автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему:
Гейчинская ашыгская среда XX века

  • Год: 1998
  • Автор научной работы: Магеррамов, Зияддин Гамил оглы
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Баку
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.09
Автореферат по филологии на тему 'Гейчинская ашыгская среда XX века'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Гейчинская ашыгская среда XX века"

АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ им. НИЗАМИ

На правах рукот

МАГЕРРАМОВ ЗИЯДДИН ГАМИЛ оглы

ГЕЙЧИНСКАЯ АШЫГСКАЯ СРЕДА XX ВЕКА (1920-1950 гт)

10.01.09 - фольклористика

АВТОРЕФЕРАТ

диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук

БАКУ -1993

З.Г.МАГЕРРАМОВ

ГЕЙЧИНСКАЯ АШЫГСКАЯ СРЕДА XX ВЕКА (1920-1950)

РЕЗ ЮМЕ

Диссертация посвяшена исследованию проблемы региональной специфики ашыгского творчества, являющегося наиболее богатой областью азербайджанского фольклора.

Ашыгская среда существовала в Казахе, Товре, Кедабеке, Ширване, а также вне азербайджанских регионов - Геича, Борчалы, Дероент, Анатолия и др.

Предметом диссертации является ашыгская среда Гейчи XX века (1920-1950 гг), которая исследуется как основной центр азербайджанского ашыгского творчества. Исследование показывает, что Гейчинская ашыгская среда своими истоками связана с глубокой древностью периодом возникновения эпоса "Деде Коркут". Видные деятели Гейчинской ашыгской Среды - Гейдар, Мискин Абдал, Аг Ашыг, Ашыг Алы, Ашыг Алеске», Шишкаялы Айдын, Ашыг Муса, Новрес Иман, Ашыг Надааф, Ашыг Асад, Ашыг Ислам, Казым, Ашыг Курбан, Ашыг Вели, Ашыг Орудж и десятки других - создали богатую школу, которая оказывала сильное влияние на ашыгсхое творчество последующих периодов.

В диссертации на основании богатых литературных фактов определяется региональная и историческая специфика Гейчинской ашыгской среды 1920-1950-х гг.

Впервые рассмотрены вопросы поэтики мастеров-творцов, деятелей ашыгской среды, их роль в развитии ашыгского стиха. В то же время проведено сравнительное изучение особенностей гейчинской среды в контексте других ашыгских сред.

В диссертации отведено значительное место исследованию деятельности и биографии мастеров II половины XX столетия: таких, как Новрес Иман, Ашыг Талыб, Уста Абдулла, Ашыг Бахман, Хаста Няйрамали, Агил, Ашыг Наджаф и других, традициям и новаторству в ашыгской поэзии, взаимосвязи этих понятий, путям развития этого искусства, дан обзор соответствующих исследований.

В силу известных последствий "Карабахского конфликта" азербайджанское население Гейчинского округа превратилось в беженцев с собственной земли. Несмотря на эту трагическую потерю представители ашыгской среды Гейчи продолжают свою творческую деятельность но месту вынужденного переселения.

Z.H.MAHERRAMOV

THE XX CENTURY GOYCHE ASHUG ENVIRONMENT

(1920-1950).

SUMMARY

The thesis is dedicated to the study of ashug art, one of rich spheres of azeri folklore.

The ashug environment existed from early ages in Tovuz, Gedabay, Shirvan, also aut of Azerbaijan (in old Azerbaijan) in Goyche, in Borchaly, in Tebriz, in Derbend, in Anadolu regions.

On the basis of regional investigations the XX centure (1920-1950) Goyche ashug enviroment was investigated as the main centre of ashug activity in Azerbaijan. The investigation shows that the ashugs of Goyche are connected with ancient ages wiyh, time "Dede Gorgud" epoce. The famous people awong Goyche ashugs are Ozan Heydar, Mi skin Abdal, Ag Ashug, Ashug Aly, Ashug Alasgar, Shishgayaly Aydin, Ashug Musa, Novras Iman, Ashug Nejef, Asug Ased, Ashug Islam, Kazim, Ashug Gurban and many others which created the famous ashugs school.

This school influenced on the asheg activity of later periods and on the written literature.

In the thesis the regional and historical facts were analysed about the Goyche ashugs school in 1920-1950 with enough interesting and real facts.

This research includes the comparative investigations of ashug schools.

For the first time the poetry of creative writers which participated in Goyche ashug enviroment, their role in the development of ashug poems and in the forming of "dastans" (ashug's work) has been established.

In the thesis the literary activity, biographies of the poets belonging to the first part of XX century: Novres Iman, Ashug Talyb, Usta Abdulla, Ashug Bahman, Khasta Bayramaly, Agil, Ashug Nejef and others are investigated for the first time.

Here the notions of tradition, innovations, the relationship of these notions, the ways of development of ashug poems were shown and generalized scientific-theoretic thoughts were put forward.

Now the ashug envilopment of Goyche region though has lost its integrity because of the Armenian occupation, but its creative perresentatives continue their literary activity in various areas of Azerbaijan.

данышдыгммш конкрет давруиде да санэткарлар иэчазларын саде ве муроккоб новпэрнндон, козеллэрин тэ'рифннде епитегглэрдэн истифадэ егшэклэ даЬа чох кезшшн бвдии портретами чанландырмага, табивтан осраронкиз козолллклори илэ муга]нсодо кетурмвЗа наил олмуш, долин бутун звговдняихлортщвн, ишсан ве чаларларындаи камфадэде, лирик мзшш мо'нови алэмитш Ьо]эчан вэ ютнрабларьагы поетк шохилда ]уксвк усталыгла бэдиилэшдярмэр даЬа чох устунлук вершшшэр.

Нопгвэдо кесгарилир ки, ашыг ]арадычылыгаиын мухтелиф нс-тогаметлэрдэ арашдарылмасы, муЬитлар узрв в]ренилмэси онун умуии проблеодюрини тодгиг етак истгамегпнндэ дауэрлидар. Ьемчгапш Ке}-чэ ашыг муЬшиии сешурландирен башлыча хусусидрг Зарадьгчы оЬсал-руЬицэшш даЬа габарыг го даЬа Зуссок окскднр. Бутун ашыгларын ]азыб-]арзтага даЬа чох ме]шш олмагла, ше'рин вэ дастанларын классик нумуиэяаринин ]ара!шасы ашыг сонэтииин зеикинлешмвсинв, Зашлы едобадатьш шшппафына да вэ то* гари илэ мушаЬида олунур. Бу, бир умуъш ашыг Зарадачылыш, бир да муЬитин езунун инкйшафы бахы-мындол шраг дшурур.

Диесертаяф ишннде XX вер Ке^га ашыг иуЬитнко мэхсус сонэткарларыи сенэт ш&чарвен илэ баглы чедаал Ьазырлшшыш, Ко/ю апшг муЬитннн евзу кедан тарихи мзрЬалэсиндэки хоритеси дузэл-дшашш вв тодгнгатн "Элавэлэр" болумуна дахил еднлшшщир.

Диссертасирнын есас муддоалары ашашдахы хюгалолэрдэ вэ монограф|фда ез взхзти тапыышдар:

1. XX оср Ко/га ашыг муЬти (монографгф). "Азарба]чан Енаошодедефсы" НПБ, Бакы, 1997, 8 ч/в.

2. Корт аптыт муЬтнцдо соноткарлыг мэсалэлэри. Дил вэ едебиуат. Нвзери, елми, методик журнал. Бахы, 1996, № 4.

3. Ко^га ашыг ше'ршщэ халг данышыг дили. Дил мэсалоларино данр тематик топлу. Н.Туси адына АДГТУ, 1996, № 1.

4. Ко^чо ашыг поези)асында бзшори мотюшэрин твраннуму. Филолоки]а ыэсолэлэринэ дайр топлу. Н.Туш адына АДПУ, 1996, № 2.

5. Саном. "Совет конди" ("Ье]ат>') газет, № 99, 18 август 1984.

6. Дебилен саз Заддкардар. "Пызыл 6а]раг" газет, № 109, 10 сеш^абр, 1977.

7. Ладцашларын Задихары. "Шуша" газета, № 37, 38; 27, 30 март, 1976.

шлшшр. Онларыи кекиндо турх твфшосуру учун доша олшязрьш сси-лопшоси козэро чархшр, Деда Горгуд pyhy, Короглу кефесп ддоулур. Ашыг ^радкчаьшьшьягын яласснк 1гу^ввдалорга1дви Гурбаяя, Аббас Туфарганлы, Хосш Гасым, Сары Ашыг ш башгаларьпшн ]ярадггаылы-гандон Kqj40 шуг 20-50-чи иллврда (эср:шз5з:п|) фешет|рт

косгормиш iiyMajoiKarapiï кегпшз шзяилдз бэЬршзгзткшлвр. Бу беЬрэ--лвешэ сазда да, ше'р ]зрздаг-гшазгшда да а]дьш гсору5йшгдаднр. Бу му-лаЬгаолоргализдо Koj^a яашт Myhmurara XX ocprai 20-50-*ш нляо-psatgaiai М0этуда>*унда ики ксигггьгэг (осас ояш шиердэ lyiynyp) азуну косгарир. Бирттгси, классик гшзыг ррадьтеылькгтдзи хмушиппую беЬролгяшаднр. Икшржш, Ко]чэ eurar муЬтвдздвя боЬралетго m оз\11азгохсусл}тун кэрукутудур. Бунларада hop накатин арасаддз ста бир садд m ]охдур, escara доЪа куму алан бнр ]ахьшлыг вар. Бу jaxisunir кендэн, тафслпсур торзкцдзн, душукшэ ejtmjjarmsgisn тсолнр. Гаады муЬит шуншгэхсуслугу иэсалэашэ, бу да тамшилв бгшга ьгэ-солодцр ш соярааш ишсишафяз батгыдыр. Бурада иосалэ бнр проблем хеши h ем 1щуашшгьгг, heu дэ обрззлылшт сешуэсшодз шшарязныр. Дода сэнэтаарларын ррэддовдянтвда алугу ишя Апшг Талибы», Хоста Ба]р:згаятин, Ашыг БеЬмашш, Неврос Иызнни ш шшзрш бзшгаларыньш Зарадьгшлнгахщз вн'екодеш беЬрэясяьп» кэ бу беЬрэ-леишвгаш озунв![^хсуслугла кфздеси, бмрли];! месалвга а$дьш наээро чарпыр. Гашын хгшнз, кирпярга охщ агпшн ар, узун кукешв, бсуун сарзэ, ]зк2гын лалэ]э зэ с. бетвдялшешю таз-тгсз раст до/пгргпс Тебки хи, бунлар езлщуиде шс'рда дарш е^эдэщдн, р'ки классах одабндрздз шбул олугвлуш ея'еггеш услубдур те бмшджга ашш ¡кзсасэ бу ифз-долорин физршг образлылыш ггэсолэапщэ ролуцур. Бедам тасгир m ифада вгеиталэря фикргш образцы гефада аяуюшза угун бгтядаш шая-дир. Kojra эдобп муЬщвдвдз бунун тазаЬуру исэ шс'р даяшшн тагян халг даттыткг дали иле ]ахыилыгшш гшкарпэрыр. 4yîîsiî ^siirsi шыг дялинда бздзпигак даЬа кучпу но -хвбшщф. Бош fcsp -тбшшгрп ашыг ]зрадычылнгш1да uemymysy иса шс'рин та'сир ку^иун гршгш дсьгохдар. Бу бяр вн'внэ шш Kojra ашыг муЬтннда XX ocpmi 20-50-чи иллеринда фвашцэт квешршш сжагпшрлщвж ч дзрэчэсиндея асьшы omiajapsr кевчуд олмушдур. Ьвм'эяпш об-

