыц мацыздылыгы зор. Бул тургьща зерттеу барысында С.Н.Акдтайдьщ, Т.Айтка-зиннщ, Р.Б.Эбсаттаровтьщ, Н.Байтенованыц, Т.Х.Еабитовтьщ, К.Киибековтьщ, Р.К,.Кешржановтьщ, Г.В.Малининнщ, K.M. Мардановтьщ, Ж.Ж.Молдабековтъщ, Э.Н.Нысанбаевтьщ, К.Ш. Нурланованьщ, Б.Нуржановтьщ, Т.С.Сэрсенбаевтьщ, СД.Тан,-каевтыц, А.А.Хамидовтьщ, М.Ш.Хасановтъщ, Г.К.Шалабае-ваньщ, Н.Шаханованьщ монографиялары мен макалаларындагы фштософиялык тужырымдары проблеманы жандша сараптаута непз болды.

Когамдагы моральдж, кукыктык сананьщ дамуы, адамгер-шипк принциптершщ орныгуы кундылыкхар жуйесше тубегешп эсерш Т1шзед1. Сондыктан осы салада квпгеген ецбектер жариялаган F.F-Акмамбетов, М.С.Аженов, С.Ж.Кенжебаев,

О.Т.Ниткалиев, М.С.Орынбеков жэне Н.К. Сейтахметовтардьщ гылыми тужырымдары назар аударарльщ.

Руханильщ пен рухани кундылыктар мэселелер! дши сана-мен, оньщ гасырлар бойы кордалаган кудыльщгарымен де аста-сыпжахады. Бул жерде дшге категорияльщ, кубылыстык,децгей-де жан-жакды талдаулар жасаган к.азак,стандык,фшюсофтардьщ ецбегш атап еткенжен. Атап айткднда А.И.Артемьев, Г.Е.Еам, К,.Ш.Шулембаев, А.К.Султангалиеванъщ ецбектер1 дши кунды-лыктардьщ мацыздыларын сараптауга арналган.

Бул фнлософтардьщ ецбектершде аксиологияльщаспекткер танымдык, он тол о гил лык мэселелермен уштасьш жатады. Коп авторлардьщ концетщиялары адам мэселесш езекп, непзп етш алудан басталады. Бул Kiuipri кезендеп философ ияльгкдгьшдар-дьщ позитивт1 багдары. Ал кундылыкхар мэселесш элеуметтпс философияльщ тургыда карает ьтр уд а да осы методологиялык, непзден алые кете алмаймыз. Ойткеш, кез келген жалпыадам-заггьж, мацыздылыкка ие бол га и феномен эзшщ ™icxi керЬйсш, мэшн даралылык, децгешнде байкдтады, жузеге асады. Бул кундылык субъектнпнщ рухани даму, жет!лу, кемелдену проблемасымен астасьш жатады, ягни рухани кундылыктардьщ тутас сипаттамасын кэжет етед1.

Сонымен кдтар кундылыкхар меселесше арналган б!рнеше диссертащмлар крргадцы. Мэселен, Нугманова К.Ж. "Общечеловеческие ценности и их объективация в национально-этнической культуре" (Алматы, 1997) деген так,ырыпта диссерта-циясьш улгтык- этни калы к, кундыльпегармен жалпыадамзаттык, кундылыктар аракатынасын зерттеуге арнаган /19/. Ол оз ецбегшде диалектикалык, байланысты куптай отырып, бул катынаста жалпыадамзаттык; кундыльщтардыц басымдык танытуы кажеттшшн дэлелдеуге тырысады. Осы тургыда E.H. Эубэировтьщ ецбеп жазылган ("Проблема ценностей в контексте трансформационных процессов общества переходного периода". Алматы, 1999) /20/.

Рухани кундылыктарга жакын мэселелер К.М.Мухамед-жановтьщ "Духовные интересы как источник и фактор самореализации личности" (Алма-Ата, 1992) деген диссертациялык,енбе-гшде кдрастырылды /21/. Бул автор рухани кундылыктардьщ тэрбиелш кызметш жан-жакты талдаудан етюзедь

Сонымен катар кундыльщгар мэселесше алые шет елдерде Р.Инглехарт, М.Рокич, Р.Вильямс, С.Пеппер сиякды зерттеу-шшер назар аударып, жжтемелер жасауда б1ршама нэтижелерге жегп. Бул зерттеушшерде езщщк ерекшелжтер бар.

Б1рак, рухани куидыл ы ктардыц жана тарихи кезендеп таби-гатьша, мэнше, кьтзметше арналтан тутастанган ецбектер эз1р жарык; кере койган жок;. Сонш кезенде жшрек жарияланып жаткдн макдлалар саяси кундылыктар женшде. Бул саяси еге-мегш^ктщ ныгаю кджегппне орай туспикт! де болар. Дегенмен когамньщ ен непзп субъекта — адам болгандьщтан, оньщ рухани ем1рщцеп кдлыптасу процестер1 мацызды мэселе болып кала бермек жэне оган элеуметтж философиялык, тургыдан сурьштаулар, тужырымдар жасау вм1р кажеттшп. Диссертация осы мэселелерге арналган.

Зерттеу жумысыньщ иакраты мен мпщеттер1. Диссертациялык, жумыстьщ непзп максаты — социумдагы рухани кундылыкгар-дьщ калытттасуы мен дамуына элеуметтж философия тургысы-нан талдаулар жасау, казхрп кезендеп басымдык, танытатьш адами кундылыктар жуйесшщ курылымын сараптаудан отизу. Осы максаткд жету жолында зерттеу жумысыныц алдына мы-нандай мщдеттер койылды:

- кундылыкгарды философиялык; талдаудьщ теориялык,жэне методологиялык непздерш аныктау;

- философияда керппс берген аксиологиялык, агьтмдарга сурьштаулар жасау, салыстырмалы талдаулардан отк!зу;

- кундылыктардьщ курылымы мен типологиясын кзрастыру, олардьщ зерттеулердеп эркдаыгьш керсету;

- руханилык, кубылысына бершген эр турл1 тужырымдарды саралаудан етизу;

- рухани кундылыктарды адам болмысынын езеп екендшн дэлелдеу;

- рухани даму жолы аркылы адамньщ акикатка карай жакындай тусетшдтн керсету;

- тарихи процесс контекспндеп рухани кундылыктардьщ иерархиясын талдаудан еткьзу, кдзактьщ дэстурл1 дьтшдеп ерскшел]'ктер1н керсету;

- Кржа Ахмет Иасауи шшшдеп рухани кундылыктар жуйесщ жжтеу;

- улттык жэне дши кундылыктардыд езара байланысьтн тужырымдау, айырмашьшык,тарын керсету;

- отпел! кезецге тэн жаца кундылыктар курылымыныц кдлыптасу урдктерше талдаулар жасау;

- этносаралык, сиысушылык мэселесшщ кундылыктык елшемдерш керсету;

- XXI гасырдьщ басында ел]м1зде басымдьщ танытатын кундылыкдык, багдарларды анык,тау.

Зерттеу жумысыньщ. теориялык; жэне методологиялык, непздерк Бул жумыста автор тоталитарлык, когамга тэн абсолют-тж, текепреспк, шенесулпс, сьщаржакты айшыктамалардан арылуга тырысады. Сол багыттажада, ¡ргел! зерттеулер эд]стерт мен тэситдерш, устанымдарьш, принциптер! мен тугырнама-ларын крлдануга тырысады. Сондыктан непзп методологиялык, тургы етш кепфункцианалды багдарларга суйену, универсалдык, устанымымен туащцру, кубылыстыц кеп елшемд1 касиеттерш мойьшдау сиякты принциптер альшады. Сонымен катар автор рухани кундылык, мэселесш зерггеудш, ерекшелггше сай тарихи-этникалык накдъшык, этникалык салыстыру, интеграциялау, дифференциациялау, акикаткд сэйкес келу сиякты принциптер мен устанымдардьщ ерекшелйш де ескерш отырады. Кундылык,-тарды зерттеуде непзп багдарлар - субъекп-объектии кдтынас пен эрекет тургысы болса, онда рухани кундылыктарды зерттеуде субъект пен субъект катынасы жетеюш роль аткдрып, тутас-тьщ принцит доминантага айналады.

Бул диссертациялык; ецбек философия тарихында кернекп орын алган философтардыд онтология, гносеология, тарих философиясы, мэдениет философиясы бойьшша ецбектерше суйене отырьш, аксиологияльщ шмнщ езшдпс философияда орны бар екендшн дэлелдейтш теориялык жэне методологиялык; непздерге суйенедь Бул тургыда аксиологияньщ ¡ргетасын калаган жадакантшьшдармен (Винделъбанд, Риккерт, Кассирер) катар руханилыкты зерттеп журген казакстандык философтардыд (К,.Эбшхев, А.Хамидов, Б.Кудайбергенов, А.Кдсабек, С.Ю.Колчигин, Э.Нысанбаевтардыд) ецбектерш атауга болады. Эрине, элемдж элеуметпк философияныд жеткт1ктер1 ескершедь

Диссертациялык, зсрттеудщ жадалыгы. Жумыстыд гылыми

жацалыгы — рухани кундылыктар мэселесш алгашкы рет кдз1рп етпел1 когамньщ кайшылыктарга толы тарихи кезещнде элеуметпк-философиялык талдаулардан еттазшшушде.

Автор казак, жершде ежелп заманнан 6epi кдлыптасып, урпак,таи урпакка 6epuiin келген рухани кундылыктар жуйесш, олардыц универсалыц-адамдык сипаттарын жан-жакты сараптаудан етюзедь Тарихи процестщ тутастыгы сакгалуы уппн мэдениеттердщ гана емес, урпактардьщ да оркениетпк сухбаты болу керектшш дэлелдейдь Диссертацияньщ ей бойында накты процестщ логикасына сай руханилык элемшщ ipi тулгаларыньщ cinipreH ецбектер1 аксиологиялык аспектшер бойынша сурып-талады. Кдзакгьщ рухани болмысыныц калытгтасуы мен дамуьща улес коск,ан: Крркыт, эл-Фараби, Иупнеки, К,ожа Ахмет Иассауи, Уэлиханов, Алтынсарин, Абай, Шэкэр1м сынды гуламалардьщ жасампаз кызметтер1 талданады, олардыц халык,-ты iurreiiri б^рпспрудеп, адамньщ кад1р-касиетш кетерудеп ецбектер1 багаланады. Сонымен кдтар бул ецбекте темендепдей непзп гылыми нэтижелерге кол жетюзицц:

- Кундылыктар теориясьшьщ философия саласьшда кдлып-тасуына талдаулар жасалынды, эр турл1 философиялык, социо-логиялык концепциялардьщ методологиялык, устанымдарын-дагы ерекш^ктер аныкталды; ap6ip гылыми концепцияныц оз1не тэн жeтicтi^cтepi мен кемшМктер], ягни шектеул1 мумгашцкгер1 болатындыты керсетшед1;

- кундылык, категориясы кажеттгк, мудде, калып, мурат угымдарымен езара катынаста карастырылып, оньщ езшдпс ерекше субъект] ге маныздылыгы аныкталды; субъектаралык, катынастагы ерекше орньшьщ болуына байланысты жэне адамньщ жетшущдеп конструктива кызмегше орай рухани кундылыктар мураттармен сэйкес келетщ кездер! болатындыгы дэлел-денедг, MiHe осындай рухани кубылыстарга багдар жасаган жэне соны сактай бшген кргамныц дамуга, гулденуге мумюндЬсгер1 ашылатьщдыгы корсетигедк

- к,ундылык,тардыц курылымы, т1Шологиясы аныкталды, рухани кундылыктардыц орны айкындалды; кундылыктар иерархиясында рухани кундылыктар ец жогаргы орынды иемде-nin, когамдагы рухани саланы ушескшруии кызметщ аткара-тындыгы тужырымдалды, оларды ж1ктеу барысында максат

кундылыкпгар деп атайды;

- адамныц рухани к,ундылык,тарыньщ кдлыптасуындаты руханилыктыц мацызды рел1 корсетшдк оньщ феномендж ерекшелжтер1 тужырымдалд ы; руханилыкты кргамныц рухани ехпршде руханисыздьщкд кдрсы туратын непзшен од магына-дагы атрибуттардан туратын кубылыс ретшде танылады; адам-ньщ рухани кундьшьпсгар жуйес1ндеп аныктаушы фактордьщ релш аткдратындыты диссертацияныц курылымын бойлап керсетшед1;

- элеуметгис-философиялык,тур1ыдан рухани кундылыктарга сипаттама беривд жэне олардьщ адам мэнш ашудагы орны байыпталды; адамньщ мэншдеп жетекдп релд1 оньщ рухани элеш аткдратын болгандьщган кргамдагы кдтынастардыц йшнде рухани кундылыктардьщ мацыздылыгы жогары екендт дэлел-денед!, эрюмнщ даралыгы ескершу кджеттт. керсетшедц

- акикатка карай талпыныстын. адам ушш рухани дамумен астасатындыгы дэлелдендк болута тшстш ж децгешндеп занды-лык,тардьщ философиялык, астарлары айкындалды; эслресе, акикдттьщ адамныц рухани жетшуйщеп кызмет1 унем1 Ралам-мен, кэсиегп кундылыктармен ундеспкте, уйлеслмдшкте болуга тартуында екендт корсет1лед1, онсыз адам ем1р1ндеп кейб1р бейберекеттткте тэртш орнамайтындыгы тужырымдалады;

