автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему:
Градуонимия в узбекском языке

  • Год: 1997
  • Автор научной работы: Базаров, Одилжон
  • Ученая cтепень: доктора филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.06
Автореферат по филологии на тему 'Градуонимия в узбекском языке'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Градуонимия в узбекском языке"

узбекистон республикаси фанлар академияси

тилшунослик института 3 ^--❖-

Кулёзма д;у%уцида

* 1 ? ' < / -- -ч

удк 809.437.5:801.4; 801.5

ОДИЛЖОН БАЗАРОВ

УЗБЕК ТИЛВДА ДАРАЖАЛАНИШ

10.02.(^ - Миллий тиллар (узбек тили)

Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун такдим этилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент - 1997

Тадкик,от Бухоро Давлат университета ва Кукон Давлат педагогика институти узбек тилшунослиги кафедраларида бажарилган

Расмий оппонентлар — филология фанлари доктори,

профессор Н. МАХМУДОВ

— филология фанлари доктори, профессор Э. БЕГМАТОВ

— филология фанлари доктори профессор Р. РАСУЛОВ

Етакчи илмий муассаса — Алишер Навоий номидаги

Самарканд Давлат университета

Химоя 1997 йил & ')/1£Л I ойининг ^ куни соат /9 да Узбекистон Республикаа/Фанлар академияси Тилшунослик институти кошидаги докторлик илмий даражасини олиш учун дис-сертациялар химояси буйича бирлашган ихтисослаштирилган ДК 015.31.01 ракамли Кенгаш йигилишида утказилади.

Манзил: 700170, Тошкент шах,ри, И. Муминов кучаси, 9-уй.

Диссертация билан Узбекистон Республикаси Фанлар акаде-миясининг Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.

Манзил: 700170, Тошкент шахри, И. Муминов кучаси, 13-уй.

Автореферат 1997 йил ойининг куни

таркатидци (Г

Бирлашган ихтисослаштирилган кенгаш

илмий котиби, филология фанлари доктори,

профессор , 1 Э. А. УМАРОВ

I.iVAÄIMG Jïlî НГ ДОЛЗЛГЛЯПП1. Хер 5лр 'V.;' ;Дллллг узлуксиз чирг^уп"! зтлб боркш С-ссг;:;ч;:ар»га srr.rtrp. р"" са,т.;окли таъсяу uypcr.Tw'uirau xm« ir.p«x;iii ("урллдш) арзфкси

одатда лена луламдагл Слдслар. :;сгчул.г-vaларлап холи С^лиаЯдн. Булгрда, и;убхаллз, оллллгл лл лал'лл ' Сладила,_,р-«;шг уларо мунссабаш, ami тари'уу.&г бс-*! ::»:• слллда лурпл; муаммо г.а :ласллалар, б};ллр,;л з лллл:, лгил; лулларл каоллар юзасп-лап илгарл ' еурплгал флллл:р f;::.pa:;r;ap) кл:л алдлкппг дпдла^ «зрказ.'шг, лурала.

- Злрурллг тадозеси блл:лулдзла келглл га "-гургупла;; ллллл-p?i" лей йтелнш дллр сулглдл шахллшггаи ;cs.vm курит йхуд ллглла-ншп 'рллоллллша.) тафаллурл улбех ллллзулозллпапшг тараддхал хусуспэтлари, дозллгл холатл, лалбатдагн лазлелалар (муа.м\:ол;.р) лалпларлп хам чстлиО утн сл.чген. Маллумлл, угаоу мух'м;;оллр ;»•;::-сидои узбал тллллупсслллл. ,->гл тллл уллтулчлларл. лл, ллаадал, ллнг хамоаталлих паллллара нлгглрехлла Ллалг ?ллл.;уалар 6jfoi:ô утаи:. Шу nyiiOoaöaY б«лан "Утулулчлллр газлтасл'ла (198Ü, 5 мс.ртJ т;.лол дилллгаг: "Талаб, эдтпал: рз hmkohiixt" малзуеддогл даслурии даара судбатп дамда луллудга лелглп муаммо бклац бокала-; булгар бошки члдлД;ларда (маоалап, Л. ГСолшсз, Н. Мад\;удотзлар) узбек тплллу-кееллпллшг cynrm 50-60 íírei и«ят боепб утгаи пули турлп пудтал Пазардардал дахдонлй Слдолалд::. Буларда, табикики, дезмрга улбел тнлтулоалпгл плмлл-тзарлй даралалсилннг жадон аа рус тилшупоеллл! слалясига, муносабати аннклацдк, тургуклии долатпдад чпдпш йулларп, snr MyxpiMi:, тадц'Пэдтлар мстододогой-епкя липшая (3. Юсупоз, К. Н-зшатов) злрурпатл тутолгаипки дайд зтплдшш, yjaûy зхдпелсларгз эвди узбел: талшуиеслара ллнд-дки г/лпбор беомасдан пложлари йук.

Узбгл тилшулоелкп: Донмо ршюхеланпшдадпр. Рплоллланиш sea Сир тедлс п.1 бь'р йунглгтхда давом зтааерадпгап, дастлабхи (бпрлгидчл , 2¡ai олднигн) кгетодолопт;/ бплаи б»р хпл тарада am кураиерадпга» :кара2н Змас. Маълуадк«, дар бнр фаи тарадклёт-! й^нслишида муа.йлн ояпнрт; мстодолопш' усгуилшс iumarui бсскнл ^з (Оьдоястд Ддаплсша бошлагач, таддлдотлар олдлда эгщп сифат

1 П.Д. AiiküIS ii Or г;ысл;: :t пгШН. - Млигк, 1967. - С. 136; Oibtpwnn

Т.Н. Стагья первая. Змяпрш.'ескос л теоретическое: различие, протичополоаност!., едни-Стсо/ЛЬпрлсь! философия. -19S5. 12. -С. 49-61.; Его Ct;itî.s вторая. Эмпщтчсског il icupïTii'ifcKoe: различие, протнвопачогкность, едн!)стио//Но!1рссы философии. -VJS6. 1. * С. 74-31.

жихдтидан бошиачарок. вазифалар тура бошлайди:аввалги аналитик (кисмларга ажратпш) тахдил уз урниаи аста-секии синтетик (к,иемларии боклаш) тадк,ш;отлар етакчилишга бушатиб бера бош-лаиди. Бу тадрижий жараёнда шаклланаётган "...назарий тафаккур объектин (эмпирик билимлар заминид?, турнб ва уларга цшлов бериб) ушшг ички бсл-лакишларн ва конуииятлари буйича инъикос эттиради. Аннкроги, эмпиризм басклчида бутуи заминида туриб клемлар урганилган булса, эиди ушбу урганилган кисмлар асосида турйб бутуншшг шакллааиш йуллэрп, хусусшгошршш урганпшга киришнладп. Буша, шубхасиз, кдсмлар ораищащ бсвосита ва бил-восита богланишлар, муносабатлар, хосса-хусусчятлар, хуллас, ли-соний микро- ва макроструктуралар, системалар талкини бошлаии-ди'.

Холгргй узбек тилшунослигида шаклланаётган янгн (синтетик) боскич хам тилшунослигимиз тарак.к.иётшпшг мутлак, ч^ккисн эмас. Бу боскич яна кешшг.% (келажакдаги) назарий боск,ич учуй аналитик. далиллар, муаммолар м.шбан булиб колавсрад». lily йуд билан аслида узбек тилшунослиги фаии таракккгтшшнг чексизлигм, узбек тили мохдшти ичига кириб борлшнипг нихоясизлиги дацом зтади.

Хрзирги замон тилшунослипшинг асосч11ларидаи бпри будаан Фердинанд Монжен де Соссюр уз даврида бутун тил механщшишнг ухшашлик ва фаркдиклар атрофида айлакишиии ёки тнлнииг aii-нанлик ва _ фаркдиклардан иборат эхаилигини курсатган чслда2 тилшунослик учуй фврклякларни ургаииш Karra ах,пмиятга эга экак-лигини таъкидлаган эди, Хакикдтан, хозирга кдцар фаолият курсатган тилшунослик тил курилишини зидднятларга (бииар оппо-зияларга) ажратиб урганпшга катта эътибор берди, Тилшуносликдаги хдеирги еазият эса акди ацнашшкларга (зидднвтяар орасидага $>хщашликларга) катта ахамияг бериш даврн келганлигига ишора килмокдо. Ашисрога, тнл та.\лклида июси аъзолп оппозициядаи уч ва уидан оргик, (политомик) ёкн даражали (градуал) оппозицияга хам утиш зарурияти тупшмскда. Градуал оппозиция эса градация ёки да-ражаланиш ходисасига тайнэдц. Шупдаи килиб, узбек тили тизнми ва бирлнкларига сшггетик-дпалек-пк ёадашиш асосларииН тахдил этиш, тадк,ик,отларда жуфт зидлашлардан даражали тадкинларга ута бошлаш кабилар к.озирш замой, хусусаи.узбек тшш'улослиги учуй зарурият тарзвдага долзарб масалалардир,

1 К$чкорто№ И. Тилникг лутйт систсмаски» £ргашишшнг бир fiyjul т^трнсила/ТУзОек тили ва алабисти. -1973, - Зч:он. -27-32-ii; Лбдувкшеи М. Тйнкишик майдоии ва yii» ташкш! этувчи Сцрликлар/УУзбРК тили »а адабиёти. - 1988. «<1-сои.- «2-64-6; Ндашиоо Л. Тил тшимн йа зчбск тилшуносяиг«и«1и- долзарб муаммалар^/Узбек fH.ii! вд пд&Пнет». -1993. • i-coii.- 27-30-0.

1 Соссюр де Фсрдннанд. Труды ив языкознанию - М., 1977. - С. 141.

ТАДЩ1КОТН1ШГ УРГЛНИШ ПРЕДМЕТ» (ОЯЪЕКТИ) лисоний даражаланиш конунидир. Бу конуннинг узбек тнлида намоем булиш хусусиятлари илк бор фонолошк, лугавий ва грамматик тн-зим материаллари асосида курпб чикнлади.

ТАДКИКОТНПНГ МАКСАД ВА ВАЗИФАЛАРН. Ушбу диссерта-цнянинг асосий максади узбек тили тизимн ташкил этувчигларига диалектик ёндашнш асосларинн белгнлаш, узбек тили курилишидаги даражаланиш ходисасиии таджик этиш ва шу асосда градуал гасниф ^еъёрлари ва белгилариин аниклншдпр.

ДИССЕРТАЦ11ЯШШГ УМУМИЙ МАКСАДИГА КУИПДАГП ХУ-СУСНЙ ВА311ФАЛАРНИ (МАСАЛАЛАРНИ) хал этиш оркали эришнлади:

— даражаланиш ходисаешшиг умумий ( борликда ) ва хусуснй (тилда) намоён булиш»;

— эмпирик тилшуносликда лисоний даражплаииш мае ал ас и;

— икки ей куп аъзоли таснифларшшг фалсафий-мачтикий хамда гносеологии асослари;

лисоний даражаланишни урганшшпшг методологик асоси диалектика эканшшг,

— тилшуносликда лисоний даражзлаиишнинг муаммо сифатида вужудга келиши (зарурияти) за ушшг хозирги долзарб масалалари;

— узбек тилининг фоиологик системасида даражаланиш;

— узбек тилининг пугат системаспда даражаланиш;

— узбек тнлишшг грамматик системасида даражадаипш;

— узбек тили курилиши учун лисоний даражалаиишнинг мухим омил (копун) эканлиги;

ТЛДКПКОТНШ1Г МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ ВА МЕТОДЛАРИ. Ушбу диссертациянинг методологик асоси диалектикадир. Бунда диалектиканинг парса (тил) объективлига, карсага (тилга) турлн му-носабатлар мажмуаси хослиги, нарсашшг (тилнинг) узлуксиз та-раккнёт мах,сулн булгаилига ва хдшша тараьдаётда эканлиги, нарсага (тилга) ички карама-каршиликлар хослига. ва нарсанинг (тилннш) карама-каршиликлар бнрлиги, кураши ва таракхиёти махеули экаилигн, мазмун узгаришларининг шакл узгаришларига (ва акснНча) таъсир этищи, микдор узгаришларининг сифат узгарншларига (ва аксинча) утиши холатларининг рун берншн, шу-нингдек, нарса (тил) тадкшчотларнда чексиз хусусиятларнинг (бел-гилартшг) • очилиб борилавериши хамда мЛумт чухурлиш томон тшшмеиз (нексиз) илгарилай беришлар, гадкдк.отларда анализ ва сингезгошг уйгунлиги . каби курсатмал^р хлеобга олинди. Тил ва ну пс фаркланувига эътибор берилди,

Ушбу тадкикот. методологиясинннг етакчи асоси диалектик ман-гикшшг оралик учинчи к,онуниятидир.

Дпссартацля тадкикотида куп глсолп цнйслаш, спстсмзлй!«, трансформаций, комполепт та;ушл хабя Г.12ГСД;1Л?;;.'Л :дг. гс:> Btüfíímií.'iur "казмундаи tuawim" iiyi;a::nn;¡; усушат фо:"|Д£ууа!::-л.ч:;.

¿lición г..". узбгх тллшулссллглдпгп cüctoí тг,ч!;п;;о'слг.р купал;::!;:: буллчл б:;;:;ар!<лгач лшлар ыа^лу..; длс^еул.■ ',;.:;л;гл лишлйр учул иазпрпй буллГ; ллз.ллт

тлдк^котникг ИДМНЙ ilixriunini:

- узбек тил::да лпссппй даралсалаллишплг K.o::ni алаллагл srs-ботла::дк;

- лисоллп дярахашалиш цоиупи мгхалпзмл са лодлспслпплг та-бпий-онтолошк., факсафий, мянтшуш, пюсеолотк-мсгодолоаг.: ;,:ох,п,тгларн о'-ыи бс-рилд:-;

- дара;лалап;:1л ходисазшшиг табнстнга глос тздхн;; уеулл бул ray г оралих, учаичила 2худ дара^цллГгридуал) таснафклкг ysrrra хос лусу-спятлари шшкланди;

- нозирп: дкйргпча хушрои ъткега. зга булкб келгак, уз одцйпг фаркдаш-зидлашин асосий мадсац вдлиб г,уйпш НШ1 аъзоли opa-лнк,сиз аналитик оппозицнялар тал;<;шлйрндсн айиаилш; (ухшашлш:) даражалари буйича nui xypyavi; оралик, учиичшш •ршггстик градуал оппозицпялар талвдшларига ялгш ута бошлаш заруршгш сужудга ле-ла бошлаганлиги асослапдц;

- лпсонпй даражаланпшшшг тпл пурплршвдагп умумпй конунлардан бирп экшишт узбек тшшнииг фополотк, лгксп;: ва ipaMMûTiiK системаларл мисолида к^рсатллдн;

- фонолопи; системадаш даражаланншларшшг тилшшг рертшсал ва горизонтал харакатлар», лабиализация, артикулящш урки sa усу-ли, овоз ва шоввдшнинг рштироки каби релссам" бздш 'гурлари буйича амалга ошпр^яганлиш аникдондк «чавда бувдай ум'умш фонолога к белгалср асосида щакллапган зсеиг }'рта "гор - тор, от-кдтор - иэдифферент - орца вдтор, лаблаимапш - нотудш; лаблаи* rait - лаблацгаа, тал орда - тнл урта - тид одди, лаб/буруц - тнл ол-ди/буруи - тал оркд/буруи, туспкдшлпк - иот^лик, тусикЬнзяшс -тулик туспвдимпк, ушнтар - couoprtap - ундошлар, сонорлар « ракглклар - «араигризлар кфц фрнолопйс 1радуо«т«к каторларпннг узларига кос xycycjuif/tapji очйб берилдп;

- денотатов ва котютатпр сеиалар асосида шакллакуьчй яугапш! даражаланйшларнинг узига soc хусусмятлари от, сифат, сои, олиош, феъл, тшдщд, ундов, ¿кздал са ёрда\1ЧИ сузларга хос булган градуо-Ш1мик каторлар асос!!Да талк;иц зтнлд», Градуон!1м»л!ПШг лсксояа ва фраземалар, Jiy¿aai¡ii сиетсмананг ¡уру^яариаро муносабатлардат куршшшлари тадвдк, упшдп. Лугазий (рздуоникшяцнпг мухим бел-пшари cuiioinií.íHü ва öHtoi?«Mtiara тл«;оелалшшда очнб бсрнлдл;

с

l>

килшган иашрларда уз ифодасшгп топган. Тадкнкот иатнкалари бч: Мукпмпн номндаш Хук,он Дазлат педагогика института ва Ф. Хуциев номвдаги Бухоро Давлат ушпзсрешетн профессор-укктувчилари илмий-иазарий хонферешдаларида (1990-19Sá), респ\блика узбек тили дот::';; Анжумапларида (i990, 1993, 1995), Кукои ва Кукон гурухи чуманлари (районлари) она тили укдпувчнларлаинг малаха ошириш гурухларида (1990-1995) маърузалар килицган.

'Д!!ССЕРТЛЩШКШ1Г ТУЗШШШ11 11Л УМУМПИ ХОХМП. Тэдкнкот кириш, бгш боб, хулоса ва фойдаланилган адабигтлар руйхатидан иборлтдир. Хажми 270 сах,ифани ташкнл этадп.

ТАДХКХОТКПНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Ишпинг кириш к,исм"да тадкикот муаммосишшг долзарблиги, ункиг мак,сад ва вазифадари, методологик асослари на методяари, дпссгрташшшнг илмий янгнлигп, пазарий-амалий ахамияти, жамо-алчилик сшювидан утказилншн, шушшгдек, тадк,ик,отнинг режала-ниши isa яхушшинг маък.улланпши, диссертациянинг тузшшши, хажми хакида маълуиотлар берилади.

Диссертациянинг бирипчи боби ("Лисоний даражаланишии урганиш асосларн") еттп булиидап иборат булиб, унда даражиланиш муамиоспда з'мумиплик ва хусуслилик, оддцй мантик, фашшпкг би-лиш усули ва анъанавий тилшуносликда даражаланишга эмпирик ён-дашиш, диалектикашшг лисоний даражаланишии урганиш методоло-гияси эканлиги, мантикда ва тилшуносликда икки аъзоли тасниф му-аммоларл, борлик. ва тклни куп аъзоли тасиифда тадкпк, этиш зару-рияти,куп аъзоли таснифда лисоний бнрликларшшг шакл ва маэмун дналектикаешш хиеобга олиш, лисошт даражаланишии урганншда методлар уйгунлнги каби масалалар талкин этилади.

Даврнинг етакчи фалсафий таълимотн хусуснй фанларга урганиш манбаининг кайси томонларига алохида эътнбор бериш лозимлшини курсатади. Фатсафанииг методологик ахамияти хам, уаииг бошк,а фанларга бевосита таъсири х,ам ана шунда Иамосн булади1.