разлы дешк, шс'рии поетак аштшш зршршзг уг^н бэдзш TOnníp до ифздо пзеителэршшн мухталиф ношюршдвя - мзчазлар, ^ешеелфлар, мегафоралар, ташбсЬлвр, шнхстэюр, сиясщяа, ашш, н^ршэт, бэ-дки суъл, Ш1да, тезад, кзота®, мубапиге, аталар созу ш ьшеалпэр, афо-ризмлэр, ибаралер, ошоиим, оиояни, шпонвлшрдвн кешфэдэ atpíá-ajpH сетготеарлзрдзн кширилая нуиуколор осяаьпща дисссртаафда кешеш ншхндда ге]д алршутдур. Ко/гэ штаг афжтша Ьагшцда

заркар дэгшли]и илэ сечнлмэси ее мисраларда кучлу образлылыг japo-mar хусусиЦота бодни созун поепгк могамы во jepniwo шплшшоси иле баглыдар.

Ашыг ше'ри туркун баршг Ьесабы ило Ьесабладыгы Ьеча вазни узаршвдэ баргарар олуб ва онун асасыны да Ьеча вазни тэшкил едир.

Лакин jepH калмишкан ге]д едэк ки, XX осрин 20-50-чи нл-ларинда Kojja ашыг муЬигшндэ классик услубда ja3u6-japarmar мфи да позора чарпыр во асас истгамат кими кврунмур. Классик услубда ашы-съш jauta тебаблзршш исе мухталиф чур изаЬ етак олар. Аичаг бу тогчо {домин довр ашыг ]арадычылшты учун сачицави де]ил. Эввалки всрлэрда, масалан, XVHI эсрда Ашыг ВалеЬдв, XIX ©срде Вархи]анлы Л\.оЬаммоддэ, AVanura Чума к> башгалырында мевчуд олуб. Бу исе даЬа чох ва всас сабеб кими ганоткарын твЬснлн, классик адобнуаты билма-си ила баглыды. Бу ме]л он чох да ел шанрлериндэ езуну квсшрир. Дикар бир мэсапзни да ге]д едэс ки, бу давр Kej4a ашыг муЬишнда iяш асас исшгамэт назврэ чарпыр. Бунун башлычасы Эласкар хатш ндаса, икинчиси елмиликла ва фнкрнн даЬа машигли дероли ила сачи]-рланон Новрес Иман хэтж иди. Бу устад ганэткар усяубу Kgjmq ашыг муЬюина взунамахсуснулугла сачншланаи бир ш roja билмишда.

Ке]чэ ашыг муЬиггк ашыг ins'p шзкиллэринкн тпланмаси б ахи мылиди дшшш чало едир. Усгад Эласкар ашыг ше'ринин сада ва мурэтжаб пумуналоринда (форма кими баша душмали) галвмшш сына-мыш ва сонракы давр ашыг ]арадочылышнда бу формалара хусуси мзраг ojaT&íbmmup. Бу мэ'нада ашыг _|арадычылыгы форма бахыыындан xejjui дэрэчада занкинлашма кечирмишдир. Форда е'тнбарилэ занкик-лошмо озлу|ундэ ф! перин бу формада образлы де]ими мэсоласини да догурур. Ашыг санатанин гудрэтлн иу*4а]ендалэри Ьэыиша мэсалр бир кулл Ьалында бахмышлар ва даЬа чох таразылыш горумаг магсэданда олмушлар.

Koj'io ашыг Myhimimni поетше сиглатли сонат нумуналаринин асасыиы Ьеча вазнинин ая ojtiar шеклшюринден 6ajara, гошма, течнис, дквани, мухаммас ва с. ташкил едир. Деврун ичтимли-си]аси мзеолвло-ри, халшн агры ва азаблары, арзу ва исгехлэрн, темиз маЬаббэт яуру-лары, севки Ьисслари jyxcas бнр нлЬамяа бу сакат нумунвлвриндэ бедиилэшдиритшшдар. Дилин мэ'на чаларларындаи, ифадэ козаллше-лортдзн jepflii-}еринда исгифадв етмэк, аЬенкдарлыга, мусиги чаларлы-шна чидди (Jsuoip вермак ва бу муЬотин бутун Зарадычыларьада асас Kej$gtjjar ккми назара чарпыр. Бу санэткарлар, бир чаЬагщ да ге}Д едак ки, ая'ана мэсалэсиндэ jauicja Kej4a ашыг муЬитиндэ фаалицэт кес-тормиш озундан аввапки санаткарларын ]арадычылыгы ила кифартлэи-иэ]нб, даЪа гадам гаргагларла, даЬа кениш шакилдв масалар рнаш-

сине днггот Зетиршшишдир. ICejra ашыг муЬити XX ocpírn 20-50-чи нллоринда ашыг ше'ринии фориаллры бахымыидан, елочо да фтсрин обрззлы дершшеси чэЬотцэн зеикинлеише кечирир. Бу деврда jamajan сенэтаарларын Ьамысынын башы устунда Ашыг Элескер pyhy долаш-магда иди. О, ашыг дарадычылышнда фикрин сбразлы дфаш бахымын-дан ело бир зярве фотЬ етмшпда ки, онун то'сири алтына душмвмэк мушсун дернлди. Ejjni ззмаида бу та'сир тэг Kojra ашыг ыуЬши чарчи-ввсгшдэ дауил, ашыг Ззрздьгшлыгында взуиу квсгормэжде

иди. Бнр созле, Ашыг Элоскэр ашыг Зарадычылыгыньш зирЕвси олшгла XX есрдэ, даЬа догрусу, езунден сокра Kejro ашыг муЬити жими кучлу бир Myhîrnffl форшлашмасында всзс рсш о]иашлтпдмр. Тебии ки, бу муЬит Ашыг Элэскеряе да мвЬдудпапшыр те ондан евзэлкн пуиаглар-дан узагда да дсрш. Jo'rai ашыг Элэскврш! озуну да Kejra ашыг uyhirm формалашдырмышдыр. Бу муЬиткн кешгб-келдауи тарихи joña позор саддьяда Ашыг Элоскоро гедар Kojra ашыг муЬхшшин идфлылыг вэ образлылыг бахьшьтдан öejys бир шпшшаф ьтарЬолосн хечпирши ке-рерих. Ejrai зашнда евзелкн фосидде ндфлылыг бахымындэн апарда-гьшыз мупунсвлор да бурада беле бнр гвяаете колмор-тизо ecsc верир. Kojio ашыг муЬштппш тарихиидэ hejraap, ИбраЬим, /Аисззш Абдап пш гудрэтли сенотклрлар о луб пэ база чзхан ше'рлэрн фитреи онла-рыи исте'дад саЬиблври олдугуну кестерир. Бу шпашшф сонракы мерЬеледе даЬа урасек двдерлерлэ Ar Ашьпыи, Ахиыг Алшшн, Ашыг Элесхерии ]арадычы феалицеткндэ îtepcemrajo башлады (сеЬбэт даЬа чох секэтгспрлыг меселесинден ксдир). Бу услад сеиетаарлар сазыи,ояу-нун угурундан oírte ше'рин (бушшрын hep бири муЬитде ajpbraa ejpe-ннлмэли пробломщир) угуру иле даЬа чах танындылар со умумилиддо ашыг сен&тндахи усгадлыг jy^yiiy оз чн^тлернндо дзшы]а билднлор.

Koj4e ашыг муЬнгпщдз нэзерэ чарпан шуллврдвн бири ше*р ]азшг меселэсидир. Бу мер умушшикда ашыг ¿арадачылыгы учун кучлу коруиур со даЬа чох муЬитии дикер ашыг муЬитаернно те'сири cennjja-синда хзрактеризо олунур. Бу муЬшии ]азарлзрш!ын йшыг ше*ркндэ форма бахьшындан ]енилешмелвр апардыш ачыг-адпзлн оз^ну бурузэ верир. Онларыи »л^тофф001.!]01111 олда иди ви, исте'дад саЬиби иднлер ве де]имго даЬа чох мувеф4^ги[рт газанырдылар, башгаларыиын де]э бишедиклерхши онлар даЬа поетих шехилда дрмек нсге'дэдына малик: идилвр. Бу и со онларда хэлги олмаг (даЬа щщщ себвбднр) бачарыта иле елагелидир. МвЬз ]арадычы габнлиувт ве хеши габхши|)вт езлу|уида бир бири иле баглы алан ве бир-бирини ташмпаЗан меселелердир-Неточе е'ткбарилэ бу меселелерин коруиушу мнерада, ше'рдэ ве бутовлукде Ззрадычылыгда opraja чыхыр. Бир поз шгсраньа!, ше'рии фикир ]укундон башга деришш мвеэлвеи да есас кетурулур. Созлорин

Ьагда диссерхаси]шьш MyejjöH магамларында jepn колдаже тохунулиуш-дур. Истер лирик ше'рлор, нстэрсе да кисбэтан ири Ьвчшга бедаи нумунэлор Ьйучешш етнограффсыны, кшшгулнугтпш учун

скфа|вт пздэр мо'лушгг ссрнр. Бу мэ'нзда ашыг ¿арадатшшт, даЬа дог-русу, Köj^o ашыг муЬнгт KejraimH таршшнк ojpQHMQK учун ©сас ыен-бэдар. Âiehs мочлис гурш, гш квчурмв, кшага квтирмэ, квзэллэрин те'ркфи, вфшшэлэр Ьэшш uyhmmi схжэтаарларынын Ьамысыиыи ^радаэдлшшнля нззврэ чарпыр.

Kojra ашыг муЬкгмнин всас fep ке|фид|эт хусусиуэти сэнвтаар-лыг, посше äejhu мзсашмзщир. Диссертаафнын учуи^у фвсяи бу проблем fcscp олунмуищур.