- тулганыц тарихи процесте кальштасуьшда гы дэстурщ дщдщ ереьсшел1ктер1 аныкталып, олардьщ непзп детерминанттары керсетшдк эрб1р мэдени кдуымдастыктьщ курьшымында (этни-калык,, дши, этатикалык,, элеуметтж жэне т.б.) калылтасатын рухани кундылыктардьщ езара байланысы, эвояюциясы, транс-формациясы менталитетсж ерекшелгктермен астасып жататын-дыеы тужырымдалады;

- К,ожа Ахмет Иасауидьщ сопылык, философиясына сэйкес рухани кундылыктардыжзктеу1 тужырымдалган; сонымен катар ортагасырлык; далалык дуниетанымдагы исламдыкдши калып-тардьщ, багдарлардыц орныга бастауы айшыкталады;

- мэдени-тарихи ахуалдьщ непзш кураотьш улттык,болмыс-тьщ кундылыктар мен рухани курылымыньщ ерекше саласына жататын дши кундылыктар арасындагы езара кдтьшас зергтелдк бурынгы дихотомиялык, карсы крюдын орнына диалектикалык байланыс бар екен1 керсетшдц конфессиялык, ерекшел1ктерге

тан сипаттамалар талданып, олардагы кейб!р шектеулердщ туптамыры конфессиялык, сьщаржакуылыкда екет айгакталады;

- егпел1 кргамдагы кргамдык, сананьщ бетбурысына байла-нысты езгерген кундылыкхык, басымдылыктар анык,талды, рухани кувдылыктардьщ манызы ескет дшгелдещц; социумдык, децгейдеп басьшдык,танытатын кундыльпдгар елшем1 тулганьщ дамуына, жетшуше сайкестсну1 тшмд1 процесс екеш айтылады;

- когамдагы элеуметтж, рухани турактылык, ушш этносара-лык; катынастардыц уйлес1мд1пн ныгайта тусу к,ажеттипп керсе-ттлш, бул процестеп рухани кунд ылыктард ыц мацызы ашылады; этносаральпс, сиысушылык, мэселеа тшмш шецпмш табу ушш когамда кундылыктык, уйлесямдшк орнауы кажеттт тужырым-далып, этникалык, санадагы ерекшелжтер сараптаудан етюзшц;

- Кдзакстанда азаматтардьщ элеуметпк болмыстьщ непзп субъекпсше айналу мумкшдтн улгайту максатында гуманистж багдарлардьщ кец таратудьщ жолдары корсетитген. Бул жерде бинм беру, тарбиелеу, мэдениет пен гылымды дамыту, уждан бостандыгы, азаматтьщ дербестиси коргау сиякхы мэселелердщ элеуметпк келбетч талдаудан втедь вркениегп елдердщ озык улплер1 мен улттык рухани байлыктыд уштасатын тустарын дамыту усынылды. Олар элеуметтж тэж1рибе децгешнде непзделд].

Крргауга усынылатын непзп гылыми тужырымдар:

1. Элеуметпк философия рухатш кундьшыкдарды карастыр-ганда олардьщ субъект^ рет!нде жеке адамды, элеуметпк кауьшдастьщгарды жэне жалпы догамды алады. Бул курылым-дык, тутастыктар арасында озйийк карьш-кдтьшас бар екенш мойындайды. Эйткеш, олардьщ эр кдйсысына салыстырмалы турдеп автономия берштен жэне олар субъект мэртебесше дешн кетершген.

2. Аксиолошялыкустаньгмдардьщ ерекшелш — философия-лык зерттеулерд1 барогылыкдецгейден болуга тшстийк децгейге котеруте тйселей кдтысады. Адамньщ жеке емзршде де, когамда да бел гш 161 р кундылыктар жуйеа калыптасып, сол аркьшы га на философиялык; терец айшыкдаулар, тужырымдаулар жасалына-тыны бслгип. бйткеш кундылыкгардыц жогаргы формалары, тиитср] тулганы ал га жетелеутш. жетгоцрудн маныздылыктарга ие болады.

3. Акикдт пен еркшджтщ непзшде гана когамда, жеке адам-ньщ дуниетанымында шынайы кундыльщгар жуйеа курылады. Сондыкдан тулганыд кдл ьп пасуындагы рухани дамудьщ мацызы зор. Ол "Акдкдткд сэйкес келу" принципше суйенед!. Псевдо-кундылыкдар (материаддык муддеш абсолюттеу, конфессиалдык ерекшелжтерд1 шектен тыс кетеру, улттык, оцашалану, технократиялык багдар гана суйенужэне т.б.) жуйеа Аклкдткд сэйкес келуден алыстатады. Ал адамньщ моральдк, адамгерил-л1ктж, Í3iíjiíktík кдсиеттерш айкындай тусетш устанымдар, ic-кдмылдар, багдарлар оны Акдкдткд барьшша жакындата туседь

4. Рухани кундылыкхар элеуметтгк болмыста субъектаралык катынастардын гуманистис елшемл ретшде калыптасады. Bpoip азаматтьщ тулгалык децгейдеп жет1луще ipreTac бола отырып, эр кайсысыньщ шыгармашылыгына тэуелд! кубылыс. Олар 9p6ip элеуметтдс субъектшщ бойындагы еркшдЬс пен шыгарма-шылык,, эсемдж пен уйдесшдшйске карай умтылысы белсенд1 болтан сайьш, оньщ рухани кундылыкдар жуйесшщ калыптасуы мен дамуы барынша пэрмещц жузеге асады.

5. Акдарга рухани дедгейде бага беру кдбшетг удгайган сайьш адамньщ тулгалык мумклнд1ктер1 кеди туседц ол элеуметпк дуниедеп киындык,тарга, кд йшылыкдарга тулгалык, жетшудщ баспалдактары ретшде карайды, кундылыктык, дагдарыска туспейдь

6. 9зшщ еткед тарихындагы шьгнайы рухани кундылыктар-ды сакгаган, оларды урпактан урпакка рухани мура етш калдыр-ган халык кана еркениегп елге жатады жэне оныд жаркын болашагы бар. Адамньщ адам болуыньщ кайнар кез1 тарих койнауындагы г^ламалар, данышпандар ернектеген руханилык,-та жатьф, мэселе - соларды игеруде, ем1рде колдануда.

7. Кржа Ахмет Иасауи üiímí сопыльщ дши руханилыктьщ улпсй Материаддык кувдылыктарга жакындыкды сынау, адам-ньщ рухани табигатына назар аудартудьщ алгашкы талпыныс-тары. Аллага деген махабббат аркылы жалпы дуниеге, адамга деген махаббаткд шакырушылык ез заманында сапалы да жаца кезкарас болатьш.

8. Мэдени кундьшыкгар адамзагтыд гасырлар бойы кордала-ган шыгармашылык ic-эрекеттершщ, нэтижеы, ал оган адами магьша беретш, нурландыратын руханилык. Бул тургьща шы-

найы дшге сенушшк (дши фанатизммен, дши екЬкуздшншен шатастырмау кажет) аркылы бул кундылыкгарга терец мазмун, куат, куд^рет бершедц журекке дешн бойлайтын касиетке не болады.

9. Тэуелс1зджке кол жетызген жагдайда Кдзакстанда кепте-ген кундылыкдарга кезкарас кдйта каралынды. Адамдар ездер1-híh болашагын алдьшен социумныц еркшдшмен, саяси бостан-дыкден байланыстырса, соцгы жылдары езшщ жеке басына жакын топпен, ягни отбасыныц кажегплжтерще, мудделерше кещл аудара баста ган. Бул кундьтлыкгык, эволюцияньщ элеумет-tík толкындарьгнын KopiHÍci.

10. Этносарал ык кдтьшастардын уйлес1мдену1 - азаматтардьщ езге этникалык топтыц мэдениетше, дшше, дшше, тшше, стереотшггерше, тусшжтерше толерантгыкден (шыдамдылык-пен), эмпатиялыкпен (тусинсумен) жэне достыкден караудан басталады. Бул кубылыстар рухани кундылыктардьщ азаматтардьщ багалау жуйесшде басьшдьщтаныткан жагдайында жузеге асатьш фактор больнт табылады.

11. Кдзакстанда еркениегп когамды орнатудьщ ец непзп ipreTacbi демократиялык, кундыльтктардыц орныга, ныгая бас-тауымен тнселей байланысты. Бул мэселе кундылыкгар жуйесгн-деп детерминанттарды жан-жак;гы зерттеулермен де байланысты. Оэндыктан элеуметтж аксиологияны ep6ÍTe отырьш, когам-дагы эр турл1 проблемалардыц себептерщ аныкдау аркылы адам-ныц жалпы дуниетанымыныц тутастанган турде калыптасуына непздердг }здеуге болады.

12. Элемд1 рухани игерудеп езгерютер apöip жеке субъекгшщ санасында метафизикалык турде ri тужырымдарга эсерш типзедь Сондыктан осы рухани жалпылаулардагы философиялык, пайымдаулардыц орны ерекше. Эрбхр рефлексиядан еткен когамдагы мацыздылык адами кезкарастыц калыптасуына ecepiH типзетш1 белгш.

Зерттеу жумысыныц теориялык; жоне практикалык; мэндшт. Диссертациялык енбекге алынган теоргошьщтужырымдар элеуметтж философияныц аксиологиялык аспектшерш терендете зерттеуге HerÍ3 бола алады. XIX жэне XX гасырларда ке д тарай бастаган эр турл! аксиологиялык агымдардыц мацызды гылыми нэтижелерш ескере отырып, жумыста рухани кундылыкгарды

ф илософ ия лык тургыдан карастырудыц езйццк методологиялык нускдсы усынылады. Бул адамньщ руханилыгын дамыту аркылы Акикатты игерудщ, кундылыктарды аныктаудьщ жолдарын керсету болып табылады. Бурынгы философиялыкталдауларда кундылык субъект пен объект арасындагы катынастардан кдлыптасады делшсе, автор рухани кундылыктар ушш субъектаралык, кдтынастьщ Акдкдт зандылыгына сэйкес келуше назар аударады.

Зерттеу жумысында тарихи процестеп рухани кундылыкгар-дыц метафизикалык децгейде, элеумегпк-мэдени децгейде крйылуына мэн берилл, халыкгыц рухани байлыгы мен рухани мурасына гшстт кезкдрастар болтан да гана толыса тусетшдш тужырымдадды.

бтпем кезецнщ езйшцк ерекшелжтерщ талдай отырып, автор кундылыкгардьщ унемт зерттелгп отыруыньщ тек кана гылым, философия ушш гана емес, сонымен катар практикалыктургы-дан да мацызды екенш дэлелдейдк Сондык,тан ецбекте келпрш-ген тужырымдарды, идеяларды, деректерд!, элеумегпк философия, философия тарихы, казак, философиясы, мэдениеттану, саясаттану пэндерш окьпуда, жастарды руханилыкка тэрбиелеу-де пайдалануга болады. Зерттеу жумысыньщ непзвде жогаргы оку орындарында арнаулы курстар журпзуге болады. Зерттеу жумысы азаматтарга рухани кундылыкгардьщ б1р'1кт1рупп кэсиетш ашьпт керсетш, Жер бетшдеп ем1рдщ эрб1р сэтш, табигаттьщ эрб1р мушесш, кез келген мэдениегп кздрлей бшуге уйретед1. Осыган орай бул диссертацияньщ гылыми нэтижелер! понаральгк байланысты ныгайта туседь

Зерттеу жумысыньщ сыннан оту1 жане макулдануы. Диссертант бул такырыппен б1рнеше жылдар бойы айналысып келед1 жэне 1здешстершщ гылыми нэтижелерш эртурл1 мемле-кетпк мерз1мд1 басылымдарда, гылыми-теориялыкжэне пракги-калык конференцияларда, "децгелек столдарда", аспиранттык жэне студентик аудиторияларда баяндап келедь

Диссертацияда келлрьпген гылыми нэтижелер томендеп гылыми-пракпгкалыкконференцияларда, конгрестерде, симпо -зиумдарда баяндалды:

Республикалык гылыми-практикалык конференция "Рухани жацгыру жэне жастар" (Алматы, 1990), гылыми-практикалык,

конференция "К^зфП кезендеп ултаралыккдтынастар мэдениет! мэселес!" (Алматы, 1991), респ>'бликальпс.гыльши-практикалык, конференция "К,азакстандагы улттык; процестер: оларды реттеудщ жолдары мен тэсшдер1" (Алматы,. 1992 ж.), Философия институтыныц конференциялары "Каз1рп кезец философиясы проблемалары" (Алматы, 1993 ж.) жэне "Кдзак,стандагы ултара-лык, кел!сш мэселелер1" (Алматы, 1994 ж.), Бшм министрлш уйымдастырган "Этнопедагогика жэне этнопсихология" конфе-ренциясы (1994, 1998), Республикалык, гылыми-теориялык, конференция "Шыгыс философиясы: тарих жэне к^рп заман" (Алматы, 1996), халыкдралык, симпозиум "Научное и культурное наследие человечества: третьему тысячелетию" (Ташкент, 1997), халыкдралык, гылыми конференция "Философия. Рыльгм. К,огам" (Алматы, 1997 ж.), Республикалык, гылыми конференция "Абай мурасы жэне Кдзакстан халкынъщ рухани жэне улггык, санасы" (Алматы, 1997), калалык гылыми конференция "Кдзак-стандагы гылыми контекстер: тарих пен кдз1рп кезец" (Алматы, 1998), республикалык гылыми-теориялык конференция "Кдзак,-стан философиясы XXI гасыр карсацында" (Алматы, 1998), жогары оку орындары аралык, конференция "Кдзакстан болаша-гы: реформалар стратегиясы" (Алматы, 1998), республикалык, гылыми-теориялык конференция "ТуркЫк философия: еткеш, бупш жэне болашагы" (Алматы, 1999 ж.), аспиранггар мен докторанттардьщ конференциясы "К,аз1рп кезен философиясы мен саясаттануы жастардьщ кез1мен" (Алматы, 1999ж.), К,оркьгг ата кггабыньщ 1300 жылдыгьша арналган "Крркыт жэне турш элеш" атты республикалык, гылыми-практикалык, конференция (Алматы, 1999 ж.), халыкэралык, гылыми конференция "Казак, диаспорасыньщ езекп мэселелер! (Алматы, 1999 ж.), гылыми-теориялык конференция "Саяси мэдениет жэне Кдзакстандагы азаматтык, кргамньщ калыптасуы" (Алматы, 2000 ж.), "Казахстанское общество: проблемы открытости и устойчивости развития" "Сорос-Кдзакстан" уйъгащастырган "денгелек столда" (Алматы, 22 мамыр 2000 ж.), "Эл-Фараби мурасы жэне элемдк мэдениет" атты халыкдралык конгресс (Алматы, 28-29 кыркуйек, 2000 ж.), "К^закстандаш кдзактшшдеи басылымдардьщ проблемалары" атты "денгелек столда" (Алматы, 25 тамыз 2000 ж.) жэне сонымен кдтар "Хабар-2" телеканалында саяси шалу бойынша

багдарламаларда (шшде, 2000 ж.)- Кдзакстан Республикасыныц акпарат жэне когамдык келгам министрлт тапсырысы бойын-ша ею. аналигикалык, баяндаманыц дайындалуьша кдтысылды. ("Система политических ценностей населения Казахстана: этнический, региональный, стратный анализ". Алматы, ИФ МН-АН РК, 1997, "Оценка уровня гражданской самоидентиф икации населения Республики Казахстан". Алматы, ИФ МН-АН РК, 1997).

