автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Гидронимы Самаркандской области (лингвистический анализ)
Полный текст автореферата диссертации по теме "Гидронимы Самаркандской области (лингвистический анализ)"
РГВ Ом
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ АЛИШЕР НАВОИИ номидаги САМАРКАНД ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
Цулёзма ^ук^ида , УДК 80131.5.
БЕГАЛИЕВ НУРИДДИН
Самарканд вилояти гидронимлари
(лисоннй та^лил) 10.02.02. — Миллий гш л л ар (узбек тили)
Филология фанлари номзодн илмий даражасини олиш учун таадим этилган диссертация
АВТОРЕФЕРАТИ
Самарканд—1994
Илмий тад^и^от ншн Алишер Навопй номидагк Самарканд Давлат университет узбек тилшунослнгн кафедрасн-да бажарилдп.
Илмий развар — Узбскистонда хизмат курсат-
га н фан арбоби, филология фанлари докторн, профессор Р. К- КУНРУРОВ.
Расмий оппонснтлар — фчтлология Фанлари лпкторн,
профессор С. АШИРБОЕВ.
филология фанлятщ номзоди. профессор Т. НАФАСОВ.
Етакчя муассаса — Р. Гулом номндагп Гулистон
Давлат университети.
Химоя 1994 и п л С^^л^^ц о и и н и н г / С кунп соат /У да Самарканд Давлат- университета ^узуридагп К 087.06.22. ра^амлн фшюлогпя фанлари номзоди илмий даражасини бериш буйича нхтисослаштирплган кенгаш йирнлишида ут-казилади.
(703004. Самарканд шахри, Университет хиёбонп, 15-уй).
Диссертация билан Самарканд Давлат университстп Илмий кутубхонаснда танишиш мумкин.
Автореферат 1994 йил «¿6 > ¿{■¿•м^с-.-и да тар^атнлди.
Ихтисослаштирилган кенгаш плмпй котиби филология фанлари доктори, профессор: (¿А-/. . Х- И. УМУРОВ.
- 3 -
РШШИНГ ЖШЙ ТАБСИЕИ
Мавзтнинг гоязарйтаги.Бр юзидагя аугрофпЗ номларкинг катта dap врсшни пщронишгар1 тгшютг килада.Хал^ тарихи.таяи за тур-ыуш тарзз з^ккда узида цгаалатли маъяумот ташиши бглан топонши-яа 4анида алсорада урян тутувчг гздроникяар турли хаяк ва элат-лэрнжг утаашни урганип .аунангдея .зугрсфй исмларп ткосинз тартибга сшшшда хам ах;аш:лтга эга.
Сув нсмяари халн "тарвхи билан боглки; булгб ,унда нутрсххаЁ нсмларнж яратган кшшлар турфши.зрётанинг бяр цкеет уз аксанз гопада.Гядронтяар тел таразднётага боглщ хсода тугян таржий ходисатар.тщлар 1ясграцзяо2 .^гжгатлараро х;ар хзл алокэлар на-тшсасдда шахл ва мазмун зщатадан узгарггш глумкжн.
яугроёнй номлар дута мамяакатлзркнинг к^арЕйдб хжгасизэ ганиямозда.^кяадзн.респубяЕкаьшда 60-Гялларда шакляанабапгагзк узбек топонигтаси $ани энлзшкда мустанaar ¡хан сгёзтада тан айн-ди. - '•'
Зугрофгй нсмлар орасляа уззншг !$здгкз?Л2Г7. за тургунлнги 62-лан аяралаб турувчз гидронзягарнинг Марказзй Оспэ тспонигаязсизм ks et планда ургангамагаклиги уларкзнг снсмастакзда тутган £сняез белг2даш,мор<£слог2к вз-суз ясалини згртаяан тантал :-çltzs ,лексяк-семантик-таснЕфани яратЕи,этшкоаогзясЕЗЯ ëpirrzia сингарк бгр тор масалаларни хал щшзннз талаб гркэдз.,
Шукзай içœraô, узбек топсшшкасида ищрсиашарнЁ fprass глас а-ласк бугунга куннгаг долзарб глаззуларидан özpn ¿J-диб ?урж5д2.Пр:>-
I ГЕгоонийха'оСгр.гщшо - "сув",снсма - "нем" сузлахзвдан) - узтда сув мавзудлагз билак ядян бтлган.яънз аззаторгяга тегизлз с&-ектлар ,сяеан .денгиз ,цул2!а,бугоз .кул.ботно^датзё »ирмс^арпг, бст^ск,в;арзара,1суду15 ва бсшала-оненг нгааатш. - -
£«cscp £.лвгвкс® рссЕубдгкакдз сув HOssispE тутгашЗ.Мгр-
i "sri-. С02Ё26ГЕ "...гсцронсах - дарё ва куллар.нинг нсягк ьутдако Д7-"? техг-агьн мэсЕлацгр"1 деб унг Урганшншг а^амвЕти ыздамшггЕ-не 4а£д еедгзе здк.Без олешеег фикрдга асосланкб.ДЕвдатЕМЕЗНЕ СвкарЕЭЕД е2л0ктее2нг ГДДрОЕЕКМрШГЕ УРГЭНЕШГЗ каратддк.
Тадтгкготгннг максег? ве згзиггаяарЕ.Мазкто яшнвнг каксадв: узбек теле лекскк 6о£л2гененг бар ^гска Султан ведоят дддроншда-p;j;i: КЕлтЕДЕр.йэда гддрошзда: атаг^лар скстекасЕДшт шакл-
Д£НЕЗХ,ТВр'ОД Во ЗТИЛСЯСТЕЯСЕЕ ёрКТЕб берЕЗГа эъткбор берЕЛДЕ. ШуЕЕНГДеЕ ,ПЩрОЕВ.'Л8рНЕНГ Д2СОНЕЙ ES ЛвКСЕК-СеШЕТЕК зсусусЕятаз-ргнЕ урганЕшга хврека? годееце.
yjsESHT КЕ^садд туйддагдлардаз Еборзт: -вееонт ГЕДрОНЕь'ЛарЕЕДНГ УрГЕШШШЕ ТЕрЕХИНК ёрЕТЕЗ; .-ведоят };удуддде усрвЁдЕган гвдрсншгх етамзларвЕ лексдк т-датдьн СЕстекаиЕсткрЕп;
-пц-ронилдарнг гсэфшгспгн ва суз 'ясадшш гзхатЕдак та^лгл
З^ЕДДЗ t ,
-ГЕДроЕДьаарЕДЕг дексЕВ-секантак таснгфЕнз дддаб чщш; -гЕдронзгьзарзи тарЕЕВЁ-этилслогЕк ккдатдан таддил зшшл. Т£дгш:от усд?бк.Мввззгег ургандх Еараёдгда рус турпй
ТЕдауносдЕК йЗЕяардда гддронз&зшрнд Ургазсп юзасдцав х-улга ядре-тддгаз гикай ютукгар .шуккягдег .узбек тишпунос алншшргндЕГ топо-EZb^iapra сед Елгркга тгяЕтан двда зудосадар чгдаргдди.В.А.ЕЕко-EQ3,3 - К.Цурзаев Д .Е.Судерансяая,Б.Н. Топоров, G.K.lpyöa^eB .Е.М.Пос-пслог,г.А ^^еевзД.Хаогков,С.Ь;ораев,Р.К^шуров,З.Дусшрг,?.Нафз-совД.Радкггсв ва баащгдарЕЕкт снокасзжкага догр Ешдарддав,пу>жнг-дед. этвогрпфдд.теохрафда, архе сяогея ,тарЕД .тЕШпунослпгдка тегшдж бдг даторс'асарлардан бовдадаЕЕДДД.Угбед гддрошкгясвЕЕНГ ждкьле- •
;„Xecsrob %.7та осиь еоё нсжиарк тарпядаЕ.Таасент,195£.-Б.16.
