автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.08
диссертация на тему:
Художественное мышление и поэтика прозы Садриддина Айни

  • Год: 2002
  • Автор научной работы: Имомов, Махмаисуф Сайдалиевич
  • Ученая cтепень: доктора филологических наук
  • Место защиты диссертации: Душанбе
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.08
450 руб.
Диссертация по филологии на тему 'Художественное мышление и поэтика прозы Садриддина Айни'

Текст диссертации на тему "Художественное мышление и поэтика прозы Садриддина Айни"

ЧУМДУРИИ точикистон ДОНИШГО^И ДАВЛАТИИ миллим тоникис тон

Ба %укми дастнавис

ИМОМОВ МАДМАИСУФ САЙДАЯИЕВИЧ

ы

ТАФАККУРИ БАДЕЙ ВА ПОЭТИКАМ НАСРИ САДРИДЦИН АЙНЙ

10.01.08. IIаза рия и пдабиёт. Матншиносй

Рисола барои дарёфти дарауаи илмии доктори илми филология

езидиум ВАК Россг-т^"

(решение от

г., № - i г --^ ) ¡1

11!!

^Л» степень ДОКТЙРА^аи*и илмй: академик

Щштш^_наук Гму^аммад^он Шакурй

^ачалькнк управления рАК России

Душанбе - 2002

РЕСПУБЛИКА ТАДЖИКИСТАН

ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ

УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

Имомов Махмаисуф Сайдалиевич

Художественное мышление и поэтика прозы Садриддина Айни

10.01.08 - Теория литературы. Текстология

Диссертация на соискание ученой степени доктора филологических наук

Душанбе - 2002

Содержание

Введение .............................................................................3-20

Глава I. Мировоззрение и художественное мышление Садриддина

Айн и.........................................................................21-134

1. Жизненный опыт и формирование мировоззрения Садриддина

Айни................................................................................24-31

2. Учение Ислама мировоззрение Садриддина Айни.......................31-59

3. Садриддин Айни и просветительская идеология.........................59-80

4. Взгляд Айни на политические вопросы региона.........................80-100

5. Отношение Садриддина Айни к революции..............................101-120

6. Садриддин Айни и национальное самосознание........................121-134

Глава II. Композиция и искусство сюжетосложения в художественной

прозе Садриддина Айни.......................................................135-247

1. Композиция и сюжет в дореволюционных произведениях Садриддина Айни...............................................................138-146

2. Композиция и сюжет рассказов и очерков Саддриддина Айни.......146-165

3. Композиция и сюжет повестей и романов Садриддина Айни.........165-247

3.1. «Бухарские палачи» и стиль рассказа в рассказе....................165-173

3.2. Композиция и сюжет повести «Одина»................................173-181

3.3. Социальные конфликты в композиции и сюжете «Дохунда»......181-197

3.4. Композиция и сюжет романа «Рабы»...................................197-213

3.5. Композиция и с южет повести «Ятим»..................................213217

3.6. «Смерть ростовщика» - рассказ о природе и натуре

индивидуума..................................................................218-225

3.7. Композиция и сюжет «Воспоминаний».................................225-247

Глава III. Поэтика портрета в прозе Садриддина Айни.....................248-402

1. Познание героя и традиции изображения его внешности..............250-272

2. Соотношение портрета и характера героя..................................272-301

3. Портрет в структуре образов в произведениях Садриддина Айни.. .301-337

4. Роль портрета в индивидуализации и типизации образов..............337-372

5. Принципы изображения человека и творческий метод писателя.....372-402

Заключение...........................................................................403-402

Список использованной литературы

418-443

муь;аддима...................................................................3-20