Хар бир фан предмет» (вок,елнги) уз мохиятига кура умумнй борлик, билан бевосита ёки билвосита богланишларда булар экан, у. албатта, умумий борлик конупларпга таянади. Шулар асосида узига хос конунлар ва категориялар касб этади. Хуллас, борликдпшг умумий табиатини (онтологиясини) билмай туриб, хусуеий фанлар вокеликларишшг мохиятини атрофлича тушуннш кийии. Файласуф тплшуиос В.М. Солнцев зслатганпдек: "Тил хам табиат ва жамиат

' Нгьмшов X,., Бозоров О. Тнл ва кун;. • 'Г., 1993,-5-6.

Мьзжудлят па тарах.кпст;ишйг у.лулпал к*. ;лпгптларпгй бупсуладп. Бунда. уз-узндан тушунлдадтжл, алохада жхтамои дсдлса гисоблаиган тилда умумнд конуздаг/лар уз«;a soc хусапларда иамо-ük булади'. Шунаиг учуй борлих, мохиятши: "углт :.пг.даш дар сир тадхнкот, аГдигдеа бизкякг диссертациями^ муамхсси учун ута мудамдлр.

Борл:;:; n ; ат ср t u; : х j г: г г2 аурлд-туман хуриллазлардагл "ларса-лаппши" за иарсаларшшг х,ар хал xycycnfr ^yuccaC-aT-iap* óyí:¡m лок.елалааларпдир, Ушоу хзадллаллдз ха.лда додхеалитлдлархалг асослли чатершшшг замок га макоидапт ххша-мгл за че.-сси-»4 харпкатлаииш», узгаряшд. Сар холпздаа хххлн^лслга узл\хсиз ¿fauna бориаш, длалехтах злд/л;лтд„р: тгшкпл этэди, Демах, бпзгача хухл сургаи матершадкг .дарахатлкппнш соф микдсрийяпх сддсдди-си булмай, у узлухспз т рлл--ту::зплхХха йу.чадпш ехуд тарлхал тад-рпдлп; спфаглалпшлар харамерига хам эгадар. Матеры хдрадатпдагя мпкдор узгардтлараллпг сяфат узгарншларлга зхирп-;xíh"í айдашпиа :;сарагнларл огд.батпда механаха — фдзпда — хлмаа — бдолешл (сгддлдд) — нжтимошЧ оламлар зул;удга кзлгалД.

Мдтерддпнаг узлулсл;; -тарадагл. злдддзр фддрл'лдлрлллха Плр сифпт туриддц г-дкидчпслга ордлпд халлтлар ордалп тадрлхслл узгарпб 2орпш;п::гиг par. Сзрлдлчкплг дара;;;ала:п;п: злмшшда 1ладдлипгя:'л!;гилл дурсдтадл.

Турли фапларда иихгаоблй дгб так олллгап катта илмнй хахзфи-стдар аслкдц шу фапларнанг таддлх манбидаридага дарах-силанплзлар дохддплпздг алшланишя одлак бопкьдди?. Хусусап, Д.И. Медделе-елшгнг хгвшзиД олеыоатаар этом ошрлнкларишшг ошаб боршл да-рах;аси бллап бошп; булгап даврий хсадкалл, Даргишшпп' баогюых оламдагл зурларппш' тадрилшй хелиб чигдлдл назариясп кабллар фшфкдшзшшг сркдп даз;дллар;п::р.

Бсрдпк бллап тал ораскда аслл за пш>пкос мудссабатд мавжуд зкан, аилпда (борлшгда) мавххуд булгап дарахазлажаадлиг инт-икогдз (тидда) акс эт«г.й дол.мссдаш мумклп з:;ас. Шу.чдей зхан, борлш\ на 'пшдап: дара/Халаипшларшшг у'заро мукосабэт»! маеаласп алоднда ахдмплт хасб s-тади.

1 Содаши В.М. í!'js.i:í как i'ückwihi-i'Tpjíit^jüoj оГраад;:::!»^'. - *'.!., 1971. - С. 3.

3 Лрхипитоа Л(ате^кя//Каг«гср>га д^аюхтнкя как сптеки иаичщ-.и:. - М., 1971. - С, 38-65.

■ ' Усмов А.П. I'tt^u, c:;0!ïct!:.i í! ot;;ml4>¡i¡!;!. - M,, 19í>3. - С. 375-376.

4 Сзпдсрс'лай З.И. О !.!;;:лгсоЗ«ко'<. по\г,тлиии шшпого н Gíci:ciu'«nrjm'/Bcnpi!CM философии. - 1964. - № 6, ■ С. 37-46.

' Лкерянов AJÍ. Мсгололотческис паю;;опт диало;:т;!чсслих яротзор?-

nmV/Вопртсы фнлософш!. • 19S1. - № 2. • С. S6-fe6.

4 Кедр»« ü.M. Формальные и л^ласктаческ!!^ лрантншы ;ci¿ic(.-!¡;b:i;:aíu;¡í hüvk и »'¡.чая CTpvuivpa nnj^üioro зпниил'/Днилскшка ü „тешка, Д-^рл-.ы fitü:i.';!-n:ii:. - Д., ДХ'Д. - С. 2SÍ».

Борлпг. рамг-бараиг вс чекам рмрпб lycysun парса, хоаиеалар ï и jiiKCfiipiijíuif иборач 0ул1«к::пп! \чуи (Ьларга хос дарахидашиилар хам уга хнлма-хил ва узаукснадиу».

Тидкинг борлнк.!«! хос булгаи даражианишларпи аслида кшщаи булса шуидаплшпча нтлж>»с 'jiiup.mi ллионньти Лук,. Ьушшг г,си-cíiii саоаблйр^дан бпрп тнл бирлпкларпшшг хошра i>a ¡афлкиур нм-ижи&тлари бнлан (кпд и к. puuuuuw иикдоран чегарачаккимиги иа уыумий (мёш.чум) тусда булишндир. Шупдан Элин, борлпк, тнлца узшшн»' ял!m ('¡улик) утксиз дир&шкимш кула^ям эмао, балки нот улик, ажрагилган (лисаper), содзалаш Пфилгаи, умумляштиркл-пш камройда акс -лчди. Умум,ш, инсон борлнкдагч гадри«кий еифат фарддарим сезмасдап ёкн napea, ходиса иа мупоеабат белгила^нга о ид даражалапишларик аиглаб, инъикоедп кайд этмасдап, ударин ишшлг луга ni, суз ю форма ясшшшлпрп, сиатиктик бирлшеиари-инпг мазчуы ;|«(б.\»ларида акс тгтрмасдйн »ложи хам пук адц. Акс холда »неон ва ол'.ш муносабатнда хакдш.£«т булмас эли.

Борлик.ка хос булгаи уздукси, даражала.'шш холисасн на утшг тнллаш иньпкосн оддийдаи мураккабга. потулшзикдаи нисбай тудпкдикки юмоц йуиаагии ипсои билиш йули боскичларида тур-лича ургапишларга эт булгаи.

Оддий маитикиинг айшш, учг.ичпеи нстисио, етарлп асос, знд-дняклгаик конунлари алогума »а хамкорликда банар карши-лаигириш (икин аълили оппозиции хосп.л кншии) учун лнчяат кддар эдп. Форман логика дастлаб:;и омпирик билиш давршшнг билиш ме-•Т0Д0Л0П18СИ булнб, улииинг асосий лша;«пши бугуиии (ходисаии; предмет», белгиии, музих-абииш) кдемларга ажразиб, ударнн эндлаб ургаппшга каралгаи ta Г>у жариепда ажратилпш кдемларншн уч-пуксчз (киланиши маалчлири тадщкотчичаримиг диктат марчалщ» г.'рмаган, Шуи га одрпмай, ьмннрпк билиш пули билли куролланган ■шлшунослик усгукеиз у'Лирнш в« рпьожязннш "з&ижири"дн|; n6opa¡ булгаи тнл тизямиш: ургаш.пиа баринчи качта кддамнигипа купдн. У тшшинг фоиетни, лугавнй, миммат;и; сагхдаридаги epuni холатларни (бирликларии, безтьчарни, категирияларпи) уларшии билвосига тадршкин богданишлар.щаи холи кплпб ургаиишга урту берди: "Хар каидай фаниинг мохияти, — дсб ислачади С.II. Иианов, — змпирик, яыш ало\пда тарз;ичги далиллариинг (фагащрннга). би-лимларнинг купайишида змас, fxunui уларниш у'заро боглаипшшт (комбинацняс!Пш) билишдир. Дейлик, бир кглишикнинг 28 ,\иыш-пши билганимш холла 29-ин излаб топсак, буиииг киммати оллинги 28 магпошии \'заро узапй бо^лаиишиии иаолу;ашдан анча иастдар"1.

1 Пиаиоз СЛ. K.vj/c 1л«;ш;им ipaitjianiKU. M. i. Грзчжпи'итьие Kuitropiin iijiïii гя'»сст-iiiiri'-ibtiu.v. V'ieíiMi- ¡кл'оГшо. - Л., 1975. - С. «.7.

и

Муайян эмпирик лаврдги кейинги тадрижий билиш боскнчшшнг асосий мак,сааи ннсблтан ажратилиб, кдршилантирилиб у Р га! и и гаи томонлар, хоссалар, хусусиятлар замшшда ётгаи зарзрнй бостанишлцр, муносзбаглар ппнмнии билвосита (аклан) аиглага ва тушуй гирпш учун харакат кд'лишдаи пборат. Ушбу максад у'уп днз-мат к,илувчи диалектик ма:гпгк; уз мохиятнга кура иисониинг билиш тафаккуриии дуне х^идай булса шуидаилигича олнб ургнншнга йулловчи таьлимотдир. Диалектик мантнк методологиясининг асоси-да бутун олам узгаришн ва таракк,иётининг омили булган карама-каршиликлар бирлиги ва кураши копуншшнг шгьикоси стади.

Диалектик маатнкияиг бнзшшг диссертациямизда тадклк, зтилаёт-ган, даражалаииш нуаммоси учуй мухим булгап \умумий курсатмадари куиидашлардан иборатднр: нарса (ходиса) узлуксиз узгариища, тарак,киётда булгашиии учуй у айни бир пайтда ва ашш бир муносабатда узнга узи теиг хамда тенг эмасдир ёхуд уиииг ай-нанлиги, узлигн нисбиидир; айнанликшшг ичида фаркдилик, фарклилик ёнида айнанлик мавжуд; айианлик ва фарклилик бир бу-туиликни (нарсаии) ташкил зтганлари холда бир-бирига утнш, айла-ниш хусусиятларига эга; нарса (белгн, муиосабаг) узнга узи теиг эмас ёхуд у узи билан узи хдрама-каршиликлар бирлиш (богланиши) ва курашида (узлуксиз узгаришда) турган мох,нятаи зид-диятли — "иккиланган" ь?реадир; нарсанинг узи бнлаи узи орасида-ги зидднятдан иознк фаркдилик, фарклилик, нотулик; зиддият ва тулик зиддиятлар хосил булади; карама-кэршнликларга утилиши на-тижасида бир нарса бошкд (узга) нарсага айланади; нарса тауит этилаётганда унииг куп томоили (йуналишли, муносабатли), бевосита ва билвосита алокали тараккиёти, ундаги мнкдор узгаришларининг сифат узгаришларига ва зксинча айланншлар хнсобга олшшшн ке-рак1.

Tili бирликлари ва х.одисалариин узаро алокадорлнкда турган узлуксиз занжирнинг узвин бопхи бушилари сифатида талкдн Э1увчи ушбу ишимизда биз учун диалектик мантиклинг учш.-шси шарт ёкн оралик; учинчи1 конуни етакчн методологик асосдир. Диалектик иан-тикнинг учинчиси шарт х,онуни оддни мантик, томонидан учинчиси истисно тарзида оралиедв такдосланаётган иккн нарса (ходиса, белги, муносабат) орасида учничи нарса ёкн оралик; учнцчининг борлишни эътироф этувчи хрнундир. Каердаки тадрижин узгариш,

1 Бабосов ЕЛ. Диалектика гпгзлшэ и синтета в научном познании. - Мннгк, 1963. - С. 323-343; Кулгпф Ф., Оруджисг 3. Диалектическая лог ка. Основные лдлшшпш и проблемы. - М., 1979. - С. 286; Кнря.-»оз Б.П. Логика лотиашш сущности. - М., 1980. - С. 174; Андрее« ЯД. Диалектическая -четка. - 1581. - С. 350; Диалектическая логика. Кн. II. Под рел. 3. М. Оруджисва, А.Н. Шстулга/з. -11., 19«. - С. 2'Ж

2 Кедров Б.Н. Закон исключит» третьего л его а1тт<>д//Диале!гтка н лотка. Законы мышления. - М., 1962. - с. 174-199.

ривожланиш ва шу асосда шакллакганлнк бор экан, у ерда оралик училки мавжуд булаци, Шу асосдан келпб чик,сак, хознрги тилшу-носликнинг бош окдаш зиддиятлар орасидаш зндгшкни эмас, балки улар орасидаш оралик учинчилар -— тодрижий богланишлар, утишлар, айлашгшлар билан богаик, булган лиеоний даражаланиш-ларшшг урганидишини тацозо этади.

Бинар, хусусан, дихотомик (А — А эмас) тасниф канча мукам-маллаштирилмасин', у тилнинг тадрижийлнк асосида шаклланганли-гпнй, аникрога, зиддиятлар оралигони акс эттира олмас эди,

Асоснй максади фаркдикларни аникдаш билан боглик, булган бинар оппозиялар тпзимида фаркдикларнинг акс (терс) Ьки асос томо-ни булган айнанликларнинг (ухшашликларнинг) х,ам муайян даража-да ь;айд этмлиб, ургашша бошланганлигсши сезмаслик мумкин эмас. Зеро приватив, зкзигголент каби оппозициялар турларчда айнанлик белгкси факдт тасниф асоси учун хизмат кллдирилган булса, оппозициялар тизимл донрасидаги мутаносиблик (пропорцио-наллик), коррелятивлик муносабатлари талкпнларида айнанлик белгиларига хам алохида зътцбор берилиб, булар оппозициялар жуфтликларинн узаро боглашга, зидланувлар табиатини очишга хизмат к,илдирила бошлайди. Нихоят, Н.С. Тпубецкойшшг лиеоний далиллар (фопгмаларнинг муайян реал муносабатлари) "тазйнки" остида у1! аъзоли градуал оппозиция турили ажрата бошлагани айнанликнинг нофаол тасниф асосн мавцеидан фаол тадкик,, предметига айлана бошлагашни курсатади. Маълумки, .Н.С, Трубецкой градуал оппозиция масалаларига кам ахамият беради. Бунчнг сабаби унинг хали жиддий урганилмаган фонсмалар системасига аввало (дастлабкн эмпирик билиш боекдчи зарурияти асосвда) умумий фонолошк маз-мунни — фарклоачи (дифференциат) белпшар мажмуасини аникдаб олиш иуктаи назаридан ёндашганлиги ва бу максад учун икки аьзоли оппознциянииг куя келгайлишдир. Умуман, бштр оппозиция уз мохиятига кура айнанлик ва фаркднлик белгиларига зга булган му-носабатларни жуфтий киёсда урганувчи, к,иёс асосига айнанлик (ухшашлик) белгисини нофаол "пойдедор" мавк,енда куювчи ва шу йул билан асоснй зътнборни фарклиликка кдратувчи аналитик тасниф туридир. Шундай килкб, узаро узвий бошаиишга эта булган ай-нанликлар/фаркдаликлар кррпшпк. муносабатларининг фаркдилйк томони купрок, бинар таснифларда, айнанлик томони зса асосан фа-дуал зидланувларда талк,ии этилиши мумкин. Бошкдча айтганда, бинар оппозицияда х,ам, градуал ошозпцияда х,ам, умуман, фаркднлик

1 Исаченко А.П. Бннарность, привптшные оппозиции и . грачматчеекпе значе-1шх//1!онросы изыкознання. - 19СЗ. - № 2. -С. 39-5(1; Реформатский А.А. Дихотомическая классифндцкя дифференциальных признаков н фонематическая модель яш-ка^Л'еформатскцй А.А. Лингвистика и поэтика. - М.. IУН7. - С. 104-117.

ва ухшашшклар богланиши билан иш куриладп, Улар орасидаги асосий фарк айнанлик (^хщашлик) белгисн талкншшинг градуал ои-позицивда буртйб туришида ва бунда' айнанликнцнг тадрнжий шакл-ланишлар, узвий богаанишлар омили эканлнгага тадхикот максадининг хдратилишвдаднр. Демак, градуал тасниф фарклик-Ларни ухшашлик (айнанлик) асосида бпрлаштиради ва объектнинг, хусусан, тнлнинг узлуксиз (тадрижий) курилишга эга эканлппши ту-шунтиришга хизмат кшхади.

Умуман, диалектик инкор ва тараютёт заминида шаклланган борлпк, ва борликдшкг шгьикоси булган тилнинг узлуксизлнги карса-ларнинг (ходиспларнинг) узлуксиз занжирнннг икки четлари сифати-да узаро бокланишда турганлипдан далолат беради, Бошкача айт-ганда, таравдгётда турган, чексиз за узлуксиз харакатда булган хар бир нарса (ходиса) айнанлик - микдорий фарклилик - сифат фаркдилиги занжнрида харакатланар ва шунга бошик; куршшшлар (шаклланишлар) хосил килар экан, бу шаклланишлар билан боглик, булган структуралар ва системаларни хам уларга мое булган билиш усулида, яъни оралик, щаклланишларни (оралпх учинчнларни), бил-восита алокаларнк хисобга ояадйган уч ва ундан ортах (куп) аъзоли Тасниф усулига $тищ зхтийжи сезилади.

Диалектикадат нарсанинг тадрижийлик окимида шаклланиши хакйдаги таълимот билвосита тил бирликларй учун хам алокацордир. Хусусан, сузларнинг мазмун томонига хам, моддий томони хисобланувчи товуш кобигага хам тадрижий узгариш, ривожланиш» демак, узгалакишлар хос эхан, шу.асосда янги шахлланмаларнинг, дейлик, лексема турларининг вужудга келиши табиий бир холдир;

Мазмуш айнанлик —, фарклилик —» зиддият

Шакл: айнанлик_^ фарклилик,_, зиддият

Агар нарса мазмун ва шаклнинг яхлитлипадан иборат булса хамда нарсанинг (демак, сузнииг хам) ранг:баранг кушпшши хосил кшшш эарурияти тугтшеа, бунинг асосий ймконйятини юк,орпда келтмрияган тадрижий андаза вдемларининг, яъни:'.".

' Ма»1уй: айнанлик / фарклилик / зиддият,

Шакл: айнанлик / фарклилик 11 зиддиятларнинг

турлнча алокаларга (муносабатларга, комбинацияларга) кириша олиш имкониятидан изламох, керак (бунда мазмун — .М, шакл.— Ш, айнанлик — А; фарклилик — ф," зиддият — 3); '"'..;...„....