рз цадошй даврларга бсргб та^адшава хюсбга саган х-лг? нжнг диазронян ургаяялгшига дам аз^амгят бергазз.
Тадтазю1? объекти.Лдссердадияга тадзщст объента с:: Га.', марчгнд виясята зудудгдаги гидрснтакар атш-гдз.йпла гддрснгж'уг?» узбек тшш дэгсинзсзнанг махсус езтлзьз сиоатзда Е2ра.С"з..7тарнг< ургаяишда 1фша вЕясятдардагя.дтнизгдек.утяк бнлан туркнй .
"арзадган лудуддардагз пщронеглар бнлан хам з^ёс^анаЕга.Езь'.й горлзяяар .тарисаЗ ас ар-тар, вакф зужатлари ,геогра<£шс карталар бсшгалзрдан т&ы зсйдалаЕхлда.
Дкссертацгяга материал йлггл зараёнзда 2500 Д:Я ортдд гддрс-ш т?сяаняи.7ларнг езкб ■олггяга даалэетая талаасуз нсрмзяара зх-собга слиндз.зекан адабин ткл варианта бзлан сслхгт:таид2.Ц7Е2Нг~ дек.газроЕзсаар тарзхгга огд халз; рнзсжглард хам эзгб озшагрг.
йгнзкт зтаай янтд.тагя,Са?.зрдаш1 вилоятя гздронзлларинЕ аггсссг-да объекта сигаэда &сногрч<ггя дланда трганггга ,унзЕг
лекояк-семантин.мсрфатогЕЯ хусусдятларЕШ ёришб бзршга ззракаг в|2лзед2.
йягнанг газзпгй ва змалай зхетлдятд.Дгссетазсдядзн унагетедтв'г-лар ва педагогика инстатучларгда "Узбек тоесееяеезси" :лахсус зур— сзнз утпзда ,тспояееия буИ^ча дарслшг га унтв куллаалаларжЕД яра-тншда ФоЗдалаюп мак,садга натлзахара-
дан слий за урта мактабларда улназузсхизк,гарЕг,географ1а,0Еа тала ва адабдё? йанларини узгатвдда. рс-йдалакш ахсбий' берэди деб уйла&»зз,
йшинг мУХ0?з'гас7. ва тздззазот бтйзла э;^дл5нгая п днссертапдя Алгаер Еавсий нсикагв Сакерцакд Дазлат узбеа тплзунослзга кайедрася азгнлззгдз мухонага ^юпЕган.Уяинг асссдй ыазмунз Сэкар^анд Дазлат унигерснтетзнгнг узбзк таизунос— лага кефедраса ззшй тЗтшзмларвда наир дглднтан туртта иезрхава
- ь —
xicüü грсгьссор-у^гтуБчтаарнийГ ааш2 конфереанийларада ъшвгап ¿окдадларда уг щодао;шя гоаган.
Уаяинг ту5Елкгг..1гссеэт£д:кя КЕрззп боб.зулоса ва фоцдала-кмган адаоиётлар руухатцдан йборат.
Ж3251Г ШЬЗЗД
ЛгооертахтЕЕНЕЕГ'ккрс; л»с?.з: узбек гспозш.ашсЕ,хусусак,гз5фо-jnfoxci канбаларЕ.уларккнг Зрганазш ispzxzrs багЕялакган.Узбе-кгстовда гидронилкар ь-зхеус текгирхзз объекги огфатддэ тадвд лгнмагаепете з^всобга шпшкб .узбек юпонекеясе бЗ&ла сраткяган тяарникг несдача аккотехаясЕ бёрглдг,бунда scjcek эътнбор гед-роки/ларга тааллуыг х,ала?ларгэ каратындв.
Самарканд зЕлоега реогу&гкз^ь.за узгкинг серсувлют вг сунъ-ей cyropzx системаларЕга бокиггг бглак агралиб турадЕ.ЬЕлоетЕЕНГ Зарайяон дарёог урта мрзясда гойлаагаЕЛЕШ.уЕЕнг иимсаш£ ва га-нуби£ тсмонлардан Т^ретстоя ва Зара-лпон ?пзка тоглари бклак урал-газлЕгж казкур ГЕДрообъехтлар сонгнкнг Ej-n булзшЕдага
acocrz сабаблардан бгрютр.-
Зарефпон дарёсЕЕЕЕГ всагГшг. еув бглан тзъминзаш шгждагх аха-kzhtz униат мазнур зудуд тарпхи ва сгёсгЁ-ЕЕТЕ.'сиЁ ро-
лгнк хаь: белгелаб желгаЕ.
Мзркгзгк Осге.гууладан,Самарканд ввдояте ищронЕ.парп кадв-мей 'канбаларга зга.Зрамгздак аввалги УШ-У11 асряарда ярггЕлган "Авесто" ккгобл игзктр зузлошзт ку^ка тсвографлясл ва толоказгЕ-се хэчкда ггаьлуиот беруггг дасглабкв кэнбаджр.
Антее нуаллЕйаар СгоабоьЧэр.аввглта I аор) ,Ар?32н(П аор) ^ *
EEt.iyüd аср) асаряарадв,Безусхгн езгвг(эр.ЁВ5£ЛГГ Ух аор),Еопур (III аср) ^Еьяа Hsipnz Тустек ёгувлерг-дэ уляекиз тмюЕгкларЕга огд
г
ыаьяумотлар бор.
ТоаоЕЖЕК канбв свфагяда каяилнЕ застой йишталгларг ха«- алой;-
да урки тугадя.Бироз хктой мэнбшюряз&ги номяернсиг дастлвбг.» ■ шаялларшщ т шалаш ama муикул.
Ибк ХурдодбзчСП аср).ал-Истахрий{Х аср) ,Ибн ХавкшцХ -cpt, ' &пгт ХамавийШП чср) zzCz араб муелотфаари асардври ,муаал1ца .г-'вадуа булгзя 1-£удуд ад-олам шн-ал-маирич ияа-л маррпб'Ч'Зйи $63 йиадряз gsssss») »йечг/пкЛядо Тарвхп Еухорз* еглг в1шсб .■гл-рз^ тйгзшя с£кзр1{авдя(хи
ЯШ» "ДвКСНУ ЯР1«';'!^ СОЯ) ,S8^P!0KRH рСбурНЕНГ яБобур-
нскз'ЧХП аср),Дсу fc^pra'Kinffir" "Сшад>ая''ДОХ еер) сннгири аоердаря яшм-? щзрошгл'легап '/ргттта бой ка-гарпад бергаш иуьаст!.
Рункягдак дагсертаишдз £рта аор вз^ф эузшатларвда дам nfn~ паб гццрониш; ма&яумотлар бор-лига ^зДд отидгав.
. XIX асрнякг шасшт я^лг^зи ¡Зшязб Шруззяй Оввёшшг руалар гононздаа вш ^гагазз» бнлан боглЦ ярда шяур идяудагет ге?ша1,85но1рафЕяояе!гаяи ва йсшр щришршм ^gssiffs йучаРди. ^т-двЕрда руо • ултшдупэслара Л. Н, Сободев ,Н .0. СйлшкоеокрЯ , ал?-?- . лардан В.В,Родлов:В',з.Бартольд,В.Л.з«?гпя ш бдацаявршг ■ тср^л, топоддгд-лсv rw гвдронкмЕЯси аво йОйЦйгарц пайдо Щл-
" дЕ.Щунишдан.чэт ал олимтарпдаи А.ВвШврн ш Еоль Тошишладр5
зг^м Марказрй, ;ооиЭн?.яг география ншяари лутатларини туздикар*..