Диссертациялык жумыстыд непзп мазмуны 3 жеке, 4 ужым-дыкмонографияда, 40-тан аса гылыми макал аларда жарьщ кердд. Диссертация КР Бшш жэне Рылым министрлтнщ Философия жэне саясаттану институтынын элеуметик философия жэне казак философиясы бел1мдерщщ мэжшсшде 2000 жылы 10 шщдеде талкыланып, коргауга усынылды.

Диссертациялык, жумыстьщ курылымы. Зерттеудщ максаты мен мшдеттерше сэйкес диссертациялык, жумыс кгркпеден, 4 бол!Мнен, корытьшдыдан жэне пайдаланган деректер пзгмшен турады. Диссертацияныц жалпы келем! 237 бег.

Ж¥МЫСТЫЦ НЕПЗП МАЗМУНЫ

йр'1спеде диссертациялык зерттеу такырыбыныц езектшп, оньщ зертгелу децгеш, максаты мен мшдеттер!, гылыми жацалы-гы, к,оргауга усынылган тужырымдары, зерттеу жумысыньщ теориялык жэне методологияльщ непздер!, теориялык жэне практикалыкмэндшш, сыннан ету1 мен курылымы керсетигедь

"Рухани кхвдылыкгардьщ мэн1 мен табигаты" атты б1рщхш тарауда кргамньщ рухани емзрщдеп, адамньщ рухани элемшдеп рухани кундылыкдардьщ орны мен рол1, мэш мен табигаты айкындалады.

"Руханильщ жэне адам элелц" деп аталатын алгахнкь1 пара-графта руханилык кубылысы жан-жакты элеумегпк-филосо-фиялык талкылудан етк!зшед1 жэне оньщ адам болмысьщьщ непзп озеп, туптамыры болагындыгы тужырымдалады. Рухани-лыкгьщ непзп келбеп — адамньщ ез бойындагы барлык жаксы касисттерш элемге паш егуге дайыидыгы, ягни акылын. дары-ньш, кабитетш, шеберлтн, ¡шю нурын, журек жылуын адам-

дарга, табигаткз, Раламга беруге умтылысы. Осьшдай устаным-дар басымдьщ таныткзнда гана адам рухани дамудьщ жолына туст1 деуге болады.

Руханилыкдъщ табигаты жайяы гаюр айткан зерттеушшердщ арасында А.Г.Косиченконьщ тужырымдары назар аударарлык,-тай. Ол руханилыкты адам болмысьшьщ ерекше б!р белпс1 дей келш, бул адамньщ элемге кдтынасыньщ идеальд1 формасы еке-нш тужырымдайды жэне болмыстьщ рухани мазмунын адам ш ыга р ма шьшыгы аркылы к,алыптастыратынына токталады /22/ Накдырак, айткднда адамньщ руханилыгы адам к-эрекетшщ кдлыпты улплершен жогарырак; жэне ол адамды оз2мен б! рге оны крршаган ортаны оцды жакка езгертетш кубылыс екенд1п айтылады.

Бул жерде автор руханилыкты адамньщ элемге кдтьшасынъщ б1р белйше (интеллектуальд1, эмоциялык,, зерделж, интуиция-лык,, шыгармашылык, кдтынасы тэсшше, немесе олардьщ жиын-тыгы да емес) телшбещц деген тужырымды усынады. Олай бола-тьш болса, онда руханилыкдыц табигатын кдлай тусшуге болады? Оган А.Г.Косиченко былай жауап беруге тырысады;/'Руха-нилык;адамньщ ем!р суру тэсшнщ нэпсжеа еместтне сешмдь мш, керкшше, ол адамнан бурьш пайда болган жэне адам сол озшен тыс рухкд барьгнша борыштар, ойткеш ол оны адам етш отыр. Адамньщ езшщ ом1рлйс к-эрекетшщ сан турл1 формасына 031нщ рухани магынасын гске асыра алатын кдбигет! бар. Сосьш б!здер олардьщ басын жинакдап, кррдалаи, адамнан шыккдн рухани дуние деп усынамыз" /23/.

Бул жерде автор руханилык, мэселесше рухани дамудьщ ерекше зандылыгы бар eкeнiн мойындай, оньщ табигаттыц материалдык элем зандылыгымен сай келе бермейтш тустарын ескере назар аударган. Бул ец сонгы философиялык, тургыдан кдрастырудьщ белплер1, нышандары больш табылады.

Ал, ещц руханилыкхыц нспзп аспектзлерще В.С.Барулин томендегшерд1 жаткызады: а) жалпыны камтитын сипаты. Ягни рухани елйрдщ эр турл 1 салаларьш: рациональдг, эмоциялы-аффект], гносеологиялык-копштшуп, куг1 щътлыкхык,-мотивация-лы, устанымдарды жэне баска да рухани о.\прдщ салалары енедь Руханилыкка гылыми концеициялар, адамгершглж кундылык-тардши сешмдер, эстетикалык, категориялар, кдрапайым бшш-

дер де жаткызылады. Осылардьщ б эрг 6ip-6ipÍMeH байланысьш, 6ipire адам руханилыгын курайды делшген. Буд жерде айта кететш нэрсе кргамньщ рухани ешршен (ягни "рухани emúpici-мен") руханилык кубылысы сэйкестещцригген. Буд руханилык-тьщ жеке ерекшелшн бедераздещцруге экелетш ic-эрекет. б) Руханилыкхы идеальдшк деп алынады. Бул жерде Г.Гегельдщ "Жанды TyciHy ушш жэне оньщ аржагъшда рухты тусшу ушш идеальдшктщ аньщгамасы мацызды болып отыр. Идеальдшк реалдылыкгы repicTey, GipaK, одан api ешр сурмесе де соцгысы бул идеальдшкте виртуалды турде сакдалады", - деген сездерше суйене отырып, адам руханилыгы идеальд1 элем, идеальд1 формаларды игеру деп тусшшед1 /24/. Шын мэншде накды элемд1 идеалыц формаларга келт1рмей, адам ол туралы ойтужырымдар, кррьпъшдылар, багалаулар айта алмайды. Б1рак, бул адам руханилыгын ашудагы алгашкы баспалдагы тана, механизм!, тетю, немесе жагдаяты десек те болады. Кез келген идеальдиик руханнлык бола алмайды; в) Руханилык, адамньщ субъективп элем1. Бул жерде автордьщ кезкарасымен келюуге болады.

Адамньщ руханилыгы имманенгп идеальдшк кещстшнде жэне уакытында кэлыптасады. Б1рак, оньщ ©Mip cypyi, кызмст аткдруы коршаган ортамен Tymcyi, катьшас жасау кезшде гана айшыкталады. Дегенмен езшднс окшаулыктагы руханилык (объективацияланбаган) тек потенциалды руханилык, к,ана. М1не, осындай аспект ¡лерд! атап еткеннен кешн руханилыкка "адамньщ íiiikí субъективп накхылыгы ретшде керййс беретш, вербавди жэне вербальд! емес идеальд! формаларда байкалатын адамрухыньщ байлыгы мен езара байланысы", - деген аныкуама бершед1 /25/. Осы кезкдрастарга ортак, сипат адам санасыньщ кызмет1н1н KepinicTepin (идеальд1 формаларды) тугелдей руханилык деп танушылыкта. Ягни адамньщ зердел! кабшетш абсолюттеп, руханилыкты соньщ функциясы етш караушылык. Бул каз1рге дейшп олеуметпк философияньщ ен осал жерк Адам жаныныц аткдратын кызметш елемеушшк.

Руханилык кубылысына бершген аныкдамалардыц ишндс б13Д!Н TycÍHÍKrepÍMÍ3re барынша жакын кезкарас С.Б.Крымский-де. Ол бьшай деп т ужыры мд а иды: "Руханилык, - бул сыргкы болмыс универсумын тулганьщ иды галамына этикалыкнепзде

айналдыру кабшсп, сол 1шк1 элемгц курау кабше-п аркылы унем1 езгерш отыратын жагдайдьщ алдында адамньщ езше сэйкестш мен оньщ epкiндiгiн жузеге асыра бит Руханилык акыр аягында езвдк магьшалътк, космогонияга, элем образьшьщ тулганьщ адамгершшк зацымен б1рп"уше экелед1" /26/.

Жалпы руханилык кубылысы б1рнеше ¡ргел1 салалардьщ б!р-б1р!мен тыгыз байланысынан орбшп, тузеледь Солардьщ арасындагы непзгшерше диссертацияда сипаттама бершед1. Руханилыкка непз болатьш саладарга темендегшер жаткызыла-ды: биим, имандылык, мораль, эстетика, философия, психология, шыгармашьтлык, енер, еркщдис, шынайьтлык жэне т.б.

Ал, ещц осы рухани дуниенщ эр турл1 салаларьшьщ басын косьш турган ерекше кубылыс махаббат туралы философияда онша айтьшмай келгет белгии. С.Ю.Колчигин мен А.Б.К,апы-шев осы олкылыкгьщ орнын толтыруга тырысады жэне мынан-дай тужырымдар кел-предг. "Руханилык- медитациялык тэж1рибе емес, сананьщ аукымы немесе денгеш де емес, белгш б1р дши конфессия га жату да емес. Руханилык - ¡с жузшдеп Махаббат, барлыгьша жэне барльпс нэрсеге деген Махаббат, ол непзшен орб!р адамга тэн жэне ол оньщ шынайы адами дамуъша кажетп дуние " /27/.

Бул феноменд! элеуметтж-философиялык тургыдан зерттеп журген Б. К. Кудайбергенов "Социально-философские поиски дгаовности: традиции и современность" деген ецбепнде рухани-лыктьщ тулгага багдар беретш кубьшыс екенш жэне адам езшщ еркзндшн табиги жэне элеуметтис ортаны белсендх турде жетш-/Йруге жумылдыру арк,ылы танытатынын айтады. Адамньщ когамдагы кызметтер! шыгармашылык сипатка ентенде тана езшщ шьщайы мэнш ашатындыгына назар аударады /28/. Бул философиялык тургьщан ешмд1 концепция деген ойдамыз.

"Адамньщ кундылыкдык багдарлары жуйесшдеп рухани кундылыктардьщ орны" деген екшии параграф кундылыктар жуйесшщ курылымын элеуметпк-философиялык тургыдан ж1ктеуге арналган. Бул параграфта элемд1К философиялык, социологиялык эдебиетте кундыльщ феноменше жасальщган зерттеулерге сипаттамалар бершедь Олардьщ тачдаул арынл агы жетютисгер мен кемшииктерге токталынып, рухани кундылыктардьщ алатын орны, аткаратын кызмеп аныкталады.

Философия тарихында кундьигыкдарды аныктаудыц бары-сында Kepimc берген 6ipHenie агымдардьщ методологиялык, непздерще токгаламыз. Мэселен, рационалиста: жэце иррацио-налистгк кезкдрастагы философтардьщ бул мэселеш туспццру, карастыру децгеш талданады.

Б ел гш i иррационалист Шопенгауэр ецбектер1нде дуниенщ, кундылыктардьщ терец мэнш тек интуиция аркылы ашуга болады, ал сырткы катьшастардьщ сырын тусшу ушш акылдыц мумкгндшмен шектелуге болады деген гшард1 бщцрген /29/.

Ф.Ницше езшщ "ем!р философиясында" адамньщ элемге жеке кдтынасына улкен мэн бере отырьш, элем туралы TyciniK

— ол субъектшщ элемда интерпретациялауы (айшыктауы) деген тужырымдар жасайды. Оньщ ойынша дуниенщ эр алуан магынасы мен тусшд1рмес1 бар. Сондыкган адамзат мистикалык интуиция, миф жэне адам шипозиясынсыз мэнд! (кундылыктар-ды да) толык камти алмавды деген ойды усьшады /30/.