ша-ма шф-ма шз-ма

ша-мф шф-мф шз-мф

ша - мз шф - мз шз - мз

МА - ША МФ - ША МЗ - ША МА - ШФ МФ - ШФ МЗ - ШФ МА-ШЗ МФ-ШЗ хМЗ-ШЗ

Ушбу мантик,ин-риёзий богланшдлардаш ША - МА = МА - ША, ШЛ - МФ = МФ - ША каби теиг кучди андаздлгрни эътибордан сокит к:пса;;, ыазмун ва шакл бонханншларншшг туккиз рамзий усули амаиш фаолнят курсатаётганлипши курамиз: ША-МА: такрор (редупликация), ША-МФ: полисемия, ША-МЗ: энантиосе-мня/оменимня, ШФ-МА: дублетлар, ШФ-ЫФ: паронимия, ШФ-МЗ: антонимия, ШЗ-МА: дублетлар, ШЗ-МФ: синонимия, ШЗ-МЗ: антонимия. Демак, тадрпжий даражалаинш бадан боглпк, булган ай-наилик — фарклнлнк — зидднят диалектик занжнришшг тилда, ху-сусан, узбек тнлида намоён булнш табиатанн тадкик этнш умумий ва хусусий тилшунослик назарияларн учун гоят мухимдир.

Лнсоннй даражалаинш тадкпкотинпнг самарадорлиги уз тадкнк, манбанда карама-каршнликлар бирлит ва кураши, микдор узга-ришларишшг сифат узгаришларнга утиши, инкорни инкор ко-нуылари ва бу конуиларнинг фаолихти учун хизмат кдшувчи хусусий категор1Шларнииг бир оугунлик снфатнда бсаосита ва билвоснта намоён булншннн билиш даражаси била» белгнланади. Бунда ана-лиз ьа сннтезшшг узаро диалектик богланиши, муайян тадкикотлар боскичада биршишг иккннчисига нисбатан етакчи мавк,еда булишй, биршшнг тухтовсиз нккинчиси учун замин тайёрлаб бориши, лнсоннй даражалаинш табиатинн очншда Сошка фаилар хамда умумфан-шш клукдарни хисобга олнп мухим ах.амиятга эта. Даражалаинш муаммоси хал кллинаётганда эмпирик билиш нули асосида кулга кирнтштпш нлмлй натижалар инкор килннмайди, аксинча, улар то-монидаа аннкланган ва тавсифланган бияар оипозитив бирликлар-шшг оралнкларн, яънл оратик учинчнлар гадки к. этилади.

Лнсоннй даражалаппш муаммоси диалектик методология асосида уыумфаншш ва тияшунослик методлари тизимидан тил объектининг iyp.ni кулам ва ыуносабатлари буйича х,ар хил уйгунликларда ищ куришнн зарурияг кнлиб куидн.

Днссергацняшшг иккинчи бобнда ("Лнсоннй даражалаппш му-здшосштнг вужудга келишп ва ушшг хознргп долзарб масолала-ри") тадклкот муаммосининг вужудга кеяиш омиллари, тилшунос-ларшшг у ёки бу ыуносабат бвдан лисонин даражалаинш ходисасн хакида бнлдиргаи фикрларч эслагилиб, уларга муносабат курсатнладн, шушшгдек, диссертация муаммосининг мохнятини

' Кедров Ii.ll. О синтезе 11аук//1!опросы философии. - 1973. - № 3. - С. 77-79.

очишга хизмат килувчи хознрги долзарб масалалар тнзими хакнда фнкрлар баён кнлинадн.

Ораликланиш (даражаламиш) ходтасн ургаинлишннинг тнлшу-нослик учу» катта ахамиятга зга экаилнги уз даврнда Л.В. Щерба томонидан эслатплпш эдн: "Ш\ин слда тутпш лозимки, факат энг чекка кутбларпша аник, кузга ташланиб туради. Асосий маибадагн — нутк, эгалари оигидсги ораднк, ходисатар эса тебрануачан ва iroa-ник, характерга эга. Аммо худди апа ту тебрануачаи ва моа.чпк, ходисадар тплшуносларнинг эътиборшш нисбатаи куирок тортпнш керак'". D.M. Солнцев хам тилнинг барча сатхларп бирлнклари бел-галарига даражалашшшпнг хос булиши мумкннлмппш йул-аулакай курсатиб утган зди~.

Днссертацпяда лисонпй даражаланиш муаммосинииг пужудга кела бошлаиш мантик, (логик), лексик-фразеологик, фоиолог.чк-фонетик ва грамматик тадк,их,отлар йуначишгарн буйлаб кузатилади.

Логик ва лексик-фразеологик тадкикоттрда (О. Есперсен. С.Д. Кациельсон, Ю.С. Степанов, Ш. Рахмдтуллаеа, А. Хожиев, Н. Мама-тов, Э. Киличев, Р. Шукуров, С. Fnecou, Р.Ж. Жабборова, И. Расу-лов каби) мантик,ни тушунчаяар ёки зид тушунча майдоиларн ора-сида оралнк, тушуичаларлинг мавжуд була олиши ва уларнинг тплда ифодаланиш-ифодаланмаслпш, антоннмик жуфтликлар орасида ман-тикин мапказларнинг учрашн, муайян сема даражаланншинннг сузларни (лексемаларни) фаркловчи омил эканлиги, аслий сифатлар донрасида 1радуал маъноли (градуально-качественные) гурухнинг аж-ратилиши (совук, сш каби), маъионннг торляк-кеиглик, конкретлик-абстрактлнк даражалари, иборалар синонимиясида образлилик, экс-пресснвлик даражалари. фраземалар тахлилида эмоциянннг кучли-кучсизлик белгисини маъпо градашшси семасп снфатида ажратиш зарурняти, ибора формаси ва маъноси орасидаги изоморфизм дара-жаси каби масалатар бунича мулохазалар баён килина бошланди. Шунингдек, сунгги йилларда лукавий градуонимпя масаласи бево-сита кун тартнбнга кунилиб ( Э. Бегматов, X. Нетл.атов, Р. Расу-лов, М. Нарзиева, Р. Сафарова, Ш. Орифжонова, М.Б. Файзуллаев, X. Саидова), лугавий даражаланиш ходисаспнннг узига хос хусуси-ятлари ва унинг ёидош семантнк ходисаларга муносабати хакида фнкрлар баён килина бошланди.

Морфологнк тадкдаогларда даражаланиш ходисаси х,ак;идаги да-стлабкп умумий карашлар сифат (равиш) даражасининг анъанавий талкннларида, уч ва ундан ортик аъзолн эгалик, келишик, замон, шахс-сон каби категориялар тавсифларн«а, маыюнинг морфологнк йулбилан кучаитирплинш-озайтирилнши, суз туркумларшшнг узаро

: Щерба л.И. Избранные рпоты па языкознанию п ф'Ч'.ешкс. 4.1. - Л., 1958. - С. 35-36, 1 Солписв U.M. Ятын как спетсчло-смруктурисе ооранжишо. - М, 1971. - С. 162.

.и;

блльблгаиа. риала (грлплно'злцла), фу, и.аллла .л л; л- ir л ар

¡елфалалл, ; лаалл.длл, даралал ![!..'."■! 1 ; ОПД бал." са. л туа.д'лл: да

б ала \: Л. Л;. .Д ллаллл.! л,а:а а. а б Слагал кал. ал_1.ла.а - л:.л,ааааа Л' : '

афла .ала .a.-i а."-.Л. Л;„:ЛаЛ:С; '"ф.р,.:. а 'Л,. Л.'Лг" л. ,'Лс .а " ; .а : ал ¡.а: .а-

лелледда opa. ал... .......л (>.л.-;ал; ЛЛ;,; ..г, . ..... ■Л л.

ас.. а.аллла. а. л; ■: Длра .:лла.ал:а' -,д,.лал:ал ..ла (..лад: арл ч

;лдалуалал:'л ллла -.уйуалл: .-¡..¡а : аа ¡л-.а, v. .Л. аа а... ала. сад.;, Л;,

лл длаааатл.. ; л:алл... лудДфрд * л ал ' ур ал л ла 1 ; ;

; ЛрЛ.'ЛДЛГ.

С; aaaaïa;. „ с-,, лд . лад -д.д.;,л Л..,ла ; да ,sa ..; -.а иа. j.;a f а Да: аса-

а.аааа.а.аа.ад да., Л:Л'Л-1; л С. л. . 1.. : .. i 1 д. • 'Л, . Л. .-лсаа алл; ; а

: ;л_ лл„ ;; .дел да ..лл;.', р Дл Ал, ада.а.л ала , М, .ЛС'Л а ■ал,, Д. 'а

у:.;., IJ. Caía:,; /л.: .j...;.'.', с; л. : а л.лд, ,лллл. л. . да., дар л-.ч Л"Ла,; v,*.. д-

далад-лд ел; ai а.л, л,; ла- :лааилг:Да ллла: а " ал! л л <;;•■ л : с л - i -

• • ' 4 ' * ' ' * ' ' ; ' " дала.Л'а (Ра д/ллл:_ ;,дл.Д лаала .а; л уаа.у а; рдлаалла*. л ;

< Л.Д^ПД- ■ а;лллллал а да aap. алллл..ллд ал,аа алл у,! :

л.л,лд,,а лллд л.л.;.л ;а а,л;Д: a;a.a¡a; РуллД, бу дс.ла'; у ала аа у,. ; .... Л ; .

л,. блд-Л; ал.аа ;ауллал ала к рлдб булл; ;СЛ. ; даааг лад; фл;д.:

т *,, ... ... ., ., ., ..... л- ..... ■

-.а,,, ... л.;л.д, .чал-. '■j i

аа -.сл. делала а фолаалларал гур ;уллал; :aac¡ ,,аа а лаа луд лалаллб, ; 'Y • : а-

sa.:- ail с лллр слл;ла ад ллардал д.д.алл..ал а л а;а 1 Л " ( .. - Л:. ДДЛ.'Р'Л : л.;;.-

^лл.д.лa (у» ЛЛд " Дл : адаа3 Ос,дли ллла • " У лдл.л • •-'лалл л ■ч -

р., : ;ллара : длаа аалдалар-. 1дД . Лллаа.л. i 1 ' í . а л ; J'Vap.aa,. ■ с-

л а : л.. лдол дддл.аллаада ía;a;a:p;aa;r а афа j ¡"и улла ata j. : _

л.еалд i¡aдо;; ,сдд;Р фалаг: а'/фл ;аалС:!;а >; а Л,и л .¡алл б-. ;лллиллаа

;л;аа;лард а лга.аад. ; л:,, слал л;ил-д фал. ллл. Í.J v V » t S 1.1 ! ал,а „лаа, Ли а.;..

ал ар' а.содд. \ Фсля.,л лладллг а>ла,;а да Л Л!Л а ЛеДЛ a;¡ аладла; i,

л. -.ала фа.,с ;aoaa¡: ф^.аллл} Дчрааааали ал ' а„алл^а ада,-i д ■ 1 ; ' а а-

лепеалда \a:a гац,;.лд лгала лода aa'ta;;.arííaa а да .ла. (а 1.:ДЛ.

У:,ддл,,и сааа.ла" л, ллфаал л, ал.ллла л л;., л у ; ад. аф ;ла:л. Л Л

еа'лхлал д^; ;р.с л-рлл : даад ла ГЛ1- аагаа Л.; ал;а;ал . ад.ада лал; Ла

ледле, а.аа у ала алал .раал-ал садил лад, л рраа : ; -лааДД:

.ала;j.y. „ : алла а..ааллл: та.<ла ¡.¡а бал-., а ; : : ад í api: аа 'Л .лал.'лл; ад

да аалаа; б; a .va олар ала а, л у a.irai да-ла сала Д. а:.уда да5 'Í ': .а-

Сифл.ад.л.л а. -:у:дл даллдл. 1- '¿лбу .алал;; Га ; :ча..упа; р.Л-1 . ,,: ; ;

:.:пддср ула; лилларллллг стал а уиардд'лард ; и ута 6„;paa:i;.!ii Да

' Инг.':.:it»; "i. В/аиг.ап'лое -i¡;ctf,:; i; lu»чес:.o.'; twnv ¡¡.'i¡.UUi.¡;,\ ;:il,¡:>n„ (t; wacta-

ммс? í«>.í¡)tic8|//co3cfweí« itopscacnui. - 1у7(>. - fy.- с. 3l-3í.

1 l'uv.i.irjïMai'H 11!. yjüo: ка ¡Дс tiltiujiichi (кЛсаааа C;.v.'¡¡). Vüvk а.ллаямла;, -

T., 1W.-7-5.

' Поли'.ишов !'..'!. Закон перехода количества в ¡aeiecriio ¡» процессах itcrojKiku-(¡юдешчоскон эщ>л10Ц1Н|'//П0."11!и;иш11 К.Д. Ciaibii ш/ i.úim-m щыколишию. liíípannwi ра-бшы. - М., i !Д>8. - С. 114-131.

гкланг T!ívr;ca;acu будглл т;1Др;лхил лидера;. *лл;_ -г нллил <лдд;;;д •шллхос эт;:5, уллдг зз;ллла лхл злганллг • л;р, 1дд-лхгз :с;> блр хгз.х олглда (тпл ллфл'л:ул;:.г:узлм хае дусплл.здл; ,-..ллз: олллллдг.: ул}л лдссгдл! лдргд.ддзддап кллудл :;рлл д,_.л'хл у ллд з л::длр: лл аур.тлча хусуслхлн;слар хлеб зглшп луу ллд. И.лл.ллл точ.ллллл. лл-слддл дарзлллллхлд лолу::л х,:р блр ззллллд' -уузл. злглллл лл ху сустгй мулаллб.ллар гуру.".:'.p.i г'лм/ -лу сагхд..р л: лухслаллзл.л) глпахлл :.лулчлдл:зхдилг бзлгллллз: :л,''"ллла лллл vara ллсл.лсл!р хаеб злхО да:з ; ? л : с ix; б уд; л.. Д-""•:.•:, фсьл'дс::..-,. л._лзлл, ул:л':длз-глх, слдлллтлх з^гдлардагл /лдл'ллал:ллххл' злфлз :лл„ллдл1: алллда-блллхд дедха-ллз (хлз'л;л>лхл.;-р) ллз, балл ллр улучил"! л:.лизл — '■\vy;;;".;t:r бзлгл : ллсдорллл; г о:дл;~ Улл хззх.ллб блрл:лл" б: да:; Л л хурзллл дхзлддл дара: ллаллл; .„злуаалллл- заахала чур.л: слтдхарлхл иамод: бузллллллр.

Тлл ллллл; ддрлхаг^дузхл л>л:олгл; Саз г лд ар лаллзулзллд агглллл:л, зурлд сдгдллрдагд гр;лус:ллл л хлз'орллрллдг дурллдхл ху-сусл.дгларллд урландлл гргдуллллахглл.лг ллллххмхх лл дхз'одлдхлх-д будглл мудслдблтххл бслглл;лл, храдуодхзллхл: дллхоолхл гл злд-xpoixíx, тлл да лузд фар:д:апулллрл л\дтлл назарлархдап галллл зглдд дарахсалаплллшлг тлл курхзлилддалл урлхлл ллхлллхз; лабллар ласоллй дзра;халаллш донулд додлхчлшллг атгофлила за худур ургашишшл учуп хпзлхгг злузлд дсзлргл долзарб масалаяардир.

Дцссерташшклпг учин-ш боблда ("<Т>о::олот;; сястг.мада дарада;-лпииш") дозпргл фенология улул фаркяикдар таддлдогларпдап аГх-ггалддд тазддшлардгд ута бошлашшшг зарурллт эканлнп;, фолодоглд белгпдарнппг глажмуцдард, уьлпларда дарахаллакиш, ундешларда да-рзжалапшп, фоя?>;алзр гурудларл тизимдарв таслпгфпда узлукедзлдд, фокемадар дарахаланишига Зндапшш • й^ллари, фоые.маларнинг л;х-тнмоий днниатл белгндарцда даражаяаииш, прссодикада даралдиза-нпш каби масадалар талхнп зтдладм.

Водслшгдап моддят томоя сшвхиш тнляг.ддоелддда фоиетихадан фонология сари борилишида хузга ташланди. Н.С. Трубсикой домо-1шда« фопшпларга фар!длач:уг,чагадх омиллари дудтаи назаридан епдашдлгадднги аа шу асосда уларни (фпнемаларитО яутд тоиушла-рцдан ажратпб олтшгаклиш фонология j^iyn иикнлосий адамиптга эга эдя. Фар1У11Ы;1К аа айианлик узаро узтгЛ боглаигап, шартлангаи, чатпшиб хстгаи царама-Гчаршп томонлар, беллиар булиб, буларнниг диалектик лхлпгяанишддан хдр каицаи üapca, хусусан, фопешшар дос1Щ булГан, Шунннг учуп дозирги долзарб вазифалардан бири фарклаш асосида алсратиб олинган фодемшдар 'шзлмига энди улар-1ншг "умуртка noFOüacn" булгаа аиианликлар пузсгаи иазаридаг! ёи-дашяш ва шу йул билан фоие>!алар таълпмоти мохиятини янада ч^рлаштиришдан нборатдир.

Шу кунларда узбек фонологнасн учун нжтпмоий ахампятга эга булган фонологнк фарклар пнмаларцан и борат, деган саволга адаби-ёчлардаи1 атрофлнча жаноб тошна мумкин. Демак, фонологнк сЬарклар маАму«си талер ва шулар асослда фаркдар орасидагн боглапишлар тадк.лкотларп бонпанмош зарур. Бошкача айтганда, гЬарь^чар ходиеалар снфатида (аюхпдалихлар шакдпща) берплган булнб, хозкрш долзарб муаммо бу белгиларга хос булга» даражала-иишларни тадкпк. этнш заруриятндан иборат.

Фонологнк белпшар диалектик табиатга эга. Нутк товуши фоне-мага нпсбатан к,а1! тарзда хусусий - умувшй муносабатда турган Сулса," фонологи к белпшар мажмуаси хам фонгмалар билаи худдн шуидан муносабатдадир. Бу муносабат боекпчида фонема хусуснп-лик, фонологнк белгплар мажмуачарн зса умуминлик мавксларнга а! а. Демак, умумийлше хисобланувчн фонологнк белпшар мажмуасн нутк тог.ушларига ннсбатан умумнйлнкка эга булган фонемаларда хусусашхик мавхетш касб этади:

Нутк,. товушлари — хусусий

! 1

| |

т т

х\'сусий — фонемалар — умумий

| ;

V т

умумий — фонема белгнлари ' мажмуатари

Б из Фердинанд де Соссюр ва Н.С. Трубенкойлар изндан бориб, фонемаларни умумийлик снфатида тавсиф этаетганнмтда, нутк то-вушларига таяннб иш курадшан булсак, фонемалар белгилари маж-муасини тавсифлашда хусусийликлар тарзидаги фонемаларнинг уму-мийликларига — мохиятларига суяниб нш тутган буламнз. Биз ас-лнда шу йул билан бир мохиятдан нккннчисига, иккннчисидан учннчисига томон ёки бир умумийликдан нккннчисига, иккннчнендан учинчиенга бораверамнз.