л- i • -•• ': i •'"••
■ 50-Яилларга келиб туркпй топоиищшга она; щтй асарлар пай-
до булабошлади.Еу даврда т'опбшшиянинг. урганилша унинг назарий аоосларинг яратиш билан ёгдаа-ён олиб борилди.Натянада тарих,география ва тилшуносЛш; фанларн билан муштарак с1;?дгац топонимина
фани иаклланабаплади.Дут.мадан.Узбекистонда з;ем 60-Йилларца юоагя
— ■ ■ '' ■ ■ ' %' • ' <
Í ^воанов Ц.Урта Осне жой ношгари терихран.Танкент Д'Ж.-Б,34-35.
келсбшлаган укбок топош&'якаси фани'хрзнргя кувда жадал ривоа- • ланмоада.
Географик дагляарнииг халц мулки деб эълон чилиниши эса' ггд-
■ ронпшшрнинг ^зн хенг влавда ургашшшшни та^озо цжувчъ курсат-мо бУлиб коадр,
Дяссертаадмникг биринчи бобк "Гщвонимик атамолар" деб нш-ланган.Увда вмолт' зудудвда учровчк гидронимик атамалар ^авда «икр врстилада.Топошкикага- дойр тедавдот шларвда географик ата-ыалар "термин" ."аппеляхив" ."номенклатура" ,"индикатор" ."даиклагнч" деб туригкча берилмовда*.Мазкур сузлартшг магно мохеяти бжр хил булгаилити учун биз уларни гедроишгпк атамалар деб ыоклашки тъ-
ЗРГДЕ КУРД!П„
Квзкур бсбда гадронямик атамалер.улеркш.? •1-о»-ра|ак нс&кзр свотеыасадо тутган урнк.уларня урганшзншг пазэрзй еэ емалкй мкятв ^азда бовда хусусиятлври (Хикр арЕТйлдс,
Хозврга узбек ткли ва ушшг диалектларя географпк отамаларп
■ скзтомася .бой булиб.уикнг катта.бар диспаши гвдронимик атамалар тсш;кл чсяада.Уларни ургангсз ¡.ухкм а^амиктга зга,зеро,".. .ер,-дсб озгаи &д«5 Б,И.1!адедаш1,-к1П0б б^пб.уцдо иксоният тарюсл гео-графвк втеыалар всситасада битилгаи"*.
1&!да узбек тилндагк гвдрош'лшк атамалар деярли х,озиргоча ало-зуда текширкв объекти спфатвда зфганвлмагамигн иайд ^илинган. Шунга ^аремай.туркий топояимияга дойр тадцгсцотларда гвдронимик атемаларгв тейшли айрш фккрлар учраДдикк.бу уларни ту плат во скстемалаштфшда и-аълук даражада ёцдам береди.
Турннй'.тоыврдеги гвдронкшж атамалар Г.И.Донвдзе.М.Пекжгев, 3.дусглтав,С.Крако п са боащалернпнт шлартшл-т8сни<Г чшгангзн.Мвз-
I Надевдик Н,И,Опыт исторической гсохтафки русского мира.Библиотека для чтения.1837,т.22,от.3.-С.¿8.
кур ишлар ушбу масаланинг ёритилишидаги дастлабки 'Урингашардгр, Сув номяари таркибздаги объект туртаи курсатуачи суз ва суз бирикмалари гадронишк атамалар деб юритилади.масалан,океан,кул, дангиз,даре сой,цудуг; каби1.
Вилсят яудудвда узбек во тояииларнизг ^адтадая ёкма-ён япаб ■¿елгаюшмари гцдроншик атемаларда щл уз аксннп топтан.Шуиинг-доя.вилоятшизда араб,му гуд ва рус тили ленсикасига иансуб ата-азлартгаг у^рапга тарихий.социал-дзтпсодий ва иаданий шщаларнпяг пзткяасцдаф.Йэда дер бпр тнлго хоо гздронимик атамалар алохгща згаратиб язозрхашвдм. ....
Ишда вилоят зд/дудидаги узбек тилига кансуб гцдроншик атема-лар аооояй ^атлагшн ташкил 1риши к^роатйДця.Улар х?,ардош туряий •гтшшр шжжналларига :{иёс цояинган здэда тарахай-огшологин яи-дэтдан изо^догаици.Атамаларнинг чайси тюта мансублкгигв дойр гяуяозарэли дсдатларга эътибор берилдтЩу гагссадда ¡.узбек тялига
■ о "
;:;ч .-гощ.бот^ок,<3£а.булек.огиз.олок(оёк),соЙ,-§1.3» йй«Й5»22&й :;?пгари бпр цанар гпцронпла атекадарн-дг пзо::л берилл,
- дарё ва сойяардан ажралгзк подобна.Зеки каналларнклг еа-ьгпларз зрм оргщ дейтиади.Туркиан тхкда аркк;циргиз,цозоя за бссщз тялларда арш^цадшги озербайгон,турк ®зшарида аг!<;хакво, кэрагас тклларида ары£;салср т1ышда'агх;ёчут тшгада ары. ' Атака турннй ёзгла ёдгерлккяарда XI аердан бошлаб(МК) аг'Ц 'ззъЗчэ''тжоощт 1^шшугабш)иган,Атиу с?за мугул тд-•г,;::а :'с7гср:.л задал*-" мгаюоздя ;->ттг/|> с.Тг-
]гг//зг--)!'г/ЛГ "ОП'С'г" , фзЫП ¡Зо?-
I Додядзэ Г.й.Пщрошшгеесзгов текдая» з гювяопше языках. "-Сискос-4^ссдзз, 1369.-С. 135. ■ " .. .
сузларшгаш* бузилгэн з^паш курадг1 .Л.Еудагов эса араСча моъ,%"космос","коачамс^" феъли бплак адо^адор деган <Тикр;ш бкл-дироди^.В.В.Радловнкнх' ^икрчча, aryq<ajrlq сузи айры - "аярат-«о1$","булмо^ феълвдан х,оскл булгзк .
Арид атамаси турний ?г"пугер истщсмат циладиган жуда яг.тта зо'дудге таркалгон, А : риц-ариц-ориг туркяй а :р » ар -"окмок".нсинг~ ыс^" суэинянг ^загадай келиб чиздан.ырмац - Йирмац cjsk хам ушбу л*ксема билон бошщ .Атама умумтуркий булиб.ункнг вддизи тюгш-ги доврларгв бориб та^елади.
Çoi' - котик дарё.ирмоц.Турк тилида "саёз аой.дзрёнкнг чкргЪ:; щ^швдагя оааэ £сЙй,саёат%&таой,оэарбайяон,уйгур,татар ва бош-цо тглвдрда сой.Бсвадрд «иада ЬйЛтама X-XI аср ёзш ёлторяи»-яарида учрайди.
- здфуг^игкдег-й чу^тряияларнв т^лдкрган сув зрвзаси.TjnwS тклларшшг царЕЙлб аргжасзде. турли фонетик узгаркмарга учраган курЕнпвлврда г^-ллскаки.^кюн' ТЕляда к&1;сзарбайж>н,салор teetg-"р5<да гол ; бссщпрд,тетер тилларкда. кул ¡kosoií,доро^алпоц,киргиз ,лз-ксо .шор.чулгаьтетар' твллбрвда кол ; цукиц: тклвда ко1;тува тильда хода; Мцут чшщца куоя.Атамз :тоцоотмияда лекг гулланади.УШ-XI аср ёд-горяавлари тшхада "кул",п}г,0Еуз" каънояарвда з^лланган.