Бул иррационалиспк багыттардьщ методологиялык непз-дер1мен тубегейл1 келкшеген атакгы немютщ ойшылы Г.В.Ф. Гегель езшщ "Рух феноменологиясы" атты ецбегшде акикатты (бул жерде кундылыкгар да енед1) интуитивистж тургыдан кам-тудьщ Keit6ip кемшшктерше токгалады. Гегельдщ пайымдауын-ша, "бул бш1мнщ жакгаушьшары езгндк: сананьщ туманымен тумшаланып, пайымнан бас тартьш, оларга кудай тек тус!нде даналык ж1беретшдей елестетедь Сейтш, олар ic жузшде оны уйкьща гана кабылдайды, жасайды, сондыктан туе керумен шектелед!" /31/.

Кецесшс философияда кундылыкгар проблемасьш зерттеуде езшщ комакгы улесш грузин мектеб1 косты (Н.З.Чавчавадзе жэне т.б.). Олар непзшен ездершщ кундьшыкгарды зерттеудеп методологиясын философиялык антропология жэне мэдениет философиясы аркьшы калыптастырды. Сонымен катар "Адам

— мэдениет - кундылыкуар" жуйеа аркьшы когамдагы процес-тердщ тупи байланысын ашуга тырысты. Осы концепцияны туащцру максатында бул философтар маркстгкэлеумегпк практика, максаткерлш ic-эрекет сиякты тужырымдарга суйенедь Бул зерттеушшер кундылыкхардын элеумегпк болмыста бар еке!ин мойындап кана коймай, олардыц арасында езшдж иерархия орнайтынын жэне оларды 6ip-6ipiMeH салыстыруга бола-

тындыгына назар аударады. Буя багыттьщ жетктш кундылык-тарды эрб!р тарихи-накты кезецге сай жжтей бшувд уйрету болып табылады.

Кант алгпшкылард ын б]р1 болып фшгософияньщ нагыз айна-лысатьш мэселеа кундылыктар екенш айткдн болатьш. Ол езь нщ аксиологиялык, жуйесщ баршылык пен болуга ттстшис арасындагы, накхылык пен идеальдипк арасындагы жЬсп ажыра-тудан бастау кажетшлгше акелш т1рещц. Осы орайда К,.Эбинев фнлософияньщ жалпы гылымдардан айырмашылыгы - оньщ болуга тшстшктермен айналысуында деген ойды тужырымдай-ды. Сейтш, И.Кант кундылыкгарды - ерЬс пен жиерге багынган талаптар, адам аддындагы максаттар, кейб!р факторлардьщ адамдарга мацыздылыгы деп тусшедь Ал, еддд Гегель болса кундылыкгарды ей улкен топка ж1ктейд1 - экономикалык (ути-литарлык) жэне рухани кундылыктар деп. Б1рппш кундылык,-тарга непзшен тауарларды жаткызады. Олардьщ маныздылыгы (тауарлардын) кундылыгында, ерекше касиеттершде емес, ол адамдардын сураныстарына, кажеттжтерше байланысты аныкталады, я гни унеш салыстырмалы касиетке ие кубылыстар деп багалайды /32/. Егашш топка жаткызган кундылыкгарды рухтьщ еркшдтмен байяаныстырады. Ол "барлык кундылык, пен мацыздылыккд ие болган нэрселер ез табигаты бойынша рухани", - болып есептелед) деген ойды бихшред! /33/.

Кундылыктар — универсальд! елшем ретщде мэдениеттщ, адам болмысыньщ дщгеп болып есептеледк Сондыктан кунды-лыкгык елшемдердщ езгеру1 кдлыптардьщ взгеруше экелш сокгырады. Эс1ресе, ©згерютер динамикасы мураттардын жана турлерш туындатады, элеумегпк аукымда кен етек алуына себепкер болады.

Мурат — универсалвд, абсолют кундьшыктык елшемдердщ релт аткаратын субъекгшердщ айкындаган кубылыстардьщ жетшген бейнелерщ айшык,тау эрекеттсршщ нэтижес1 Кргам езшщ мураттарын жасау аркылы болашаккд умтылу умтн элеумегпк практикада жузеге асырьш отырады. Осы тургыдан алганда кундьшыкгардьщ ец уздш, ец улгипск ен жетшгеш му-ратка айналады. Рухани кундьшыкгардьщ; кеп жагдайда мураттар денгешмен сэйкес келетшш К.Марданов ез енбектершде айтып кетед! /34/. Кргамда кандай мурат, калып, кундылыктар

кдлыптасуы мумктн? Ол ушш бул кубылыстардьщ туптамыры болатьш - кджеттж, кажеттшж, мудде, зэрулис сиякуы фено-мендер бар.

Адамньщ рухани кундылыктарыныц кзлылтасуыньщ кайнар ксш рухани кджегпктер мен рухани мудделерден басталады. Бул рухани дамудьщ, адамньщ туп га болып кдлыптасуыныц непзп механизмдершщ кдтарына жатады. Бул ез1 рухани шыгармашылыккд толы процесс жэне оны К.Маркс кез1нде бекер "рухани ещцрю" деп атамаган, ягни ол улкен ецбек пен шабыттьщ синтезшен жасалынатын кубылыс.

"Адамньщ тулгалык; жетшу! жэне рухани кундылыкдар" деген ушшпп параграф адамньщ рухани дамуъшдагы факторларын жуйесш талдауга арналган. Эаресе, осы процестеп рухани кун-дыльгкгардьщ маныздылыгьт айкъщдалады.

Рухани кундыльщгар жуйесшщ ербуше, оньщ кргамда езшщ иплцсп кызметш аткзруына адамньщ рухани дамуы непз болады. Адам рухани тургьща жетшген сайын оньщ рухани кундылык-тарга деген сураныстары улгайып, олар б1рте-б1рте ем1ршщ мэн-Д1 езегше айналады. Сондьпсган адамньщ рухани дамуъшьщ кей-б!р астарларына талдаулар жасау аркьшы Акдкдттыц сан кырлы курылымын ашып керсетуге болады.

Адамныц материалды денес1, агзасы, Зердел1 табигаты нет кджет етед!? Олар уш турл1 инстинктен куралган. Б1рш1шден, езш-ез1 коргауды; екшнвден, езш-оз1 кдмтамасыз етудк ушшяп-ден — тукымды жалгастыруды, ягни урпак, кдлдыруды кджет етед1 Эрине, бул уш саладагы ю-орекеттер адам ушш ете кзжетп дуниелер. бйткеш, ол езшщ Мэщцккэсиетш ашу ушш алдьжен Ирштк Иес1 болуы керек. Содан соц гана оньщ басты касиет-тер! айк^шдала тусед! жэне олар оньщ тагдырьшда жетекип рел аткдрады.

Кубылыстарды жгктеп, оларга бага беру мен тушндеуден кргамдьщ санада кундылыктар жуйес1 кзлыптасады. Табигатта, Зердес1 бар пршййк Иелер1нде акрарды кдбылдаудыц, оган бага берш, белп салудьщ си децгеш бар. Б1ршциа, инстинктивп децгей, еюнциа, зердел1 децгей. Инстинктивп децгейде кслш тускен акдарды эрб!р табигат мушеа колайлы, немесе крлайсыз (оны жеке бастьщ муддес1мен сэйкестещцре отырьш аныктайды) екешмен байланысты багалайды. Ал, зердел1 децгейде акдардыц

багалануы — бшгмнщ толык, толык смес, немесе дэл, дэл еместшмен аныкгалады.

Хайуанатгар элемшде инстинктинп децгей ез кьпметш толы-гымен аткарады. Бул хайуанаттардьщ вм1р суру тэсшне толык, сэйкес келедк Олар нэрселерд1 "жеуге бола ма, болмай ма?" Кездескен табигат мушеа "каутт! ме, каушшз бе?" деп багалап, осы суракдарга ез шамасы келгеншше жауап ¡здеумен болады. Материалды галамныц логикасы бул зандыльщты мындаган жылдар бойы устанып келедк Бул сатьщан адам да еткен жэне бул барлык 'пршшк Иелершщ Элемге деген катынасыньгн, бастауы.

Адам типтес Зерде Иелершде екшпи децгей (зерделО кершгс бередь Бул мидьщ талдау, сурьптгау, жуйелеу кызметнпц нэти-жесшен туындаган кубылыс едъ Бул децгейдеп багалаудьщ ерек-шелт — субъект акдардыдененщ табит сураныстарьш, мукхаж-дыктарына тэуелс1з, бурмалаусыз кабылдай алуында жэне сонымен катар оньщ соган сэйкес тшст1 тужьгрымдар жасай алуында. Рылыми ¡здешстер осы децгейде жасалынады, тужы-рымдар калыптасады. Адамныц Зердесшщ кейб1р керемет касиеттер! осьщан таныла бастайды.

Адамдар ушш багалаудын, ед мацыздысы оньщ уппнип децгеш, ягни акдарга рухани децгейде бага беру кабшеть Бул жерде де иснтинкгшт децгейдеп сиякды "колайлы ма, кол аилы емес пе?" деген сауалдар койылады. Б1рак, дене ушш емес, адамныц жаны ушш, соны дамыту ушш койылатын сурак ед1. Мше, сейтш, адам ушшии децгейдщ критеришне сай ем1р суруге тырыскан сайьш рухани дамудыц сатыларьш тани бастайды, жетшу жолына тусе/ц.

Диссертацияньщ "Рухани кундылыкдар жэне к,огамдык,-тари-хи процесс" деп аталатын скшгш тарауында адамзаттьщ тарихи дамуындагы эр турл1 салаларьшдагы рухани кундылыкдардьщ кернпс беруш философиялык сурыптаудан епазуге арналган. Бул тараудъщ б1ршил параграфы "Тарихи процестеп этно-улттык, жэне дани кундылыкдардьщ езара кзтынасы" деп аталады.

Кргамнын этно-улттыкжуйесшщ кубылыстыксипаттамасы жЬстелш, оньщ эрб1р сала сына ттсп философиялык багалаулар бершед]. Мэселен, улттылык, ултжандылык, ултшылдык сиякхы феномендердщ айырмашылыгы кундылыктыкжуйедеп басым-

дыльщтармен аныкгалатындыгы тужырымдалады.

Тарихи-табиги айшыктарга непзделген дши агымдардыц халыкдьщ дщдж мэдениехшде терец орьш алуы кдз1рп кезендеп улххардыц жацгыруымен астасуда. Дшдер ездерщщ тарихи миссиясьш эрхурл! децгейде орындауы мумкш. Халыкхарды жакындастырып, элеуметик прогрестщ урдюше колдау беру! жэне сол прогреске тежеу жасап, халыкхар арасына ыдырау-шылыкурыгын себу1 де мумкш. Реакцияшылдык пен агрессия-лык тек кана дши нанымдардыц херю келбетш танытады, олар тулганы еркшдшнен алшакхатады. Ондай дши нанымдар мен козкарастар жалган кундылыктарды уагыздайды, ягни олар шынайы дши сенгмге жатпайды (террорисхнс жолды устанган дши уйымдарды атауга болады).

Кргамньщ дамуында унемх зацга жугшуд1 доминанта - идея ету кептеген дамыган елдер ушш уйренышсп эдетке, нормага айналуда. Ал, енд1 улттыц бойындагы рухани кундылыкхар нег!зшен улттык санада кордаланады, ол когамдык ппардщ элеуметик кушшен тарихта сакхалып, сабакхасып отырады. Егер дши кундылыкхар адамнын рухани дуниесшщ терец катпар-ларьша ендесе, онда олар сыргкы факторлардьщ ыкпал етугш кушше тэуелдшгктен босайды. Мше, осы жерде байкалатьш б!р мэселе - дши жэне улттык кундылыктарды езара байланыс-тырып турган кубылыс - мораль екенш байкаймыз.

Моральдик сана осы кундылыкхар жуйесшщ ¡ргел1 хугырына непзделш, когамдагы реттеуип факторга айналганда элеумехпк ахуал тулганыц рухани дамуы уш1н, уйлес1мд1 ем!р суру ушш барынша колайлы боларына мумкшдисгер ашылады. Бул жайлы А.А.Хамидов бьшай дещц: "Социумдык шьтдыкгьщ ¡шшдеп Кукыкхыц еюлеттштшц кецекл Моральдщ ]с-кимылы аукымы-ныц гарылгандыгын бшцред]. Бул мемлекетпк бшпктщ, азамат-тык кргамнан кушейе тускенше (мэселен, екхем жэне тотали-тарлыкрежимдерде), азаматтык когамнын екшдершщ моралып санасыньщ ыдырауына байланысты. Эгникалык реттеу мораль-дгк куралдармен жузеге асырылмагандыкхан кукушка жупнуге хура келедь Бул социумдагы колайсыз жагдайдыц хуындаганьш бшд!ред1" /35/.

Осы хараудын екшгш параграфы "Конфессиялыккундылык-хардьщ езара кдтынастык, сипатыньщ тарихкд эсср1" деп аталган.

Бул. жерде эpбip конфессияньщ ерекшелшне тавдаулар жасалы-нып, олардьщ доминанталык, кундылыкхары аныкгалады, ерек-ше сипаттарына философиялык; багалаулар бершедг, салыстыр-малык, зерттеулер журпзшедь

Иудаизм, христиан, ислам сиякты дiндepдiн шыгу тегшдеп украстыкгар керсетшедь Олардагы конфессиялык ерекшелЬсгер халыктарды б1р-61ршен кундыльщтык, тургыдан алшактап келгет де корсетшед! Мэселен, ислам дшшщ ерекшелш. — ол кргамньщ барлык саласын, жеке адамньщ ем1р1нщ кеп сэттерш кдмти алатындыгьтнда. Адам дуниеге келген куншен бастап му-сылмандык елдерде мусылмандык шарггьщ, рэм1здщ, дэстурдщ, салттар мен тэртштщ ыкдалында болады. Соньщ аркдсында 1 млрд-тан аса екш бар бул дшнщ шла тутастыгы мыкты.