Фшжяоршунас алтмэр ш тсдшгатчылар Kejra апшгларынын ^ргщдаылышндасы сенатоарлыг «эсалэлоринэ jcpa калдашиэ ез муна-снботлзр;ши бклдаршшшвр. Лнкнн бу ешш арзшдыряалар ja бнр са-наткар согнэдвегаздэ апарьишыш, ja да башга бнр проблешш ыуэдрн бир Ьиссош бшш тялзгшшп бэ иэсолэ]э кашш севддрдо ^анашылма-ыьлпдар.

Kejso ашыг муЬктинде сеншин поешгасьтьщ в]ренилмэси ол-дугча ££киб, hsM да amp песаладир. Бу проблем бутев щехняда ja-кашдагда даЬа кучлу уыушшващирзиэлэр зпаршг лазым колир. Конкрет бир даарун уьфгилашдиршг^аси исо isocэлэни бир гедер асанлаш-дырыр.

Kejra siskt муЪтгодда свнатсаряыг проблшшшн бкр нсчэ вдчиб кстгшагж sap: гае'рнн пзегткасы, чалшяын поешкасы ш дастая аоепааш.

Ше'рин поешкасы ашыг зарадмчшйогында бнр проблем кими Ьаш да гашзгдадар. Фолклор арйшдырьгеылары вн jauni* Ьалда ше'рин вэзи, елчу ш гафн^элонмэ сисгешши арашдырмагла кифа^этлен-шшлэр.

Поетиха даЬа кенкнх бэ ввжлу шла^ышдар, тедгигатчыдан даЬа чох умуишгашдарьезлорлэ чыхыш eroraja телэб едир. Ajpbrea бир муЬя-тик до jaxys а]рыча бир сонвткарын поеткасынын ojpemuMacH исе СЭКЭ1КП шунун м&Ьодэтишш ачгмлышидар. Она кере да бу исшгаиэ-тин ачьишаш наз&рн проблем шш даЬа чох мараг догурур. Kejqe яшнг м'/Ьитинда да бвддашиж, двЬа догрусу, ше'рин поешкасы олдугча вачпб мэевлэдир. Бкз бу муИшин анчаг коихрет бнр даврунун - XX осрин 20-50-чи ишшрвидэ ]аршаи нумуналв{»шин постикасыны тедпд-ешэ)н fep мвгевд кими гаршшыза го^ушуг. Мв'лум ощугу кимн бу даср шшг ]арадачь1лыпжда даЬа чох ннкишафпа, урурлл хараггеризв олунур. Бу у*урлярын Ивер муввффш1у|оглзрш1да1 етааллэрда сеЬбвт ачьишыш, бу фвеилда иш amar сеноткарлыг мэевлвсинин ©дрвнилиэ-

рарсызлыг корунур. Бу исэ, елбетгэ, Зарадычылярьш tœmyja швхш мукасибвти вв мухталнф чаларлыглдрда рняпиасзжвдги иршет гсапкр. Дат, умуьшдргло, едебидоатда, гшыг по{ж]гсыидз ушшт, езеггат, врха сшетолу гкш1 гачэдагяэнир. Датлара мура«тотлв рзылмыш ше'рлэрдэ, ерш заманда, бир ]урд ссшсиш, вагон Зангысы вар. Бу jaran Корю чв-Ьвббэткнден, Kejva Ьесротклдзн кечпр во нэтачэ е'тнбарняв нисззш хеши керунур, бнр нов тебнэт ьгеззусунун озундо даЬа тутзрлы бир хэтт - афсилвшкэ кеднр. ^ccqrracnjsKbm гшхгялзры дахиливдэ meph етмэ]э чалынщыгымыз мовзу олдугча ohararai га арашдаршаюлыдар.

Ашыг ]арадычыльот>гнда взали-эбэди тобиашн твреннуму иле jaman* бешери кэЬвббэтии вхси да хусуси делтот мврквдиндэ да]зныр. Бу, jyxapbJCT дшышдыгъшш таган сешкяндон башла^ыб иисан сеет-сюго, овлад меЬвббвтанэ годар дурлу бнр рп хэлир. валад-валиде]н мунаснбетаэрл, достпуг, ]олдашлыг юши ипсякя гге;фн])этлер да бу бэ-jys мэЬеббате ]ахынлашыр ев онун ичннда керунур. Она керо дэ бсш бнр вЬаталнлик тевяэ терениуяш бишир, ejHBi замгшда твавяр да (sт-шлеи, козелки твшяри) бнр поспи: хетт наш, ]зрадаггылнт ксшпаярт иши керунур.

Kajjo ашыг муЬихннда козэлшфш тэсгирнндэ нвзвре чарпш есас алэмэтдар хусусзу^этлэрдзн ñzipi швхскзндар*5э, даЬа догрусу, ун-ванлаташшн конкрепнуиднр. Бу кгаш ррадаташшг ке^фвдвтоэри, даЬа дагрусу, Зарздьпыльсг угурларн сснракы дэврда ICojro &шыг к^пгпщдэ Элосяар агатный бутун ]ззарларннын, Хвсш Ба^гаяэяшста, Ашыг БеЬмвнин, Збуяфэттш, Казымын, Апшг Имргшьвд, Ашыг Myc«jii6t5H, Ашыг Ислшын, Ашыг Ьаш&шн пэ онлар^а днкер бсшга сэпвтаарла-рын ррадачылыгьпвда квзврэ чаряыр. Ону да гв]д сдан; ки, бу Kejífsijjer, ja'rai шгЬвббшгиг тереннуму m кшедлирш театры бир хотг узре дас-ташшрда даЬа етрафяы m даЬа кегшш шеяадкэ озуну кесгорир. Тобквт во козеллиг, инсан ш ьгэЬвббэт, заЬнри вв мо'нвеи квзеллнк, бунларын ганунауруш1>5у етасынд а, ja'im hejaraa encrerai шежилдэ кестеритагося деспшларда даЬа кеннш сб'сщз-щвднр. Керш ашыг нуЬшн ге)д олунан бутуи бу хусусидеэтгаэрн ила фврглокон муЬшдар. Онда устапыг афсшш дшеьшз габшшЛэти дйа -ш'офлн керунур. Бу Ar Ашыгдан, Ашыг Алыдан, Ахпыг Элвскордэн, Нозрэс Ишщн сонрахы свнвтаар-лара годэр ejioi хотг узрв sraraip во давай еднр. Бир он* оно ниш;, шубЬосиз кн, давзм да сдачег. МвЬоббэтин езунда тошшсие, улешпгк, HjnmimJ^rirajr, платоник севки ду^улгрынын терошгуму Kojsa ашыг Myiurmrara копкрег мэрЬвлеш ояан (есришшш) швшршщэ да

озуну кестврир.

Кврзэдв jamajaH вЬашшнн мэрааашвргшн oj-

рекмеж учундаон ]ахшы мекбелврдан б,фи ашыг ]арадачьшывддНр.Бу

шуандэларишш hep бири езлуЗундэ тедгигат мэвзусудур. Бу проблеида нее онларын ан'энэден беЪреленме вэ сенвткар озунемэхсуслугу дигпэт меркезннде дурур. Бу езунзмахсуслугда всас мешу шш нее беде мэ'нада мэЬаббат да]аныр.

Бетон мэЬебвти Kej4e атыг муЬтинде шзыл бир хатла кечир, онун ана хетпши - лфмошвшт тешкил едир. En-o6aja моЬаббат, jyp-дуи всраранкизгауинин тасвяри, ватен мугедцэслир!, онун торпашндан, дашындан тушуш ннсанларынын иеЬрина гадэр Ьамысы бу севкинин ичиндан кечир. Бу улуларьш jypm баглылыш, торпашн чандан азиз тутудшеы мэсэлэсндар. Bötsh мвЬобботанда олан бела Ьудудсузлуг узун бир jan кшшр ки, бу да варльшьш езундан кечир. Kojqa атыг Myhmmi-да классик ашыг поегвцасындакы ватен мугедцеспи]игаш даЬа кениш шлншары Ьошга еразидаки ичтамаи-афеи мотавлврлэ баглыдыр. Чун-ки осримизин 20-чи нлларинден "гырмшыларын" калиши иле Kopie дэрда 6anuiajbip. Бу дерд нсо вагон ьшЬэббэтнндэн, ветен мугаддоелн-]шщэн кечир. Она керэ да Kejra ашыг муЬшмнда бу мэсала бир проблем кими ен хетдо дфныр ве ашыглар вэтан мвЬаббатли ше'рлзриндэ бир кнекиллэ керунурлар, санки Ашыг Гарибин "ана, »юн Гарибам, ГЪрнб" адпанан агрысыны ]ашаЗырлар. /Ааселэн, Хеств Ба]рамелинин ваше мурачиатло ]ашлмыш "В этан' ше'риндо бир ниежнл, бир ветан-сизлик хофу вар, устад да Ьвмин нараЬатлыгы jainajup. Беле бир еЬвал-руЬидоэшш Заша)ышында кучлу умумнлэшдирмо, ше>рнн алт гатында (даЬа чшин керунен Ьиссосиндэ) mmepiîja хофу, бу а]рьшыльт дола]ы дер-а«н дурур. Mahs она коре да Хаете BajpsMaffii интазардан, ватен а]рылышндан дрган дердлэ jainajup ве бу jainajuinjua да Ьаглыды. Усгад санаткарьш Зарадычылыгында штанин мушдцэелнршин ве кезалли]и-нин тафэрруаты да jox деЗшщир. Бу ше'рлари ардычыл изладизздэ а]дын олш бир паралелизм - вагон мзЬаббати ве вагон ннскили XX есрин 20-50-чн иллэринде ве ондан сонра да бир хетт кими кечир. Бу ики хусуоэдэт - штви ве вэтендаш jaHracbï вэ бу ¿зтынын сонсузлугу Хесге Ба]ра»£алида даЬа чох назара чарпыр. Онун (ватанин) елшшн-обасынын чал-чашры, мухтелиф адэт-ан'еналарлэ корунушу, toj-бусагы ве бунун бутов бир умушглешднрмеда дуанышы, козлеримиз внуке еяин-обанын jajnaraapa кечу, датларын фусункар тэбиатм, бу кочда "чобан, rajrap гу-зутяу" охусу, очагларын чатылодсы, архач jepn, сурунун врушу, буз булаглары, jaronioi, чискини, даЬа не бвдвш налари кэлир. Бутун бун-лар уищдларын охусунда, узун хечалердэ мэчлис апармасьшда даЬа до-рин керунур.

Табиат мввзусу Köj4a ашыг муЬипгада бир проблем мешу кими даЪа чох мараглыдыр. Мусбот ве даЬа чох дштети челб еден xycyoyjar ондан ибаршдир ки, бела бир е_рш адпы ше'рлэр чохлутунда бир тек-

муЬитин нуфузу ва нума]ендэлэринин исте'дады илэ баглы олан масалади.