БОБИ 1. ЧА^ОНБИНЙ В А ТАФАККУРИ БАДЕИИ

САДРИДДИН АЙНЙ............................................................21-134

1. Та^рибаи ^аёт ва ташаккули ^а^онбинии

Садриддин Айнй.........................................................24-31

2. Таълимоти ислом ва ^а^онбинии Садриддин Айнй..............31-59

3. С.Айнй ва мафкураи маорифпарварй............................... 59-80

4. Назари С.Айнй ба масъала^ои сиёсии минтак,а ...................80-100

5. Муносибати С.Айнй ба инк^илоб....................................101-120

6. С.Айнй ва худшиносии миллй.......................................121-134

БОБИ II. БАНДУ БАСТ ВА ^УНАРИ СУЖЕТСОЗЙ ДАР НАСРИ БАДЕИИ САДРИДДИН АЙНЙ..............................................135-247

1. Сохти банду бает ва сужет дар асар^ои тоинк;илобии

С.Айнй.....................................................................138-146

2. Банду бает ва сужети ^икояву очерк^ои С.Айнй................146-165

3. Банду бает ва сужети циссаву романной С.Айнй................165-247

3.1. «^аллодони Бухоро» ва сабки к;исса андар к,исса.............165-173

3.2. Вок,еияти банду бает ва сужети «Одина»......................173-181

3.3. Мо^арои и^тимой дар банду бает ва

сужети «Дохунда» ...................................................181-197

3.4. Ичтимоъгарой дар банду бает ва сужети

романи «Руломон»..................................................197-213

3.5. Сохти банду бает ва сужети «Ятим»............................213-217

3.6. «Марги судхур» - к;иссаи сиришт ва тинати

фардии инсон........................................................218-225

3.7. Таркиби банду бает ва сужет дар «Ёддошт^о»................225-247

МУ К> АД ДИМА

Рузмаррагии мавзуъ. Ибтидои царни XX дар таърихи инсоният пур аз воцеа^ои тацдирсоз мебошад. Аморати Бухоро ^амчун як чузъи ^омеаи Ча^онй аз ин раванди таърих берун набуд ва аз таъсири вок;еа^ои нави дунё ошкор ё ни^он бархурдор мегардид. Даракаг^ои и слох, отходи, чадидия, муносибат^ои нави исте^солй, таъсиси ^амъшщо, пайдоиши матбуот, дастго^и табъу нашр, вусъати равобити адабиву фар^ангй ва амсоли он^о ба бедории чомеа мусоидат намуда, дар тафаккури мардум та^аввулу габодул ба ву^уд овард. Дар нати^а назари мардум ба зиндагиву воцеият дигар ва арзиіщои маънавию эстетикии ^омеа та^дид гардид.

Раванди нави таърих ба каломи бадеъ низ бетаъсир намонд ва аз огози садаи XX адабиёт мазмуну махрой тоза пайдо кард. Мо^ияти ин навчуй аз он иборат буд, ки инсон ва зиндагй ба таври воцей шинохта шуд, тазоду бархурд^ои ^аёт вок;еъбинона ба тасвир омад, дар маркази тасвир на мазмун^ои хаёливу афсонавй ва мав^ум, балки инсони мушаххас ва манофеи он царор гирифт. Нахустин кушиш^ои шикасти цолабу мизон^ои суннатии адабиёт ба ^амин замон рост меояд ва унсур^ои мундари^авию шаклии анъанавй тачдид ва мазмуну мак;оми нав касб кард. Адибон ба мавзуи таодик; аз мавцеи манфиат^ои замон ба^о дода, ба вуруди мазмуни замон ва сиёсат ба адабиёт вусъаг бахшиданд. Асар^ои Мирзо Сироти Хаким, Садри Зиё, Абдурауфи Фитрат, Абдулцодири Шакурй, Ма^мудхо^аи Бе^будй, Сиддиции А^зй авалин намуна^ои нави адабианд, ки дар таърих бо номи «адибони ^адид» маъруфият доранд. Вале та^диду та^аввули куллии адабиёт ба номи С.Айнй тавъам аст ва дар саргани ин ^ама дигаргуніцо устод меистад.