Бул параграфта эрб1р конфессиянын кдндай кундылыктарды жогары крятындыгы талданады. Мэселен, кытай философиясы мен дшдер1 этикалык, мэселелерге кен'т белгещцктен моралыцк кундылыктарды жогары багалайды (адамгершшк, эдшеттшж, ¡зплжтж, даналык., шынайылык сиякты). Бул халыкды б1р1кт1-ретш рухани кундылыкгар болып табылады. Сондыктан Кытай-дьщ ежелден келе жаткан халыкгык б1ртутас тарихы бар.

Ал, ещц дши багыттармен катар квазщцндер (субуд крзгалы-сы, франкмасондык, крест пен роза ордеш) кездесед1 жэне олардьщ белгш б1ртоптарга езшдгк магьшасы, кундылыгы бар. Д1нге карсы турушы багыт — коммунизм анти дш1 ед1, ол атешм принцгатгерше суйенедь Марксизм-ленинизм дйцц рационализ-мге суйенбейд! деп сьшга алды. Жалпы адам мен когамньщ игшЫн максат ете отырып дшге уксас 1 с - кимылд арга, эрекеттер-ге барган болатын. Б1рак, осындай антидшнщ пайда болуы да кездейсоктык, емес, ейткеш тарихи процесте жалпы элеуметпк ешр мен конфессйялардагы айтылган догматтар арасында терец кайшылыктар байкзлатын.

"Универсальдо-адамдык, рухани кундылыктар тарихи процес-тщ (Прлпш кдмтамасыз ететш фактор" деп аталатын ушшип параграф екшгш тарауды аяктайды. Тарихи процестщ тутасты-гъщ, сабак^астыгын камтамасьтз ететш кубылыстар осы универ-сальд 1-адамд ык, рухани кундылыктар екекдт тужырымдалады. Олар 1ргел1 гуманней к кундылыкхардыц кдтарьша жатады жэне барльгктарихи кезендерде, элеуметпк кауымдастыктарда керМс

тауып отырган. Эс1ресе, ез заманыныд 1р1 ойшылдары мен гуламаларыньщ шыгармашылыгында рациональд!к сипагта кордаланган. Мше, осы контексте диссертацияда буюл Шыгыс мэдениетше ортак болып келетш энциклопедист-философ Эбу Насыр эл-Фарабидщ, кезкарастары улп ретшде сараланады. Оньщ универсал ьдьадами кундылыкгардьщ бастауын кайырым-дылыкган, ягни руханильщтан 1здегендш корсетшедь

Кргамдагы рухани кундылыкгардьщ шшен эл-Фарабидьщ атап керсететш ерекше угымы - "кайырымдьшык," феномен! болып табьшады. "Кэшрьшдылык ек! турл! болады, - дещц гула-ма: этщсалык жэне интеллектуалдык. Иктеллектуалдык - (жан-ньщ) акьы-парасаттыкжагына жататьщ кдйырымд ылык, мэсе-лен, даналык, парасат акыл-ойдьщ тапкырлыгы мен етюрлш, угымталдык. Эгикалык кайырымд ыл ы к - (жанньщ) умтылу жагына жататьш кайырымдьшык, мэселен, устамдылык, батыл-дык, жомарттык, эдищк. Жаман кьшыкдар да осылайша белше-д1" /36/. Бул жерде этикалык кайырымдьшьщгардьщ нагыз рухани кундьшыктар екенщ атап етуге болады. Сонымен катар осы касиеттердщ турактануы уипн кеп рет кайталануы жэне соган уйрену! кажет екендш айтылады. Бул адамньщ тулга болып калыптасуындагы рухани дамудьщ ролх зор екендггше карай багыттайды.

Ушпиш тараудьщ аты "К^закдьщ дэстурл1 мэдениетшдеп рухани кундылыкгар" делшген. Бул тарауда казак халкыньщ рухани мэдениетшде гасырлар бойы калыптаскдн жэне дамыган рухани кундылыктарга сипаттама бершедт Алгашкы параграф "Кешпел1 мэдениет жэне оньщ рухани кундылыктарыныц ерекшелисгерГ' деп аталады. Онда кешнел1 мэдениеттщ езше тэн касиеттер! айшыдталып, далалык дшдщ кейб1р ерекше кдсиеттер1 керсетшедь

Дэстурл1 мэдегшеттщ ерекшелшн айта келш, кешпелшердеп рухани кундьшыктар мен отырыкшы елдердеп рухани кундылыкгардьщ б1ршама айырмашылыкгары, ерекшелЬсгер1 болга-ньш атай аламыз. Б ¿рак, осы мэдени-тарихитигггердщ б1р1жога-рыда, екдшиа теменде деген бага да уст1рт екенщ ескертуге болады. вйткеш, олардьщ эр кайсысыньщ етр сурумен даму логикасы эр турл1 жагдаяггарга, непздерге арка суйегешцктен сырткы гшшншде кеп айырмашылыктар болады. Ал, шын

мэтнде кез келген мэдениеттщ езегш рухани кундылыкдар курайтыны белгии. Mine, сол кубылыс кдна нагыз сапалык, айырмашылыкты танытатын критерий болып табылады.

MiHe, осындай езше тэн ерекшелжтер1 бар халык езшщ дтн, дуниетанымын, жалпы алганда мэдениетш ©те мыкты, !ргел1 тугырларга орныктыруы ти1с болатын. Сондай дэстурл1 Когамныц курылымньщ гасырлар бойы шацырагын шайкалтпай устап турган, халык мураларыньщ тарихи процесшде жогалып кетпеуше ce6emni болтан кударст - адамгершиик принциптерше непзделген руханилык, болатын. ГуманистЬс, этикалык принцип-тердщ казак жершде ежелден келе жаткан дэстур1 басымды ршп женшде К,.Ш.Нурланованыц б1рнеше ецбектершде жаксы айтылган /37/.

Коркыттьщ ем}рдщ кундылыгын енерден ¡здеу1 келес1 гасырларда эл-Фарабидщ оны гылым мен бшмнен 1здеу1мен жалгасады. Бул тури мэдениетш in жаца кьгрьш танытады, ягни ол дэстурлер саба ктастытында езщщк ернегш тапкан шьныстык еркениеттщ 6ip KopiHici болатьш.

Екшии параграф "К,ожа Ахмет Иасауи шмшдеп рухани кундылыкдар" деп аталадыжэне онда Шыгыстьщ "мусылмандык, гуламасы" аталган ойшылдыд дуниетанымы, кундылыктар жуйес1 сарапталады.

Дэрушгтерге тэн еркшдшсе кумарлык, когамньщ догмалык устанымдыгынан repi TipniuiiicriK алуандыкды мойьшдау кеш-пенд! хальгкгардьщ дэстурл1 мэдениеттмен уйлесвдд келетш жерлерг Ko6ipeK болган сиякгы. MiHe, сондыктан болар отырык-шы елдер квбшесе мусылмандыктыц ¿ргел! TypiH кеб1рек куат-таса, метеке колыжете бермейтш аймакдардагы журтшылыкка дэруиитер нагыз Пайгамбардьщ елипсшдей рел аткарганы гажап емес. Бул Орта гасьтрлардагы болмыска сай келе^н кершктер болатьш.

Тарихи кезендердщ жаца дэу!р1 туганмен де К,ожа Ахмет Иасауи айткдн "ар", "уят", "эдеп", "эдшеттшк" сиякты рухани-лыктыц мэцп категориялары оз куньш ешкэшан жоймак емес.

Эрине, Кржа Ахметтщ "Диуани хикмеп" езшше кундылыгы бар, ол гасырлардьтц сынагынан еткен рухани мура екет анык. Ал Кржа Ахмет Keceneci тек кана енер туындысы емес, сонымен кдтар улкен Туркютанныц гажайьш материалдык мэдениетшщ

¡ргетасы, хадыкты б1рцспруш1, шлей жакындатушы ортальцы, оны кдйта тулетудщ рухани кдйнар козь

"Диуани хикмет", "Рисала" ецбектершде Иасауи ез ш1мшщ непзп принциптерш айкындайды. Непзп принциптердщ кдта-рьша Акикдтка, Абсолютке, рухани жангырута баратьш жолдар-ды ¡здеу жатады. Осы мак,сатта адам мынадай сатылардан етуге ттс: шаригат, тарихат, магрипат, хакикат. Эрб1р сатыньщ ез турагы бар.

" Этт/ гумырым, шаригапща жете алмадым. Шаригатсыз тарихапща. жете алмадым. Акмкатсыз магрипапща бата алмадым Жолы щатты траз калай втер, достар" /38/.

Кундылыкгар иерархиясында сопылык дуниетанымы Алланы ец жогарыга кряды, Алла элеш — Акикат элем!. Ал Аки касты туе ¡нуге, игеруге, багындыруга, дэлелдеуге болмайды, оны тек таза журекпен кдбылдау керек, адам сол элемге ак, ниетпен умтыду кажет. Акдкат патшалыгы кез келген адамды кабылдай алмайды. Ол алдымен шаригатты бку1 шарт. Содан сон жанын тазартып, тарихат, магрипат сатыларынан еткен адам, нэпскш елпрген жагдайда гана, ол хак дидарын кере алады, ягни хаки-катка жетед1 (журепмен, кекейкез1мен). Сондыктан имандылык, адам удин тагдырдьщ ¡ргетасы деп туешигедь

¥лы дши ойшылдыц кезкарасы бойынша, жалпы сопылык, философияга тэн туспик бойьшша Акикат элемше бойлаган Алланыц кулы магрипат шапагатына беленедЦ ягни бул жеке адамныц жетшушдеп аскак, шьщ, оньщ пршипгшдеп ем1р уйлеамлдпнщ сипаты. Бул жагдайга санаулы адамдар гана жетут мумкш деп тужырымд ал ады. Олар мшдетп турде эулие ретшде мойындалады.

"Кдзак; агартушыларыньщ рухани кундылыкдардын; тазалыгы ушш курва" деп аталган тараудыц ушшхш параграфында Ш.Уэлиханов, Ы.Алтьшсарин, А.Кунанбаевтардыц шыгарма-шылыктарындагы аксиологиялык аспектшер рухани мура ретшде олеумегпк-философиялыкталдаудан етед1. Олардын ез халкьшын, болашагы ушш атк,арган ецбектершщ кейб1р айтылмай келген философиялык, кырлары айшыкталады.

Ш.Уэлиханов казак халкыньщ элеумегпк психологиясын-дагы Keiiôip кертартпа касисттерд! га на емес, сонымен катар оньщ жалпы этникалык мэдениетт кундылыктарын толык зерттеген галым жопе ол оз ецбектершде казактьщ халыктык дшше, улттык Tiiiiiie сай келетш ерсктел1ктерд1 шынайытурде сипатгайды. Оркениетп елдсрдщ децгейше кетершудщ жодца-рын ¡здейдь Mine, соды оку мен бшмдсн, элеумегпк эдшетть Л1кке тырысушылыктад табады.

Агартушылык ic-кимылымен танымал болтан Ыбыран Алтьшсарин казак жастарыньгд öLnivmi болгадын кдлад ы, жада мектептер ашуга ат салысты. 03Í окулыктар жазьш, педагога ка-лык кезкдрастарьш жуйелеп жеткхзе бщщ. Ол ecici дши мектеп-тердеп жаттатып окыту эдюше карсы турды, онын орнына гылымныц ер саласынан тусипк беретш пандгк окуды куаттады. Бул мугаим мен окушы арасындагы сухбатгы катьшасты ербггу жешндеп жадаша кезкарас болатьш.

0з ултыныц кдмьш ойлаган улы ойшыл (тек агартушы деп шектеуге де болмайды) Абай Кунанбаевтыц шыгармашылыгьт (оледдер1, поэмалары, аудармалары, карасездер!) казак мэде-HiieTi yiniH гана емес жалпы адамзаттык рухани байлыкушш де орасан зор кундылыты бар дуние. Данышпанга тан кврегендш бар улы бабамыз 03Íhík opöip ойьш, тужырымын вте накгы, дэлелд1 жэне квркем турде жетюзуге тырыскан. Абай езшщ лнрикалык елепдерш философиялык толгаулар туршде жетюзе бшген жэне онын кандай шыгармасын алсак та жаксыга умты-лута, суйсшуге баулидьг, унем] тэрбиелж функциясын аткарьш отырады. Ошрдщ ap6ip кунш кдщрлеп, оныд мадыздылыгына мэн берш кдна дурыс тгршшк етуте болатьшдыгына медзещц.

Адам га кажегп рухани кундылыкгардыд шпнде гылым мен бшмнщ ерекше екенш ©3Íhíh "Рылым таппай макганба" деген еледшде былай суреттешд:

Талап, ецбек, терец ой, Крнагат, ракым, ошап кой — Бес асыл гс, к вн се я is /39/.

Абай адамныц рухани дамуъша кажегп рухани кундылыкгар мен жалган емфлж багдарлардьщ айырмасын корсетеди

жаксылыкка умтылган адамньщ болашагы ашык екенд!гше мецзейдь Эрб1р адамньщ жеке басындагы акылдыц, зерденщ кушш тек махаббатпен байланыстыра отьфып пайдаланган жон екенгн томендегщей етш жетизедк

Бигендердщ свзЫе Махаббатпен ерсещз. Акыл сенбей сенбещз Ыр кке кез келсещз /40/.