Фонемаларнинг анъанадий бинар таснифнда, . яъни унли-ундошларга ажратилншпда овознинг микдори (учлиларда кун — ун-дошларда оз), хоснл булишида туешедшнг мавжудлиги ёки мавжуд

' Аидуазизои А. Узнск тили уилнлариш.нг фонологии анашзи/Л'эПск тили па адабиёти. 1968. -2-со.ч,— 50-51-5.; Шу муаллнф. Узоек тилм фополишяси ва морфоиологияен. - Т., .1995. -136-5.; Махиудоо Л. Гласные узбем'кого языка. - Т., 1968. - С. 59.; Его же. Согласные узбекского литературного кзыкк. - Т., 1986. • С. 62. ; Мшпилшеи М. Узбек тили фо-иетнкаен. - Т., 1991. -88-6.; Пурмошш А. Узоск тили фоиологияен ва шорфонологнясн. -Т., 1990.-46-6. иа Сошкалар.

з.часллгп (уплпллрлл туслл ну::, — улл^ллларла бугпп лослл

кнлншга муноолблтп (ул..лл:ш г:-.;сзалла ола л: ;,лл<ллллр -лллл; кдча одчайди) паби фапклачук бал! ллар;;> ц т нач. Шулорга карлмлелап. днхого.^ш; 1асллф лила;! лш х\'рлл- балла глллрлос-ларпипг у!пил ар бнлан унлолиар < лаааклллллар,' лр.лллл аол-ллар-! п;! г Г' туп\'Н1 ургппа зьтлбор Ос лч.'1 >;; 'л;о:,,л л;.'а Сп-нерларишл' л;гпд миклоу: л:: с:\- (.1 л:ллл 1 ■ л- хул л; ¡1), ф'глл крим 'бугиа) "г-;н.ч !л!лл;л л хлллхл к .;■:„•. ;л ..'гр.ллл лллп ТПЛ.'ЬГДЛЛ лпр хлл ллрлллга'лгали <"лл!ллал рхлах;!лар I \ рла-ршшш уилилг.р па п>"- лл'лзр .••р.и:и".ч> ллллахл'апли; лил \)рсагалп; —- — : лх/ллллхлл;;. Ну ллтлринпг

шаллл;'.!!; ллч ул'л: олллпл г -лллалчб >'":> х\'лаилб> бгахлл

Ларалхгсл лухчм с'.гллллр.

Уилл.алларлл ул.иллаарллл фара, а;л'ил ль аа лара^алалмачдлха:-дай курппалагал "¡уалх плр' — "л'слл :•;'•:." б х;арл хал; ¡харлл мух.то;лллр. Тчллпнсслллл.л Л! лхлгал) асл ;л:л хл; лллл-хлч клеил С'улалл леи хатьча; фххр :лрх'плнл.|рллл аллхл Х/г.кпапг флих-нипшо чаза.рла тушш.лхи. /Силбухч. .лаллллала 'уеллаарлол лллл;лрп ст туелг.'ллхр (ллбларнллг сл:лнлл: ;¡харлл,л;; лфлхшчш ли (гно.члар-шшг нчкгрига тортилнш ларах;аларп), д'ушшгде-;, улчадаи чикаЗг-ган хсво 'лу.'м» йу.т.до г;.;\,.нглг,шп;1! холла турулли у и пийчаларн каби тусиклар хам яав;кудл:гр. Демак, оаоз пайдо булшнип;шг уалёк, тусиклнлпк махсулиаир. Хуллас, унл.члар флк.тг о:;сп пилча-ларинннг таранглапшшкдяш дарахэлар бнланпшл исчлик, булиб колмай, огиз бушлиги па лабллрпинг даражади ён (енликлан киядик орхали кундалаигликка иитилувчи) тусикдарщ хам згаднрларк». буларнинг фаотиятлари (оелгпларн) натп.жаевда тор, урта тор, тор каин унлп-лар хосил буладн. Демак, эмпирик бинар фонологии таспиф фо-иемалар тизчмиии ( бутулдипшн ) уили — ундош, сонор — шовюшли, жараиглн — жараигепз, жаранглк — соиор, жарлнгеиз —. сонор. унлп — соиор каби ноталрижни оппозицияларда урганган булса, диалектик даражачи тасниф фополо1пк тизнмпн нйианлик (ухшап'лик.) белгнларпнннг тщрнжпн богланишнга кура тахлнл эга-дн ва шу асосда хар бир фопс.\;а турниипг фонолопп: систсмата туг-таи зарурий урш1 па мавк^иии белпшаб беради. Натнхада хар бир фoнe^ía ва фонологик спсгсманпнг мохиятн янааа чукуррок, очилади.

Унлпларга хос булгаи даражаланншлар хакпда фикр ырнтмокчи булсак. тилнинг тик харакати (огазнпиг очилиши) белгиендаш да-ражачанишни исбот килишнинг хожати йук. Бу белгига кура упли-ларнинг кенг — урта тор — тор ёки цуйи — урта — юцори каби аньакавнй таснифида кенглик белгясининг камайиб ёки торлик-нинг йухолиб бориши хисобга олингаи: ¡1 - Э - А. Шушшгдек, У - У - О йуиалиш хам худай' шу асосда курплган булнб, бирпнчи урннда

тор, лабланпш У тур гаи булец, кенг лаблангап О ушбу тизтшпнг охирпдан жой олган. Бу даражадаинш зидадютларида оралш; уринни У фонемаси эгаллайди.

Лабланганлцк.-лаблаимапшлшс белпшарндаш даражаланнш У/У О « АУЭ/51 каторида (лаб пшторикининг камайцб борпшига кура) ёкц И/Э/А - О - У/У (лаблар ищтирокшшнг ошпишга кура) кдторида икс эгади, Бунда биз О нпнг тдвсифида унп лабланган деб талкин этувчнлар1 сафида турамкз. Зеро О нотулш-; лаблсшганликка ёки лабланпшга интидганликка ara булсапша, лаблангаилик-лабланмакштик занжнри туташади. Шушшгдек, агар О фоне»,tacú лабланганлик белгиеини нккор этса, у холда А ва О ушшларп ора-сидэт фонологнк фарк, йук.олцр, аншсрош, ушбу холатда бу фоие-маларшшг уааро бнрлашнщларнга тугрн келар оди. Дсйлик, к ва О фоисмаларвда лабяаииш зидцнятн йук.олса, у >;олка А * О зидднятн-шшг орка даторга тугрп к.-либ колниш на нптпжада У - А зпддня--пш.шг пудолншиш: (нейтрализациасиии) курищ мумкпн буларди. Аслнда О дап; лабланпш белшсншшг шубхага олшшшн бу белги-мшг унда срхдн буртяб турмаганлпгнда: лабланган V ва У ларга имсбатап озднгидд, лабланмаган А, Э, II лсрга нпгбатаи кунлигидаднр. Бупн А, Махмудившшг лабларнниг яссяликдан дума-локланишга (лаб чекхапариннит сндан к,[(ск,нра боришига скн кучлн лабдангинЛнкдан кучлн яссилик гомон бориш улчаыдарп хдм (м./с хнсобдда) тасдйкдайди2:

а — о — и — о — у — У / У — У — о — п — з — а 34 33 31 27 19 58 18 ¡9 27 31 33 34

Ушбу даракаланпш занжиришшг х,ак,пк,ат экпшитши икии лаб оралнпщаги тнклик (сертнкаллик) улчамларииннг тздрИжпи озайиб скн купайпб борнши х,ам Тасдихлайди. Аникропг, остки ва усткп лаблар боглашшдща ясенлшщаи думал озушкка (лабланганлпкка) ёки думалокдаппш тарзидагп лабланпишшсдан ясснликка Тадрткий утйб бордлнш (бглпшарн) куйсшагичаднр: (А, Махмудов патижадари буйнча):

(9) 0 * А{8) (8)А - 0(9)

(6) У' 3(10) (Ю)Й

(3,5)У 11(12) (12)11 У(3,5)

Тплшшг горизонта« хдракатн билан боглик булгаи фонологнк белгида хам даражалайпШ маижуд. Гарчп куп адабиётларда олд к,а-тор И, Э, А ва орка кагор У, У, О фонемаларн ажратнлаёгган б^лса

' Oumnpiaciw С. Узбек пишда О ( 0 ) уи:шигл.|Г>.]аша!1лш'.' //У'мк'к i или па алш'иеш. -1962. • 2-с1ш. — 54-Б.; Мачмудои А. У ил ¡ и ар. Ymvmmíi фонсгнкалан м.ж]тал.!а|) (Прсщшнт). - 'Г., 1 <т. - 2У-<3,

1 Махмудоа А. Курсигиигаи íicu¡lr- 32-0.

хдл, биз В,В, Редаетов пшидаги1 здабий тнл унлилпршш тил олди Э, оралик, (пнднфферент) II, У, V, А па тил орха О хабн таснпф этп-лиши тарафдоримнэ. Бунниг сабаби, X. Нсх-матов курсатиб утгашщек2, хозирги узбек алабий тили татаффузида олд кдтор (гамшох.) ва орка кдтор (кдттик) унлнларннпиг зека турки;"! тилдагн !<абн хсскнн фаркланмаслипщнр. Шупдай экан, хозирги узбек ада-Снй тшшдаш олти уили фонемядан хар биршгинг нутдии тил олди-лпкдпд урталик за тнл оркалшс холатларлдан узига тнпикроц урин топшига урпннПш ва шу асосда уз айниятинн сакдаш учуй кол га и бсш фоисмодам фаркданишга шгшлиши нсбот талиб килмайдагап зарурнятднр. Хуллас, уплилар сонинниг купллгп, тарихий капли'! тил слди ва катыш тил орка зидцнятли сафларнниг бузилиб, хар нккн зиддин томоплардан тнл уртаси сари харакат х,и-лпиглшшп! омили па хар бир фонелага, шгсбпйрок булса хам, мухим фарк-ловчп урли белгнеинпиг зарурлнш ассснда унлп фопсмалчрнннг олд кагор (Э) —- ораггок; (Л, II, У, У) — оркд кагор (9) даражали заижпри хосил кдлиппш деб уйлаймнз. Хозпр оралик; ёки пнднфферент фопемалар спфатиДа кайд этилаётган Л, И, 3', У ллриннг тил уртаендаги типик даражали жойланншларшш анихдаш эксперимеитпл фонетигатнЛа-риМиз олдида тургаи долзарб вазифадир,

Хозпрпт узбек адабий тили ундош фонемалариДа артикуляция урин, усули ва акустик бслпглар буйича даражалашнилар мавжуд.

Ундош фонемаларнйпг уршшари аввало дуйидаги тадрижий маканий богландшлар тизимига зга: Зупп - чутсур тнл орда -тнл/юмшоц танглай » тад/дпттнк танглай - тч/милк - тпл/тпш -ляб4 Бунда дуМалакдашган лабларда хосил булузчи В занжнрнинг бнр учида турса} оу?тзда х,осил булувчи X, заюкиршшг ихкпнчн че-•Гида туради. Колган ундошлар ушбу зайжиршшг иккн учи оралнпща шай1Лангпн, навбатида, бу занжирнинг узшгари хам узларннинг ЙЧкй дарожаланишларнга зга. Масалан, тил артнкуляциясидаш да-ражалшшшлар куйвдаги курипншдэдпр:

'иш орда тнл урта тил олди

' !1укур УР'Ш Саёз тил/ тнл/ тил/

тнл 'зукур тил танглай г-шлк тиш

ор!«1 тнл ориа орка

л * Г Ц ЙГ-Г'К Й Ш-Ж-ДЛ! Д'Т з-с

-ч, н» л, р

1 Реше+оа !),1). Узбекский Язык. Часть 1. Введение. Фонетика. - Т., 1959. - С. 113.

2 НеЫиаИВ X• ?збек тнлп тарихий фонетнкасЛ. Педагогика шгетшуглари па ушшгрси-тетлартШг филология факультетлари учуй к5лланма. - Т., 1991.— 17-6.

Сонор фоиемаларншн шапллаинишда бурун аршкулдиилси >Л.м ачачтгглн булнб, бупЛоП! даражи'пшнш куйндагнча куршшшда:

Л'.'Д'оуруц - 'í'U ачдп/Оурун - 1ТЛ_0рк::/~\Урун

м и иг

Артпкуллин:-: усудига (Ьоасмал; р снсюмасн буннча куназлаш-туги.1; nywaü иазарндаи карллса, yiwa туопцеизллк (ушпшр) — нотулн:; -4'си:;с!гпик (с;:р»алу:г-!ил;>п) — фш; т$'ош;снзян1; (кортловчилир) паби даражатапишларнп курит мумкни Бу ури«». мусшхлл сирппупчн на муспакил пир'гловчиларяа» ташк.ари имилн-Ш1Г хоришш; "cu'p¿ca?ü4¡! ~ портяовчи" Ссоиориар) ва " ¡¡¡ураиюочи + сирга7yv'/í/"flap (аффрикамар) борлипшн назардт тутслк, уадошлар тизнмшшиг cfipfa.iyc4!uap (х, х, г, л;, :н, й, с, з, г., ¿и — "сиргалувчи" + "по;п)иоачи"тр (яг, р. н, л. :-л)И "порииовчи" -f 'сирг.viy* «ш"лар {"., дд:) — гюртло:>чилар (к, г, д, т, б, п) тарлшаги занжирг» эга була\:из. 1\орн:инк артикуляция усулн тархибадаги портловчилнк хам кучли (аффрикагларда егахчн") па кучсиз (сопорларда) даражаларга эга. Шушшг учун хам ;v! Миртойсие» Р дан бошка сонорларп:; сиргалувчилар1 хисоблшЬш.

Ундошларга хос булга)! акустик белпшардаш даражачанишдар улардагн ун (овоз) ва шовкинларшшг озайиб-купаниб бориш дара-xwwapii билан боюшкдир: сопорлар — жирач.глилир — жарапгсиз-лор.

Сопорлар куп сонли булишлнгп учун уларнппг нчкн даражала-нишларга эга булишн табшшднр. Бушшг учун А. Махмудов томоии-лан урганнлган хар бнр сопор акустик узунлнгннннг м/с бунпчЦ кнйматларшиг тадрижин мнкчор улчовн тартнбига келгнриб куриш кифоядпр: л — 126, м — 115, р — 110, нг — 108, и — 90 кабн. Сонорлар улардагн бурун ■[овушншшг камайнб боришнга кура хам даражаланади: нг - р ■ м - и - л.

Даражаланнш талкннн учун бнр белшдан бугун фонемалар тизи-мннпнг шаклланиши учун кап даражада фондаланилгаплпгинп анпкдпш мухнмдир. Бунга, А, Махмудов зслатганидек, О. Еснерсси-нинг товушлар турларп тизимнта сонорлнк ёкн мусшушликнннг к,ай дарджаларда хосланганлипнш аникдовчн таснифн (сонорлнк бслги-сининг кучайиб бориши) мнсол була олади3: п, т, к - ф, с, х - б, д, г - в - м, п, г - п, у - э, у - я, о. Бунда гоксак сонорлнк (вокаллшс) да-ражасн куйн кагор унлиларига, энг кучсизн жарангсиз портловчидар-га тугрн келади. Сонантлар (сопорлар) бу п^ададняда урта урннларни эгалланди. Заижирнннг бнр бошпда портлопчп И жараиг-

' Миршжие» М. Узбек тили фшк тикаси. - Т., 1991.- 21-G. ! Махмудов А. Сонорные узбекского ¡пыка, - Т., 19Н0.~ С. 45. ' Махмудов А. Курсатш ан асар,- 30 б.

иисбнй хслптдян ¡'ккпччнопга утянет y-niut. :Ф:т:ии'ии:ргмшс инвнкссп стада.

Деиогашв магноласдит даоа^аданладлар Tavuinwa лсшлятлар-шшг (экстралингвиспнс карея. ходнсу вя омч.чдапшшг) хусусн-лгдари ва лугавчи бирликларшшг семактшс Сгшшпрп узиип иснлпк^пкаа 7алк.нч этилаям. Буиниг саб&би ииънг.осдаги (дугашй м&ьиодаудйш) паражаланишларшшг аслидаш (боргшкдаги, деиотатдтО царахал«-нншлар б!шан богликдиш ски шаргдапган'шгнлнр. Мц^-сл $чун ел-оиз'ак — шсбпоа — ишом бурей да;::;:к:л;; кдгорннп кржии кс-чиранднк. Едшшк, шабада, ШвыоЛ, бурой хрдисадйрши.иг шаил-лшшши асосида >;аво окимишшг муаиян нуиалчш Суйлаб харакат килиши ётадн. Бунда михдорий узгаришларга учриши мумкю: булган хусусиятлар х,ш> скдши харакатпннпг тезлитп ьа хажмндпр. Бу пкгл хусусият мупосабатвда тезднк етакчи, чунки /¿ракит с^аклиисг ошнб борпши хаво массасишшг хам ортко боришнгг» тгьсир курсатадн. Демшс, бу иккн хусусиятга онл булган дарлжади»«лшлар узаро уйгунлпкда шал га он;адп. Энди хаяо Скимп тегчишшиг ошиб Оорнши бнлан боычк булган додисалариинг атамалари тнзимига диккат к.|шайлик: "елвизак" — "шабада" — "шамол" — "буроп". Куршшб турибдики, бу беш лексема семемалари узаро "хдво овдмишшг тезлпги" ссмаси асо-опяа шаклл&иган булиб, улар ораси-даш фарклар "гезлпк" семасининг "секнн" — "кучлиро;;" — "кучли" — 'ута кучли" кабн мшсдорий даражаларидадпо. Бошкдча агггглпда, "секин", "кучлпрок", "кучлн", ута куша" семадарнпкпг хар бири "елвизак", "шабада", "шамол", '.'бурой" семемаларншшг гаркибнгч алохнда-алох,нда жойлашиб одно, ударни бошкд-бошца (мустакпл) лексемалар снфатида шакллантиргаа. Шунингдек, курпниб турнбдики, слаизак '— шабада — шамол — бурой даражякн вдорпда чандан унгга Зор;шгзн сари ластлйбкп градуошш (елвшак) бнлап кгнинги нзчил аьзолар ордсидаш ухшншлнх (снношшлш:) камайиб, фарклиллк (унтошшлик) тадрпжпй раьишда ошиб бормокда иа эиг сунггиси (бурой) бнлан эса кескнн зндлчк (кучли антотшик) вужуд-га келмокда. Бу градуал каторнннг яиа бир узнга хос хусусиятн шундаки, унда умумий белги микдорининг узгарнши терс >;ояда хам (камайиб борпшнга кура) юз бериши мумкиа: бурой — шаиол — шабада — елвизак, Буиинг денотатив асоси буроншшг секнняашиб шамолга ва шу каби даво окнмшпшг тадрнжий кучеизланиб, узннннг дастлабки тинч х,олатига кайтишидир. Демак, бнз бу уринда меъёр-дан бошланувчи ва унта иш к,айтиб келувчи мивдор-сифат узгаришлари муносабатларнни акс эттнрувчи дексик даражали каторга дуч келмокдамнз. Бу каби даражали каторлар сирасига "ёгин лароратн" семасининг даражаланашн бнлан богдик булган ёмгар — цор — дул, "ёгин тезлнги"нннг узгаришн натижаси булган е.мгир —

¿кала — ve:t, "моддо харорати" грпцчшьь. i< ослаи ишга кел««ш Oy г

— супщлчх — муз кабн семаитшс кшчршр.чи киг.тиш музнлш. Д^пспа;:!-; маьполарлаш дарал'.алашнилар'И! [урли суз

туркумларптиг лугашнг ссмлртпк куламлари.Т! курши .му.мкик:

I. Прглчег ök.i ирсднегчииш нфолалоачи ле;ссс:лаллр íorwp) ».нилюларнлл лгцллааглашшилр: а) 'окмас ~у" д;ошшш1Г хажми"да : уопуз ■— гуц oMÚi'pu — к\\ч — àd'znr, б) 'счдр cj»> ,ч;;>уКми'',Т!: жуяк

— арщ — каипл — сой — дяпё: "■) "тснлош урпннпнг хаа;м»"да: xaw.a — кия — каиор; г) "üin" ce.v 'cid«!.' чакалоц — судак — бола

— угил/щи --- •рких-'хотнп - — чол/Чм.'.п'чр —- улрил: д) "хуеуснн боп-ллкка эгядик 'zw nutria ыл ■■■ у pi х'улч — С:ч'с, tj "блходаш" семаси-ла: ?мон — yo; tu карла — ялши шлю: с) "назху.млнкла.ч ашжлпкка Gopn.'iTf !LT!¡ "ла: у.чу.юаЬтк — алоудаяих — хусусиГаик; л) "ёруишкшшг хаманнс борпши"дп: ¿'руг — щм-ишра — цорогшг, з) 'сршшг уз уки атрофгщаш 2-1 соиъ'шк ы'шпиш шн;тшшнг ошнб óo-риши"да: гауар — тоне — чотгщ — туш — куп оучи — кун fío-тип./. — том — туи кабн; ш ''сршшг хуёш атрсфяда 12 ойлик а«-лшшш мнкдорыишг тадршкий олшб боршшГда : riaxcp — ё? — пуз —• киin ла хоказо.