Kejra ашыг муЬитиидэ бешарллтс Ьвкм сурур. Дун]а вэ ratean, заман во инсан актуал бир мэсоло ншн устадпарыи ]ярадычылыгьшда дисетэт мзркозиндэ да]аныр. Ашыг ]арадьгаьтытнда да дуй ja Помнит öejys ма'нада квтурулур, онун абадшвци, вефасыалыгы, jaxinbi илэ ja-мана, Ьеч Haje aheMHjjenr вериомоси, НуЬдан, Сулфшндш галмасы вэ с. кими проблемлорде ачылыр ва нисан бу 6ejyx азрибутун ичинда бир фактор кими корунур. Мугаргсалерин озундо да нисан ва syiija анламы есас хетт кими квтурулур. Масален, Ашыг Элескарин "Ду1уада" ра-дифли дорд ше'рн вар, бунлардан башгасы да ола бнлэр, hep биринда бир езунамахсуслуг назарэ чарпыр, бу да услад дерши илэ дун]а анла]ы-шыньш нфада зенкшшци ила еллгелндар. Эсас хетт киш! нса дун-]анын абадилиди ва бу абадилшедо инсанын муваггвти олмасы кес-тарилир.

Kojra муИминин гудратли jaaapflapunnpH олан Хесга Ба^рамали-нин ше*рлэрш1дэ дун^а, заман ва мевчудад мвсаласи даЬа кениш rojy-лур. Бу бир нов санагаарын Tanejii, фэрди сьгаьппыляры са бу сыхын-тшшрын нагана е'тобарило ичтиман Basiijjara котариб чыхармасы ила алагвлиди. Онун "A ¡syiija" ше'риндэ гаииу-кузар, дшзрун бинввалыгы, замананин боз узу, кемаксизи, елсизи, нисбетан зеифи таптапамага истигаматланмаси кими Ьалларын ифадаси Mshs бунунла баглыдыр. Танрынын муваггега вердауи емурда 6ojys мусибатларнн мугабилнндэ дун]анын "варана галачйиьшы" кезледнуи Ьалда, ехешго онун ела нота вар, о чур да дурдутунун щаЬвди олур. Дун]а, заман ва инсан паралел-лэринда дфнан ше'рларин са)ыны вэ тоЬлнлзши кифгадат гедар узатаг олар. Чункн бу инсанын flyiijaja калкб душунчвезшин формалашдыгы замандан бу куна гедэр душунма jepii олуб. Биза калиб чатан (Ьала чатма]анлар бир ]ана дурсун) бутун нумунэлардэ бир ejsmjjor дудулмаг-дадыр. Бу проблемин ejmfjjaTHAHp. Анчаг мутвротти ен'вно кmm квру-нан беле бир хусусиЦагин озундо тэхрарсызлыг ва санеткар езунаиах-суслугу вардыр. Koj4e ашыг муЬтинин Иашида данышдыгымыз 20-50-чи шшарин Зазарларындан бу мевзу]а heep олунмуш шс'рлври топласаг галыи бир китаб алынар ва теЬлилинэ варыб охусаг janHbö тахрарсыз-лыг керарик. Бутун бунларын Ьамысынын асасында кэЬоббат да]аныр: bajara меЬэббет, инсана меЬаббат, ватане маЬоббат. haja-шн ела ма-гамлары, еле бир терефи joxjjyp ки, ашыг ^арадачылышнда оз ексини тапмасын. Kejqa ашыг муЬитиндо да бу тафарруата Еарма, бутун олан-лара мунасибат, халгын маишети, адэт-он'вяэси езукун кениш акешш тапыр, ферглвндиричи езувамахсуслугла flyjynyp. Kojna ашыг муЬтинин 20-50-чи илларинда (есримизин) фэалид{ет косшрвн ajpu-ajpM ну-

илэ Ко]чэ ашыг муЬшиндэ ез оксини тахвды. Сифаришли Заздырмалар-дан ашышн езунун урэ]ннин соси илэ гадэр бу доврун (Ьаггьшда

даяышдаиъшш 20-50-чи шхлэр) еле бир Ьадисеси .¡охдур ки, устад са-непсарларьш, ел шшрларннии Зарадычылыгьпща Захьш кечмтшшизин тарихи кими 93 оксини тапмасын.

Икинчи фаслин "Ашыг поезщасында бэтэрц мотивлэр" адлаиан бвлмэсинда ашыг ]зрадьгаылышнын ьювзу даиресишш зешатлиртндан кениш сеЬбет ачылыр. Торпаг, ветон мэЬэббата, евлад-валиде]н муиаси-бети, козелликлерин тарэннуму, севки дурулары, тебиетан асраранксиз фусункарлыш, е]ни заманда,бунларьш екеи олан ге]ри~инсани кеЗфи|)эт-ларин течвссуму, Ьадасвлэрэ тенгиди мунасибэт, друа, заман Ьапъшда душукчэлэр - бутун бунларын Ьамысы ашыг Зарадычылыганын мевзу даирзсини акс етдмрдауи кестерилир. Бу вЬаталшшк умуми ашыг ]ара-дычъшыга учун свчн^ави проблемдир. Галды онуи а]ры-&3ры муЬитлордэ течассуму мвселэсн, бу умуми проблемин таркиб Ьиссосидир. Л4.аЬз она кор-э да олдугча кекиш олан бу проблеми ашыг ]арадычылыяына нсти-гаматлзиме кими арашдырмаг карвклидар- Бела вазиует и се проблемин даЬа а]дын ачыгланмасына хидиэт едир. /Даселеи, ГУрбани, Аббас Туфарганлы, Карам, Гериб, Хаста Гасым кими усгадларын Ко]ча ашыг муЬнтоне тв'сири, е]ни зашшда бу классик ен'енедан башга Ко^го ашыг муЬитиндаки езунамэхсуслугун, Зарадочылыг ахтарышларынын ор-таЗа чыхарылмасы даЬа всас оланда та проблемин есас Ьнссвсинин Ьэл-ли демакдар. Бу мо'нада К^э ашыг муЬитиндо идеЗа ахтарышларынын в]рэнилмэси, мвюу истгаматлвринин тедгиги квраклидир. Лена да конкрет бир тарихи марЬелани (XX есрин 20-50-чи илларини) араш-дырдышмыз магамда муЬитин классик нума]андзлэришш Зарадачылыг угурлары дштет мэркозинда дауаныр. Ьамин довр Ко]чэ ашыг муЬитинда фвглвдэт кестерен ашыгларын б^ук бир гнсми Ашыг Элескерин ^шшдирмалэри иди. Галанлары иса онун те'сиринден о гедер да узаг-лаша билмирдалар. Бу ме'нада К©}чэ ашыг муЬиттшн XX есрин 20-50-чи иллариндаки мавзу исшгаметашш еЗрешишэси мараглы ва дапвги челб еданди. Мевзу дзиресинин вЬаталшшк меселэсине калдакда ига, Ьашш дввр Элвскар нуфузунун Заша]ыш ве ахтарыш мврЬелеси иди. Демак опар ки, бу марЬвледо, е_рш заманда сон деврлэрэ гедар (импе-рлфнын кочурма ауасати незарда тугулур) Кедче ашыг муЬиш муте-резти олачаг бнр ннкишафы jaшajыpды. Бу истер Ьавачатларьш ]аранма-сында, исгерсе да ашыг Зарадамъглыгына бохш етда]и устад сенаткар-ларла елагелиди. Ко]че ашыг муЬити даЬа чох бэдаи Зарадычылыга, шатмагдан чох ]аратмага ме]лли олан муЬитди. Бу муЬитин бутун нума-Звндалэринда текрарсызлыг корунур. Беле бир вэзицетн мевчудлугу

Ленин, napmja ады ила ше'рлер ja3bip,abmap. Дикер бир груп иса сифарнши даЬа часарэтлв jepmro jempiip, "Ьврмэт-иззвт газанмаг" учун бу jo;iy кедирдилар. Мвсэлэнин башга бир тврофи исэ инамла баглы иди, Ja'HH сосиализм вдэдаларына инам варды вэ бу инамдан да тэбии ше'рлер japaiibipÄ&i. Бу h ал токчо Kej'io ашыг муЬита учун дс]ил, бутевлукда Ьемин девр одаби^атын проблеми иди.

Деврун ичтамаи-офси Ьадиселэринин ашыг ]арадычылыгана ко-лиши 20-чи иллвр учун сэадурви иди. Бу, Ьадисэлэркн мурогптоб аха-рында езуну реаллыга yjryii шэкилдв кесгарирди. Ашыг исэ бела бир реал вэзидрщэ взунун бо]нуна квтурпвду 6ejyK фушссяфны jepimo jenipHpflH. Лакин rejfl етдиршнз бу бе]ук мэсэлв XX осрин еввэллэрин-дэ cnjacH реаллыгларда jcMiyraaii сапма шш корунур. Бунун всас собв-би MyajjöH MapheAaje гэдэр алданылмыш инамла баглы идиеэ, диквр ча-Ьвта исэ сифаришли ше"рлврин ]азылмасы иди. hop Ьадца мвсэлэ]э кениш бахмаг, бутун мвгамлары позера алмаг лазымдыр. Эхэр Kojiro ашыг муЬити кими гудрэтли муЬит бу вези^етдан сапына билмирдисэ, табии ки, масэланин чэтишпуини баша душмек лазымдыр. Чунки Ьемин деврдэ Kej4B ашыг муЬти (20-50-чи шхлэр) взунун Элосгсордэн сонракы эн jyxcBK мэрЬалвсшш jamajbipjoa. О деврдэ ич-тши-ифси муЬит о гэдэр чэтин вэ агыр шераитли иди ки, орада аб-Ьаванын исги-гамэтини, дотру рлундан чыхдыгыны да демэк мумкун дертдк. Чутжи бутун истигамэгпэрдэ шуарчьшыг m мустэмлаквчили^ин, ишкенчеиин бу шуарчылыгда орт-басдыры варды. 1арадычы исэ Ьэгагэт тулундэ олан бу janaHbi, ферш joxjtyp, биларэкден вэ ja ömarojapaKHBH тесдиглв]ир-ди. Элэсхэр кими бир драный чухасындан чыханлар бэ'зен замэнын 6yjpyïyHa кедирдилвр. Бе'звн бу кедишин езунда да муЬите гаршы е'тираз мотавлери кучлвнирди. Kaj49 муЬиншда jarnajbi6 japaícaH ашыг-ларын чоху XIX эсрин аб-Ьапасыны удмушдулар. Онларын ajamHbm бири XIX эсрдэ, дикари исэ XX есрдв иди. Л\всалвн, Кончали Шаир А\.вЬвммэд, Kвjчвли Шаир Эбдулэзим, Зодпу Уста Абдулла, Ашыг Эсэд вэ башгалары буна нумунэдир. Бу ашыгларын japaju>i4buibiibiHía доврун ичтимаи-ауаси мэсэлэлеринэ мунасибэт кениш сечид;в дашырлр. Соси-ализмин, Окдабр ингилабынын, "гардаш" республикаларын, ajpы-ajpы шэЬэрлэрин, вэтандаш муЬарибэсинин, 37-чн im репреауапарынын, EojyK Вотан муЬарибэсинин вэ муЬарибедэн сонрахы доврун Ьадисалэ-ри jainajbip вв ичтимаи-си^аси муЬит бунунла характеризэ олунур. XX эсрин еваэллвринда Ке]чэ ашыг муЬити, демэк олар ки, гызыл дввруну jainajpM. Бу муЬит бутешхукда AsapöajqaH ашыг ^арадычылыгана муте-рэгги тэ'сир еда билда вэ онуи инкишафындд текан ролуну о]нады. Ичтамаи-си]аси муЬитон хэрхиюпун, колхоз гуручулугу, сосиализм сис-теми вэ онун гурд^у ojymiap мугарэгги вэ гедри-мутерэгш чэЬэтлери