¥лы ойшылдьщ айтып отырган непзп ойы - эрб1р адам ез дарьшьш, кабшетщ барьшша дамытуга тырысуы керек жэне "жанбай жатып сенбеу" ушш бипм мен гылымньщ кдд^рш тусшнт, ершбей, жалыкцай сол жолта тусу кджет.

Патшалы Ресейдщ боданындагы казакгьщ улттык, келбетш-деп, дшндеп кемшшжтерд!, шгаздгктерд! Абай езшщ: "К,ара сездер1нде" жаксы корсете бшген, ол этникалык кдуымдастыккд тан дшдгк непздердщ сан кырлы тщдерш айшыкгай бшген, кеп-шшйс эдеттенш, уйренш кеткен ш-кимылдардыц осал жакгарьш айкындай бшген. Классикалык тургыдагы (Батые стилгндеп) угымдар мен тусшистерд1 кец колданбаганымен, ол халыкгьщ ¡штейп дамуынан калыптаскан этнолингвистикалык байлыгын барынша дарынды пайдалана отырып, шыгармашьшыгьш ернектеген.

Торгаши тарау "9тпел1 типтеп кркшдагы рухани кувды-льщгар" деп аталган. Бул тарауда Кдзакртанньщ тэуелаздж. алган кезшен берп езгер1стер1мен астасьт жаткан рухани ешрдеп кундылыкгык катьшастар, кдйта караулар сурыптаудан етед1, ондагы етпел1 кезецге тэн кейб1р урдктер аныкталады.

Тараудьщ алгашкы параграфы "К,ундылыктар жуйесшщ озгерут жэне рухани кукдылыкдардыц жан,а мэртебеа" деп аталып, кешеп социалиста жуйенщ кдз1рп нарыкгык катьшас-тарга трансформацшшануы жагдайындагы рухани кундылыкгар-дьщ жаца пишите ие бола бастауы талданады, оларга аксиоло-гшшык салыстырмалы саралаулар жасалынады.

Тэуелс1зд1к алган кезецнен бер1 эр турл! типтеп кундылык-тыкжуйеш жакгаушы шартты турдеп элеуметтне топтар калып-таса бастады. Мэселен, алгашкы топтагьшарга дэстурл! мэде-

ниеттщ кундылыктарын жацгыртуга умтылушылар жатады. Олар барыншатез1рек кззакттнщ мемлекегпк гит мэртебесщ аткар-ганын кдлайды. Бул хачыктьщ мэдениет! мен дшн оркендетуге кажетп кздам деп тусшшедь Бул кундылыклык, багдар улттык,-этникальщ к,ауымдастык,тьщ муддесш аркду еткен социумдагы позиция болып габылады. Бул тургыдагы рухани кундылык,-тардьщ марте б ее i соцш жылдары котершуде. Моселен, Абай мен Жамбыл, М.Эуезов мерейтойларын етгазу, Тур Ki стан к,ала-сыньщ 1500.жылдыгын атап ету, казак; зиялыларьшьщ кезшде кугын-сурхтнге ушыраган азаматгардьщ агтарын актап алу, казак, диаспорасынын, "оралман" категориясына енш, квота аркылы елге кдйта бастауы, мусылман дшшщ жанданып, мешитердщ Ke6eioi осы 6ipiHmi типтеп козкарастъщ тал аптарына сай келетщ эрекеттер ед1 Сонымен катар казак, тшндеп мектептердщ, жогары оку орындарыньщ, букаральгк акларат куралдарьшьщ кебеюш рухани тулеу, еркендеу деп тусшигед}. Осы тургыдагы кундылыктардьщ кец канат жаюьша муддел!.

EraHmi типтеп топка "кецестж" кундылыктарды жацгырту идеясы Ke6ipeK унайды. Бул кдуымдастык вилдерг эртурл'1 улт-тардан куралган жэне квбшесе кргамдык, мемлекеттгк менипк-тщ басымдылыгын калайды. Олардьщ ойынша рухани, саяси тоуелс1зд1ктен repi элеумегпк, экономикалык мыктылык, кауш-аздгк маныздырак. Бул социалист^ менталитета ц, яши "бэрше мейлшше тец белш беру" принщитше сенген элеуметпк психо-логиядан туындайтын квзкарас. Кезшде тоталитарлык жабык когам ез азаматтарьша белгш шамада туракты иплисгерд1 усы-нып отьфды, сырт кезге "тендхктщ, эдшд1ктщ" белгга сак^альш, адамдардьщ дуниетанымын идеологиямен билеп алган едь Бул топтагы адамдардьщ санасындагы удеу эл1 кунге дешн жал га-суда . Мемлекегпк басшыльщ аркылы барлык нарыкдык; кдты-настарды реттеп отыруды, ягни аз болса да кешлдйс берет!н когамда eMip суруд1 калащы. Шын мвншде ap6ip азаматына кепшдж бере алагын элеумегпк мемлекет болганга не жетсщ. BipaK, каз1рп кезенде алдымен кундылыктык багдарды езгерту кажегпri ескершмещц. Бурынгы жуйенщ кундылыкхар жуйса куйред], кептеген кэсштер, мамандыктар керекиз болып калды (сондыкган когамда улкен жумыссыздык). -Алдымен рухани езгеру журуде. Ещц в ртами in ез дарынын e3i аныктайтын, ецбек-

•п сураныскд кдрай аткарудыц заманы келдь Сондыкган бул топтагы азаматтардьщ еткенге емес болашакка коз яаберетш уакыты кeлдi. Ал болашакта Казахстан ©ркениетп елдердщ кдтарына крсылу упин демократияльщ, азаматтык когам курмак ниеп бар. Бул дегеннда демократияньщ кундылыгын ныгайта тусу. Ол жаца магынадагы рухани кувдылыкхардьщ, идеялардын жарьщкд шыгуына гурти болады. Мэдени кундылыкдардыц еркендеуше деген демократизм каз1рп уакыттагы жепстж болганмен полиэтникалык когамды б1ржт1руин улттык (бул жерде жалпы мемлекеттж магынада) идея керек-ак,. Осы тусь шкке "евразиялык" идеясын колдаушылар осы топтьщ окшдер! болып табылады. Бул полиэтникалык кецютнске тэн касиет екенш кейб1р зерттеушшер атайды.

Ушшии типтеп топтагыларга социалиста когам нарыктык кдтьшастарга ауыса бастаган кезенде кдлыптаскдн батысшьш кезкарастагы азаматтар енедь Бул элеуметтж топтьщ этникалык сипаты кепултты, ягни барлыкхалыкгардыц екщдершен курал-ган маргиналданган кауым. Олардьщ рухани кундылыкдарьшьщ туптамыры техногендж еркениетгщ басымдылыкгарымен аста-сьш жатады. Кебшесе жастардьщ букаралык мэдениетке ден коюынан туындаган. Бул толкын элемд1 шарлап кеткен компыотерлещйру, интернеггену, енердщ, эаресе музыканьщ "вестерндену!" кубылысымен б1рге пайда болды. Рухани жутац-дык, пен прагматистж доминанта, дэстур мен улттык кундылык,-тарга немкурайлыльгк осы элеуметтж топтьщ непзп устаным-дары. Нагыз нигилистердщ катары кальнтгасуда. Олардьщ ©м1р-лж ураны "пршиикжеке-дара бастыц камы ушш бершген, жэне сол уакытты ракаттануга, лэззаттануга, ез1мшиццкке арнау керек" деушшж. Бул дегеницз урпакдар какгыгысын тугызатьш урдгс. Екшлп жагынан кептеген жылдар бойы непзп багдар болган идеологияныц, тэрбиенщ дагдарысына реакция деп тусшуге болады.

Тараудыц екшии параграфы "Кдз1рп К^закстандагы этноса-ралык кдтыиастар жуйеснщеп рухани кундылыкхар" деп аталган. Бул мэселе бойьшша автор кептеген накды социологиялыкзерт-теулердщ нэтижелерш колданыскд коскан, элеуметтж тэж1рибе-деп накты жагдайларды философияльж, сараптаулардан етюзуге тырыскан.

Адамнын элемге деген кезкарасы маргиналдык децгейде токырап калмауы тшс. вйткеш, галамныц шын мэшндеп шю кдгынасгары тулга ушш игеришей калу кдуш туындайды. Сонымен катар адамньщ рухани жетиту кздамдары б1р децгейде тежелш, ол езшщ тутас дуниетанымын калыптастыру мумкш-дiriнeн айрылады. Бул оны элеуметпк болмыстагы шьгнайы кундылыктарды жштеу кабитетшен ажыратады. Сейтш, дамушы субъект езшщ кекжиегш шектеп, едпр койган асулардан ете алмайтын куйге жету1 мумтан. Бул орайда Г.В.Малининнщ осы мэселе туралы айткац ойлары кецшге конымды деген ойдамыз: "Тутастанган дуниетаным, б1ршипден, элеуметпк орта мен этникалык кауымдастыктарды бинарлы-оппозициялык, дихотомия-лык формада (б1з — олар, бЬджаер — бетендер жэне т.б.) кабылдауды туъшдатпайды, екшпцден, ол ешкандай жекеленген немесе корпоративи оз1мшш мудделермен байланысты емес, ушшшщен, ол жалпыадамзаттык мураттар мен махаббат кунды-лыгына, бейбггшшЬс пен зорлыксыздыкка, накды тутастыктьщ (бул жерде этникалык субъект) эрб1р элементшщ ерекшелтшц езшдгк кундылыгын мойындаужэне сакгаунепз1нде курылады, ягни жалпыадамзаттык кундылыкгарга багытталган" /41/.

Кдзактар мен орыс халкыныц екщдер1 арасындагы шк1р биццру, багалау барысында казактардыц 52% орыстар туралы оц птар бшцрт, 36% тер1с, 12% - бейтарап куйде екенш бщцр-ген. Ал, орыстар кдзактар жахшы 65% - оц пшрде, 23% - терю, 12% - бейтарап катынасын байкаткан. Мше, осындай зерттеу нотижелер! кгшрп Кдзакстандагы эр турлг улт екшдершщ этникалык, сухбатка бешмдиттнен хабардар етедь Кдз1рп когамдык ахуалдагы кдйшылыкдар этникальщ параметрлерге тгкелей ауда-рылуда деуге болмайды. Б ¡рак, латентп турде этникалык бэсеке-леепктщ нышандары байкалып калады. Этносаралык катынас-тардьщ уйлес1мд1 дамуы ушш эрб1р этнос екМнщ азаматтык кукыш мелите кет тарапьшан коргальш, еркшдшне кепищж алуы ттс. Сонда гана адашар арасындагы элеуметпк кашыктык, жакьшдай тусед1, кептеген мэселелер езшщ ыргагымен шешьмш табады.

Этносаралык сиысушылыктыц белец алуы, элеуметтгк бол-мыста туракты орын алуы тек кана бейб1т катар ем!р суруге гана жол ашып кдна коймайды, сонымен катар этностар арасында-

гы "кундылыктык кдйшыл ыктарды" сэйкестевддруге, жуйелеуге, ушыкдырмауга мумкшднстер тугызады. Сондыктан ситяздщ непзп улттарыньщ оюлдер1 болып табылатын казактар мен орыстардьщ (б1ржкенде 83 пайыздан асып кетед1) этникалык келбетш, бетмдЫктерш, устанымдарын бшу жэне соны саяси билкте ескере отыру мацыздылыгы зор мэселе.

Ушшин параграф "Жаца рухани кундылыктардьщ кддыитасу процесшщ непзп урд!стер1" деп аталып, онда елгмвдщ болаша-гына аксиологиялык болжамдар жасалынады, когамымызда кдн-дай кундылыкдык, батдарлардьщ басымдык, таныткдны рухани даму, жетшу тургысьшан ти1мдо екеш тужырымдалады.

Ал, ещц осы адамньщ езш жетищру процес1 "кундылыкуык багдар" кубылысымен астасьш жатады. Кундылыктык багдарлар - элеуметтж субъектшщ (жеке тулгадан улкен элеуметтж топтарга дейш) к-эрекетшщ рухани себепкерллт (детерминант) кешенш курайтын элеумегпк-психологиялык курылымдар жуйесь Бул себепкерлердщ релш мудделер, кджегпктер, мурат-тар мен устаньгмдар, стереотиптер мен эр турл'| бщ^мдер аткдра-ды. Кундылыктык багдарлар "мэдениет кундылыкгары", "рухани кундылыктар" деген угымдармен ете жакын. Б1рак, eзiндiк ерекшелктер! бар. Оларга тэн кдсиеттерге б1з багытты аныктау-дагы икемди1жтерд1, езгергшткп, тураксыз элементтердщ терен, жаткан стереотиптермен б1р!ге отырып квргшс беретшш жаткы-замыз. Рухани кундылыктар когам мэдениетшщ магыналык, аспектшерш камтыса, кундылыктык багдарлар динамикалык кубылыстармен тыгыз байланыста болады. Эрине, кундылыктык багдардыц езгеру1 когамдагы улкен элеуметтис, экономикалык, саяси, мэдени бетбурыстардыц болганын бщд1ред1 Р.К,.К,;щыр-жановтын, пайымдауынша, кэ.з1рп Кдзакстандагы кундылыктык багдарлар етпел1 кезеднщ табигатьша сай келед1 жэне ел1шздс саяси мэдениет Ешрге оркениегп елдердщ денгейшделдей белсещц куйге жете койган жок /42/.