П. Бслпл-холат апглатувчп лекссмиллр (сифатлар) мяънешрида даражаданишлар: а) "там"да: тузеиз — чучмал — роса — игур; б) "харорат"да: илщ — исси% — глйиту. р.) "буй" да: пахана — урта буй

— човча — дарсз\ у) "тезли к "да: чопигин — ".опк»р — у(ауур; Д) "фикряаш сифатп"да: исдон — эсли — ¿она, сцлшк — зс.ги — аклли — ¿оиишшш')-, е) ' зстгтик таьснр"да: келишган — кусали — чиройли

— =узап — сохибжсмил', е) "кули очиглнк"да: саховатлн — счхий — xomcu.t — a.\iii( кабн.

III. Саиалувчап мп-хдорш! аигдатуБчн лекссм&чар (соилпр) тизн-мннинг семаптнк курилнши соф мнкдорнинг дарахали ошнб-камайнб боришига ассслатаи: бар — икки — уч — турт ... ; йигирла —• уттиз — ¡\ирч кабн,

IV. Харакат-долат англатувчн лексемачар (феъллар) маъноларида даражаланишлар: а) "то«уш томоннинг кучайиб бор){Ши"да: чнтши-moiç — шивщмамок, пнчирламоц, .укуилпмсу — хехеламок — хохо-лало); — цахцйхлал'.о!^ б) "норозплпк х,нссишшг ошнб боришн"да: ранжимоц — хафаланмок,.— дщцсип булмо% — хуноб булмо>у — газаблаимсщ — цецрлтиюц; в) "хавфга мупосабат"да: хадиксирсиищ

— чучимоц — fçypraioK — еаушага туишоц; г) "харакат тезлнги"да: юрмоц — чошоц — югурмгщ — елмог, — ywotç, д) "харорат"да: исшищ — совюлок — мупламоц каби.

V. Ишора килувчп-курсатувчи лексемачарда (олмошларда) дара- ' жаланишлар: а) "нутк; иштнрокчиларннинг маконий узохдашпши"да: мен — сен — у; б) "белшлаш микдоркнинг камайиб боришн"да:

бирл;;:лари —- ии< ууу.скатлари услуби луеивий бирлыкяари — илмпй услуг лугавий биплиищщ; г) адабш! меьёршгд (нориашшг) кучснз-лан;:С> борншида: бадиин уму5 лугясай бирлшлирн — сузлшкув услуби .<угавиО бирликлар» — шееа лугавий бчр.чиклари; я) фаолшк бслгчсииииг кдманиб боршиига кура: фыол (м*>м&) .танин Гшрлих-.иц) — потулир фаол лугавий оирликлар (исслогизмлор, ар.хаи:млар) — •.•••• лугами бирлихлар (иснюризмлар); с) лугааи;! бирликнарда айн;1 нкдпк уапинпаса (бо:ш<,аликка) боршшашд.г бубл.лглюп --р:;ц}<плар — сшютшлар — антоттлар — паропимлар ■— оуочн**-м>р; Г! денотата» болшышг кучснзлапиб (¡оришига кура: паи лов"!' лусбирлаклир — ифобаловчи лугавий Оирликлар — курсатувчи лугл'л:н Оирликлар; ж) фразеологнзаиняиинг кучсизланнб боршшща: фразеологии чапнпимшшр — фразеологии бутуилиглар — фразеологии к\ашлмалар.

Лугавий сагхдаги даражалашшшарш'лг икни турлап; мазмун Гдс1»ог«-т1ш) куламшш куршя мумкшк бнр ум ум и й снфат таркибнда-;:? (меьёридаш) мнкдорнн даражалашщшар (илш; ■— иссщ — цаиноц суер б) гадрпжпй сифат узгаршллари ёкн »Ч'шлашшглкрк бнлач ботик; даражаланггшлар (муз — суп — буг).

Лугавий градуонпмпя бир томонлама {чсщалаг, — гудак — бола --■ у сутр — йигит), айлааувчан (¿'з — куз — ниш — бауср), марказдан знд юмонларга нуналувчан (камбагал — урпкцол — бой, совуц — или?] — иссщ) нуи'алишлардаг» даражаланишларни пфодалашн к'.у.»:- • кии.

Градуошшик ва сшшнимнк муносабатлар узари фг.ркда1'адь. Синонимия нкки ёки увдан ортпк, лексема ва фраземалзр оемшачари-шшг анпаилшнга' асосланса, градуоничн? ссмемол.ф с-гмаларвдггн даражали фарклашшларга таянддн. -Бундан ачю;;;:мдарда асосий маънодарнинг (семаларшшг) телглиги, градуонимияда эса тснг эмас-лшп маълум буладн. Ту три, куп холларда грлдуонймлар орзспдапг дара;когиг фарклар кнчик ёки кучсиз булса, семемалардагп ухШащ-лнк ортадн. Бу холат уларда маьиовий якдшликшх (синошшлардаги » каби маъновнн айначлнкпн эмас) келтнрпб чмкарацики, иатижада улар айрнм контекс'уал омиллар (нейтрадизащшлар) хисобига бнри урнида нккннчиси кулланиш имконнятига зга бул:"б колади. Демак, синонимия ва градуошшия доиралар; даш узаро алмашинувчанлпк ходисштрининг фарк,дарннн тутри апглаш, иккннчн то.мондан, гра-дуоннм ва синоним жуфтликлар орасида ухшанишкиинг кучайиши патижаснда х,атто бу иккп ходисанннг туташнб кечиш х,олатлариН1; хам хисобга олмок керак. Шуларга карамай, синоь'ймия ва град)'о-итшя нуносабатнга доимо улар шаклланишднинг бош омиллари

' 1'а\м;1ту.чл:ин III. Семик 1ахлнл иа лекснк-сшюшшиянп таърифлаш масалася//УзСе!; tii.ii! на адаими"!. - 1 — 3-сон,— 55-6.

бупг.« зйчии'Ц! чч очрччэчн фаркюшнк чудтаи назарлзркяян хара.чок керак. Ку иккн еемантш: ходисашшг туташиш холатларп ала р.жчш; х.одисодзр слфазнла диалектик япнашшкшшг фард-лллнхха, гЬаркзшлаглишг а.чнапликка ¡пУтаниши йусшшда глзллн этшччип л-ззазл Тахрор булла хам aiiTHüi кераххп, ептмишлл а х,;-Дчбллагп дарах;алалнцла олд познх фарчдар л.зллдл сппонлмллллпл з-лас, бллкч грачупнлмланпьг пешферид {дрд'длчнмляшшг ллхзатмил пчлга кприб бередил туташтии) бсллишрнуф. Бу лла ¡луча ;;ам хурсатдалхи, дар.'дхалашппшшг алнпдеа хплчотаппл доарлалда: л ьознк хуршпнкларл сплоигшияччнг (¿мнипликшшг) фал едят дурсаддшига, унг.иг уыумап тплда еакдадии подишига зампа -,v-»;L:¡>-лайди. Бу худци иусбат (кжобпйяшс) маюкудлпгшшнг ма!;фх;>ллл (С1шбийг»1К> Сштн шарчлангадлигига ; ум^зйДИ. Бошдача анлнлда, ' 5у долатлар «йиаплик вз фаркли-лпк.шшг узара узглш боглчх/лл: г.и хамрохликда um курпшп дакша бпри шскинчнечшг иамоси змлб ту-рувчшшгишшг дугашш саздуза узпга хос тарзда гавдадашидндчр. Бу масалагя янада аитукне xiipuiuG юборлдиган булсак, градуогамия-шшг козпкляшг;«« бйлппари ешкгшгд::! (ддпанддк) доирасига мк-кннчи ддрахдъчн (факультатив) белчилдр сифатпда ¡енриб борпш.

Грацуоиимия па аптошашя муиосабатига келсагс, булар асяида бар тусдага асосга (мезопга) таяпудчн семангик доднеалар булпб чндадп. Градуошт.чя па антонимия ходисаларп фаркданувлар замн-нида шаклланадп. Антонпмнятшг аиганаюш па х,озир кенг тардал-i'aii анихдгдшшндп хущтчп бдр фздуошипгх даторшшг нк.хп дудбп — ёрфш чеккаларн олиииб, ушбу кэтортпи' оралше. екп ёпдош фаркигиуп мупосабагпари бзтрлашд?» чатда колган. Бунд, масадан, ёхкш - дегшкарзш - пхти - глло даражаланиш кдторпда лддол курпш мумкии. Бунда даклп рэтшшда шуидай савол гугнлзди: Агар емпн — яхши (.чхши — ёмоп) узаро агпо/шм булса, шу каторнинг коигап мупоеабатларп (емок — цотщарли, коницарми — лхиш, цопщар.т — аъли кабп) í4aw¡¡t'í бах,о.7аннщ» ке^ак? $лз-узчдан ту-шуииладики, доз1!рга дадар ушбу кдтор яуфгликларн потудш; тадлял этнлган. Агар тулик, тарзда семчшчд тахлп.ч зпшаддгал булса, бу каторнинг дурлп жуфглшечарп кучл!!-кучспз антончмид мупосабатларнн шакллаитнраётгаилиппш кур»!« мумкш). Иккипчи томоидан, юдоридаги каторда аптопимпянииг градуонимия асосида шаклланаёггашшпиш сезса булади. Асд»да градуонпмня семанглк даражалаиншларга асосланган кагор булса, антогшмия шу jpaayoun-мик даторннкг' фарклануачаплик схн зидлапуичанлик мулосабатида олнмга» жуфтликларпдпр. Хуллас, "rpíwyoniiNüin таркибкдагн аию-нимпя" туьчунчаси жуфтлшека нисбатан, "¡ратуонимия тушунчаси" зса жуфтликлар тизими булгап умумий даторга гшебатан ишлатила-ди. Тузри, айрим аптоннмик жуфтликка нисбатан хам "градуоиим"

дги Пукли::::а бориспг к* »га ташлаизди: модал сузлар — уасов сузлар — таулил су'.лар.

Нрзампп ' С}':лар пгашпла. лекенк маьпг.дан грхдмлтлх-семаигнкг.т танрпжмн ушлши кумакчилир (фуптцюаи') — южома-лар — оог.к>:лп:лар йуиаишшда ху^лгхп!.

Умумад, суз урхудлапи тти.'л.'ли.чг седашт: бед;л б\хд:ча даражалапнги тард-онга лихкат глпсд:;, Iдлила!!!л ; и;, хдтдд лдхлл сечага :дд су;нап аптьсс: дпп лд , охкр.хл гл кдддд

ф.г:ат ени.мхт:; «»•»•м'/к! учи глг:>• \: хнлу^чд сииисхгн.:;:; "¡.'".т.лг-чдпнп' гургаплнгн мнчлум будадп.

Уз г:о>;п:1и)га кура лнсонпй л^дххалагпх! ходнсоси бтглдп бг.г.нп; булга;; ораднд учнпчн хакпдаш хдрдл.чцз ухтприлгаичде::: Тдл лдс-темасп г'лрдл ёпнк, булчб колмаП, Салкн узчукснз узгар; зчанднхка дам згадпр. Еошхдча лГп ганда, уздро ;х>рама~даршидп;,;х1 :лд б/лгхн шсхи элемент (микросистема.) орлскиа з'ларнн бигловчп узп -— } .чумой сегмент ёкн сралич учпнчн маыкуд. Бу умумш! сгшенгда мнк-роснсгемаяат едрпма-кфрши томоиларнннг бнрлпш ёркпи напоен буладн па шу пул билан бнр слеменнишг бошкдсша сисгем боглашшш, элемеитларшшг бнр-бнрпга айпашшш учун ичхон'дгллар тупшадн'. Ха;;икатак Хам, сифат — сифитдош — феь.ч, от — .уаракат иомн — феъя. рши,ш — равишдош — фсъл, от — от/кумахчи -- кумакчн, равшн — равшапош/кумакчи — кулшкчи, феьл — феъл/юклама — юкчимп, олмош — олмхпн/богловчи — Оигловчи каби оралш; учничилн богланишлар суз туркуичари тнзн-мида куп йуналпшлп дарах,дщпнншларшшг ма.чжуд эканлнгидан да-лолат берлдн. Бу клон оралик, учпнчнлн даражаллнпшларшшг мохпятн шушшки, буларда бнр суз туркумн узннннг муайяг» даража-даги хусусиилппши йукотпб, бошка спфаг (узга туркум) томон снл-жийди. Ыасйлан, кжламалар па модал сузлар уз семантшс вазпфала-рпга кура ухшашдир. Хдр иккала суз туркумн хам гапга турлн уршшарда турни кушпмча семантика бершига харг дп кнпзди: модал сузлар сузлозчншшг уз фшсрнга муносабатнпн курсатса, кжламалар модал ва модал булмаган маъноларнл аиглатади. Буларшшг мавжуд-лнк боне», аслида, хушнмча магно учун хосланган (чанланган) лукавий маьпеларнинг ёрдамчи (фамматнклашпш) маънолар томон турлн куламларда (улчг.мларда) даражаланганлпшдэдир. Ода уда ушбу даражапанпш к,аторннпиг ёркиирок, кпемларн, яьни лугавнп маьно-ларннн ннсбатан тулнкрок, сак^юб кол га н ва модшишк белгпларнга эга булган сузлар модш; сузлар, шупнпгдек, модач булмшап нпебнй лексик маъ>юли лукавпй бирлпклар корншнк, яыш хам мустакнл суз, хам юклама белгнларнга эга булган сузлар (масалан, феьл-

1 {Гигмаюо Х.Г. Функциональная морфолопш т юрко* 1ычиых нами I щи, //! Х1-ХН и». - Т., 19Ь'У,- С. %

нжлама, олмош-юклнма) ва. пнхоят, лугавнй семаптикаси соф ёрдам-чи маьноларга айлаинб кепан элеиентлар юкламалар хисобланади. Масалнн, гумон (модал) маъносшишг умумий ифодалаилш даражаси-га эт.гибор беринг: унингча — афтидан — шекпллн •— -дар (:о:;лг.ма): Унангча, Халима келгап -— Афтидан, Халпма келгап — Xa'íiiMa келгап, шекнлли — Халима кслганднр.

Маглумкн, форма ясалиш доирасп, аиъапага кура, форма асовчи аффикслар ва ердаычн сузлар бшиШ чегараланар зди. СуиГгн йил-ларда сузларшшг такрзрий ва жуфт куршшшларн хам форма яса-лишлари сифатида тачкдн эгилмокда. Шувдай булса, форма ясали-ит аивачо узннинг сдцийдаи мураккабга тузилиш белшсига кура цунидагича даражаланишга зга булади; 0 — синГетш; (аффикс) — аналитик (такрор) — аналитик (жуфг). Ушбу даражаланиш занжири-га узшшршшпг семантнк табнатн буннча каралса, уларда лугавий маъно чегарасндан (хусуспйлшден) грамматик маъно (умуыпйлнк томон)га боскнчли утиб борндаётпшллГшш куриш мумки.л: жуфш-лаш (ота-она) — Шакрорлаш (тог-тог) — кумакчи фсьлли аналитик форма (uiunaó юрмоц) — тулшусю фсьлли аналитик форма (питой эди) — аффиксли форма (китоблар) — ноль форма (д) каби.

Грамматик катсгориялар мазмун дулампга Woe равлшда турлй мнкдордаги хусусии формаларга зга булишп мумкин; таш аьзоли (спи) — уч аьзоли (сифат дарсокалари) — ulypiu аъзоли (con форма-лари) — беш аъзоли (феъл нисбатлари) каби. Категориями ташкил этуини хусуслй формалар кднча кун булса, уларшшг зидданишм шунча сует булади ёкн аксинча. Бунга сон ва кслншнк категорияла-рн киссн далйлдир.

Суз туркумлариниИг -\ар бприда fcareropílatt семантик оедги ёки узнга хос форма ясалнши тизимн донрасида даражалантиларии ку-загпш мумкИн.

Отларда конг.рет-абстракт, якка-асамловчн, атовди-турДош кабй бинар зид ¡анувларда орадйк, учинчилар хам учрайди: коккрет (кшпоб) ~~ конкре т/абстракт (мамлакат) — абстракт (орзу), ки-тоб (лкка) — этик (жуфт) — хапц (чегараланган жамлик) — ¡¡ум (бе^исоб кучпик), анор (mypdoiu от) — "Анор" (ансамбль) — Анор (шахе) каби.

Хар бар категориянинг ыохиятшш ургпнишда унинг приватйв, экшшолент, градуал кабл онпозицияларга муносабатини белпшаО олишга туípii келади. Мнсол учун оглардаги coil категорйяемни шу нудтан Назардан куриб чикдйлик. Бнзшшгча« бирлиК (0) — куплик (-лар) зидланувининг мохнятиии тугри аиглаш учун энг аввало ушбу опнозицияга мазмун жихатидан яки и (ёндош) булган зидланувдарга диктат ци л мок ва сунгра булар асосода кунллгаи масалаии Хал эт-мок керак.