Доираи фаъолияти С.Айнй фароху пурбаракаг буда, па^лу^ои гуногуни >>аёти маънавиро фаро гирифтааст. Осори у ба дарду ормони

мардум ва ниёз^ои замон ч^авобгу мебошад. Э^одиёти С.Айнй як давраи комили адабиётро ташкил меди^ад ва омузиши он дар муайян намудани аломату хусусият^ои таърихи адабиёти то^ик дар замони нав му^иму боарзишанд.

Дар таэдици осори С.Айнй омузиши ча^онбинй ва тафаккури бадеии нависанда аввалиндара^а аст. Ташаккули ^а^онбинии нависанда ба ду омил асос ёфтааст: аввалан, устод парвардаи суннат^ои адабии гузашта аст ва тафаккури бадеии у дар ^амин замина ба камол расидааст; сониян, С.Айнй ба падида^ои нави адабй созгор омада, дар ^а^онбинии у та^аввулу дигартуни^ои замон бо диди нав инъикос ёфтааст. Бархурди ин ду омил мояи тамоми ^усту^у^ои э^одии нависанда дар иртибот бо вок;еияти замом мебошад.

Мудохилаи нависанда ба чанба^ои гуногуни ^аёти маънавй мизони андешаи уро фарох гардонда, дар афкори муаллиф аз масъала^ои хурди мактаб^ои чаДВД т0 вазъи сиёсии байналмиллалй та^аллй ёфтаанд. Баъзе па^лу^ои ^а^онбинии С.Айнй аз ^ониби му^авдицон З.Ш.Ра^абов, И.С.Брагинский, Р.Фиш, РДошим, М.Щукуров, С.Табаров, А.Сайфуллоев, Х.Асозода, А.Ма^мадаминов, А.Кучаров, М.Ра^абй, М.Абдуллоев, НДотамов ва дигарон таздик; шудаанд. Дар навишта^ои ои^о афкори сиёсй, исло^отхо^й, миллй, озодиандешй ва гайра аз руи мизон ва арзиш^ои замон ба^огузорй шудаанд. Вале ча^онбинй ва тафаккури бадеии С.Айнй ба омузиши муназзаму мукаммал ниёз дорад ва таълифоти атрофи ин мавзуъ нати^агири^ои пурарзишест дар ин самти таздик;.

Ташаккули ча^°нбинй ва тафаккури нависанда ба му^ити сиёсиву и^тимой, фар^ангй, дар ма^муъ авзои тамаддунй вобаста аст. Ботаассуф дар замони шуравй шароити камолоти э^одии С.Айнй бо таъсири идеолотияи ^укумрон дучори та^риф ва шар^и цолабй гардида буд. Махсусан баромади и^тимой, му^ити авлодй, ча^онбинии исломии

нависанда аз назар^о дур монд, ^арчанд таздик;и он^о ба раванди мафкураи замон зиёне надошт.

Бахши мурими ^а^онбинии С.Айниро иртиботи у бо ^адидия ташкил меди^ад. Ма^з нахустин ч[усту^у^ои адабй ва ^аракат^ои исло^отхо^ии нависанда дар махрой чадидия сурат гирифтааст ва камолоти э^одии С.Айнй низ аз ^амин маншаъ ибтидо мегирад. Дарк ва истщболи воцеоти минбаъдаи инцилобй ма^з ба ^амин мабдаъ вобаста буд, вале бо сабаби мухолифати замон бо мафкура ва амали ^адидия гуфтани ин самти фаъолияти С.Айнй мамнуъ ма^суб меёфт. Аз ин ру, ^араёни ташаккули ру^ияи С.Айнй дар мусити тарбия, муносибати у ба падида^ои сиёсй, и^тимой, фар^ангй ва адабй асоси таъйини шахсияти э^одй ва тафаккури бадеии у царор до да шуд.