Бобде вмодт ХУДУДЗДР учровчи бщ> *;атор форс-тслик тплп лек-curracîiît; кансуб твдронгашв атамаларга рн изоз; берэди.Душадан, .:2Ярон1а«арда фвде аипрок отадяген даре.aima.кориз .нова .rqffi.дщ-сйнгарн 'атошяар та:;лзк,^атанЕб,уларшшг этпм^логняскго jçsk
цДшгеряева Л.В.$мшолот8Н географических огсгалятпвов б тюрксккг.
алтайских ягаков."АдгеПсяп*? отжодогш!",Ленинград, IÇU-î»
2.Ifraerop Л.В.СмкивтельшШ слоаьрь туредао-татзрсхпх наречайД. , ' СПб. ДС-6Р.-С.86,
3 Vaдлоа Ь.В.Ошх;словарй ажршшх мречкй.Ш. ,18£З.Т.Г.-C.2G9.
эътабор берлдди;Масалан,дар§ - табпзй узандан о^аетган суз.Ёгяк-ссчЕн,булоц,1дуз ва бсвща сувларшшг туплзняб о^извдак з;ос;ш бу-лади.Дастлаб бу суз "денгиз" маъносвдз ^ллвнгаган.Кешн-чаллк оса "кэтта дарё" ёка "хетта сдал" каъЕСсзда адлатдлабадлагзн.Ко-р-;о -бир-бт-флари билан ер ост'кда бярлаЕТярглгзн 1дау1;лар.Атат.»а тккп:-ча хок - "туцрок" ва рехтан - "тукмо^.ку^юк" сузларддак ясзлгзхг. Впг - арпц.канал.Еухоро за Самарканд вилоятларядагз ари^.баъзан кзчнкро^ канал дуй деб аталада.
Шушнгдек.диссертацияда араб тшгага мансуб(нахр.хов7з.сел), мутул талига мзнсгб (булуяг «.тапуа ,нгр) атамаларга х^м изоз; берилдп.
Мазкур бобда рус тили таъсзрада пайдо булган гидронимах ата-малар х;ав;ида хам фикр иритилган.Сугорш зшоотлариншг кенгайши, янги канал ва аршугар.сув х;авзалари,артезиан чудуклар.бетон канал-ларнинг 15урилши уларни ноюашш х;ам тадозо зилада.Натижада тзде-мизда бир затор янги гядрояшин атамалар пайдо <3улдя,масалан,ин-женепзгак титшдзги ств айздгич .магистрал канал,коллектор,гидроузел, сув омбош.артезиан кутщ яаби.
Июганчз боб "Самарканд вияоятз гядронимла'ринянг марфадогак тар-таби ва суз ясалишя ягосаттаан тахтали" деб аталади.
Гидроншогар лисоний категория сифатяда тал ^онуниятларига буй-
9
сунувши лексик бирликлардир"*»
Гвдроншлар данамия хусусиятга эга^давр утнши бзяан уларда турли лисонии вдцисалар:унли ва уядоп товушларнянг тушши.ортшга {шпгаланши) ,урин алмашши ва баща фонетик яоцисалар натааасяда суз маъноларяда сшсшп.торайш ёкн кенгайш.хиралашча сзнгари цг-тор х;олатлар юз берши мушшн.Масалан,чадит,п?п ёзма ёдгсрликларда
1 Пеняяез М.Об ирригационной терминология туркменского язкяа. "Т-сзк-ская лексикология и лексикография".Ыосзза,л971.-С.257.
2 Мурзаев Э.М.География в названиях.Моснвэ,1579.-0.4.
— X<i —
Даргоиан тарздда ^айд вЕлшган гщрониь: дозвр Даргам деб дулла-нелмоддб.Мазкур сузнидг этекслогеяси фадат лисонек тахдил жара-ёкцдагЕна анЕклашгпи ¡иутлкик.ШунЕнг учун тоношшшк таддккот едлв-рдца географик ноютарнн фонетик»морфояогик ва суз ясалнид жидатк-дан тазрю келеш уларкинг лисонек хусусиятларкни ёриткб берадд. Кайд к2дгенимездек,лисонз2 таз^хшг гвдронишгар этемолсгеясенв езож;-ладда катта~ ёрдам берппш шубхасдз.
Диссертадшзда гЕдронЕглар юзасвдан одиб боршхган таддгщот надарила мазкур масалаларнкнг дай даргкада урганилтанлЕги цкс^ача тахддл дипшдЕ.Еумладак, турки; топонимия билан шутулланган шгем-лардан •А.А.Кама1ов,Р.З.ШакуровД.Г.1улиева,Е.0тгш,С.М.Ь!уллазода, К.Конкгшдаев,С.1^ораев,З.Дусимов,Т.Ра^латов ва бсящаларнинг шлард дакддз кксдача фикрлар бидддрдлди.ВЕлоят гидрскЕштарЕнинг морфологии таркпби ва суз ясадидк жидатидан тазргЕлида мазкур одтяарнинг таддЕ^отдарига асослакган дсшда ей юрЕТДЕК.ШукЕнддек .узбек тклида
суз ясалшт мэсалаларзош урганган тилшунос аомларимиздаЕ A.F.py-
т о
ломов",а.х,ОЕиев"ларнЕНГ елмей ишлари казардк асос булжб дизмат кедде.
Узбек тглдда суз ясалишшгг хилма-хил усулларидан гидроним-дэр ясглишдда маьлум бир демлегенз иштдрок этадЕ.Булар:1)секантик-лексЕН ус-ул.Суз шоркасшинг лексик ыаъно касб этезе ватЕЕЗсида яегд суз (лексема )га айганши бадан лиги суз хосед буледе.куп маъ-боле сузнинг ьаъналарзг уртасддагЕ ¿оглаккшнЁвг йу^сдкди натпгасЕдг янти дексеканинг досел <^лгдш .ГЕВронЕашзааия.Масалан .Булок, cef кабг;2)афйгксадая усулц.Аффзколар вослтасцда суз досед делине-гох ариксадия усуяи деМяада.Гшфошогакада содда гладсудцор ёки
Т PvjrciwOB ¿.Р.Узбек тали тоаг&гатикасиЛ т.Морфологгя.ТапкентДЭ75. 2 Хогд.ев А.Узбек типе суз ясашпа.ТазнентДЗВЗ.
содда аффиксал гздронлмлар мазкур усул билан ^осшс 1ршгаади,ма-салан.Ту?ли.Вудыклн Дотаща яаби;3)сантавтин-лексан усул.Бувда суз биршшалари суз(лексема)га айаанади.масалан.Мдар*?з »Айдннк&г каби.Предикатив биргаювларнянг лекспкалпзапкялашувЖ'лексоглага ак-данавш) натикасвда х;осаг булган Хок^зсхти,Бал./нр^акса:-; слнгари составля(тарккблк) щдронимдар хрм шзкур усул бклак хоскл нэди.
Гидронждар суз ясалшга уоулига кура уч турга:содаа,1Е?щла ва ссставли(таркябли)гвдрсн1аугарга булякадн»
Содда гттдзонгелла'о.Туб ва ясака сузлардан г^ссил булган гидро-НЕллар содда пщрснжмар депияади.Еунга кура содда глдрсшааар шаш турга:1)содда капсулеиз ёки туб гпдрошйиар;2)содда махсул-дср ёки аффиксли гидронгалларга булигади.