да ашш ]арадычылыгьшдо озуну тамамило бзшга чур косторди. Pycnja и стала етдоуи оразилерда jamajaH халгларын идеолоюфсыны да истала ешак саЬасиндэ амали ишлэр аиарырды. Буну, он биринчиси, Тифлис-да japaHSH адаби-медани муЬит ва рус дилинда газет, журнал чапы, jep-ли оЬашадан рус тоЬсшши ма'мурлар jemuiwpMaai иле едарди. Лакин просес о гэдар да сада, асан кегширди. Гафгазда башлаиан гачаг Ьорака-ты бир пев е'тираз ифадаси иди. Ашыгларла ел гэЬрэманлары (гачаглар) арасындакы jaxbnuibir, онларын та'рнфи ва халг арасында jainajboitbi ху-суси мараг догурурду.

Kejna ашыг муИитинин 1920-1950-чи иллар кеси]индаки сенат hajaTbiHbiH тарихшшк бахымдан кечди]и jonyH ajpu ajpbi магамлары да мараг догуран мвсалэлардандир.Осрин шге ики ониллир* арзинда ма-Ьалдан чаныны гачыб гурхараи аЬали москушшлдыш аран je^nopiirao иглима у]гунлашмамыш, саламат галанлар ичташаи-ацаси вазицатин да-jmimaœ ила алагадар олараг догма jypwiapuHa га]ьггмышдыр. Бу h ал саз-свз адамларынын талера даЬа ачы саЬифалар ¡азмышдыр. Санот-карларьш бир чоху панаЬ апардыглары эразилэрдэ оз гынына гасыл-мыш, japaßbrabuibir, саз чалыб ашыглыг етмек барада душунмамишдир. Ашыг Алынын, Ашыг Эласкарин муасири олан ашыгларын бир шсми и со сышначаг хапыб ]ашадыглары аразиларин мэшИур сенаткарлары ила бирликда ашыглыгы ejpaHawiapa устадлыг ешшялар.

cöhööth кедэн двврда Kejsafla 168-дон чох ашыг алина саз алыб медаана чыхмыш, 22 ел шаири japaflbi4bmbinj ила маИалын фолк-лор MyhîrrHHB оз теЬфасини вермишдир. Онларын 67 нефари устад, 123 нафори ифачы сэиоткар олмуш, плршн ва депортаауаларла алагадар jamajbnn }ерлэрини дэршшиш, каЬ Кенчэбасарда, каЬ да Ке]чадэ jamaMbHH, тахмини Ьесабламалара кора 71 нафери догма jyp^ynna, 18 нафврн Кадабедеэ, 15 нафари EojyK В этап муЬарибасиндв, 15 нафари Кончодо, 22 нофари бу ва ja диквр ]ерларда вафат етмишдир.

Эсрин аввалларинда 6ejyK идфларла езуну кесшрмак чаЬдиндэ олан сосиализмин бир тврафли тараннуму, Ьадиселэрин ифраты назара чарпыр. Keime дун]а ила jemi дун^анын атрибушары гаршылашдырылыр вэ jerai олана ифрат мунасибет бшадиршшрди. Bojyic идеолоюфныи колиши, "сосиализм", "болшевизм-меншевизм" гаршыдурмалары, даЬи раЬбара маЬаббат, интлаби Ьаракатын ajpu-ajpu нума]андалари ила баглы japaHan мифлар, колхоз гуручулугу, ветандаш муЬарибоси вэ с. масалалар, uiyöhacm, Kejna ашыг муЬишндан до jan кечмирди. Ел анасы олан ашыглар да бу масала]а мунасибэтини билдирир, офси аб-Ьаванын коскишш]и ила, Сибир горхусу ила бир нев реаллышн тесвирини вермак арасындакы чыхылмазлыгда галырды. AVehs она кера да MyejjöH магамларда мачбурицэт гаршысында галан санаткарлар

формалзшмасы вэ даЬа сонра бир шаир кими умуми ашыг ]арадычылы-гьгаа та'сири а]дьш ге]д олунур.

XX есрин ввввллориндв Koj'ia ашыг муЬитиндэ олан чанлзнма т> ¡ярадычыльгг угурлары бела бир квклу га]нягллрла елагэлидир. Элескар фаалиуетинин мудриклтс дэвру да Ьэмин илларлв баглыдар. Бу муЬитяэ Ашыг Эласквр 30 шакирд Зетишдирдн. Оиларын Зарадычы-лыш, сазын инкишафында ролу, ашыглыг одеб-орканы, мэчлис апармаг усталыгы вэ дастан ¡зрадычылыгы саЪесиндэки хндмвтлори буна всас-дыр. МэЬз Ашыг Элоскэрин олумундэн сонра онунла баглы japaran peBajeraep во jaxya да реал Ьадисалврин дастана чеврилмвси Ьаллары баш верир: "Ашыг Элэскерла Дели Алы", "Ашыг Элоскерин Гарабага Toj сефери", "Ашыг Элвскарла Ашыг hycejH Ьапында poBajaT", "Элэскэрлв СаЬнобаны" вэ с. Бутун бунлар XX еср Ке]ча вдаби муЬитиннн ]арадычылыг угурлары вэ иннишаф истигаметлери иди.

Ашыг Элоскар во XX yep Kojno ашыг муЬши проблемиидо бир нечэ исшгамет мевчуддур. Бу ше'р japaflbMbWbiFbi, мачлис адаб-арканы, оху вэ чашы, дастан ]арздычылыгы, саз Ьавачатларыньш japaimacbi ш ejim заманда бунларын умумилашдирилмэси кими ен'ананин ]аша]ьшш муЬитен угурларыдар. Кучлу беЬралакмв вэ Зарадычылыг ме|ли ддоулан бу муЬитдв ифачылыгдан чох japaiwar, ше'р дузуб-гошмаг назара чарпыр.

Kej49 ашыг муЬити Элесхер очагындан башламыш онун бутун кандлвринда ]азыб-]арадан ашыгларын, ел шаирлоринин, ифачы во ]арадычы сенеттсарларын гсеншя бир чографи]асыны эЬато едир. МуЬи-тан hop бир japaubMbicbiHbm Ьапында халг арасыцда jauiajan ponajarao-рин топланмасына хусуси еЬттуач вардыр. Тедгаг олунан мэр-Ьвлвнин асасында твбии ки, XIX вер во даЬа чох Ьамин осрин сон чореуи дэданыр. Она кора да диссертаси]ада муЬитин арзшдырылмасында XIX асрин сон рубу ила XX эср бир проблем кими котурулмуш, муЬитин бутун ашыг вэ шаирларинин Зарадычылышнын влагали сурэтда ejpa-}ШЛМ0сино фикир верилмишдир.

Kejna ашыг муЬитини формалашдыран амиллар сырасында ичти-маи-си]аси муЬитин та'сири да аз дауилдар. Бурада даЬа чох уч фактор рус (даЬа чох), турк ва иран фактору нвзврэ алынмалыды. Азврба]чав торпаглары угрунда кедвн саваш вэ AaapöajnaH аразисиндэ бугав олан бирлирш ]охлугу (ханлыглар нозэрдв тугулур) натича е'тибарилэ Pycnja-нын та'сири алтына квтариб чыхарды. Cnjacn аломда баш верви Ьзда сэлвр вдаби муЬитде да афеи еЬвал-руЬицели мотинлори кучлвндарди. Заманьш мухтвлиф ичтимаи-афеи мунасибатлври Kejie ашыг муЬитан-дв да озунэмахсуслугла поетиклашдирилди. Êjnn заманда Руаиуанын нуфуз даирвеинин устунлук ташкил етмаси во онун табечилиршдэ олма

ми неЬенк бир сез устадамы формалашдыран бу муЬитин га|нагларында арашдырмалы проблемлар чохдур. Онун тарихинин ва кечиб калдоуи ]о-лун излвнмвси Ьемин проблеме киршядир. Фолклор арашдырьпадлары бу муЬитан Аг Ашыга годер бир чох квркемли нумаЗендалари олдугуну гещ едир, онларын сенат гррэта, ]арадычылыш бареда ма'луматлар верирлер.

Мухталиф Зузилликлерда чохса]лы устад сзнаттарларын Зеггшпиб феали]}ат квстермеси, саэда во свзда Зарадачылыг ахтарышлары нетече е'тибарилэ Ке]ча ашыг муЬитм кими бир муЬти формалашдырмышды. /ЛуЬи-шн з|ры-а]ры санаткарлары проблемны бир тэрафидир. Бу кениш арашдырылмалы олан проблем ики хатда - муЬитин езунун инкишаф исшгамэтинда ве умумиликдэ мввчуд ашыг Зарадычылыгъшын инкиша-фы исшгамэтинда керунур. БураЗа кениш ма'нада ге]д евдцимю Герб зонасы ашыг ]арадачылыгындан тутмуш Ширван ашыгларына гедер бо-,зук бир Зарадычылыг арсеналы дахилдир. Ьэмин муЬитлэрин К^а ашыг муЬитинин формзлашмасына на дарачадэ те'сири и се масалвнин тамамилэ башга тэрафидир. Бу формалашмада биринин дикарина те'сири № гаршылыглы баЬраленмэлэри Ьадисаси да бу те'сирин бир Ьиссесидар.

XX ©срин ешаялари Кв]ч9 ашыг муЬити учун зирвадар. Бу муЬитин инкишаф тарихи Ьаггында верилан хуласалер ва биза гедер аЗры-аЗры фолхлоршунас алимларин мулаЬизалери кифа]ат гадар тасаввур ]арадыр. Анчаг масалэ]э проблем кими ]анашмага вэ монографик ша-кнлда кшяем?уэ зерурвт вардыр. Ашыг Элескерле баглы намизедлик диссертасзуалары, моногргфи]алар ишленсе да, масел^е даЬа проблема-тик Занашмашн ва Элескер сферасындан чыхмагъш вахты чатмышдыр. Бу Ьем Ке]ча муЬшинин, Ьем да Ашыг Элэсквр Зарадачылышнын е]ренилмеси хеЗринедар.