Таълифи осори баркамоли С.Айнй бахусус наср ба солкой пас аз инк;илоб рост меояд ва мавзуи асосии таздици бадеии С.Айнй вок;еа^ои сиёсии замон царор гирифтаанд. Нисбати та^аллии ин мавзуъ дар асар^ои муаллиф дар адабиётшиносй ба^о якранг аст ва созгории мафкураи ^укумрон ба мундари^аи асар^о ^укми ^амешагй ма^суб меёфт. Аммо вок;еияти ^араёни та^аввули ча^онбинии нависанда якрангй надорад, нишебу фароз ва тазоду бархурд^ои фикрии С.Айнй аз амалу муносибат ба адабиёт, мероси адабй, интихоби мавзуъ, самимияту ба^ои эшон ба ^аводиси гузашта ва имруз равшан мегардад. Мар^илаи замони шуравй, ки к;исми асосии э^одиёти С.Айниро дар бар мегирад, ба муносибати нависанда ба инцилоб ва ^омеаи сотсиалистй иртиботи к;авй дорад ва дарку таодик;и вок;еии он барои муайян намудани па^лу^ои гуногуни э^одиёт ва равиши фикрии у му^им мебошад.

Пас аз со^ибисти^лол гаштани ^ум^урии То^икистон асар^ои С.Айнй дар та^кими давлатдорй ва худшиносии миллии мардум арзиши бештаре пайдо кардааст. Мазмун^ои худого^иву худшиносй ^ануз аз

ибтидои фаъолияти нависанда шуруъ мешавад ва намуна^ои онро дар осори чадидии муаллиф дучор меоем. Замони инк;илоб бозтоби ин мавзуъро бошиддату пурвусъат гардонд ва он тамоми амалу фаъолияти фикрии уро фаро гирифт. Вок;еан, дар таърихи адаби то^ик кам адиберо дучор омадан мумкин аст, ки ба мисли С.Айнй дарду ормони мардуми хешро баён карда бошад. Аз ин ру, андеша^ои миллй ва худшиносй як Чузъи му^имми гщ^онбинии нависандаро фаро гирифтааст.

Умуман, ташаккули ^а^онбинии С.Айнй омузишу таздици комилро мехо^ад ва мак;сади асосй аз доираи назари субъективй баровардани шинохти шахсияти С.Айнй, ^а^онбинй ва тафаккури бадеии у мебошад.

Му^имтарин сифати поэтикии насри эпикй, цолаби асосии шаклии он сужет ва бандубаст ма^суб меёбад. Дойр ба назарияву а^амияти сужет ва бандубаст дар сохтори асари бадей дар адабиётшиносй фикр^ои зиёд иброз шудаанд. Махсусан дар навишта^ои А.Н. Веселовский, А.И. Белетский, В.Б. Шкловский, Л.П. Гроссман, Б.В. Томашевский, М.М. Бахтин, О.М. Фрейденберг, Д.С. Лихачёв, Ю.М. Лотман, А.П. Чудаков, М.Шукуров, С.Табаров, Х.Шарифов, Р.Мусулмонв;улов ва дигарон па^лу^ои гуногуни назарии масъала пурарзиш ба таздик; омадаанд. , _ _

Сужет ва бандубаст аз рукн^ои асосй ва ^атмии асари бадей мебошад. Ин ду рукн дар асари бадей бо ^ам омада ягонагй ва тамомияти асари бадеиро фаро^ам меоранд. Сужет ва банду даст метавонанд аз чанд и--Чи^ат арзиш дошта бошанд: аввалан, арзиши бунёдгарой дар поя ва сохтори асари бадей; сониян, ^унару ма^орати адиб. Дар як санъаткор мувофик;и мацсад ва консеисияи э^одй сужет интихоб менамояд ва дар он муносибат, ^а^онбинй ва ,%унари муаллиф та^аллй меёбад.