Содда ¡.тазрулсиз гадронгмяар "...махсус ономастия фсрьянтсаз
а1шелятив(турдош от)ларнинг гидроншга кучвши"хдан з^осил булаб,
улар тллда осон ^улланадл.Еу турдаги гадроншдар х,осел будзшдда
"даре","оздал", "булоя","кул","бсщод","кулмак" сиягари гидронтшн
атамаларнанг атгари отларга айланшга энг оддий усуллардан бяри-2
аир Л'асалан .Сай .Завутэ .Катаз сингари. Тарихий гвдронкмияда маз-щ> турдагя нсмлар куп учрайди.
Содда туб гидронимпар атагалардан(Д2лаЕ»И2ШНа), этнонждардан 'Нзилэн) ,антропошидлардан(Рабате2,|^£сэ) ,х.айвонлар ва усшлдкдар гсмидан(Туйа,Алучча) ясалкши мутжш.Шунингдек.бу турдаги гидроним- ■ :ар бонща суз туркут.гаарндан.жут.'ладгп.отлашган спфатлар(Узун.Сосек^. рттр) .отлапген сонлар(Кщ,Кнт)к) .отлашган равшлар(Лем,Тзз.ЗуРруз)-ан х,осил булиши мужин.
Суперанская А.В.Структура шена собственногосФонадогия- в мсткго-
логия.Москва,1569.-С.£31
Стпыжак А.С.Гадроншкя Среднеподнехгоовского Яевобетэеяъя.АКЗ.
Киев,1965.-С.4. ' ■
Узак сузларкинг бкрон бкр анкзрювчЕДЕ злекентларсиз(атама-сез). географнк ноьшарга кучтяв туркий гцдрокЕигаанЕнг узЕга хоо яонукиятларидан биридир.
Содда шадглсгз гидронветар содда ясгт ва 1$ша ношарнинг хосел булииида ас ос хисоблакади.
Седла ясагз(ей^щ-огл) гЕдрсншлаи.Узбек теледэ айфяксацкя усулк бвлап якге суз ясаш кенг тар^алган.^у усул лугат составв-еенг бойшшда асоскй гланбалэрдая б1фкддр ДозЕргв узбек тглгда ясовчп афгТЕкслар юа-дори куп буллб .уларяшг бгр 1;еске гкдронш-лэр яселЕзвда ааол Ешткрок эггди.
Содда ясака гидронеулар турлк суз туркуклархгдан махсус гед-ронЕгягк а<|йикслар ёрдамвда ясалади.ГкдронЕЮ® айгккслар дейЕл-гакде гЕдрогра;ЕЕ атокле отларни з?осед ^елешдэ кшткрск зтузчЕ аффикслар кузда тутмадЕ."Топокшд1Я,-деб ёзган эде А.В.Кеконов,-узЕнпнг якге восЕталариип яратмайди,балки тидда кавкуд булган Еыкониятлардак шоЁделанадЕ"1. ■
Влдсят ГЕДроЕшиарЕНЕКг ясЕлкшада гуЁпдагк афсгш;слар(ёки ГЕДро5орг«Г;НТлар) натирок зтеше кузатвлдк: -л и//'-лк :Илс".7гч , Алчрл? «К^тщкж. -лкд//~дкк : Естгадик .Теллик^Тутяшглкж .V ект-гли;. -ча(то;гл1гча варианта -ак):Ктднкчз,Кая? лч.а,Ууг лря,I?■?,?. -к сл :И:'тж-'ох: .Кэлтвуол ,Н122ЕЕ25 • -ка :КО?9ст.ТР Л'ггг.трм? , ¿кгтэ •
Ешда пщронЕ1«агар ясалЕзяда натирок зтедиген аффЕксларнЕкг фукЕЦЕЯларк ва уларнинг сув ноклэрЕ яселкивдага урки хзвда фигр ЮрЕГЕЛТаН.
Ктаг«га гтагрониютяр. Икки ,уч ва ундан орткд сузлзрдгн таилшл
1 Беконов В.А.Вгеденпе в топонимику.Москва,1965.-С.66.
тсигая сув коетаря црЕха РЕдрсни.иар леб юриткладг-Туркий 'гидро-нзазяда яузма ГЕдрокимлар кзофали суз бзргнмалари курнпзпгда бу-ладзз.Гйдрокпмлар ясалшида нзофали суз бирнккаларднЕнг I ва II турлари фаол штирок зтади.Изофали суз бкрикмаларининг III тури бклан ясалган ГЕДрошп.кар сони как.
Изогёлг су? бтагагалзрк-п-ст I тупг бклав ясалгатт .тгтгаэ гито-шпжзо.йккгта кустакил сузкгнт бирнигнг еккинчесегэ маъно ва грамматик ззцатдан тобе булгб богланжидан тузЕлггн суз бгршасаларк-ненг биринчи ко?,пгояентЕ ашпргавчи.шстнчи когягонентЕ ангдланглаш тарзгда шаЕлланади.Кзофали суз бирхиласкнинг I тури "з;окш суз -ст.тобе суз - с2фат,от" курингшацагп суз бгоЕшасвд1гр?.1.'.асалан, сшгари.
йзофалл суз. бнргкмасгнпкг I тура турклй тидларга хос хрдкса зсисобланади.Мазкур тур билан х;ос1зл булгак 1{уз1-ла гндронз.кар зи-лоят сув нсмларЕнкнг асосий кгсгдши ташккл кЕяадЕ.Уибу турдаги ГЕДрокЕг.'ларнпнт тузЕЛЕСз з^уйдаги дурпкизларда бултпи мумкш:' а)х;ар искала кгалпонентк туб узакдзн Еборгт булган ном.Бунда ка~-понентлардан бпри агеш б?дад2.к8садан.Найлгяатяж,Тайдакат?ик;б) ясака суз ва зтелангнг г£шкпсздвн хосел бултан ном:,Ат?апгоей. V*-ч?лт?сзГ:;в)когласке нтларк гккк атамадан тггжгл тситан ноьсгар:Коя~
ЗзоЗелд (^р.б^гатлзгтягег. П.. дралтзя ,#ааа>
роЕтастао. "АсооаЗ яелЕгдкдбги гкЕуГСЕ~п суз + III шахе эгалзк аф-йшепни олган аки^лаапш" курЕнилдгагк азофалд конструкция туркай тиллардагя суз бгриккаларшпзг II тургни тажгл кплади.Каэ-гсур ало^ада "...ког.шснеЕтларклкг иавгуд булшпи нарт.II тур изофа-да яошюнентлар булнак щпз& тала б да:эадз.Хг^щатдан улвр-
I Сйг;ебг,еннг-Е0в Е.А. ,Гад:зева Н.Э.С^гвкптельно-Есторпческая грам-кгтпха тюркских язкков.ЕакуД979.-С.ЬоУ-й62.
нннг ораси очияса.ало^а йудслада"*.Бу турдаги изофали суз бирик-
маларини СДДораев бир морфологи? белгили ёки бир аффиксли изо-„ 2
фа деб нокяаида .
Изофали суз бириккалзркнкяг II тури билан ясалган кулата гид-рокдг/дзр таркибэдаги эгалик аффикса ко^.ушшгция аараёнида аста-секЕЕ тузиб ^еяадЕЛлаоздан,Ал^гэзатзсз:-'гг-А^с:зза~саГ^Тэт)йкл7:са;*:п-ТоирклисзЯ спнгари.