5^збек тцлида "бирлик" тушунчасл куйидагн зидлануилардз ишти-рок ЭТ.ЧШИ МуМКНП! бирлик — бирлик эмаслпк, бирлик — иккилик, бирлик — жуфшик, бирлик — куплик каби,

Эслатплган оппошшшлар мажмуасицаш "бнрлнк — бирлик омпс-лнк" зпяяаиуш! аслида нккпич» томоин мавхум ёки кенг маъполи рпимнщшдир. Бунда "бирлик" тушунчасл (магпосн) aiam бир иайт-дд унииг да;,! пчки дцсмларпга ("ундап бар" дай бошланиб "упали туккиз"гача) х,ам татки мпклорий хптталпкларга ("пккн" дай беш-ланган) зидлапалн. Делал, Су оппозиция бир белпшннг тасдип: аа ннкорага асеслаигашшгн учуй унн прнвашз оппозиция дисоблаш мумкин,

Уз-узкдш равшанкн, "бирлик — иккилик" оппоэишшси мнкдоришн' изчил ошпиш бплан боглид булгаа (бирлик — пккиллл — учли:;..,) градудл оппозицплшшг шпшмал таркпбин дисмидир.

Напбатдаш, яъни "бирлик — зкуфтлик" оппозиция аслида "бпрлил — иккнлпх" 'лщлалунинииг маълум отларшшг мнкяорий турнул (к.уш) халягларшш (зтнкшшг ¡иски дона буллшп, болапинг нкхг.та тугшпшш каби) галс эттнрнш учун ихдлсаслашглп куршшшплпр. Лиикроги, бунда дасзлабки ш;ки аъзоли грздуал оппозиция дпнта иоминанпэта учраган:

бпГУЛГК - ¡IIÍ.KIUHHÍ V Í

Ппрлнк - ЖуфтЛСШ (кушлнк)

i 1

лапиин;; - зшгпидпк

• ШундаП кплпб, "бирлик — жуфтлнк" са "яккалик — згнзаклик" экжшолеит опцозннияларишшг шакдланшин аслпла градупл- зкви-полеит оппозиция дисобланган "бирлик — иккилик" зидланулш бплан бопшкдир. Куриппб турпбдики, каата номинация таьсирида "яккалик — зпшкдик" оншшцляаща градуалликиинг ёрдиплиги бушашиб, экпшюлеитлик белпшарн кучашаи,

Энди бизни кизнктираёттаи "бирлик (0) — купли:; (-лар) зидла-цувига диккаг дилсак, бу ерда дам "бирлик" бплан боглик, (радуал каториннг ш;кн кисмга булнцпш холла канта номицацнлга учрагаи-днпши курашп:

бирлик - нкннлик - у пик - турллик .г Gi'üiaiüK

бирлик к vii.<i!iíí (гралуал)

Аслида "бирЛик"ка карши куиплувчи "куплик" контекстуал та-лабларга кура аник, саиалшл маьиосига эга булмаслиги, бачки узида, умуман, саналпш оттенкаси билан боглик, булган (буига оппозиция-

Htiíir •г.дс1Япб;;и "бнрлш;" хдяи турткн Серии тураци) тихмшшй ыш-муаип апглатишп керак эди. Бу &.%тиёг; заплнрцаш аник градуал-лшешшг кучепзаангирплншнга сабаб бул'ан. Иапкхада кучепзлангаи грах>ахл!'х белтеп мажмуа кушшкиши" саналулчап булшгувчатшкха эга хпдшшпнш курса!ишга хнчмат дплпб долган:

Guyxxx - шшшшк - учдпд - tJpxthüí - бешлик - ...

;:n/-.;J - кпгоб _-КПШ'ОО -ькпгоб____+_

"Y

«н;:лш: - к^лжЦ&Ш!Х.в:и19ащий_____

' А

! I

О - -лар

Ауалас, бирлик (0) — дуплдд (-лар) оппозпипдси аелнда ¡радуач едпозллдлдан щдоигенган, хоздр хд:д даражаланиш orreimaeiira эга булгаи ¡булга булинудчаилпх, демах, сапалузчанлпк бслпшари ишо-ра дилиб турадд) эквнполшгг оипозпщшяир. Бу уршша шуни эсла-шш му-уьмкн, айрям тилларда сон категорияеп градуал, я7>ни бирлик — иикилык — дуилпк, хдтто бирлик — иккилнтс — учлик — гургде.к форматор» асосмда шакдлаига::1.

Счфат даракас» датегорияепшшг шахл.чашдрнлиш асосм кдёсняшдпр. Агар киёсдашшшг зил (t-.yrÓHÜj маъиилард "оз" за "куй"' "уладчгаи булги, буларшшг орадпд зддотга — меъёрга асосла-ниб диаил цилшмша табцкйдир. Дсмак, сифаг даражаси категоричен асосдда меъерий (пор:.¡ад) долатдад оз (манфий) ва оргик, (нисбат) йучтчишларда досил будувчп даражалашшзлар ёхади:

озайшрма ^„мег>ёрпп _^оргшрма

Энди шу даражачаниш табиатига диктат дилсак, куп аиъанашш тушунчалеришвиниг шарпш, цотудик, эканлигшш курамиз:

а) меъгрмй ("нормал") дарадка мдько пфпдаси учуй хизмат хуитб келган "оддий даразка" аталтешпшг кудлатши уриили эмас. Ман-тндап олганда, "оддий" тушупчаси аслпда "мураккаб" тушунчасига зид куйилиши лозим булиб, бу тушуича узида "микдор даражаси", "белги даражаси тури" каби маъколарии акс эгтира олмайди;

б) "оддлй — кнсснй — оргтирма" зидланушдагп "киесий" атама-си хам узи аиглашб тургаи даража белшешшнг (масалан, ."озлик"-шшг) магносини узида акс эггира олмайди. Аелнда "киёспй,: тушунчаси хусусий маъно турдаридаи бпршшиг эмас, балки барча хусусий маьнодариинг шакллантирилнш асоси булгаи усулнинг атамасидир. Усул иош бшшн шу усул ёрдамида досил кдоиигаи иатижани аташ номинация мантипгга зид. Тугри, "киёсий" атамасининг иизлатилиши -рок иштпрок этувчи конезрукцияларда киёслаиузчи предметлар бел-

1 ll:>iií¡>!i.ii)b И.Г. Философские проблемы snui'.o'ysaínni. Гшксологнчп-кие аспекты. - М., 1477.- С. 230.

гиларшишг магжудлнгн билан изохданпшдай курннади. Юк;орнда таъкидлагапнмнздек, киёслашил факдт бир хусусин маънонинг шакллашшшдапша эмас, балки хдр уч хусусин маънонинг (меъёрип, озлик, куплик) хоспд килтшшпда нштирок этади. Шундай экан, умумннлнкнинг номи анни бир пайтда шу тизнмдаги хусусиидикнчнг хам номн булпши урннли эмас. Умуман, хознрга кддар "оддпн" — "кпёпш", "одянй" — ,:орп лрма", "хиёсин" — ''орттирмл" кабн манхум атамали оппо-дншялар билан нш курилгашшги сифат длра-жаларн категорнясннинг модилтини атрофлпча на чукуррок, англа-шшшга имкон бермай келган булпши мумкнн.

Сифат даражасп категорпясига хос булгач хусуснй маънолар1[пнг шакллантаршшшнда турлнча кпёслашлар якколдик-мавхумлпгпга кура даражалангандир.

Даражаланиш асосл булга!! О формата сифат учида д ар аж ал ai пин микдоринн бевоснта акс этгира олмайли. У бошка даража формала-ри замннидапша кузга ташланадн. Бнз -рок формади сифат даража-сида пкки тарздаги киёспи кузатамнз:

а) аник киёс. Масалан, Нок олмадан ширинроц. Ушбу уринда нокнинг шнрпнлик белгпси билан олманинг ширинлик белгнси конструкнняда бевоснта як,к,ол уз аксини тонган:

"Ширин" (иок) "ширин" (олма)дан ишринроц (ёки ширин). Курилиб турпбдики, бу уриндаги "ширин" форма (Нок олмадан ширин). О формашшг эмас, балка "шнринрок" форманинг синоннмн-днр. Шунинг учун хам бу холатдаги "ширппрок," форма контекст ташкдриснда ётган умумнй "ширин" (меъёр) маънога ннсбатан эмас, балки шу конструкииянинг узнда берилган муайян контекстуал "ширии"га нисбатан олиб тахлид этилмоги лозим. Шундай экан, бу турдаш кнёсларда -рок, нинг маъноси нпсбий контекстуал ортиклнк-ни нфодалаш, бу ортикликка ургу берншднр.

б) -porç форма нштирок этпдиган иккннчи киёс тури аник, контекстуал белгини купчилнк томонидан кабул к.«.лингач андазашш меъёр (фнкргш эталон) билан таккослашднр. Масалан, Узокдаи «овчарок одам кела бошлзди гапндаги- "новчарок" форма асоснда сузловчи куз унгидапг конкрег одамнинг "уртача буйиип" (бир метру етмнш сантиметрии) меъёр билан такхослаш ва уни нончатикка (дейлик, бир метру саксон сантиметрга) ннсбат этиш ётадн. Демак, бу уриндаги киёс нотулик, аннкликка эга булиб, бунда -рок. кузда ту-тилган белгидан ("новча"дан) камлнкни англатади. Куршшб турнб-днкн, -рок нинг иккп типик кнёслаш контексти булиб, у буларнипг бирнда нисбий ортикликни, иккинчненда эса ннсбий камлнкни нфодалаш учун кизмат киладн;

в) "энг кучли одам", "жуда катта бино" каби орггирма даража форматари асосида гулпк, (яккол), лекин конструкнняда бевоснта

1-.-.C ддллаи кпСснаш турад;;. Хусуеан, У ёумдяги Гцг кучли oô&v iioncTpyxpii.';сида "wir кучдп" Селгига cm оулган одам бошкд д.зр бадан фшсран днёслашнпга ?;га булдб, буикай крёс конефук-U!¡..ü:í;.r уму:;дд иатнушща»' сдфитлинддш (одх>.,) ордая ¡шп&сш-üs 5 1;р;;дц.

г> 'У..шшн fcüpox", "кум-гсук осмол", "код-хорд одам" каби сд-фгл фордлддрлдд зса щйсдаш мазмунн яисда ордага чскш:пш ва /.учдддд чсдз даражаддр аде этгпрплган холатяар нисбнй ыус-Tüií.! :;(•:••,;, хасб s гиб под га». Бошк,ича з&киц», бу долатларда кнёс уд;;д:дг доптсдстуал пфодляатид додатддл Лу'дотгац да у худай дабл курилка;; долган. Штага ддрдман, барпбир, бу фод:.д,.''£>р куллаиашц ссосвда дам кдёснииг мшлдудлшпни апддаи илдн- !дннлг 3NSCC. Маеалан, К,пп-клзнл (""дпл-киздд" "кдзнл"ларга пд.ч'дг/д бглпшадмохда) одлдпардлн од. Т\оп-хррд (хншрш: днёс "УзрУ jiapra ддебатан амгпга оширапмозда) o,;ó.m келдн ;;аби. Хул-лас, ".шчеиснв", "кудаПтдрма", "озайтирма" деб атадуьчи спфат .•UH.wfutpu хдм ддёс бслтси исосвда сафат даражась катсгоршсп д-'лхд дучедз бопланкшлар дослл ддладп. Шундад к,нляб, едфат да-ражлд; ;<атегор;шсшашг шаклданлшп аеоелдд кигслаш схуд !'<i;;40c-mtiiHHur йккошшкдан мешогмлиика (яхуиа&кдаи узодлнкки, муднд'ддда!: - помухиьшшски) йуиолгак дарадд;дадпшллр;: стада:

Б 3 :ддд;л ----е- нотули-; дццел цкас -¡-- даядкол кдёс

/\ /\

{ü -рл-д,)--f. {-рок • эйг куда ¡опт)—,» цизшш - дшмдазш

By ерда яда бошда холатларии, кыш морфологш; формшимг снитадтшс конструкция таъсирндан (контекстуалликдаи) тобора узодиашпб борти (озод булиб борлш) даражаяарини хам куриш мумкии: -р0К|--ро>;2, энг, худа, гоят — кип-, коп-, -шш.

Морфологнк бирликлар (воситалар) чукур ва атрофлича урганила борплган сари бу сатхга онд булгаи граауошшня хам якдол бплина бошлайди. Масашш, А. Хожиевнинг кумакчп феълларга о ид капа тадкдаоти бу функционал ёрдамчиларшшг семантик тнзимида бошланнш фаза (бошла, кел, кет) — бажаршшш ёки довомлилнк фазасл (сг, тур, юр, утнр, бор, бер) — тугалллкка яцннлашиш фаза-cu (кол, ёз) — тулик бажарилиш фазаси (бул, бит, бнтнр, чик,, ет,

"т, ал, :Дла л'ла :алог). тчл'ла, спл, зуш'! ка5а; aaapíaaaá ллллл-'лачл:' л:р i" —гсал: ;Л!Л'Л:ЛЛ aap лаанадгллл курлатдлД

I: .азз : л ■ лллл л" 'С'лддл.'л: „' 'рта, л!дл дллллл'иг-'-aa¡" ;Г У а л ' ' ■ •. г.. а /а- л ;.алллзал а'лад: "л Л '-л чадл - ' а;

' : Длд-л1 лл:а •.■•а "алла: лад . . лагаа; '•¡■•••га: л-' •" ; а* '''а ■.. .Л '-д ' лгу л;:. 'Л л:ЛЛ ' 'у алла

|';л;л: ■ Л лал ал л ''л ..а. алл"а'' а.ачал л л:лад-\аа лал ал .» 'а а ■д/У ' , ■ ал:., ал, л ä а ал " л л7 ; а ■ л, Лал> а а . аадлд- адлааллл л. -лл 7'."л: л" • а ала ; Г; )

у ал Л'Л' л , '"а ' ' л' п "лллл" л"5лл>л лр, .алааа. л. а_; лг.ла-

ллл'ааааалгла ал лл"- ла-л мал л:а-" д,'^ а' аула. заалела - г а-Л'д-л, !Г"алллл лл;аал;аг-' ллаал1' G" '".■': ; л да, аулаг Л а а: {ала:

¡раллаа-л ;лл"'л.да. з .л лулоал лл ааа, лаал;лл б.ллаллллл yaya " а-ад:ааЛ" ла; •;>,'-о;4а;;.■>■ а Тулла. ал балл а. млададд:дада'лал,) лгад; :'а:а;ла" ллч:д>':м, "'Лл-'д'' ' л: лг.лл'лл ура;::а-;з.лл ayaaä. уааллд аудлаллл ' ллу'лл лллл "'a- луаллзарл ;л.л;л : ("!'о->у л. л!!ллл-,"'р аал-а Д л У>л; "уаа а;, аллаа ",Ул-л-, аал:"л лад- алл;л'' лл:;аа: удала а:а'а). Л ; уу ,адлллдллаа1' кал-ч;;- чудллалазлла "адагг ала1' аа-здндлл-aa;a,yia,.;a-,¡;y_ iaaa;paa Улилчп до'ачза ллд'ач'

".ааалл. лид-* лал ("лада""' Счд'"Г.гаа аД'-ал-лллл' ("н!ллл"ллп! '. 'ара а.: ЛЛЛЛ "уалл-аагалл ДЛ:ЛЛ!ЛЛ"Л, ЛЛ ,;ал) aaa-чда Л,у.а.аЗЛЛалла. Ну :а-V "т," ; дал а /-у а; ' л - ) у ;,. -.,, _ ;а'алл"а \'рллдалл "aa¡aa" ■"ч:-

уд'ал ''уада; ■■урла; 'лл,гл''аллг лл лл.рл Рада : ''лзлаалл .у,ллаллУ-З'ллллг ЛЛ'ЛЛ'ЛД ra;,íaaaa лдал ад.ала П'-ачУлал Гу.л'ллау. УР'ЛЛда ,„,,,, ,.., : .-,,. ру;-;ч; луд* лрал; лл, лл'лла:"аа • ;>;>,-.

"аз л"слаа:'аа "а.лаа'лл a^aiayaaa y¡; м'лла. ал"ла; лдлиллл тчулл"Д лч:лаа а аазлаа аула : у*л;алл ул la>aa'¡" У'аллл, агладД чуаоаааал-ллулза а ' л : а Д'а л - л ; л л \ ' а алла; ' -лпалалл; а лч'ллд;. ала; алла УДДа-л) дал/л; ллазл Даллад лчал-л-у^ — лллл дулалгаа: (Адмад 'л: Уаапм - r.>, ;«¡ на — ал Д.--Л лалглаа: (латал лллл:') лаГп ;л раалл

лзллшллр /лагалул. С}' злд'ааази! муиосаПаглардч та:т лу!Дш заааллл-jfínt atinan темт.ллак.а ïomoii бодтаинн» зичланаб борадч. 5'з г> тбатн-ла, бу ашгахчш; ланаллрдааап зичред зелг Оогллшшшарлзаг жвда /кнперок (нлааличилар аззага ке;п арг.итО.суз формгларя косил

1 XoiKiit'U Л. Vjûi'K iiuii.ui ку.пкчн фикглар. - Т., 1965.—188-1К9-6.

килпнган: катта, кичик—-» катта-хичик, катта, катта—* катта-катта.

Уюшик, булакларшшг х,ар "»л маъноди ва вазпфалп булаклар би-лаа ифодашшши, йнгак хамда ёйшс, струхтурапарда памоён булишнпи назарда тутсак, уюшгаи булаклар муносабатларн тизимида турля даражали холатларнинг булишини ашлаш кийиа эмас. Тенг муноеабатли синтактик шюкаларни муаиян белгпларнпнг даражала-нишларп нуктан назарндан урганиш нопредпкатив богланишлар ти-знми табиатини (мохиятини) янада чукуррок бплиш, шунпнгдек, тенг ва тобе мупосабатпарнинг узвий богланишларинн тушушшга имко-ниятлар яратадн.

Диалектик узлуксизлик (оралик, учинчилшс, даражаташш!) иуктаи иазаридаи теиг ва хокнм-тобе муносабатдарга днкдат кдлсак, улар-иинг узаро тенг богланпшлар нчидагн нотенглнклэр ва хоким-тобе богланишлар тизамидага бпр-бирига нисбатан "дам хоким, дам тобе" деб тавсифлакаётган кдраткдч-кдралмпш, зга -кесим муносабатлари турлари оркали туташаётгашшкларшш фахмлаш к,ийнн эмас: тенг-лик — нисбий тенглик/шгсбнй х,окимлнк — табелик. Бу айникса нисбий тобе — нисбий хоким муносабатга эга булган кдраткич-каралмишаанг батишувли бирикмага айданнб борншида хам яккрл курннади: отанлнг жойн —ь. ота жоГш —о ота жой.

Хоким-тобели муносабатлар ичида богловчи воситалар микдоришшг камайиб ва булга мое равишда богланиш зичлигининг ошиб оорнпш куйидагичадир: мосяашув/мувофиклашув — бош^арув

— битншув.