Ке]че ашыг муЬитинда олан бир сачи^ави хусусицат да бу муЬитде Гурбани, Аббас 'Гуфарганлы, Хаете Гасым, Ар Ашыг хатш ила Занахны, Зазылы едабицатдан колан Л\.П.Вашф услубунун то'сиридир. Профессор В.Вели}ев маЬз бу чаЬате хусуси аНами^ет веререк ^азыр: "Озан-ашыг санетиндан гида алараг бир мутафахкир шаир кими Зеш-шен М..П.Вагиф муасири олдугу ве езунден сонра Зеташюн е.п сенепсар-ларынын Зарадачылышна мугарагга та'сир костармишдир. Тереддуд етмэдан демак олар ки, Аг Ашыг, Ашыг Алы, Шемкирли Ьу<хун, Элес-кер, Атолла Чума ва башга худрэтли санаткарларьш ше'рлариндо М.П.Вагаф гошмаларындан сузулуб келен бир ширинлик, дад ва дуз вардыр"1. Ватфиа озан -ашыг сеиэтшю Захынлыга, онун те'сири ило

1 В.В»ли]ев. Азэрба)чаи фолклору. Бакы, Маариф, 1985, с. 217.

Аббасали, BajpaM, Софи]ар, Ьачы (Дашканддан), Исэ (Субатандан), Алышан, Ьусфгалы (Чахырлыдан), Ьуммэт, БеЬбуд, Рачаб (Гошабулаг-дан), Наш (Касамандэн), Htjac, Гара (BejyK Мазреден) , hycejn (Кичик М.озрвдон), Гара, РаЬим (Шшш^адан), Л\е]дан, Cajafl (ЧанаЬмвдцен), ГэЬраман, Гвнбэр, Исма^ыл (Инокдогындан), Гадир, Шукур, Mmajbtn (Бабачандан), Л\усе]нб, .Тунис, Оруч, Гасым (Чилден), МаЬэрром, Имран, МаЬмуд (Агбулагдан) но башгаларшш косгормок олар.

Ьагшнда умумилашдирмалэрла ме'лумат вердиртмимз Кошенин саз-соз устадларынын hajaxu во Зарадачыг рлу зонкинли]и ило гачи^о-ленир. Аз гала hap кандда, hap езда ашыг вэ шаирин мевчуд олдугу ганаатини japaflbip. Бу гэнает асримюин 20-50-чи иллэринда ашыг сэ-натини 6ejyK угурларла характеризе eroaje имкан верир. Бу да ашыг муЬтинин конкрег бир деврундэки инкишафынын ва онун ;'арадачылыг угурларынын гаднагларла, дикар ашыг муЬитлари ила алагали шекилда тодгиг олунмасы зэрурэтини догурур.

Диссертасщанын июпяи фасли "Kejna ашыг мукштзиняи сэпэт hajamtt" адланыр. Бур ада Koj40 ашыг муЬитавшн тарихинин арашдырылмасы бир нов умуми ашыг ]арада«шлышнын инкишафынын ejpomumocH сочиуаси дашьуыр. Мв'лум ашыг муЬитларинин ajpamm-маси ва онларын тарихи инкишаф хаттинин изланмаси, ен башлычасы исэ га^нагларын ачылмасы матча е'тибари ила бутав тасоввурларин japaHMacwHa кэтириб чыхарыр.

Ашыг japaflbWbinbimHfla кифа]эт гадзр ашыг муЬитлари форма-лашмышдыр. Бу муЬитлари муасир Азербарган сарЬадлари мигЗасында уч исшгамэтда груплашдырмаг олар: Горб ашыг муЬши, Мил-М.уган ашыг муЬити ва Табриз ашыг муЬита.

Ка]чэ ашыг муЬити Герб зонасы ашыг муЬитинин таркиб Ьиссэ-сиднр. Онун твягаги олдугча кениш ахтарышлар телаб еднр. Проблемин ejpaHwmecu конкрег бир тарихи девру вургуласа да Macanaja бир гадзр кениш мэ'нада мэвчуд олан вазндоате гадарки марЬеледэн даЬа аввалла муга]исэдэ бахмаг лазым кэлир. Чунки проблемин индшш дурумунда еи'эна ва новаторлуг хатш взуну хвстерир. Нонаторлуг бутун саЬалар-дэ баша душулан jeHronimmp. Ашыг ]арздычыльпъшда бу jemraruiK он дар ва баша душулан мо'нада сенате годом rojaH ашыгын езунутасдиги-дир. Бу тасдиг ашыг ]арадьгаылыгында санаткарын чалыб-охумасы, меч-лис апармасы,бир санаткар к ими езунун мввчудлугуну кестара билма-сидир.

Kej4a ашыг муЬтинин инкишаф тарихшада гызыл хетт кими керунан Аг Ашыг (АллаЬверди), Ашыг Алы, Ашыг ©лоскор хатга муЬити гаранлыгларына шпыг салмагла, взуне гадарки ва езуидэн сонра-кы мерЬалани арашдырмага кениш материал верир. Ашыг Эласкар ки-

1968), Нокрас Ишн (1905 1932- чи надо иткин душуб), Ашыг Талыб ИК77-197Ь»>, Ашыг Эивд (1874-195 V), Ашыг Иглам .»усифо» (18931968), Хгнпъ Бадкшами (1898-1952), Иемихан Дидрркин (1930-1994), Башханым Швфи шзы (1860-1956), Ашыг Савад Швфи гызы ( .18851950), Бэ1шш Кончили (1901 1976), Тюсан Хеуаллы (1885-1966), Шаир Казым (1842-1929), Нифталы Гафаров (1898-1943), ».пи Мазан оглу Намазов (1890 1974), Аишг Куммит (1Е76 1951), Ашыг Вэли (1854-ни Ашыг Оручуи (1920 ) 97(>) тнрчуме{н-Ьаллары барвде ]ыгаам ми'лумш иерилмиш, .¡арздычмлындары чох гыса шокилдв сочицаландн-рилмишдар .

Ашыг Эласкэрин (^ати во Зарадьгаылыт барада верилан мв' лумагда Лачын ра]онунун Алхаслы кандиндан олан Аишг Карам Во]лэровун Заддашындан онун зенкин посзи|асьшын охучулара мв'лум олма)зн "Козлврино гурбаи" "Санам!" "Швввкарда' ше'рлври тзнынш км ми кшома альшмьиодыр.

УмумиЦотла, XIX еердв во XX верни биринчи japыcындa Кончало чохсарвл ашыглар саз шзирлври (ел шаирлари) доишмишди. Ашыгларын чоху ]арадычы, бир гисми иса ифачы ганаткар кими дитяти чвлб сямишдар. Ифачы евнаткарлар Градины ашыгларын ва ел ша-ирларшшн надир инчилэрини Ьафшалвриндв ¡ашатмагла бврабвр, шэн-ликлврда олмуш аЬвалатларла бирликда динлв]ичшюрэ чатдармьшшар. Дадв г>лвскарин шакирдяври ве шакирдлвринин гаакирди олан, тврчу медо Ьаллары барадо аЬаюли соЬбаг ачытдфн ашыглардзн Гасым, Ага]ар, Барюр (Зодцан), Наш, Ширин, МеЬралы, Аслан, Идрис, Чамил, Ода (Зорзибилдэн), Ммкарлл, Исо, Ислам, БаЬмвн, ФатуллаЬ (Нари манлыдан), Садыг, Освд, А^вЬэммвд, ЧаЬад (Бв}ук Гараго]унлудан). СалеЬ (Бала Гараго]уш1удан), Нифтальт (Арданышдзн), МэЬоммадвли, Паша, /Ауса, ЭЬмод (Сарьцагубдан) Вили, Оруч рарпызлыдан), Нвчвф.

г Ко|вддо ]азый дарадан ашшшрш ва ел шаирларшшы тодчумерт Ьаллары бара-ду м»"луматлар тедгагатчы ашш Ислам Элэскеровун "Аишг Олэск»р в» XIX »ср Кв)чо ашыгларм" мовнусундакы кяштоэдлик даг.се.ртасидагкгадан (АДУ, 1971), онун тортиб стди|'и "Элоскдр очага" топлусундан (Какы. 1ачычы, 1991) Азорнэшр торофиндои 1964 чу подо пандан бурахшгаи "Телли езз устадлары", "Кэнчлик" нэшрнцатынын 1991-чи илдг> чапдан бурлхдшы "Аззрбгучшг гнпыг во шаир гадьшляры", Тф1ур ЭЬмадопун 1995 чи илд;> "Аъчрбгучап Енсик тоне дауэсы НПБ иошридотында" ношр олуиаи "Азэроа.|чан .¡¿'¿ычиларьГ

китабшрьшдаи, "Улу К.и,(чи , '1'»р»п»"г гозеглдришдои, Иосмми адмна Дцлчи-лик. Иистатутуиун "Лугот в» терминолошф" иш"б»синии м\дцри, фшюиок1уа елмлорн доктору, профессор. Ашыг Велнннк новрси. А1топ' Оручун оглу 11смя!'ыл Меммадовдан. Ко)пг> маЬалындан олап ашыглардан Ашыг РечрбдЕиг, А1ШЫГ Гэвборден, Ашьп Э;шд;ш, Ашыг Агалардаи, Ашмг ГоЬрэмандал, А1галг Коримдян, шаир Зэки Исламдаи, зщалылардлн Л\рзяНим Г^рамовдан, МашаллаЬ Худаусвдэк, /Ломм^довдан во ш?х<и тснлам,л.тордап

умумшюашфшшишдар.

¡сшшмисшщо мcm ролу олаи A¿ Лщцг ХУШ асрин сону во XIX осрин «пваллериндо jainaMbiui, асл алы АллаЬвердидир. О, Марендоа hycejn Сардэрын ашыгы олмуш, орядан баш когуруб Дарализ'азо, соира ига» Ко)чолин Коркнбвш кандшш uonah ктирарак бурада москунлаш-мышдыр. Аг Ашыг Ашыг Алыньш усгады олмушдур. Бир чох гидгигат-чышр ва Ar Ашыш ojpaiiöiwöp узун мудцат АллаЪверди адлы ашыгла-рын üt> ел шаирларинин ше'рлиршш бир нафарин адына Каркибатлы Ar Ашыг техаллуслу АлаЬвердинин адына ¡азмытлар. Бу да онун терчуме]и Ьалыида rejpH-flaraniHjitH japanMacbiiia еебаб олмушдур. Шэ-рурдан олан Косачанлм Af Ашьтт Кнркиб.зшлы Аг Ашыгы бир-ии риндаи ^Р^-'^чД'фмйк барада ворилан ма'луматла бу ииракаидашф я|дынльи кегарилир*.