иг> c'is~7. суз бягиккадэ'РЕКткг III стт*! б ила к ясалган тс/глла г Eg— •рснг'.'дар.Рдки корфсяогяк курсатнич ордали ифодалантан изофа ёки ккки айфиксли кзофалар куринишздагц гвдрониь'лар III турни ташкил кпладз.Биринчл компонент каратдич келкпиги ^заяасинп.иккшча компонент эгалик аффиксини алиб шаклла над и. '.'а с а ла н, Зува;1' бз ва ни (н,) гацузд,язлзт»3азэня(q )ъэамаси каби.
Состар.т;:';(тя-ркубли) гид'ронт-ла-о.РидронЕУдат) лексикализациялаж-ган гаплар ордалз дам нфодаланшта мумкин. Бунда гаплар атсдли отга утиб.бир лексик мачвони.географии объект н-лга маъносини билдиради. Масэлан.Уусунтушгэнсай.Аткгмаосай.Бэйтэдоддисай сингари.Вундай ношгер мжкрогидронш.'ларда куп учрайди.
Учинчи боб "ГЕД-ронта'лагнЕкг лексик-семантш? хусуспятлатт" деб нсмланган.Тшздаги географик номлар узига хсс куракка(5 системани ташкил г;илади.Мазкур системашзнг илмий мохдятини лисоний тазршл-да aHEiyiam муккин.Сув ношхари тахшшшшг асосий ^исмине зса улар-нинг лексик-семантик хусусиятларкни белгкло'вчи гидронгадларнинг секантик таснифи ва этимологияси масалалари ташкил этади.Шунинг учун гвдроншгарни урганЕШда маълум бир прннципга асосланган тас-нжфга ва этшояогик та^ишга зътибор дилиш керак.Ыазкур бобда уш-
1 Гарияова Ф.Г.Исследования по гидронимии Татарстана.Москва,ISSI. -С.175.
2 Караев С.К.Топониглия Узбекистана(социолингвистический аспект). Ташкент Д991.-С.124.
бу з;олатлардан дастлаб ' гвдрониягарншгг лексик-ееманткк тасгайЕ курсб утелде.
А.Е.Суперанская:"Гео:графйк нсшгзрнк тасндфсиз тазрпи i;iina ва шархлаш цийш.Тспониглист уз тадщотдда мгълум бкр ?эснкфцан фойдалакибггна елглей хулосалар чщаргази мутясЕн.ТаснЕф эса тур-лича булини табикй",деб ^айд кклган эди*.
йзда туркий пщронтжя юзасвдан тадчшрт олдб борган О.Т. •Молчанова,А.А.Камояов.С.Атаниязов.З.Дусш/ов.Н.Охунов ва бсща-ларнинг таснЕфларн адкдэ фикр юритилган.^у таскл&гарда угадай яг{ин томоклар балан бвргё з;ар бзркшшг хусускй глх^тлари ^ам кузга ташланади.Узбек тклшунослигвда гидронвшарншг лексик-се-мантик таснпфз. касаласи тула иялаб чгаришагашшгши зрисобга олЕб.кщордда кайд чклннган аяткарнзгкг назаргй шиаркга таянган хслда сув ноклерпяннг лекскк-семантпк таснк&ни берлзга ^аракат запдик.Дунда гидрообъекглгарнинг табпнй-геогрэфик хусусиятларк ва инсон ^аёти.ме^кати бнлан бозглнк, томонлари зрсобга одвдаи." Еунга кура уларнк зшш гурга булвш муккин:
J. ОУВ Об.'ЬСК'ГТГгТГ"-:!1 Т—Т^ OTT'ï^ !ТК ХОЛЭТК ,ХУСУСНЯТр бИЛЯН
б .. ^rç^-Rsp •
2.)'.удуднт"-:т ттезяск.иктардзшй ва меланж": хзётк бшган богата;
Сув объектЕнинг табЕЕЁ -география хслати ва хусусаятк бнлан боглш; гццронЕшгар уз навбатЕэ;з:1)сув объектанпнг табш:й хслат-ларЕн:; курсатузчи гшгооюд.язр:Аткзаъщ .Вгг.адгз .^онэрнк.Дэски-гттк .1сраш:етвг скнгарз сокатшс зрвдв гвдрообьекг урн:Егд-курса-тувчп Есмсар : : ят&тящ, Чткурса й, Ак-ео сянгарг объект par:,afssH 1гтрсатувчи нестар;Кичккнасай.Кэгтвс.аКк—ккагасув.Кэттрбуляд-сай кзбк глдрсобъ-зк'г ха=кднк г^рсгтувтгд кстдгар ; Ту " ? булат;, Гзр-
I СтдепанскБЯ А.Б.Общая теория злленк соэствзнкогс.Москва, 1970. -С.5с.
дзндтикСтолткча гардон-"буиикп < узидан) кабв мета$орик(улпагитк-za кура кучи) нсмлар;Кпзтэднузса?.Тэгнска^саЕ сшгаря предмэтгэ боглак итакар^тнет^ги? .С у?с«зб?лзк,АЗЬошок кайа гЕдроабъект сувинхкг те^тпературасЕ.^иди.тглл^лиги бглак боглиц ноыззр;Ak£Z£> Кара дат;va,Акзотк., Ззтса? сингари дарё .сувларнинг rf&zszsa бадан ботлщ п сила в: Гзпгарнк. Отты дт-гс;, Е^п б?л а ^ сзшгаря coa билан бог-лик кабп сувнинг с^яз далатв
бвлак боглвк, нсыларга булинади.
2)|?оадалЗ'казилмалар ва бсшца табЕпй бо&гаклар бклан борлш; гддронЕмлар.Бу гуруздаги ГЕдрснлмлар геологлар учун рьгатлЕ ман-6а хисобланади^.Гидроним таркибвда "аур.аччЕ" сингари сузлар б?л-са,бу объеятнинг турлг фойдала ^азилмалар ва табЕЕй бойлихпар билан бокщлггини курсатадв.Геолог Р.ЫусЕн:"...агар solí номе АччЕсув.АиппЕбулоз.Шурсув.Шурбуло^ деб аталса.у ерда албатта руда буладЕ,чункЕ аччщ тошлар сульфидларнинг ёКЕ олтЕнгугуртларнвнг парчаланЕшядан х;осел булади"^ деб ^айд калган эде.Вшоятемез ^у-дудида учровчи Зчтоай.Шот)б7лак.Сассыкбулак .Кртъгрбулак сингарк ноютаряи мазкур хурухра яирЕтиш адряшн.
3)усшяиклар ва ^айвонот дунёси билан богли^ гвдронишшр. Усимлея ва з;а£вон ношари билан богли^ гвд^нимлар объект жой-лашган ^дуддагж усЕмяжклар олаш ^авда ^айвонот .дунёси з^квда хабар берувчв белгвднр.Еундзй гвдронимлар стдрообъектда маккуд булган усиьша ва дарахт турлари. х^ида дарак берадв.масалан, Алмаликсай.Жигдасай.Алуччачумэ.Ств объектларв номада хайвоклар, 10талар номи келши уларкинг утшаддаги тар^алвш ареала ^а^дда мат-думот берувчи. ягона восЕтадир.Вунда текшврш объекта сафатада
1 Поспелов Е.М.Гвография полезных ископаемых СССР в топонимах, ¿урн."География в иколе",-IS84,.;s 4.-С.22.
2 1'усЕН Р.СУз магзвдан ер багрЕга.Тшкент,1967.-Б.18.