Кдз1рп кезенде когамнын, рухани елиршдеп адамньщ белсен-дшгш эр турл1 сипатта багалауга болады. Б1р жагьшан тулга мэдениеттщ керкеюше, еркендеуше кызмет етш, жалпы элеу-мегпк жэне гылыми-техникалык урд'ютерге комакты улес1мд1 косудамын деп езш жубатуы мумкш. Екшапжагынан, ол когам-да гуманистж устанымдар жацгырып, б1рлис ныгайып, демо-

кратия кецешгт, улттыккундылыктардьщ мацызы ескешн кзлай-ды. Сонымен катар рухани кундылыкдардыц социумда кец орьш алып, нагыз конструктив™ реттеулн - калыптык, кушке айнатга-ньша муддель Сейтш, катардагьт тулганын ом!р салты техноген-дж еркениеттщ кджеттшкгерш канагаттандыруга бешмделген жэне сол аркылы езшщ материалдык-агзалык; сураныстары мен мук,таждыктарын, проблемаларын шешуге тырысады. Жеке адамныц накды ¡с-кимьглы рухани кундылыктардын кальштасуы мен дамуьша тжелей ыкдал етудеи гер1 жалпы техногенццкулкен механизмнщ "тетшне" айналганын байкдймыз. Одан ез ертамен босаньш кету де онай емес. вйткеш, элеумегпк болмыс сананы билеп турган элемднс глобальд! урд1с те бар. Ал, шын мэншде когамдык, болмыстьт рухани сана реттеп, игерш, уйымдастырып отыруы тшс жэне бул процестщ туптамыры мэдениет пен руханилык болуы шарт. Сонда гана адами белсендшкт! актап алуга болады, оган сешм бшцруге болады жэне оньщ тшмд1 нэгижелерш когамдык; дамудан кере аламыз.

Эр адамньщ рухани олелп озшдж локалыд жуйе хспетп. Оньщ кдльпттасуьшда, дамуында езшдж дербес ерекшелпсгер болады. Бул даралылыктыц касиеттерш бедераздещцру, унификащ1ялау тоталитарльж, когамга тэн кубылыс. Ал, ещц демократиялануга деген бетбурыс бул даралылыктыц кдсиеттерш айк,ындай, айгактай тусу деген сез. Сонда гана жана мэдени кундылыкгар-дьщ пайда болганына, к,алытггаса бастауьша куэ бола аламыз. "Бул даралылыктыц кершютершде "шекгелу шамалары" бар ма?" деген сурак, туындайды. Адам белсендшгшщ (элеумегпк топтар децгешнде байкалуы мумкш) кундыльщгар жасаудагы мумкщдт шекс1з. Б ¡рак, эрб^р когам озшщ элеуметтдс-психологиялык, дшдгк, дэстурлЬс, идеологиялыкжуйесше сэйкес келе бермейтш ¡с-орекет нэтижелерше шектеу кояды, б ел гиг 1 б!р кдлыгггарга, диапазондарга багынуын сурайды. Эрине, ол кыспакдыц аукымынан босануга тырысамын деген субъект кайшыл ыктарга тап болады жэне одан шьпудыд жолдарын да 1здей бастайды. Бул талпыныстыд керМстер! байкдусыз кал ма оды, ол баска да шыгармашылык иелершщ белсендштне турпа болады.

Сейтш, адам белсендшт тек жагдайга байланысты реакция емес, ол субъектшщ пша мен ¡не, ерюшцгше сай келетш шыгар-машылыгына непз болатын кубылыс. Олай болатьш болса адам

белсендшп саналы жэне максатталган батытта ербидь Бул процесте езшщ белсендшшн пайымдай отырьш когамдагы кундылыктар жуйесше, рухани жэне материалдык, элемше тандау катынасында болады. Соньщ аркдсында езшщ ю-эреке-тш, карым- кдтынасын, басымдык, б1чд1ретш мацыздылыктарын бивдрш отырады.

Кррытындыда диссертациялык; енбекте жасалынган филосо-фиялык зерттеудщ к,ордаланган нэтижелер! келпршед! жэне темендегщей тужырымдар айтылады:

1. Адамнын, ешрдеп тандауы, ю-эрекетт Акикат жолына жак,ын болтан сайын, ол рухани кундылыктар елемше бойлай тусед1, оган ез бойындагы онды улесш крсады жэне элеуметтж дуниеш жeтiлдipyгe ат салысады.

2. Кргамда, жеке адамнын ешршде рухани даму жольша тусу процес! жетекид роль аткэру ушгн ол зорлыкрыздык прин-циитерше непзделу1 к,ажет. Бул келешекте рухани децгеш жогары, у&тесшдшп мол когамныц к,альштасуына ¿ргетас болады.

3. Тарихи тулталардыц арасында руханилыктыц кейб1р кырларын терец тусшген, оны ез заманында баршага жария етуид кызметп аткзрган рухани альштар болады. Солардьщ рухани мурасы барлык, тэрбиелеутш, бипм берупп мекемелерде, уйымдарда насихатгала тускеш орынды жэне ол эрб!р жас урпактьщ журегше жететш децгейде дэрктелсе гана в31НЩ тшмд1 нэтижелерш бередь

4. К,аз1рп замангы мэдени-тарихи болмыс элемдеп барлык, халыкдар ушш езшщ эсерш типзш, улттык телтумалык, келбет-тщ бeдepciздeнe бастауьша эсер етшотыр. Сондыкдан объектив-Т1 турде ербш жаткдн акцараттар агынын кдбылдай отырып, эрб!р эгникалык мэдениет езшщ б1регейлшн, даралылыгын б1лд1ретш кундылыкдар жуйесше кенш аударганы, оны сактага-ны, ор1 кдрай дамыткдны абзал.

5. Шыгыстык дшге сэйкес келетш ерекшелжтер мен Батыс-тык еркениеттнс сипаттардьщ жепстжтерш синтездеу аркылы ел1м1здщ езгешелшне сай келетш улттык идеяны, кундылыктык батдарды аныкдау мэселес! тур. Бул максатка когамды 1штей б1р1кт1ру, ешюмд1 алаламау, эрб!р адамныц Элемдеп кундылы-гын багалау сияктытеориялыкдртетастарга непзделген жагдайда

гана кдл жетклзуге болады.

6. Рухан илык орныга бастаган когамда кундылыкхар элем i езшщ нагыз шынайы бейнесщде, ез формасында болмысын керсетед] жэне адам ушш кызмет етедц жеке тулганы бул ом1рде бак,ыттылыкка жегшзедь

7. 9p6ip улттьщ гасырлар бойы жинактаган рухани байлыгы дши кундылыкдармен астасып жатады. Дши модельдщ ег»нрде жузеге аспауына кедерп жасалатын непздер улттык, кундылык-тарда емес, ол opöip адамньщ бойында кебшесе жетекпп рел агкдруга бешм туратьш эго-эмоциялык, сезгмдердщ кдлыптан тыс аукымды кдмтуында жатыр. Бул тарихи процесте дшнщ мэшн езгертуге, оньщ элеумепж болмыста реакциялык, сипатта байкалуына себепкер болды.

8. Кргамда эр rypjii конфессияньщ болуы олардьщ дши кундылыкгарыньщ, Гфинциптершщ кейде сэйкес, кейде карама-кдйшы келла дамудьщ элемдйс кептурлигйсп сииатын танытады. BipaK; конфессиялык e3ÍMiuum¡K халыктар арасындагы, мэде-ниеттер сухбатындагы кдбырга, кедерп icnerri. Олар езара сух-баттастыктагы элеуметпк, дуниетанымдык, кдшыкхыкгьщ сакуа-луына, туб i нде адамзаггьщ уждан масел ее шде жактелуше экелш, ыдырауга себепкер больш отыр.

9. Тарихи процестщ бфлшн кдмтамасыз ететш, рухани сабак,тастьтк.ка, ынтымакхастьщкд непз болатын универсальдь адамдык, рухани кундылыкхар еркпипк пен гнытармашылыкуьщ, кдйырымдылык пен Í3tíhíktíh аркасында калыптасады жэне дамиды.

10. Достурл1 когамньгц рухани кундылыты кебшесе адамды турактылыккд, эсемджке жетелеШп, оньщ бойындагы бояулар нэз!клирикамен кемкеригген. техногендйс прагматизмнен алыс-тау. Сондьщган кдз1рп заманньщ еркениега багдарлары дэстурл1 когамныц рухани байлыгын жокка шыгармауы thíc, рухани кундылыктардьщ шжу-маржандарын сактаута тырыекдны жен.

11. Тэуелс1зл,1кке кол жетгазгеннен кешнп кундылыкхар жуйеci кептеген езгерктерге енш жаткдны белпл!. Бул жерде дэстурлшк пен жанашылдыктьщ кдтынасындагы белгш 6ip баланс сакгалса гана элеумегпк, рухани ауыткулар мен жацылы-сулар болмайтыньг белтш.

12. Кдзгрп модернизациялану кезещнде философияныц,

жалпы гуманитарлык бшмнщ непзп субъекпа болып адам есеп-теледь Сондыкхан когамдагы рухани кундылыктар тек адамнын, жетшуше, кемелденуще, уйлеамд1 елпр суруше кызмет eryi ттс. Бул удин элеумегпк философияныц талдауындагы ep6ip кубылыс осы устанымдар тургысьшан кдрастырылуы абзал.

ПАЙДАЛАНЫЛРАН ДЕРЕКТЕРДЩ TI3IMI

1. Аль-Фараби. Философские трактаты. Алматы, Рылым. 1978.

- 383 бет (75).

2. Нысанбаев Э.Н. Адам жэне когам. Человек и открытое общество. - Алматы: Казак энциклопедиясы, 1998. - 272 бет (10-35).

3. Лосев А.Ф. История античной эстетики. М.: Искусство, 1969. Т.2. -714 с. (186).

4. Лосев А.Ф. История античной эстетики. М.: Искусство, 1980.

- Т.6. - 765 с. (339).

5. Кант. Критика способности суждения. Сочинение. 6 т./ Под. Ред. В.Ф.Асмуса и др. М.: Мысль, 1966. Т.5. - 564 с. (467, 477).

6. Риккерт Г. О системе ценностей // Логос. 1914. Т.1. Вып.1. (57-62).

7. Виндельбанд В. Философия культуры и трансцендентальный идеализм // Культурология XX век. Антология. М.: Прогресс. 1995. - 195 с. (100-125).

8. Риккерт Г. Наука о природе и наука о культуре. — СПб: образование. 1911. - 128 с. (17-26).'

9. Кассирер Э. Лекции по философии и культуре // Культурология. XX век. Антология. М.: Прогресс. 1995. — 290 с. (141).

Ю.Шелер М. Положение человека в Космосе // Проблема человека в западной философии. М.: Знание. 1989. — 235 с. (102175).

П.Дильтей В. Описательная психология. М.: Мысль. 1924.

- 137 с. (14-30).

12.Шпенглер О. Закат Европы. М.: Мысль. 1923. - 345 с. (1927).

13.Тойнби А. Постижение истории. М.: Прогресс. 1991. — 736

с. (242-250).

Н.Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. М.: Прогресс. 1992. - 442 с. (72-102).

15.Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма // Атеист. 1928. № 3. (7-25).

16.Ницше Ф. Генеалогия морали // Сочинения в двух томах. Т. 1-2. М.: Мысль. 1990. - 446 с. (113-226).

17.Абишев К. А. Логика свободы и логика отчуждения // Человек в мире отчуждения. — Алмагы: Рылым, 1996. — 272 с. (16).

18.Гегель Г. Философия истории. М., JL: Гос.экон.изд., 1935.

- 468 с. Соч. Т.З. (322).

19.Нугманова К.Ж. Общечеловеческие ценности и их объективация в национально-этнической культуре. Автореферат на соискание ученой степени кандидата философских наук. Алматы, 1997. - 19 с. (13-17).

20.Аубакиров E.H. Проблема ценностей в контексте трансформационных процессов общества переходного периода. Автореферат на соискание ученой степени кандидата философских наук. Алматы, 1999. — 23 с. (10-12).

21.Мухамеджанов K.M. Духовные интересы как источник и фактор самореализации личности. Автореферат на соискание ученой степени кандидата философских наук. Алматы, 1992.

- 23 с. (9-19).

22.Косиченко А.Г. Духовный путь: от существования к осмысленному бытию // Проблемы духовного развития. Алматы: Акыл итабы, 1998. - 195 с. (74-75).

23.Сол жерде (75).

24.Гегель Г. Философия духа // Энциклопедия философских наук. Т.З. Сер. "Философское наследие". М., 1977. (102).

25.Барулин B.C. Социальная философия. Учебник. — Изд. 2-е.

- М.: ФАИР-ПРЕСС, 1999. - 560 с. (460).

26.Крымский С.Б. Контуры духовности: Новые контексты индивидуальности // Вопросы философии. 1992. № 12. С. 213.

27.Колчигин С.Ю., Капышев А.Б. Человеки мир: начала новый онтологии // Казахстанская философия в канун XXI века. Алматы: Акыл гатабы, 1998. — 207 с. (26).

28.Кудайбергенов Б.К. Социально-философские поиски духовности: традиции и современность. — М.: Изд-во МГАП -

"Мир книги". 1995. - 218 с. (103).

29.Шопенгауэр А. Мир как воля и представления. Собр. Соч. Т. 2. М.: Моск. Клуб. 1992. - 265 с. (189-198).

30.Ницше Ф. Так говорил Заратустра. М.: Прогресс, 1994.

- 512 с. (224).

31.Гегель Г.В.Ф. Феноменология духа. Соч. Т. IV. М.: Соцэкгю, 1950. - 375 с. (5).

32.Гегель. Философия права. М.: Мысль. 1990. - 454 с. (404).

33.Гегель. Политические произведения. М.: Мысль. 1978. - 397с. (372).