Сужет ма^муи во^еа^ои бо я>ам алоцамандро, ки дар асари бадей тасвир шудаанд, мефа^монад. Воцеа асосй иредмети тасвири асари бадей мебошад. Сужет дар асари бадей малому вазифаи гуногун дорад: аввалан,

низом ва робитаи маштщиву мазмунии силсилаи воцеа^оро ба ву^уд оварда, ягонагии амалро таъмин менамояд; сониян, сужет барон та^диди персонажно, та^аллии характери он^о муним мебошад, яъне, иштирокчии асосии вок;еа инсон аст ва тасвири вок;еа барои ошкор шудани олами ботинии персонажно фазой мувофиіфо фаро^ам меорад. Саввум, сужет дар осори бадей зиддиятнои наётиро та^ассум менамояд.

Аломату нишонаи асосии воі^еа, ки бунёди сужетро ташкил меди^ад, зиддият мебошад. Зиддият вок;еаро ба вучуд меорад ва он боиси пайдоиши дигар вок;еаву амал мегардад. Зиддият дар воцеаи тасвиршаванда дар замону макони муайян ^араён меёбад: пайдоиш, инкишоф ва х>алли зиддият, яъне аз байн меравад. Вобаста ба ^араёни зиддият, ^оба^огузории ла^заву нолат^о, амал, иштироки персонажно сурат мегирад. Ду навъи зиддиятнои сужетй маълум аст: якум, зиддиятнои мандуд ва гузаранда; дуввум, нолатнои устувори зиддият.

Воцеанои дар асари бадей тасвиршаванда, ки сужетро ба ву^уд меоранд, байни намдигар муносибати гуногун доранд. Дар баъзе нолатно дар асари бадей як воцеа ё як ла^заи наёт тасвир меёбад ва сужет низ дар асоси намин як вок;еа сохта мешавад. Дар айни замон, сужетное низ Настанд, ки аз ма^муи воцеанои баробарнуцуц бунёд ёфтаанд, нар яке ибтидову инти^о дошта бо рони худ инкишоф меёбад. Дар ин нолат як воцеа сабабгори пайдоиши дигаре намегардад ва он^оро равобити замонй ва маконй бо нам мепайвандад.

Сужет ва санъати сужетсозй намеша дар ташаккулу танаввул аст, бо талаби замон та^дид меёбад ва сабаби пайдоиши асарнои нав мегардад.

Бандубаст низ аз унсурнои муним ва натмии шакли асари бадей мансуб мешавад. Дар адабиётшиносии то^ик муродифнои гуногуни истилон устухонбандй, бастакорй, композитсия, бандубаст фаъоланд ва дар рисола ду мафнуми охир истифода гардидааст. Маънои лугавии

калимаи лотинии композитсия созмон додан, сохтан, танзим ёфтан, шакл гирифтан мебошад. Корбурди калимаи композитсия ба маънои калима^ои сохт, а^зоъ, созмон, нащгаи асари бадей мушобе^анд. Бандубаст дар адабиётшиносй гуногун тавзе^ ёфтааст: сохти зодирии асари бадей, ба мисли к;исм, фасл, боб, банд; ягонагй ва робитаи байни^амдигарии во^ид^о, ^узъ^ои мундари^а ва шакл ва гайра. Бандубаст лузумест, ки барои созмони асари бадей, тартибу танзими ачрои таркибии он, робитаи мантиции ^одисаву воцеа^о хизмат мекунад. Бандубаст ягонагй ва тамомияти асари бадеиро ба ву^уд меорад. Яке аз вазифа,%ои асосии бандубаст он аст, ки а^зои асари бадеиро аз доираи худ берун нагузорад, ба тартибу низом ва к;онун^ои худ тобеъ созад ва х>ар яке аз ин ^узъ^о баёнгари мундари^аи асари бадей бошанд. Яъне, бандубаст цолаби комили асари бадеист, ки тамоми унсур^ои шакливу мундари^авй дохили он бо тартибу низом ва таносуби мантиции замониву фазой 40Й мегиранд. Бунёди бандубастро тартибу низоми тасвири воцеият ва тахайули нависанда, яъне чанбаи сохтории маводи таодик; дар нисбати восита^ои тасвир ташкил меди^ад.