блр вклеят щудвдагн ношернп оляш билан хулоса чщаркп дпКитг, СзаТ/'й бунда": х,плларда катта мштз5;чларнтаг географтгк ногдлари •Ургстшб.тэхлгл дилияса глакседга г.увофш; бУлвди.Шунга карамай, зялсятттзтгл хайвон ношгари билан бордтщ гцдронямяарни з$ам з;а£д цттт кащул курдик.Вилоят зогдудида Иланса й,Такэликсэй. Лэйлекханэсей.БулбудзарсаЙ.Хироханасай сингари номлзр куплаб учраЛди. •
лудудшшг тарихя.иктноодий ва кадзпиП хаёти билан богтащ гид-■ ронжяарЛ.'&знур турдаги гидрошмарни цуйидаги гурузларга ажра-гпл мумкпн:
1)автрологидрошзмар(гр.антропос - "одам").Киши номлари,фа_ ..;апйяларп,лгзаб ва тахаллуслари билан бовлщ сув номдари:Зббас~
Лалдарятаг^. Мулл а з бдир э с ила рыгн .Дэдзсьйэн нами квнзл.
2)этногпдроншлар(гр.этнос - "халцп).Урур,забила,элат,халц за киллзт кенари билан боглиц номлар.Эткик бирлинлар билан б орляя гидрснямяар асосан Узбек хвлцк уругларгьу.тарнинг тарихлй А-ггедвясн Зплан алоцадордир ЛЛасаланЛЛэтэнарнк .бзбя^арик ,.Казш-атн::. Кэ^лгпа оык. Кыйатарык. Конгк-ютарк^ саягари.
3)тарлхий ва коюеморативСтет.кодаеморо - "эслатна" сузвдан) . ггдронк.яар.Бу гурухрт терихий ^одисаларня Узида акс аттирган, санасд тахминий булган. Нв-г.и .Полита,;вт .Боди-уо-Суга .Еулун^л? ка-.би. хртв' санаси анщ,¡¡урилган йцга.мотивациясяг маълум потер китгатплди.Масалан.Биринчй Май ТогзниСРавотхУжа тугошшинг 1929 ,".:'л I узЗ куги 1?уриб тугалчанши г.'уносэбати' билан цуйилган ном),
ш^ттж^955 ат .
Г.' агр?.^' Андср каналт? цуряб битуазилгач,кУйплган ней).
4) огаеггчроякхавр (тр. в г»о -"гду^зддао" КДкяий тувувгаалар ? ^ътя^ьфл^^^-одатжзрп гл гесесшзаря бияён ботлщ чояявд. Бундап тоарспгалг^'^еркпбдко "ота;\"хука;Г,"аа.о","козор","алак"
иаби оузлар гтатирод siauîa.vocаланЛ>айлнатаарн:рц,Икрваратачсишоси, Дямтожэ ,&рчзмазапсай .йляэдтсоай.
5)метонишк гидронкмлгр(гр.метонимия - "дайта ном кукиш") .Бщ объект номшшнг иккинчи объ&:ктта боглш^игига асосланиб кучирюш-тпи.Масалан.Андак фшло±и - ¿Ш&ШЕЫШ Доракёсак дшлоги - Дщякэ-сзкашгы.Катта^уррон шазфн - Евттакорран сув амбаш еки аксгача Кулиши мумкин: Тэроакоаи- Терсак кишоги.Баппшшдкудыш - Бошду-дуд к.шшоги каби. . . .
6)окказионлл гидрон7Л1лар(лат,окказйоналис - "тассдифий").Ву rypyjçra турли таеодифий водеа-додиаалар туфайли куйилган ношде
- кдради.маоалан Докизсшш.Tg гхот>» сингари. '
7)неогидрш]Щяа$Чгр.Ееос - "яяга'О.Сув шплоотлярд систёмаси-шшг iffpvjizaH кеьтайкзк билан бокиа* д&ада уядрга аом дуйшда .кейикги йаялардв рус тшш.ва удинг ла:<одкаси,1рйкматкд дурялши таъсири натнлсасидз тшшмизда янш номлар F/жудга кедхш.Бундай номдар неогвдронздлар деб аталади.Масадан.Кугозв нвмли. тачдемд.
ва бащэлар,
Учкнчи бобнинг шдзшчи' ддсюэда гадронпшар зтямологияси да-1;кда фикр юрит£згйгг.Улгрнп-1;айсй такса шнсубаттчга кура бешга здрагаб ургаякэдЕ. " '
' ■ Х?узбек толк73. манстб птаттМс®<,Ш зуртда каднккй тдашй яексях даламта вз дознргк узбек хняи, оуз боЁмтт tötemh тщ-рониллар тугланндагк
Янгпаркд, каяалинйнг Укг дирторкдан хщ&ркягзя -.арлод арид.Ыднг урут-дньнг боглон булпмкга шнсуб АбдурзЁ::;л каната гешта гаш).Узуябулакоай - Еоыбой тртзнидаги со;': яс2;,0б*екгнклг tí~.~~ гаопни курсатувчк атака.Бул^нгур туманила Угукбулок да,Уз:.-?-:булаксай деган 'гидроним бср.' Удун су?3 огнойем Xßvt бу-
'лжи мумшг .Ища Мйсашк»Ът4а:тмауит„Бэабагазрига.Дрдуf Зйфйатарнк ДЗрздудак, Кзттркадныарыц .НэАмзнарнк .Нядабашк .Тзй-ладарык .Токкнзарчч.Казрнарик спнгари бир ^атор гидроша-ларнЕнг эткмаяогияси берилгэн.
2?<Торс-тожкк "тилига мансуб гидронЕмгврКадший сугд ез хрзвр-ги тожик тилига мансуб нсгляар ушбу гуру^га киритилди.Самарн.енд-, шшг reorpaffra< кокларида маълум бир рискни ташкил цвлувчп бу ту--рузрга мансуб гадрошашарнинг айршяари маъноспда хнралашиш юз берган булио'.улар кутзнча этимологии тйдцглотлар катпгасвда анш{-ланглади.Мазкур хрлат хгсобгя оденис5орс-тоянк талига мансуб номларкинг бпр крнчасигз кзо^ берцдди. Еугиздан. А ста. Гердан. Гав-ШЭРЛИ. Дзрррм.Зевдбула.чJtiT.nxaH,Ьй2!Ш5»МШ232Н«Абирзван,А^и- •
в«р»ат.рийа^.Кааязюэрнк.Хазапрашк скпгзрп бар i^aiop номлар эти-'
i. j **
мслогияск ёрктилди.
3)араб тилига мансуб гидрониюгар.Сурднкнг УН асрдан боилэб араб пстнлочшшри томонвдан ишгол цилишшш бплан ботлщ ^одесэ-■лар.ислсм деншкнг ^рнатилиаи.узоц ва^т давомэтган социал-ш{те-содий ва заданий алоцалар ыэзкур худудда араб телпгэ мансуб номларкинг пайдо булшига олиб'келди.йшда араб тялЕга мансуб ощуто» Рскп Энхар,Нашэп .Эзлзрбавз .ТалмазарсаГ: .ТзлллЕглан.йдзулпсай,?0£~ сай.МэчктлпезД.^эвз^к сингаря ffarop sicr.viap этимологееси беридци. Паст Даргом туманвдаш Хэвзакарыгы номининг биринчи компонента араб тили лекспяесигз мзнсубЛигп.унинг хавз - сувли жой,0ассейн маъкссвда эканлиги курсатнлган.Пахтачи ттаанидагй'Тсккнзхэмз ¡цщлогп,Та£лок. туманидегв Хэвзрк-кадлоклари ношврид цаш ту тгрз-Езо^аьпзп кумкЕНлиги таъкгддэнган. •
4Htbra т итога мансуб г:;дрсн;улэр.Ду тургса кирувчл гщро-нкглар вшгоят худудида как учрайди.Шукга цэрамаедзн, биз ганда
nrsifecoB Т.Узбекпстон топоюшяаргашнг изсрет лугати.Т. ,1988. . ,
-Б:187.