34.Марданов К. Самоопределение нации. Алматы: Рылым, 1997.

- 316 с. (124).

35.Хамидов А.А. Человек и мир человека в этическом и юридическом измерениях // Проблемы духовного развития. Алматы: Aiq>lh ютабы, 1998. - 193 с. (117).

Зб.Эл-Фараби. Кайырымды кдла тургындарыныц кезкдрастары // Философиялык, трактаттар. Алматы: Рылым, 1973. — 446 б. (324).

37.Нурланова К.Ш. Эстетика художественной культуры казахского народа. Алма-Ата: Наука, 1987. - 175 с. (72-78).

38.Иассауи. Диуани хикмет. Алматы: Муратгас. 1993. — 325 с. (67).

39.К,унанбаев А. Шыгармаларыньщ 6ip томдык толык; жинагы. Алматы: Керкем эдебиет, 1961. — 693 б. (92).

40.Кунанбаев А. Шыгармаларыньщ 6ip томдык, жинагы. (9293).

41.Малинин Г.В. Межнацональное согласие в Казахстане: проблемы, противоречия, перспективы. Алматы, Институт философии МН-АН РК, 1997. - 160 с. (120).

42.Кадыржанов Р.К. Консолидация политической системы Казахстана: Проблемы и перспективы. — Алматы: Институт философии и политологии МН и ВО РК, 1999. — 166 с. (153).

Диссертацияныц непзп мазм^ны мен тужырымдары бойыиша мынандай ецбектер жарык, кергеп:

1. Рухани кундылыктар элемк элеуметтж-философиялыкталдау. Алматы: Философия жэне саясаттану институты, 2000. - 180 б. - 11,3 б.г.

2. Трудовое воспитание как фактор социалистического образа жизни // Социальные проблемы образа жизни студенческой 'молодежи. — Алма-Ата: КазПИ имени Абая, 1988. С. 59-64.

— 0,3 п.л. (в соавторстве).

3. Кргамдык, niKip жене дш // Атеиспк тэрбиедеп интерна-ционалиспк пен патриоттык. — Алматы: К,азакстан, 1989.

- 145 б. - 3-30 б. - 1.2 б.т.

4. Адамдардыц еркш дамуьшьщ басты шарты // Кдзакстан коммунист 1989. № 12. 15-19 б. - 0,3 б.т.

5. Этникалык кещстж — саяс и - эл суметак утым // Кдзак диаспо-расьшыц гылыми-зсрттеу мэселелер1. Алматы: HAH РК, 8387 беттер. — 0,3 б.т.

6. Казак, диасиорасынын этникальпс, ментал1стет1 // Парасат. 1993. № 5. 5 б. - 0,3 б.т.

7. Роль и место общественного мнения в оптимизации морально-психологического климата в многонациональных трудовых коллективах // Межнациональному согласию альтернативы нет. Алматы: HAH РК, 1993. С. 113-141. - 1,3 п.л.

8. Ултгык этникалык жуйенщ непзп угымдары // Ъдешс-Поиск. 1995. № 1. 58-65 беттер. - 0,4 б.т.

9. Этносаяси проиестер аукымындагъг достурлер // Акикдт. 1995. № 2, 50-52 беттер. - 0,3 б.т.

Ю.Улттык менталитет жэне элем образы // Акикдт. 1995. № 3, 73-77 беттер. - 0,3 б.т.

11.К,азакстан: этномэдени даму мэселелерь Алматы. Деп. КазГосИНТИ. 6315-Ка 95. - 150 с. - 7,0 б.т.

12.Улттык болмыс пен улттык сана (оку- куралы). Алматы. К,аз.мем.жабдыктау, 1996. — 59 бет. — 4.0 б.т.

13.Куретамыр // Парасат. 1996. г 3, - 8 бет. — 0,5 б.т.

14.Элем даналарьшыц ецбектер! (рецензга) // Егемен К,азак-

стан. 1996. 17 казан. — 0,3 б.т. 15.К,ожа Ахмет Иасауидыц р^ани кундылыктарды жжтеу! //

Восточная философия: история и современность. Алматы: ИФ МН-АН РК. 1996. 4.2. С. 3-8. 0,3 б.т.

16.Мировая культура и учения Яссави /,/ Наука Казахстана. 1997. № 13 (1-15 июля). — 0,3 п.л. (в соавторстве).

17.Кржа Ахмет Яссауи шшщцеп руханилык мэселес1 // Акцкдт. 1997. № 7. - 51-53 беттер. - 0,3 б.т.

18.Оценка уровня гражданской самоидентификации населения Республики Казахстан. Научно-аналотический доклад. Алматы. .ИФ МН-АН РК, 1997. - 54 с. - 3,4 п.л. (в соавторстве).

19.Система политических ценностей населения Казахстана: этнический, региональный, стратный анализ. Научно-аналитический доклад. Алматы: ИФ МН-АН РК. 1997. — 51 с.

— 3,25 п.л. (в соавторстве).

20.Духовно-нравственные ценности Ходжа Ахмеда Яссави как фактор консолидации тюркского мира // Научное и культурное наследие человечества — третьему тысячелетию. Ташкент: Узбекистан, 1997. С. 69-70. - 0,3 б.т.

21 . Отпел ] кезендегх этникалык менталитет // Известия МН-

АН РК. Серия общ. наук. 1997. № 3. С. 60-64. - 0.4 б.т. 22.К,азаКстан философия мектебшщ калыптасуына косылган улес // Философия. Наука. Общество. Алматы: Акыл кггабы, 1997. С. 8-12. - 0.3 б.т. 23.Этнопсихологические аспекты формирования системы ценностных отношений в Казахстане // Общечеловеческие и национальные ценности в изменяющемся обществе. Алматы: Акыл ыгабы, 197. С. 164-185. - 1,5 п.л.

24.К,азак халкыньщ дии // Абай мурасыжэне Казакстан халкы-ныц рухани жэне улттыксанасы концепциясыныц эдебиетте керсетшук Выпуск II. Алматы. 1997. 98-105 беттер. — 0,4 п.л.

25.Казакхалкыныц мэдениеп// Саясат. 1997. № 10.12-24 беттер.

- 1,0 б.т.

26.Кожа Ахмет Иассауи шмшдеп рухани кундылыктар туралы немесе сопылык дуниетанамыныц рухани даму багдарлары // Культурные контексты Казахстана: история и современность. Алматы, 1998. С. 163-170 беттер. — 0,5 б.т.

27.Адам болмысын ашатьш итап (рецензия) // Егемен Казак-стан. 1998. 25 сеу!р. — 0.4 б.т.

28.Адам жер планетасыныц тулеп // Зерде. 1998. № 1. 7, 25

беттер. - 0,3 б.т.

29.Рухани кундылыктар адам болмысыньщ езеп // Абай мен Эуезов. Абайтану окулары III шыгуы. Алматы, 1998. 176-182 беттер. — 0,3 б.т.

ЗО.Замана сёзш кетерген гатап (рецензия) // Егемен Кдзакстан. 23 кыркуйек, 1998 ж. - 0,3 б.т.

31.Этникалык процестер: кундылыктык влшемдер // Научное наследие Н.Джандильдина и современность. Алматы. Акыл кггабы, 1998.- 69-76 бететер. — 0,4 б.т.

32.Мэдениеттеп улттылык пен дшшик // Известия АН РК. Серия общественные науки. № 4. 1998. С. 59-64. — 0,4 б.т.

33.Философияны окытудын этнопсихологиялык acneKTliiepi // Состояние и перспективы развития этнопсихологии и этнопедагогики в странах СНГ. Алматы: ТОО "Эверс", 1998. С. 98-101. - 0,3 б.т.

34.К,ундылык,тар теориясы туралы непзп концепциялар // Казахстанская философия в канун XI века. Алматы: Акыл ктабы, 1998. С. 177-179. - 0,3 б.т.

35.Руханилык,немесе адамданган элем // Проблемы духовного развития. Алматы: Акыл итабы. 1998. С. 89-96. — 0,4 п.л.

36.КуВДылыктарды зерттеудщ методологиялык непздер! // Будущее Казахстана: стратегия реформ межвузовский сборник научных трудов. Алматы, КазГАСА. 1999. Ч. I. С. 112-117. -0,5 п.л.

37.Рухани даму — Акикатка барар жол // Адам элемЬ 1999. № 1. С. 52-56. - 0,3 б.т.

38. Кдзакстандагы этносаральщ езара каты на стард ыд мэдени кундьшыктык астарлары // Материалы к платформе Республиканской партии Отан (отчизна). 4.II. Алматы, 1999. - 60 с. С. 19-24. - 0,3 б.т.

39.Казактьщ дэстурл1 дитшдег1 рухани кундылыктар // Адам элем1. 1999. № 2. С. 36-45. - 0,5 б.т.

40.Этнические стереотипы в условиях транзитного общества // Материалы круглого стола: "Казахстанское общество: проблемы открытости и устойчивости развития". Алматы: "Сорос-Казахстан". 2000. - 156 с. С. 95-101. - 0,3 п.л.

РЕЗЮМЕ

Нурмуратов Серите Есентаевич

"Формирование и развитие духовных ценностей (социально-философский анализ)» 09.00.11 - социальная философия.

Диссертация на соискание ученой степени доктора философских наук.

Диссертационное исследование посвящено социально-философскому анализу формирования и развитш духовных ценностей сквозь призму эволюции бытия человека в социуме. Проблематика настоящей работы раскрывается в контексте исторического процесса и взаимодействия различных культур.

В диссертации использованы труды по аксиологии видных западных мыслителей, марксистских философов советского периода, российских ученых, представителей казахстанской философской школы. Исходя из накопленного в процессе исторического развития аксиологии как отрасли философского знания идейно-теоретического наследия, автор диссертации предлагает и обосновывает свою собственную концепцию интерпретации духовных ценностей, в которой основополагающими методологическими принципами являются принципы исторического и логического, универсальности, целостности, системности, истинности, сравнительного анализа.

Стержневую идею диссертации составляет парадигма рассмотрения процесса формирования и развития духовных ценностей в неразрывном единстве с духовностью человека, выступающей в качестве его глубинной сущности и критерия полноценного развития.

Духовные ценности рассматриваются как своеобразное онтологическое основание для становления социального субъекта, как сущностная субстанция формирования духовной культуры, как интегрирующее ядро межэтнических отношений.

В ходе исследования большое внимание уделяется природе и сущности общечеловеческих духовных ценностей, обеспечивающих единство исторического процесса. В структурном анализе системы ценностей прослеживается тесное взаимоотношение этно-националь-ны\ и религиозных ценностей, раскрывается роль конфессиональных ценностей в истории человечества.

В историческом контексте выявлена специфика духовных ценностей кочевой культуры, определяемых устоями традиционного

общества, а также аксиологические искания аль-Фараби, Коркыта, Ходжа Ахмета Яссави, казахских просветителей.

Проблема духовных ценностей в контексте становления независимого Казахстана, основные параметры ценностных отношений и ориентации жителе!'г республики, особенно за последние годы, анализируется на материалах конкретно-социологических исследований с личным участием диссертанта. Из обобщения эмпирических данных следует вывод о противоречивом характере социальной действительности в Казахстане, препятствующем духовному развитию личности, формированию целостной системы духовных ценностей. Будущее транзитного общества Казахстана связывается с развитием духовной культуры, с приобщением к духовным ценностям всех слоев населения.

Науч! иле результаты и основные выводы диссертационной работы могут быть использованы в научно-исследовательской практике, в дальнейшем развитии теории ценностей, в преподавании философии, культурологии, религиоведении, политологии, истории философии, а также при чтении спецкурсов по проблемам духовных ценностей.

Summary Serik E. Nurmuratov The Formation and Development of Spiritual Values: A Social Philosophy Analysis A Doctor of Science (Philosophy) Dissertation Specialization: 09.00.11 — Social philosophy

The dissertation is devoted to a social-philosophical analysis of the formation and development of spiritual values through the prism of social evolution. The problem of the work is revealed in the context of historic process and interaction of cultures. Axiological works of outstanding Western thinkers, maixist philosophers of the Soviet period, Kazakhstan philosophers are used in the dissertation. Proceeding from ideas and principles of axiology, the author suggests Ins own concept of the interpretation of spiritual values. The fundamental methodological principles of the concept are the principles of historic and logical, universality, integrity, systemness, truth, and comparative analysis.

The key idea of the dissertation is the paradigm of the unity of the process of formation and development of spiritual values with human spirituality. The latter is understood as the deepest essence of human being and criterion for its total development.

Spiritual values are considered as the ontological basis of the development of social subject and the essential substance of the formation of spiritual culture, and the integrative core of intereth-nic relations.

The author pays a big attention to the nature of human spiritual values as the basis of integrity of history. In a stinctural analysis of the system of values, a relationship between ethno-national and religions values is traced back, and the role of confessional values in history is revealed.

In the historic context, the specific character of the spiritual values of traditional nomadic culture as well as axiological searches of al-Farabi, Korkyt, Hodja Ahmet Yassawi, representatives of the Kazakh Enlightenment is revealed.

The problem of spiritual values in the context of the development of independent Kazakhstan and main parameters of value relations and orientations of Kazakhstani citizens are analyzed on

the materials of sociological researches with participation of the author. Generalizing empirical data, he comes to the conclusion that contradictional character of the society in Kazakhstan hinders spiritual development of the personality and the formation of the system of spiritual values. The future of the transitional society in Kazakhstan is connected with the development of spiritual culture in which different strata of the society will be joined to spiritual values.

The results and conclusions of the dissertation can be used hi studies of axiology, in teaching of philosophy, anthropology, and political science.