ICojHoinm Гызылваик кондаида анадаи олмуш, Ai- Ашыгдзн санатин сирларини «хранен Ащыг Aw Мирзе аглунун (1801-1907) канч ¡ашларындан ашыглыга башладьшы, бир чох сзз Ьаиаларыныи ]арадычы-сы олдугу, ашыг ше'ринин бутун формаларында поетик нумуналар japar-дыш, Ашыг Элоскоро, Ашыг МаЬаррама, Ашыг ryjiyj;i, Ашыг АЦ|да на, Ашыг Meaja устадлыг егди]и, Ьамчинин Ашыг Альшын ирсинин тон-ланмасы, тадгага, jnp:yсычыльп ъи 1ын зрашдырылмасы во ISO иллик ]уби лертшш республика швицасинда кечирилмаси иепиаматенда морЬум шаиримш bycejii Арифин авазсш хидматлори2 косгарилир.

Koj'io ашыг шеринин то'сири ила ]ачыб-3арадан ел шаирлари-миздан lIImurajaiiGi Адеынын (1825 1915) торчумец! Ьалы, jaui:i,№ín.i за малып зиддацатларини, Ьагсьплмга, адш1атсизли]а дозм^арак hajaiî>iH мошзгготли ;шлары ила гаршылшндыгы, гардашлары ила Сибире суркун едш!ди|и, оуркундан гонра бир муддат Бакыда "нефг ва ми/уонлар" саитонопшдо чалышмасы, ичтамаи-афси мвзмунлу ше'рларинда дев-рун «убвчарлшшври ба'зан унвансыз олса да каскин иттиЬнм об^ктина чеврилди]и барэда rejjj едилир.

XIX асрда mi XX перин овваллериндо ашыг муЬитиндп

формалашлн усгад .шгыглардэч, ел шаирлариндон Дашкатщш А\оммад hyeejn (1800-1880), Ашыг Начаф Ммммвдгулу оглу М.аЬаррамов (18661918), Атолла Tarn ошу А1аЬаммад (1S30-1910), Л\ирзэ Боргар (1837-19Í9), Уста Абдуллз (1865-1943), Деда Элоскор (1821-1926), Ьачы Элиш Ara (1872-1922), Ашыг Гурбан (аладан олду*у ил ма'лум де]ил, 1915 чи илдо нафат едиб), Ашыг /Луга (1909-1948), шаир Ьашим (1912 19S9) Ашыг Эли Ишшулидо (1927 1990), Ашыг Начаф (1900-

1 О.Шамилов. Бир дзЬа Ар Ашыг клгьшда. "Oi^ï едя" газета, № 1 (3Q), 11 .¡анвар, 1993.

2 Iiyci jii Ариф. Amur Длины ахтзрырам. "Елм в» hajar" журналы, 1968, N» 2.

Ишеш anpoöacßjacbi. ДиссертасиЗа Азорба^ан Республикасы Елмлер Акадеш1]асы Низами адыиа Эдаби^ат Инсппутунун Фолклоршу-наслыг ша'басинда Ьазырланмыщцыр. Мевзу "Дун]а эдабицатанын инкишаф ганунау^унлуглары" узре Элагелэндирмо Шурасында тесдиг олунмушдур. Тедгигатын есас мудцэалары елми во девру матбуатда чал олунан Зазыларда ве "XX вер Kojne ашыг муЬити" (Бакы, 1997) адлы монограф^ада вз эксини тапмышдар.

Дыссертаеп]ашлн г^рулушу. ДиссертасиЗа кириш, уч фэсил, натичэ, алавалар белуму ва истафада олунмуш вдабидат сиЗаЬысындан нбаратдир.

ИШИН ÖCAC МЭЗМУНУ

Киршпто мевзунуи актуаллыгы асасландарылыр, тадгигатык об-jerm, магсад та вазифалари, елми jeHnirajH, незери-мегодоложи асасы, елми-тэчруби вЬемицвти inaph олунур.

Биринчи фэсил "Kojua ашыг щНитинин рециоиал вэ тарихи взукэА!вхсуслуау" адпаныр. Бурада Ке^эда твшеккул талан ва заман-заман тахмнллэшан ашыг евнетанин тарихинэ, онун какларина, ïp;eja пунагларына, озан-ашыг санатинин инкишаф ^олуна елми екскурс еда-лир. Koj^o ашыг мактэбинин ташаккул вэ инкишафында мисилснз хид-матлари олан hejoap вэ онун шакирди ИбраЬимин hajaT ва Зарадычылы-гы бареда ме'лумат верилир. Ьамчинин Деда Горгудцан башлаЗаи озан санатиндан ашыг сенетине кечидин илк нумаЗандеси олан Млскнн Аб-далын, Ar Ашышн, Ашыг Алынын тарихи хидаетлериндан ве бу евнв-тин Деда ©лескврда jemi бир 3Hpeeje ]уксалди]индан ajpbi-ajpbi саз-сез шаирлеринин Зарадычылыгы зэмшхнда кенгап сеЬбет ачылыр.

Мисти Абдсишн ше'рлеринда "Гочадаг", "MajMaraaF" вэ башга бу кими jep адларынын чакилмэсини нэзэра алан бэ'зи тедгигатчыла-рын онун каЬ Газахда, каЬ Ьаллавар ПамбаЗинде, каЬ да КадебаЗда2 анадан олдугуну куман етмакла чаш-башлыг Заратдыглары, дагиг елми мулаЬизелэрэ есасяанмадан тарихи фактлары инкар егщиклари rejn олунур. Ьабеяэ Млскин Абдалын Kej4e маЬ алынын СарыЗагуб кандинда анадан олдуту, она Сафави девлэти тарафиндан верилен ва гоЬумлары тарафиндан сахланылан шеЬадатааменин меЬурунда Зззылан "1515" рагэми, бу uiehадешаманин 1820-чи идца Басаркечер pajoHyHyH Чахырлы кендишш кандкудасы тарафиндан тасдиги барадэки санад да деЗилзшюре субу/ кими косгорилир.

КеЗчада ашыг санатинин инкншафында ве бир чох ашыгларын

1 Тофнг ЬусеЗнзада. Мискнп Абдал вв овунла баглы Ьешгетлер. "Улу Kejqe" газета, № 24-25,1993.

Шахвр Мисюшабдаллы. Мнскин Абдал кямднр. "Низами jypfly" гезетп, № 1 (89), март 1994.

фикирлори, haOejíe by муЬитло1 барды арашдырмалар oJpsimmO умуми-лашдарилир. Kejqa ашыг муЬитнин акчуал ироблемлэри Ьамчинин бу саЬадо фикир cojnajeii •гадгигатчыларын арашдырмалары ила бирка назардон кечирилир.

Елмв jcmuraK. Диссертаауада илк дафа олараг всрими-зин 20 50 чи илларинда Kejia ашыг муЬитиндо фвали||от косторон )арадычы санткарларын поегикасы, онларын ашыг ше'ршшн шпсиша-фында по дзстанчылыгдакы о^унемохсус ке|фиувтлари муоценлвшда-рилмиш во бу чаЬатлэрин башга ашыг муЬитлори ила муга]исали тад-гиги аяарылмышдыр.

Ко)ча ашыг муЬити Ьаггында, хусусон да Ашыг Эласкар во XIX аср lCojio ашьнлары, Ашыг Эласкорин hojaT во ¿арадычылыгы барада тадгигат асарлари ¡азылмыш, бу монографщаларда ашыг муЬитанин ин-кшлафы вэ формапашмзсы тарихинв мурачиэт едилмишдир. Бу тодгигат ишинда иса XX jy^MJumjmi биринчи {арысыньш санапсарлары олаи Неврвс Иманын, Ашыг Талыбын, Уста Абдулланын, Ашыг БвЬмвнин, Хоста Ба^рамалинин, Агилин, Ашыг Начафин во башгаларынын )арады~ чылыгы тврчумецьЬаллары шш бирка илк дафа тадшгата чалб олун-мушдур. Ьутуи бунлар тедгигатъш ши jewtrmjn са]ыла билар. Ко]чо ашыг муЬитинин 20 50-чи иллврдэки сонат hojarai, Ьомин марЬолодэки ашыг погаи^асынын вн'анэ, новаторлур ва бу анла|ышларын гаршылыг-лы алагаси, ашыг ше'ршшн инкишаф доллары во ганунау^гунлуглары ба хымындаи адобн гантдин нишчалари барада гадшгатда илк дафа уму милашднричи елми-нозари ганавт ва мулаЬизалвр ирвли сурулмушдур.

Практики ahíMHjjai. Kojno ашыг муЬнтишш XIX осрло баглы марЬаласи ojpüHtt>wn]it Ьалда, Ашыг Эласкор исгтсна олмагла онун чохсаргы саз усталарыньш hojaT ва ]зрадычылыг {олу Ьпло кешпп шакилда чэдгнг олунмамышдыр. XX ]узилликда Клучадо ]ззыб^арадан ашьн ларын, txii шаирларшшн haja-m, ^арадычылыгы, еанугкарлыгы барада бир гадвр аЬатали тодгигат апармаг муракквб бир вгиифа олараг фолклоршунаслыг елми узарино душур. Koj4a ашыг муЬитанин конкрет допру олан XX ocpmi 20-50-чи иллвринин е^рвнилмаси течруби aha-мицята маликдир. Бу иш Ьомин муЬипш арашдырылмасында асаслы бир манбоднр ва ондан калачакдо ашыг муЬитларшшн тадгагинда на Koj4D яншг муЬитинин дикор доврларитпш о|раншшасиндв назари практик манбэ кдшн исшфада «лмок ojwp. Ejim замаида бу арашдырма иши апи ва орта мактвблврда 4>°лклорумузун о)ранилмасинда гачруби материал кими да оЬомид)атлидир.

1 Ислам Элескэров. "Ашыг Олэскэр в» XIX »ср Kejqe ашыглары" (Нашпадшк диссертасщ'асы) АДУ, 1971; ЭАхундов. Ангаг Элоскэрин hajar во japajtbraHnum (Намнзодшк. дассертасщасы), АДУ, 1946; Г.Намазов. AíopGajíaH ашьи1 синаш. Бакы,. 1984; М.Гасымлы. Атнг сенэти. Бакы, "Очан", 1996 во с.

Тодгигатъш объекта. Ашыг japaflbi4bmbirbiHbm конкрет бир девру - XX есрин 20-50-чи шшэриндэ Kejvo ашыг муЬитиндв ]азыб-|арадан санвтсарларын Зарадачылыгы тодгигатъш осас о^ежтгаш тэшкил едир. Куряда е]ни заманда ифачы ашыгларын фаалицэти, ел шаирларикин HOtSHjacbi осас исшгаматларден бири кими кетурулур ва дакар муЬит-ларле муга]ис0си, herra jepH каланде салафлврла паралел верилмвси да иотша едшшир. Koj^a ашыг муЬитинда фээлицвт квсторэн ]арадачы саноткарларын поемфсы, дастан japa;íi>T4bj;u»ira, чалгы шунамахсуслугу тадшгатын oGjejemwwu да]анаи масалалердир.