Умуман, бнзнингча, синтактик тенг ^ошашшщаи кушма сузлар кисмларшшнг богланиш зичлиги даражаенгача булган тадрижий боск,ичланишларни куйидагича курсатиш мумкин:

тенгланкtu — мослашув/мувофикдашув —: бошкаруз — битишув

— лугавийлашиш тусига зга булган богтанмалар (пахта заводи, бош макола) — таркиблн сузлар (Бухоро Давлат университет) — кушма сузлар.

Гаи булаклари тпзкмига хос булган даражаланиш авзало уларнинг бош ва иккинчи даражали булакларга ажратплишнда куринаци.

Сушти йшшарда гапни махсус синтактик ходиса енфатида шакл-лантирувчи предикашвлик белгисининг даражаланиши хакида хам фикрлар юритилиб, бувда градация белгилари сифатида морфологик кагегорияларнинг мавкси. эга-кесим муносабатшшнг оилкора ёки яширин ифодаланиш куламлари, феълликиинг субстантивлик билан алмашшшши, с уз туркумларшшнг предикатив белш ифодачашда туггаи урннлари кабнлар' хисобга олинмокда. Агар гапнинг хосил

Дщиии Ф.Л. О craicsiax прехмкащи^/филилот'кскис ияуки. - 1SS4. - N° <1. - С. 43-49,

кнлинишида мс pt [юл о гик категорняларнинг, айннкса феълга хос булган замощ маил, шахс-сон парадИгмаларшшнг, щунингдек, мо-даллнк, сннтактик-сеиантнк категорнялар ва нросодикашшг хамкорликда иш курншларшш назарда тутсак, ran мазмушшинг (мувдарнжасиннлг) вокелнкка муносабатини белгиловчи кенг Клжмли предикатив белппш талкни элишда аввало уии ташкнл этув-чи хусуеий белшларшшг даражаланиш хусуснятиаршш хам куриб чикишга тугри келадн. Хусуеан, предикатнвликнинг таркнбин кисми булган модаллнкнннг даражаланнши хдкнда A.B. Бондарко шундай ёзган эди: "Агар сузлопчи хабаридаги энг кучли шубха от-тенкасига зга булган модал маънонн бир кутбда, энг кучли ишонч one п кали модал маънонн иккинчн кутбда деб тасаввур киле а к, у холда ишончлшшк даражаеииинг шкалаенга эга буламиз':

1. Ишончлшшги ута кам (Унинг кдйтнб келганл um шубха ли)

2. Камрок ишонч (Унинг кайтнб келиши диргумон)

3. Мумкинлик (У кантиб келган булса керак)

4. Мумкинлиги кучли (У кантиб келгандир)

5. Аник (У кайтиб келган)

б Аникдиги кучли (У ил б ал та кайтиб келган) каби.

Узбек тилшунослигида предикативликка ннсбатан даражаланиш тушунчаеннинг тадбикини "ярим предикатнвлик", "иккинчн даража-ли предикация" каби масалалар талкинларида хам куриш мумкни2. Курниишича, гаи таркибидаги асосцй ва иккинчн даражали нреди-кацняларнннг хдр бири хам узларининг ичкн даражаланишларига ва узаро узвий богланиш (якднлашиш) холатларига эга булиб, буларии атрофлича урганиш хозпрги долзарб синтактик масалалардир. Мисол учун предикатнвликнинг шакллантирплншида бирламчи ахамиятга эга булган феьл формалари семантикаларидаги предикатнвликнинг, айннкса уадаги "хдракат" семантик-шнтактик семасининг кучеизла-ниб борщи даражаларини куйидаги холатларда куриш мумкин:

1. Мен укдяпман — натижасиз давомлн харакат.

2. Мен укидим — натижа оттенкали, тухтатилган ха-

ракат.

3. Мен укисам ... — харакат еемантикаси торантирилган

ва шарт оттенкаси кушилган.

4. Мен укигач... — харакат еемантикаси янада торайти-

рилган ва пант маъноси кушилган.

1 Кондарко A.B. Виды модальных значений и их иыражсине в языкеУ/Филологнчсскис науки. - 1979. - N2 2. - С. 56.

г Махмудов Н. Иккинчн даражали предикации на унннг содда ran семантикасидаги урни//У:)бек ниш ва адабиёти. - 1980. 3-сон. - 26-31-й.; Махмудов Ц. Предикация ва полу-нрсдикацияЛ'Ул'юк тили па адабиёти. - 1982. г 2-coii. -18-12-o.j Маматов М. К вопросу о категории но.чннализацин денстиия (На материале узбекского языкам/Советская тюркология. - 1989. - 5-сон.—44-45-5.

5. Мен укиган китоб.,. — харакат белгиси кучли даражада

бушаштирилгап ва унга атрибутов белги туси бернлган.

6. Менинг китоб ук,ишим

унга ёквди. — харакат белгиси энг кучли даражада

бушаштирилгап ва унга предметлик туси берилган.

7. У кишим сентябрдан

бошланади. — харакат белгиси оттенка сифати-

дагина колган.

Умуман, хуринишича, предикативликнииг даражалайиш холатлари атрофлича урганила борилган сари синтахсиснинг узлук-сизлигини — синтактик системанинг тадрижийлик билан хосил килинганлигини ва унинг бошка сатхларга узвий богликдигшш чухуррок, англай бошлаймиз ва натижада хозирги купгина бинар-дихотомик, яъни "Бу суз бирнкмасйми ёки кушма сузми? каби эм-пирик-аналитиик методологияга асосланган альтернатив сайолла-' , римизни "Ушбу суз бирикмасн кай даражада хущма суэлик хусуси* ятларига хам эга? каби диалектик-сиитетик ёхуд оралик, учинчиларга оид саволлар билан алмаштира бошлаймиз.

Диссертациянинг кушма гаплардаш даражаланишларга оид булган булимнда богланган кушма гаплар дойрасвдадам уюших булаклар муносабатлари тизнмидагй каби даражаланишлар борлиги, узларида хам богланган, хам зргаш гапли кушма гаплар белгиларшш намоеН зтувчи оралик конструкцияларнинг даражаланиш ходисасйга муно-сабати, эргаш гапларнинг бош гапларга Тобеланиш х&мда бош ran-* ларнинг зргащ гапларга Хокймлик даражаларй, "эргаш гаплик" ва "бош гаплик" белгадарндаги нисбий даражаланишлар, эргаш гаплар-да синтактик семантикаййнт (урин, пайт каби) бер1шиш даражаларн (мустахнл мазмун туридан оттенка тусига 1<аДйр) ышгарй масалалар тадкик, этилади.

йшнинг кучярма к,исмли конструкциялар тизимига оид булган даражаланишлар талкинйда кучнрмаларнинг хажман Даражалайиш (кичик хажм — каттарок хажм — катта хажм) ва ' бу вокеланишларнинг лисоннй асослари куриб чикдяади. Кучирма кисмли конструкциянинг аслида ran билан матн орасидаги синтактик ходиса зканлнги хакнда фикрлар баён гдшнади. ..

Сунгги йилларда шакдланаётган ва хозир мунозаралар окимида . булган текст лингвистикасининг тадклк, манбаи хисобланаётган матнга хос булган даражаланишларшшг урганилищи содда ва кушма гаплар сннтаксисига оид булган даражаланишлар мохнятининг янада чукуррок англаниши томон йул очади,-. ' . .

Диссертации куппдагк якуний хулосага зга: дар дандаи фаннинг асосий иаксади уз предмета ёкн объектн-шшг кдндай ташкил этувчи бирдпклардан нборат эканлишнн апикдаш, бирликлар орасидаш муносабатларни тадкик, этнш хамда бирликлар, белгилар ва ыуносабатларга асосланган холда шу фан объектншшг у'зига хос йусиндаги куп боскичлп (иерарх) система эканлигшш тушуптмриб беришдан иборат. Албатта, хар бир фан узшшнг узлуксиз тараккД&ги давомида асосий максадн билан бошик бу'лгаи муаммо ва масалаларни ннсбий (кисман) хал этиб, назарин юксаклик сари бораверади.

Фан мохиятииинг чукурлдги томои аипимснз силжнй боришлар аслида тадкихотлар методологияси ва усулларшшнг хам тадрижий мукаммаллашиб боришн билан боетикдир.

Узбек тилшупослигшпшг хозирги даврида тилни юксак даражада-ги аналитик-эмпирик урганпшдан куй и боскдчдаги синтетик-диалектик билиш томон ута бошлаш юз бермокда,

Аналитик даврга хос булган тилшуносликшшг етакчи т ад дик, усу-ли лисоиий тизи.мни асосан ораликсиз хуфтий зидланувлар (бинар опиозициялар) ёрдамида урганишга каратнлгдн булиб, ушбу билиш йулишшг методологии асоси одаий мантнкдйкг (формал логикашшг) учпичиси йстисно кснупи эди.

Узбек тили тизимиии узлуксиз урганишга харакат килунчи хозирги сиитети к - д и атект11 к боскичшшг етакчи усули куп аъзолп тасниф булиб, ушбу билиш усулииинг методологик асоси диатектик мантикнпнг оррлик учиичи конунидир.

Змпнрнк ва диалектик билиш усуллари аслида анализ (ажратиш) па синтез (бирлаштириш) билан узвий уйгунликка эга булиб, боскичма-босхич мукаммаллашиб бориш хамда галма-гал ннсбий етакчиликка эга булиш (эмпирик-аналитик ~ диалектик-сннтетик-Ш1алнтик-эмпирнк~синтетик-д1«тектик..,) хусусиятларига эгаднр.

Муайян белгининг (бошка коришнк, белгилар билан узвий богланган) уз знди томон диалектик узгаришларга юз тушб боршпп натижасида бир сифат ичида хосил булган турлн изчил микдорий холатларпинг, шунипгдек, бир умумий белги етакчилигида тадри-жийлик билан хосил була- борган фаркдалупчн (турлн сифатди) иредметлар, муносабатлар, ходисалар каторишшг инсои тилида икс (шгьнкос) этиши лишний даражаланиш ходисасини юзага кед гирган.

Дас~иабки эмпирик билиш боскичи данрида тадрижий бир бугун-лнкка эга булган гид тизнми асосан ораликсиз кисмдарга (ташкил этувчиларга) ажратилган пп бунда тадкикотчплпрнинг асосий дидказл тнл структураснга хос булган фаркдовчи " (дифференциал) белгилар мажмуасшш карама-карши купиш муносабати асосида аииклаб олишга карагилган. Энди бошланаётган (оммавиГслашаетган), куп

аъзоли даражали таснифларга асосданаётган синтетик-диалектик тадкикотларда эса асосий дпккат аналитик бинар оппознцияларда аникданган дифференциал белгиларни бирлаштирувчи айнан (умумнй, асос) белгнларни, бощкача айтганда, бинар ошгозициялар-нинг ораликдарпни урганишга каратилзди.

Лисоннй даражаланиш тадкнкотларида диалектик фалсафа, диалектик мантик, диалектик гносеология курсагматарига хам асосла-ниш, диалектик конун ка категорияларнинг узвий боглнклнкда фао-лнят курсатишларини хисобга олиш хал килувчи ахамнятга эга. Диалектик гносеолопшшнг ораликдаш учннчнга дойр таълимоти лисоннй даражаланиш муаммосининг тадкик; этнлишк учун асосдир.

Тнлшуносликнинг уч ва ундан ортнк, аъзога эга булган даражали тасниф усули мантик, томонидан хар кандай билиш тури учун ишга солинадиган иккн аъзоли (бинар) кдёс ёки такдослаш усули ёрдами-да амалга оширидади. Бунда маитикий к,иёснинг иккн аъзоли таккослаш таснифй тип к,урилишндаш даражаланиш куламларини тадкик, этиш учун хизмат к,илдирилади ва шу асосда лингвистика-шшг уч ва ундан ортик аъзоли градуал тасннфи шакллантириладн. Аникроги, тилшунос хам лисоний даражаланиш окимини аввало иккн аъзоли маптикий киёс зидлануатарнда — лошк-лингвнстик бинар оппознцияларда талкнн этади ва суигра шу бинар оппозициялардан муайян лисоний даражаланишдарншг йуналишшш изчнл акс этти-рувчи уч ва ундан ортик; аъзоли градул оппознцияларни хосил кдладп.

Даражаланиш тадкдкотининг асосий мак,сэди тил тизимини таш-кил этувчя бирликлар, белшлар, муносабатлар, сатхларнинг шакллп-нишида муайян лисоний белгилар даражаланишларшшнг тутган конуни уркнларшш аннклашдан иборат. Бунда эътибор аввало реал борликда (денотацияга) ва укннг тшщаги ифодалакмицшик холатнга каратилиб, сунгра ушбу нисбий инъикос мазмун томоннинг даража-ланишшш ифода зтувчи турли сатх бирликлари (масалан, "сувнинг харорати" семантик майдони учун: "ёз сувн", "илик", "сал исснк,", "иссикрок", "жуда исснк,", "кулни куйдирадиган", "сахсон градусли", "кайнок," каби) аникданади хамда булардан хар биршшнг даражали курилиш ситемадаги урни, демак, тил ёки нутх иирлнгн снфатида маежудлигининг мухим сабаби тушунтирилади.

Лисоннй даражаланиш тил курилиши хонуиларидан бири булнб, бу к,онуннинг такрорланувчан андазаси "муайян тил белгисининг тадрижий озайиб ёки купайиб бориши"дир. Ушбу андазанинг тил курилишига хизмаг эта бсриши натижаснда лисоний бирликларнинг даражали богланиши ёки фадуоиимик муносабатлар вужудга келган.

Лисоннй даражаланиш дастлаб борлик, курилишидащ табиий да-ражаланншнинг тафаккурдаш инъикос шакли (схемаси). тарзида

будса-яа, ьейШ1|<0|С. % шшисосий даражаланит усули коаишпач -¡кл курчлитннши* бош;;а юмоилари учуй хам фойдачаиши бошл.шглг. Маопзи. рс*о;шор ха::\:»шн чадр!».чаш ошириб борпш йучн бил а и упли фопемаларлппг "зор" — - "у рта гор" -—- ''кепг" к;и~ч ■•'.учим фдр^юшш белгнларп тлзимп \осдл килпнган к'. хохазе. Ллрл л^-д-Рпш тнл егруглурасндаы булуи-кпсм кулачлао мунос." ■ алфшш гашкпл глулдц омпллардлн биридпр.

ьорликкл хос булгап .члкдор унарншларниппг еифат у л Л1П11 р'| ¡га ута боринш еки гадр.и:кнй иппорьп шшор о; кдр ли-соннй дарлал!ла)ыл1 ¡-„агорларнда нггшсос ат.уш. Дар.-..ч,!л.шшп к.алоршпшг ташкпл '.¡гулчпларп чуяйяп бо.пи, бу белпшшл пори-д.нй оншб ёкк качайнб (юрчш бпскнчлапишларини акс -дмрхвчп яаракачанмшыр йкл гр.«дуо»шмлар,ьпн иборат: "хаио окшш . "пиги-нинг ошнб борниш" буннча: "энг кучсиз" (сдвиги:) — ''кучлнрок" (шабада) — "кучли" (ша?юл) — "ута кучлн" (буроп) кабп.

Даражатаннш клгорларлпшпг атлолари псосап уч ва унлал ортнк булади. Шундай куп аьао.лл каторларл.аппш аГшан (умучшп блльл-ддп мпкдор узгарншларп ёки тадрихий сифмлашншар хоен, т.ила-ётганлнгини акс зггнршн »ьинингои булндн.

Дара;кала;шш кдтсрппннг аьзоларн ораепдагп градуонимпк муно-сабатлар оз .миглордаи купга. купдан 'кла, уртача мпкдордан куша, уртачадаи озга, купдан уртача оркалч озга, ошн оркдлп

купга каби йуиалпшларда булшнп мумкнн,

Даражалаплш катормдшг аьзочаршш (уларшшг ."¡икдорин маикелари буйича жойчашшшармш! хпсобга олнб) куйн. орлчпк, г.;« ¡окори даражаиомлар Оридуоиимлар) деб атаса бу'ладп. Градуошшн»: кдторчииг шакллашнн псосп ¡ну кдгоршшг бошгща (беллнипн оз-дан купга борикшда), урласидл (бешпшш* бнр томопга ошс;б, нк-кипчч томопга камайнб боршшша) ва охирида (белгннинг кундан озга камайиб кслишила) жойланншп мумкпн.

Лнсоннй дарггл.ачаитп гнлншн' турлп сат.\ларпда узшд хсс хусу-спйликлпр касб этап:к

Дарджачаииш ходпсасп субстанцняеи модднйрок (яккозрочО булган фоне'|!1ка./(|;опо.по1дляла, гпупингдек, реал- бораик лара.лала-ншпларшш беаоета акс эгшрувчи лугапш'г 'ппп.\!да еркшфок,, тнл-шшг бошка саг.хларпда лд'к-;умрок йучалшнларда намоён б\д '.ли.

Фоиологик сигхиниг спсгсм-структур курп'шшнда фопемаларншп' букиз — чукур П1.ч ор;;,1 — слёз зил орка — тнл урта — здл п.цн. тил олди/ганглай — тнл ачди/мнлк — тил оллд/пни, лаб/Г>>р>н — зил олди/б)руи — тнл оркп/буруп. и.лд кагор — ИНЛНффсрСМТ — орка каюр», упли — соиор — упдош, счлюр — л.арапглп — жаранг-слз, снр!атунчи •- енркпунчи/порллозчн — гюрглопчи, тор ..... у¡па

кснг — кенг, лабланмагаа — нотулпк, лаблангаи — лаблангаи каби лара;;;ал:1 каторлари мухпм коне шутив ахдмиятга зга.

Лукшш даражалаинш денотатов, коинотатив маъноларда хохашшгб. лексема ва фрачемаларшшг семантнк бокланшдшш шакллаатнрувчи омаллардан бнрддир.

Лучиг.ий даражалашш каторлапп градуонпмларшшг кдйси семан-tiík ту.иуударга (суз туркумпарпга) хослиш хшхатдаи фаркланад» ва богача .\,иьыовмй гурухланишларга (полисемия, синонимия, антонимия. ¡'.монпмкя, гтартонамня кабнларга) ннсбатан ачохида уринни

Л; ггшнй грздуошшия грацуонимия донрасидаш антонимия ва си-иои., .:;«яшшг шакллашяиига хнзмат хдшади. Градуошшал таркибида-ги пдгодкмия тмзими хучсиз (фархдалик) атлошшикспдан кучми антонамияси томен даражаланишга эга. Зпг г.озкк грздуо-и;;т.:н.; фархлихлар еннонампгшшг иккинчи даражали белгисига (бчр,даражалмси — айнанлше) айланиб хстга'1. Даражаданиб Сорг-ьча бар умумнй семик белги лутавнн градуопшшх катор таркп-бндо;,; синонимия ва аптонпмияпи узаро £ю*лаидн. Маеачаи. ёмон — ^ончхдрлн — яхши — аъло грздуонимик каторада аитоиимик мукссабитгашг кучайиб борнит (ёмок — коникарлн; —>{смои — ях-;j::¡) —пёмон — аъло) айпи наптда сшюшвдше жуфтликларгс. хос оулг. 'i айнашшк беппморишшг кучелзлаииб боркшини хам {;.:.."ёмон — "коникарлн" орагвдага ядпнлпк ё;;и айнаилик *'íi •: с - -: — аъло" га иксбатан кучлиднр) курсагаци.