Барои бандубаст дар асари бадей х>адаф ва вазифадои зерин му^им аст: 1.Тарзи ^ойгиршавии ла^за^о, цисм^ои асари бадей. Хар як ла^за, к;исм бандубасти худро дошта дар ма^муъ камолоти бандубасти асари бадеиро таъмин менамояд. Байни к;исмх>ову ла^за^о робитаи устувори мантией вучуд дошта, аз ниго^и замону макон низ бо ^ам алоцаманданд. 2.Бандубаст мазмуну мундари^аро дар шакли муайян чрй намуда, бо тарзи мувофик; ва бе^тар ба хонанда пешнидод менамояд. Идея^ои нависанда тавассути бандубаст рабту низоми мантицй пайдо мекунад. З.Иштирокчии асари бадей инсон аст ва бандубаст барои тартибу танзими иштироки персонажно му^им мебошад. Тибци та^аллии раванди консепсияи асар фаъолияту амали персонажно гуногун мешавад ва аз руи мантик;и дохилии

ла^за^о танзим мегардад. 4.Дар бунёди бандубаст замону макон низ иштирок доранд. Тавассути замону макон во^ид^о ва а^зои гу ногу ни асари бадей робитаи маъной гіайдо мекунанд. Дар бандубаст замони муназзам ^атмй набуда, метавонад замон омехта бошад. Бандубасти х>ар як асари бадей мувофи»; ба ^унар ва гояи асар замону макони мустацили худро мураттаб менамояд.

Дар таъсиси мацоми бандубаст ва сужет дар асари бадей имконоти дохилии жанр^о низ а^амият дорад. Дар асари бадей тибк;и цонун^ои созмонии чинсу жанр^о сужет ва бандубаст тартиб меёбад. Аз жанр^ои хурди бадей то жанр^ои му^ташами эпикй х>ар яке мувофик; бандубаст ва сужет дорад ва дар интихобу созмони он^о нацши арзипдои зстетикии замон му^им аст.

Дар таърихи адабиёти го^ик а^ли ^унар ба чигунагии бандубаст ва сужет тава^чу^и махсус зо^ир кардаанд. Дар анъана^ои адабии гузашта бандубаст ва сужет а^оибу шавцангез сохта шуда, арзиши муассирии асари бадеиро афзудаанд. Дар нати^а арзишу мацоми ^унарии бандубаст ва сужет аввалиндарача гардида, дар асоси як сужет да^^о асар^ои бадей э^од шудааид. Чунин муносибати э^одй сабаби пайдоиши як даста достойной рамном, образной мушобе^ ва сужет^ои ягона гаштааст, ки дар он^о завк;у ^унар афзалият дорад. Ба^с^ои ^унарй сабку мактаб^ои бадеиро ба вучуд овард ва дар маркази ба^с^о аз чумла санъати бандубаст ва сужет к;арор дорад.

Бандубаст ва сужет дар э^одиети С.Айнй ба мар^илаи гузариш аз сужет^ои романтики, таърихии достонй ва омиёнаву афсонавй ба тасвир^ои реалистй рост меояд. Омехтагии унсур^ои романтикй го^о сентименталй, баъзан афсонавй, илова^ои натуралиста и таърихй ва тасвир^ои реалистй асоси насри С.Айнй дар мар^илаи гузариш аз адабиёти аср^ои миёна ба давраи нав ташкил додааст. Аз руи мизон^ои муосири

шинохти жанрии асари бадей вазъи бандубаст ва сужети асар^ои С.Айниро ба ду гуру^ тасниф кардан мумкин аст: асар^ои то шщилоб э^од кардан муаллиф ва асар^ои баъди инцилоб дар замони шуравй таълиф намудаи у. Гуру^и ав