Итанв могсэд во вэзифвлэрн. Ке^чв ашыг муЬтшшн XX есрин 20-50-чи иллоршшн ojpôHîtriMacH бир могсад кими гаршыда дурур. Чун ки бу доврда Kejya ашыг муЬита езунун даЬа шарафли, занкиилик ва ахтарыш бахымындан дикар муИитлардон фарпш олан даЬа угурлу дов руну jaiuajbiö. Л^уЬитин Ьемин доврдеки наилвдатларинин тадгиг олунуб уза чыхарылмасы, ©зунамехсуслуг чаларларыньш муа^а1шашдирилмаш, гащагларьшын ашкарланмасы тедгигатын осас вазифаси кими днггат марказинда yajaiiup. Сазын ва сезун, дастанчылыгын даЬа да инкишаф етдирилмесинда бу муЬтин о]надыгы мвдани-тарихи ва едеби-естегак ролун уза чыхарылмасы да арашдырма заманы гаршыда пуулан башлыча шзифелардендир. Диссертас^ада ашыг муЬитиндэ саз-сез устадларыньга hajarn ва japa^wbmui jojiyiiyn Ьам умуми, Ьам да фардн шекилдв ejpa нилмасина ташаббуе кесгарилмишдир. /АуЬитан ичтимаи-си]аси ва ада-би харихина бир назар, шифаЬи халг эдабвдатьшын ашыг ше'рина та'-сири, ашыг муЬитиндв ичтммаи-си]аси вэ башари мотивларин таранну-му, Ьабело санаткарлыг масалаларинин тафсири тадшгатын асас предмет» дир. Kejsa ашыг nof.HHjacbi ила алагадар олараг бу ш ja дикар ча-Ьатлар, арашдырмалы олан бусун магамлар таЬлило чалб едилмшидар.

Тодгагшын мегадшговдцасы. Азорба^чан ва дут^а фолклоршу-наслынынын умуми назари принсиплари осас тугулмагла адеби-тарихи, тарихи-муга]ис0Ли, MyrajHcsanH-THiKwiojKH методлардан истфада олун-мушдур. ÊjHH заманда бу саЬада мввчуд фолклоршунаслыгда вэ даЬа чох к со ашыгшуиаслыгда ]азылан монография ва даосертаси^аларын назари метод вэ принсиплари бир исшгамат кими асас кетурулмушдур.

А\ошуцун üjpaHíi.nMücu гарихн. Kejna ашыг поез*уасы Азэрба)-чан ашыг саиэтиидп занкишиуи во озунэмэхсуслугу 1шо сечшхон бир муЬитдир. Тадгигатда Kojio ашыг муЬитинин асримизин 20-50-чи ил-лардаки девру ejpeintrmp. Курада Ьемин доврда фаапи]]ат костерен са-наткарларын чап олунан шс'рлари, топланан материаллары, синвдафтар шчаларын серюмэ ва pouaja-тэри, е{ни заманда тадгигатчы алимларин

доврлерде, меселан, ХУЖ есрда Ar Ашыгын фоалиуэта во алимиза квлиб чатан ше'рлври Ьам ашыг |арадычылыкында, Ьам до Kajna ашыг муЬтинде бир устад кими онун jepram твсдиглэ^ир. Ерш замаида, ашыг Алынын, Ашыг Эласкврин ашыг сенепшин инкншафындакы хидметле-ри, муЬитин формапашдырылмасындакы феалид|етлари бир проблем кими hoMiraio диггети чэлб едир. Kejsa ашыг муЬити бутун бу ¡арадычы нумарндалэршпш угурлары ила дикор ашыг муЬитлершшн мараг мер-казинде олуб ва та*сиредичили|и ила сдгчилиб. Герб чонасы ашыг муЬи-тнин бир Ьиссаси олан бу муЬит рекионаллыг савиуасинда да озуна махсуслугла сечицелениб. Ь>ир нев бурада ен'енанин муЬафизакарлыш иле ]арадычыньш новаторлугу тэразлашыр. ДаЬа чох незара чарпаи иса japaxbiHU руЬун мавчудлу»удур. Устадчнакирд ен'енасиндеки принсипи-аллыг, сонатин сирлоринин мукеммел «jpajouiMacH ашыг ]арадычылыгъг иын есас терта кими Kej4e ашыг муЬигиндо уча тугулуб.

Koj40 зшыг муЬита ^арадычы нума]ондаларш1ин исте'дады бахы-мындан бутун мерЬелелерде диггет маркезинде олмуш, XIX-XX еср-лардэ иса апарычылыгы ила дикер муЬитлардан сечилмеуэ башламыш-дыр. Бу муЬитин XX асрин 20-50-чи иллардаки марЬелесннин арашды-рылмасы ики бахымдан мараг догурур. Биринчиси, мураккоб во зид-даЛетли кешмакешлери олан бу даврун дайа аввалки марЬелалердаки сенат haja-rn ила баглылыгынын алагали швкилдв арашдарылмасы се-BHjje ве сачиуоси одцугча еЬемиЦатли бир масалодир. Икинчиси, сочу кеден деврун ашыг муЬитинин бу сенат чеврпсинин корифей во ис-тигаматверичиси олан ашыг Эласкарин hajaiWHbiH сон иллари да 20-чи шшера душур. Онун устад pyhy, устзд нефеси Ьемин доврде jaabiñ ¡арадан ашыгларын фоагоэдотанда бу ва ja дикар деречеде Ьисс олунмагдадар.

XX асрин 20-50-чи иллеринде ттече формалашмага башла^ан hajaT тарзи, "jeiniriHK"jio "коЬноли^'ин мубаризеси Kejna ашыг муЬитн -да мевзу да^ишикли)инин ]аранмясына сабаб олмушдур. Ичтимаи Ье[атда баш верен Ьадиселер, cHjaeii эламдоки просеслерин квскиилешма дара чеси, тобии кн, ашыг муЬтиндаки сенат hejaibma те* сир костер-мишднр. Новрас Иманын, Ашыт Нечефин, Ашыг Гурбанын, Казымын, Ашыг Эсвдин, Ашыг БеЬманин, Агпьгг Талмбмн, Уста Абдулланын, Ашыг Исламьш, Хоста BajpaMíwmimn, Ьесан XajanuibiHbui во оиларча башгаларьшьш фадакар ве кешмекешли сенат ф&атщ&м Ьемин деврла баглыдыр. Онларын сонат hajaranbiH сирлоринин ачыгланмасы исэ бир проблем кими гаршыда дурур. Macoueje умуми швкилдв бахылмасы Ьем зшыг japaAi»i4idJ!biFbiHUH, hou да Ьомии муЬипш таунун инкишаф исш-гаметларинин тедгиги бахымындан актуалдыр.

И1ПИН УМУЛШ сэчиыэси

Мовзунуи ашуадлшгы. Бита б -гуквимэ]эн ашыг ]арадычылыгы-ныи зэнкинлирпвда тэдгиг олунмапы чохлу проблемлэр вар. Бу бахым-дан ашыг муИитанин ejpemuiMBcn даЬа чох диггэти чэлб едир. Мэ'лум олдугу кими ашыг сэнэти муецан инкишаф хусусиуатлари с'тибарилэ рекионал сечица дашы\ыр ва бу да тадгигатчылар тарэфиндэн хусуси марагла гаршыланыр. Мвсвлвн, Канчабасар ашыг муЬити, Кв}че ашыг муЬши, Борчалы ашыг муЬити, Шириан ашыг муЬнгш, Тэбриз ашыг муЬити, Дарбанд ашыг муЬши вэ с. Бунларын hap бири взунамвх суслугла назарэ чарпыр ва бу c&4Hjja»H чаЬатлари jama®a6 инкишаф егдиран санэткарлар вар. Саз сез эламинин осас очаглары кими сэчи}-jэлaнaн бу муЬитлэр арасьшда рекионал фарглар мввчудцур.

Азарба^ан ашыг сэнэишин инкишафында озунэмахсус jepH олан Kej4a ашыг муЬютинин, хусусила инднки ичтимаи-си]аси шераитдэ ojpaHHimaai акгуал бир проблемдир. Бу муЬиган озу кнди}а гадар хусуси твдгиг o6jeirm олма]ыб. Аниаг арашдырычылар бу мвсала ила 6aF-лы елми фикир вэ мулаЬизэлэр дурудублэр. ДаЬа догрусу, Koj4a ашыг муЬитанин ajpы-ajpы нума(андэлэри савиЦасиндв тадгигат ишлври апа-рылыб, магалэ, диссертаси]а вэ монографи]алар ja3bttibi6. Лакин бу мовзу муЬшин на умуми швкилда, на да Ьансыса деврукун ^ранилмасина jaHOJWiriMajiiG.

Kej49 ашыг муЬиииган тарихи евол]уси]асыны, онун инкишаф езунам9хсусл)туну ва дикер ашыг муЬитлэри ила муга]исэсшш апарыб «¡раимак ашыг japaj5>i45>iiibirbiHbiH апарычы мевзуларындан cajbtna билар. Диссертаауада бу муЬитин конкрет бир дввру - XX осрин 20 50-чи ил лари flajaHbjp. Лакин проблема даЬа кениш мэ'нада jaHaiimaivia мвсалер а]дынлыг квтирмак ва Ьвмин доврда мввчуд олан сэнахцэ вн'энэ вэ но-ваторлуг хэтгини излэмэк, нвгича е'тибарилэ ачмаг мвгсэдандв олму-шуг. Kej4B ашыг муЬити тарихилик бахымындан хусусилэ дигтат мэркэ-зиндв дофныр, онун га]нагларында улуларымызын мввчудлугу, машгули}-jivm, сонат j.itiibicbi керунур. Бу муЬшин арашдырылмасында С./Аумта-зьш, Ь. Зе]налльшын, Ь.Элизадвнин, С.Вургунун, М-ИбраЪимовун, О.Са-рывэллинин, М..Ь.ТэЬмасибин, Л^Се]идовун, И.Аббасовун, И.Эласкаро вун, Г.Намазовун, AL Гасымлыныи ва башгаларынын муэцвн хидмэтлэри вар. Бела бир фшшр занкинли]инда Ьадисолврин ачыгланмасы вэ raj-нагларын ojpBHHJiMecH проблемин звруршш]ини кесюрир. Ке^дарин, ИбраЬимин, Мискин Абдалын алимизэ кэлиб чатан ше'рлари Ко]чв ашыг муЬитинин чох-чох тодимлэрлэ баглылышны субут едир. Ьатга, онун га^агларында, ше'р вэ дерм терзинда Дадэ Горгуд pyhy вэ де^ш ¡ахынлыгы дауаныр. Бу муЬиган биза ма'лум олан девру XVI эсрлэ багланырса, мачЬул марЬалеси даЬа гаднмларлэ алагэлидир. Сонракы