Душ.ии царок«дилиш1 исякда ссматнк* яъин муайян семаш дара; оркала шга сузлар хоспл дилпш (бар — иккы — уч, шшк — кссшс — ;;инно:с, бой —- уртахол — вдмбдол каби) усули-дпр.

МорЛояошк -ашмшшг курилишида мустакдл сузлар — оралик iypy; (модал, ундод, тккпнд) — ёрдамчи сузлар, фгъл — функционал фс-рмаяар —- ог, мустакад суз — муста;;ал суз/ёрдамчи суп — ¿'рд.'м-чп суз к-би аташдан ифодалашга ёки лучавай семантихадан мг.рфлтошк мныюлар томон юзага келган чадрижии ( даражали) шч;-:.'шаишлар катта ах,амнятга зга. Суз туркумларидан сон соф даралсалшшш семантикасига асосланса, сифат суз турку-члда "х&члш: — меъёр — ортпкдак'андазаси асосида нш курувча дар..з;а категория«! мавжуд. Морфологах категорияларнннг хусуснй м&ъасаармга xas! даражаланишлар хос. Умуман, морфолошк граца-íiuxiap морфолошк категорнилар ва суз туркумлариаииг муаосабат-.uipm;u кучли-кучеиз оппознцияларда ташкил этувчи ходаса булиб, 6yiwa оралик училчилик мухам а.\амият касб этади, шунингдек, морфо"отя»:;нг уза лексика бплаи синтаксис уртасидаги оралик у'Н'.'.-шди». 6у \олат, курннишнча, морфологнк грздуонимияшшг

лекспк ва синтактнд даражачашшшар бнлаи хамкорлигига асос булал!!! Х'фМИЗК (лекслк) — КДЗНЛрОК; (морфологнк) — ХаДДНН ташхзри кизил (еинтактшЛ каби,

Синтактик тизимшшг курилишн rem- яа то бе борланиш, cmnvx-тнк семантика, яазифа, коммуникатив мавк,е каби белгнлар Зудпчл даряясаявнишлар, еннтактш; иомштниядап лекспк номинация том он тадрпжий босхнчланншлар.суз-пшдан мурадкдб сннтакт ик бутуплих гомон оралик, учннчнлик касб этнб хажман ошнб борнш кабилар зачшшдц амалга ошган. Нутд била:? бевосита алоцадор булганлдгл учун синтаксисшшг контекстуал машун даражаланншларшш нфлда-лаш имкониятларн ката. Умуман, синтактик грндуонпмняга ;;лд тадкпкотлар "тенг — тобе ¡сюда", "соэда ran — кушма ran", "6oi-ланган кушма ran — эргаш гапли кулша ran", "ran — муракдаб синтактик бутунлик" каби сннтактик к,арама-кдршилш;дарнпнг бнр-липши,кънн бу зидликларнинг кдй оралик бнрликлар, муносабдтлар орхачи боглаиишн натижаснда синтактик сатхнинг (ярусшшг) бир бутунлнги — системалилиги амалга ошаётганлигиии аникдаб бера-ди.

Морфологнк ва синтактик тизимларга хос булган даражачанилар грамматик тнзнм шаклланишннннг мухнм омилларидан бирндир.

Даражаланищ тил ва нуткда умумийлик-хусуснйлик, лотуликдик -тулнклик, узлуклилик (дискретлик)-узлуксшлик (континуумлик), мавхумлик-аникдик каби холатларда амалга ошадн.

Лнсоннй даражаланшн тил курилшлшгинг мухнм омнлн ёки конуни булиб, у фонологиядан матнга кэдар булган тил куламларнда айнанлик — фарклшшк — зидлилик йусинпдагц шакллаипшлар на-моён килган.

Даражали онпозициялар хознрга к;шар тнлшуносликда аннкланган приватив, эквиполснт, пропорционач, нзоляцнкли каби оппозицнялар мохиятипи чукурлаштнринна, Tim тизгшшпшг кай йусииларда ухчуксизлнк билан курилгаплпгини тушунтириб беришга хидмат кнладн.

Хознрги узбек тилшунослигннннг долзарб вазифаларндан бири лисоннн тизимдагн даражаланувчи айнанликларни хамда булар асо-сида шакллапган фаркдопчи (дифференннач) белгплар снстемасннн тулик тахлил кнлишдан иборат. Барча тил сатхдарипинг ва умумий лисочнй системанинг узлукснз курилнши учун хнзмат килуичн да-ражачаниш конунинниг атрофлича ва чукур тадкнк этилиши хар бир, хусусан, узбек тнлининг онтологик мохиятини тушунишда у га мухнм ахамиятга зга.

Тадкцкотнинг асосип мазмунн куйндаги нашр килинган ишларда уз аксинн топган:

1. lí лллЗшруичн-лагькнллшлщ f.>KJunu«iap//Cox;sг ма;:таби. • 19В?. -3-CiM. 3i-33-G.

23 33°.,лхегарллои ал;лал;;ап1рп//Со;:ег лахцХл. - !c¡aíx - Х-лол.--2 3-Х -л.

3. ;> .•¡.•.•>!rj..¡«!U!ir л^ляаишишш'/Гш ва алаХн; тааашмл. - ¡VxX. • 2-слл - Зл-ЗОХх

4. ' а . aa луг;;.. - Т., Xxniyixnx ХХЗ, - 30 0. (\. Hotaiau;-< лп^ал хачх' ¡ ллхл].

л. Хл'Л.ль'пЗ дарлллаллпллл уришнш асогллра/АМуоалр Xyxtapo ib;: : л "аал, ! Ау\ Була,рл ДаПЛШ уплыви л; С in. - Хухлрл, bjy.ï. ---? i '

, 'Xa а а-лалпх! VvXXXuaa ахллр ллслл;; ; ал; аллХглХЗХ ллЛ;> ЗХ аа-а •. ааогк;: ласн. i! Зухлхл Даалл }'';наауллгагл. - <Хчлр;л j - - - . 'а ' л.

а ■ ¡¡хлла\ аарц^аалал'лл. - За 'Зал, 1993,- 132 л 3 . ■ алл хл ¡жллпиил ЛпЛаалакл ;ллш ¡а: axaXicüX

' : алу;лахалхаа фар^ллчлал гаа ллла а-л'рхллн а ллалллхлг'р мл а .а-рурлаалаЗ1-.3'ла аила ал ; хХллхх. - ï< - 3-

' . ' :С< ХЛоа •3">>,:,..< ЛХа хирл Л: ла <:— 3" - аЗХл

■ Лланх л' ХЛХЛП' хллохх ала а,: i ; - • f •. ■ 11лч'клчаллл'ча;.! л . ;. а , а;аЗал;ал. - ;33л. - Хлл.л--- хЗ - 37 -3. X '.3 --л: аллл' ла.-чх. а ;п :a¡ л л л; л Зал гл jxxu;k:ï '¡аалиллх -л,. 3 - л-,л,- 33- - 57

'3-Х ; а а а ; лха а ;.;<_.; | X". ал; ал^алл у: За ХСХлХ.; Xai (а ixxxaxa: -, ¡.а а- аа;аа: ax:::1" СаЗлаллл". ; ухал/ас .алаа ааа хл ¡: и í;x¡>xíypaí. -

Л xixxpx : X а-алххх ;ла -уЛаЛхЗ ч^-лусхллл,--, ¡3;ьлл crx.v -

'333: • л;-солха'л-- Í3-ÍX

' -3 а-, - aip; : у'"хх аХХЛ'Л; ¡;;Л'' уЛЛЛЛЛ,арЛЛа Яарлзлала-:ллХЗр хл X лахпсалл хархалл-ллхлсir: Ха:::рлл'' ла лхл-ашш-.¡лр.. - л: 'Хллхах. Дал:хл'у:лхллх;лалл. ■ ¡Г<>">.-- ;03 - 13л Зл

Хл;гла-хлол?: •»::••«! ¡а:,,англ j к и гиш/Мус»

■ ■ - - а а. а аллалллиихаал: ЗХхлиХа sa. лхалиаллар. Тл Тллл>:алг ,3. 'ал- ; ¡лллраласаа - 1936,— !06 - 107-6,

X, 33:ал;л аллшлллархлка анл ллрахллгалуалдап:; ¡лллллск '■ Ххлл X;Л'ма хл.ал.чрл!пх пааох'алл:р: аауллар, ,\:уа.'.;молар, казхфа-.: ла Тллллл; Лалл >т а,¡посрал ic:¡¡¡ уонтлап, слил; лгхлгогпка инсти-lyáü. - Тл - 1 Í! - 1 !2-Ха

!'.л Í а ; ла,с;орнлсп ва ларл.-хаап апллаиух/Узбек тплшухссллах лала лалаарл мааалачари. ;áaM!iií к'аколалар туплами. 7-xínoó. Хуа a¡u ;!,ахлаг у ! i п bcjâx с ; и. - ХЗххашл - 19У0. — 12X3 -л.

1П. Слдтл-":л~лл л л- л^ллл'ллл/Узелд тнлетуиойаигошшг д.злзллл млсплдла'знДлд' л-л млллллллд дугзлгм", 7-лидпл. %уллл:д Ддплдг ллл-лл л сила-л';, - ::v: ллл.-И-'лл - 21-22-ú.

10, лр'ллзл:: С; р":'лл:дллл ггзчздтд-фугд'пго'д'л графах ллплл Улллл ",ллг>;'Т"."--,;',!г:,!'-,!;г длп^лО 'ползала-л. л:/"л!л мл.лг гудла-лл. '/-дхалД Глдлд-д, !'"iX!-27-У>-б.

Г.О. Хлздл:л< 'л-'лг'" алДлх': адли удлпдлл,;дп лаогу.хплтпип. л: , лл'лулллллглллдг длл'ллл ^лслхллллл. ХлмхД млдплалхр ' -лл Г-д:гл-.). .'лххллд Даллдг улл-лрлдтлтл, - Хухлхп, -1995.~22-.?-!-£.

ЛЬ 'ДПрфлЛ'ДЗ'Л ГрлдуОгДДЛЛЛ. УЗЛЛД гглг?у;!ССЛ''Г/д!!Д!Г .".л-.-:, залпларл, ¡'длил лздллалар зуллагчд о-хлтсф Хул;анд Дллллг удлллглдтлтд. - Хулглдд, - 1906,— 33-35-6.

22, Схфаг дпр""лг;";рд:д! "дм пища едсзлдлалдлддд!! хлзслга

СЛД'ДП. УлбзД ДДЗПЛуДОДДДЛПЛЯГ долзпрб МЛЗЗДЛЛЗрЛ. • ?.Д iíiii иадсшдар гупяпш. 8-дигоб, Ху:хгид Длхллт уддазгсигсза. -."ддхл.дд. - [Ул.- 43-'5-5,

РЕЗЮМЕ

диссертации Базарова О, "Градуоннмия в узбекском языке".

Работа состоит из введения, пяти глав, заключения, библиографии и списка источников исследования.

Во введении обосновывается актуальность темы, определяются цель, задачи, методология н методь1 исследования, характеризуются научная новизна и практическая значимость работы.

В первой главе рассматриваются методологическая роль законов и категорий диалектики, обосновыается необходимость перехода от бинарной оппозиции к градуальной классификации и важность при этом учёта единства, гармонии всех (илн большинства) диалектических принципов познания. Особое внимание уделяется закону диалектической лотки включённого третьего, являющегося доминирующей методологической основой исследования языковой градации. При этом языковая градация (степень проявления того илн иного языкового признака, т.е, оппозиция, члены которой характеризуются различной степенью проявления одного и того же признака] рассматривается как отражение з языковом мышлении последовательно (исторически) образованных качеств, предметов, явлений.

Вторая глава посвящена анализу основных подходов к решению рассматриваемой проблемы И определению лингвистических факторов формирования й "зрелости" учения о языковой градуонимии, конкретизируются основные вопросы исследования языковой градации.

В третьей главе исследуются явления градации как в общей системе фонологических единиц современного узбекского литературного языка, так и в подсистемах гласных и согласных фонем. Определяются основные направления и наиболее актуальные аспекты и подходы к изучению градуонимии н языке и речи.

В четвёртой главе Исследуется градуонимии на уровне словарных (лексико-фразеологических) единиц. Выясняется специфика градуонимии денотативных и коннотативных значений. Анализируются семы, подвергающихся градации лексем и фразем, а также устанавливается, что существуют градуальные семантические связи не только между лексемами или между фраземами, но. и между. фраземами и лексемами. Выявляются особенности градуальной семантической связи в сферах различных лексико-семантических типов слов (частей речи). Определяются существенные признаки градуационных рядов с точек зрения составляющих их членов (градуошшов),. характера (увеличения илн уменьшения) признака качественности или количественное™, видов направления градации и т.д. Выясняется отношение градуонимии к синонимии и антонимии.

В пятой такс рассматривается градации в области грамматики.

В первой, части анализируется морфологическая градуонимия, в частности, выявляются статусы расположения частей речи по градационным признакам — конкретности/абстрактности, рассматриваются промежуточные явления (включенные третьи) в системе частей речи (самостоятельные слова — особые слоза — служебные слова), а также осуществление явления морфологической градации » каждом отдельном звене этой трехчленной макросистемы. Для того, чтобы подтвердить истинность мнения о том, что в образовании морфологических категорий в той или иной степени может участвовать принцип градации, диссертантом анализируются категории числа и форм степеней сравнения, а также признаки проявления интен-снвцости/ослабленности в прилагательных,

Во второй части пятой главы исследуется синтаксическая градуонимия, где определяются градация в сферах сочинительных (однородных членов), подчинительных (словосочетаний), в семанти-ко-структурных, коммунпкатибио-функциональиыя, экспресспвио-змоцнональных образованиях простых и сложных предложений, а также предложений с прямой речью. Особое внимание уделяется промежуточным явлениям, при помощи которых связываются между собой синтаксические противоположности "сочинительная связь — подчинительная связь", "простое предложение — сложное предложение", сложносочиненное предложение — сложноподчиненное предложен!!!:", "предложение — сложное синтаксическое целой (текст)'1 и т.д. в результате чего уровень синтаксиса организуется й одно целое.

В заключении диссертации особо подчеркиваются существенные признаки языковой градации — одного из законен строя языка, проявляющегося а своеобразных чертах нн фонологическом, лексико-фразеологическом н грамматическом уровнях.

Диссертант указывает на актуальность и исключительную важность всестороннего и углубленного исследования феномена языко-зой грйдации для дальнейшей теоретической интерпретации сущно-:ти онтолЬгин языка..

SUMMARY GRADUONY IN UZBEK LANGUAGE OD1L3QN BAZAllOV

'u::. work consists of an introduction, 5 xhaptcrs, a coclusion, bib;;' rihy and a rcfcrcncc list,

I:- information actuality and urgency of the problem arc grcr.d.-d, die purpose, ia&];s, methodology and methods importance ard risen.

In the first chapter the methodological rob of dialectics (its principle; and categories) and necessity of transition from biaarian opj-oriiio:: to gradual classification in the modem period of 'lie IiBgi::-,Uc development and impoitance of taking into consideration the uiiiiy, h:'.naoay of all dialectic principles of cognition are examined. 3p;c,.,i aitcKtion is given to the law of dialectic logic conctption of iur,''.: i ;ci thkd, which is the dominsnt methodological base of ihe language gradation. Moreover, the language gradation (■:. (•o.icc of display of a language indication , i,e, an opposition, ¡i-.vii.'je::; of which are characterised by different debtee of the same iunpm.ge indication is examined us a reflection of consecutivcly formed ijaaiiuw, objccts and occurences in a language thinking which w the rciv'-i.^ of common action of the principles of general ehr/ngc, Uev..'<C'1ii,ifctii as a "unity and struggle of cpposilos-tnaiskion from t,u,.»u!ive ones — a denial of denial.

3; the second chapter of the dissertation an evolution of Views of the iciiv.::' iicholurs, is analysed, linguistic factors of origin and accessing of ihc of the gradnonytny problem in a language ere defined. Tito

bask position of a language gradation research aie formulated.

Li the thud chapitr the gradation phenomenon both in * general system oJ' phonological units of modern Unfcek literary knguage end in ¿ub*y»icins of consonants and vowels eve analysed in-dctnil.

Tiw pi obi ems of gradation in functional (social) loads of phonemes arc risen. Options about possible expedient aspects and tnethods of approaches of grudUonomy research both in the language una speech are given. .

in the fouith chapter the graduonymy is investigated in the aspect of vocabulary units. Specific chapter of the graduonymy. in denotative and cciuiotativc meanings is cleared up. Sernas undergone to gradiitiotl of lexemes and phrasemes ate analysed, and also it is determined that gradual semantic contacts exist not only betwwen 1 lexemes or between phrasemes, but they also may by between phrasemes and lexemes. Peculiarities of gradual semantic contact in the spheres different lixic sematic types of words (parts of speech), are exposed.

Essential signs or gradation rows are defined from the point of view of their number of members (graduonyms), character (increasing or decreasing of sings, guality and quantitity of gradation), sorts of gradation treans and etc. The relevance of graduonymy to synonymy and antonymy is cleared up.

In the fifth chapter the gradatoon in the field of grammar is considered. In the first part of the chapter given, the morphological graduonymy is analysed. In particular, the status of placing parts of sentence according to the gradation peculiarities of concretion-abstraction, the intermediate positions (included third) in the system of parts of speech (independet words-special words-syntactic words) are examined and realising the phenomenon of morphological gradation in every separate case of this tertiary macrosystem as well. To confirm the trueness of the opinon about the existenc of the gradation principle in forming the morphological categories to some degree the category of number and formes of comparative degree is analysed thoroughly and the elements of intensity/weekening of the attribute feature as well.

In the second part of chapter 5 the syntactical graduonomy is researched where the gradation os defined in the sphere of coordinative (homogeneous parts of the sentence), in surbodinating (word phrases), in semantic-structural, communicative-functional, expressive-emoyional formation of simple, complex sentences and those of with direct speech.

Special attention is paid to intermediate phenomena by means of which the syntactical opposition "coordinative relation - subordinating one", '"simple sentence" - "complex one", "compound - coordinative" -compound surbodinative, compound sentence - surbodinating one, "the sentence" - "the compound syntactical integer" - "text" and etc. As a result of which the level of syntax orgonizes in a integral.

An the end of the work the essential signs of language gradation -one of the laws of forming the speech revealing in unique features on phonological and grammar rules.

EywpTMa 12.100 Hycxa. JJaacMH 3 6.T.

y3l№HTH o$ceT Jia6opaTopHflCH. TonnceHT. 0ma3op KynacH, 174. Eocmiira pyxcaT 6epnjian 24.02.97.