уларга из oí; безлик „Кгмяадан .Вглустурарнта .йвргнарыв»' .Прскямотел кяби гидронишар мугул тилЕга менсуб сулиб.уларнинг а:шолс;гия-сини гтуг/л тили воситасвда кзор:аш. елшй а.гзбиётларда аньана ту.--сига киргак.Зиг маввдрг Еудукрур канали буляб.купчилик 'гопокимвст-лар мазкур не,, ни щтул гщщда "лойда сув" маъноовди берэдшж ï\oifo Чвладвлар .Щъул тилининг jaöei: тияз бадан бир оияага кирвдияи ^исобга шгеак.куглаб мугулча-узбекча сузларкинг • параллел шлзтп-лшинрнг гуво^и буламиз Л^'рул тилига шнеуб гидронимяаршшг ш,1 учрешк боаси дам шунда. "
5)рус ими таъсиркда косил бултек гшгооншлар.Руслар кссшз- . си бшген бежлщ вокеалар улка гвдроигакяазда руо ïœ рз v op}¡."-' ли беща тиллардан кириб яолтен с^зларнипг на1до булкш-и ösisstä бузди.Натикада ишшизда Йвмбир.ВашппяаЕ аъ-ън ли тв'1'л%"9 .Эрти^цркудн^.Бирш'чи Мэй Торани crarapW нешзр пайдо ; будди.Улар узбек фйли дэксик зртламвдан кой ¿эди,§у' lypyjjnara j гвдроншларкщш асооий .цатлами шфщ>0БИй-булнб,улщщэ иуролар скёсатк уз акеши топтан. Бу гуруздаги гвдрог.ялгаршшг бпр цкема мгдпликда узгариб бормозда.. . . •
йпнинг охирвда дксоертацияякнг ущг.щ& хулосалари баёк кдлгн-ган. . 1 .' ; • ;
Диссершцшшш> асосий моэршти муаллифкииг <5уйдцаги ишларк-да уз вфодвешш юкган;.
1 I«Самарканд гвдронимлари адвда айрим муло^азалар."Узбек т-и-' лк грамматик 'щадиши ва локсккологаяси масалалари" ,У1 чнрши, Самарканд, 1978. -Б.73-76. '
2,Сирдарё гндроними адкда."Узбек тили грамматик'щжлши • ва лексикачогияси масалалари",-Самарканд,1979.-Б.81-84,
3.Гшфонкмик термяшшр ва уларнинг стр^ктураси."Узбек тили ■
- ¿o -
греькетпк здркшт ыасалаларв".-Сакар^авд,ISS4.-B.43-46.
■í.AíipE.! сув номларикинг этииологпяси з^кида."Узбек тили гра.'д-атЕн здрвлшш ва стклистикасэ маоалалари".-Самарканд, I3S3.-E.70-74.
РЕЗЮМЕ
Диссертационное исследование Р^гриддина Еегалиева на тему 1ТйщронЕг.:н Самаркандской ойтасткСяингвистяческий анализ)" посвящено лингвистическому анализу гидронимов .малоизученным в узбекском язнкознанЕи.Диесертапия состоит из введения,трех-глав,
заключения и списка использованной литературы. _ о
¿о -введении диссертации кратко излокены сведения о гпдро-<s " Í ■ ■ •
EEarseejfKx нбточнпках,истсрии изучения гидронимов.
Первая глава°назнвается "Гцдрошаанеснле термины",в ней дан толкование теркгяам.соста&тящих водяных наименований изучаемой . территории.Это такие Теркины как арнк,родник.болота,исток,cañ, . веда,озеро,река,арна,кяриз,нсза,дзуЁ.исток.нруд.сель,цроток и другие ,на которые уделено внимание с точки зрения вариантов в родственных-тэркекпх языках,ареалк.этикологиЕ.А также подробно анализируется роль и суньция гддронпгдтческих терминов в образовании водяных натаенсвакий.
Ьтерея глаза называется "Морфологически:5.- состав и словообразовательны:": анализ гггргкагов Саг.'Еркандской области".Б ней гидроним отмечаются как лингвистическая категория подчиняющиеся закономерностям языка,и в первую очередь как лингвистически явление.Подчеркивается дшкекеческая особенность гиероников.их аонетгчесЕие ч семантические изменения по стечение ьгекзки. Говорятся о решаадеы роле лингвистических закономерностей в образовании ггдрокиуоз.о таких способах их образоггния,как секан-
"^.^-л-эвсаческий.свнтактзно-лексетвскиа и аффиксации-Исходя из
о *
способа образования гидронимы делятся на три иша:простсй,одсЕ-
и составной.
Третья глава названа "Лексияо-семаятзческие особенности гидронимов".В ней описывается лексикс-семантичеотие особеннсстЕ гидронимов,и их классифжтацзя.Классификация на основе определенного принципа даёт оптимальную возможность анализа лексико-семан-тических особенностей гидронимов.Исходя из этого в работе гдцрс-яекы подразделяются на такие два вида,как названия естественных и пскусственных(гидрошшы связанные с человеческим трудом) объектов.А также в данной главе распространенно изучается воцрое этимологии гидронимов.
В заключительной части диссертации Ездокены выводы по результатам исследования,их лингвистического анализа.
Ё четырех статьях опубликованных в научных сборниках отражено ссновнне положения диссертационной работы.
5 TJ li il 1 3 Т
«
of the Thesis for a Candidate's Degree of Philology Presented by Be^sliey TTuriddin on the thene: "Hydro-nyns of oaaarkond Region (linguistic analysis)" The present dissertation investigates the linguistic analysis of hydronyms scantily explored in Tisbek linguistics. Conposi-•fcion Structure of the thesis contains introduction, three chapters, conclusion, ani reference list,
The Introduction gives brief information on hydronymic sources and describes ~he history of the problem.
The first chapter of the thesis is entitled' "Hydronymic Perns". The definition of terms signifying the nsr.es of water resources of the given region were studied in -this chapter. The following terrs os "srik, spring, зяаар, scarce, sal, lake, river, зkjaris, novs, djuii, strssn, pond, c^irnsl. canal, etc. "'ere
sorscghly studied iron the point of view of its variants in
r
nate Turkic l^nguapes, areali and etymology.
The to Is and function of hydronomic terms used in the forr.--. xion of Trater nanes were also studied here.
The second chapter in entitled "IiorphologS Structure end Word-Building Analysis of SsaarJrond Herior. Hyircnyms".
The hydronyrss Pre studied here 3; linguistic category dependent on the Isn^tisre laws. The dynaniic peculiarities of hydronyms, their phonetic and seiasntic changes in the course of tine were investi«-gated. Determinant role of linguistic regularity in the fornaticn of hydrcr.ycs was observed, as well as the ways of their formation such as 1erico-senantic, lexico-syntactioal and. affixation. According to the type of its fornation hydronyms are subdivided into three groups: simple, conplex snd compound (composite).
Xexxco-senantic peculiarities of hydronyms and their classification werQ described in third chapter hydronyns fora peculiar cocplez; linguistic systen. The classification b?sed on certain principle made possible to analyse the lexico-semantic peculiarities of hydronyms and classify them.into two types: the naaes of natural urater objects and artificial, man-made (hydronyms, being the result of huaan labour).
The study of etymology of Jiydronyns was also the object of investigation in this chapter.
The results of linguistic analysis of hydronyns and of investigation taken as a whole are given in the conclusion.
The content of the thesis was. represented in four scientific articles and published in seientificresesrch brochures.