автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Художественное восприятие и комментирование поэзии Бедила Дехлави

Текст диссертации на тему "Художественное восприятие и комментирование поэзии Бедила Дехлави"

л

( . )

I / А

J

/

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУмХУРИИ ТОЧИКИСТОН

J

ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ ХУЧАНД БА НОМИ АКАДЕМИК

Б. Р. РАФУ РОВ КАФЕДРАИ АДАБИЁТИ КЛАССИКИ

Бо хукми дастнавис

НУРАПЙ НУ РОВ

МАЪРИФАТ ВА ШАРХИ АШЪОРИ БЕДИЛ 10. 01. 03 «Адабиёти мамалакатхои нави хоричй» (Адабиёти классикии тоник)

Рисола 6а рои дарёфти дар а чаи илмии номзади илмхои филологи

Рохбари илмй: доктори илмхои филологи,

профессор А. Насриддинов

Хучанд - 2002

НАКШАИ КОРЙ

МУЦАДДИМА ...................................................................3

БОБИ АВВАЛ. Маърифати ашъори Бедил еа

омилхри он..............................................................................10

Фасли аввал. Партави Цуръон в а х;адис............................10

Фасли дуввум. Мактаби фикрй ва заминахри

тацаввули он .........................................................................26

Фасли саввум. Рамзхри ирфонй ва фалсафй...................44

Фасли чах,орум. Ч^илваи замон ва зиндагй

дар ашъори Бедил.................................................................61

Фасли панчум. Вожах,о еа ибороти калидй,

услуб еа забон........................................................................66

БОБИ ДУВВУМ. Усулхри тафсир еа шарх,нигорй

бар ашъори Бедил..................................................................83

Фасли аввал. Тафсирх,ои дохилии шеъри Бедил .............86

Фасли дуввум. Шурух,и шифох,й..........................................91

Фасли саввум. Шарх,нигорй дар к,арнх,ои XVIII- XIX..........95

Фасли чах,орум. Шарх,нигорй дар царни XX.......................118

ХУЛОСА ...................................................................................149

КИТОБИЁТ...............................................................................153

МУЦАДДИМА

Х,ануз дар авоили куруни чордах; ва понздах; рух;ияи тоза ва шаба^аи гардиши чадиде дар уфуки адаби форси давр мезад, ки аз та^аввулоти нав ва милоди инкилобе дар шеъри форси мужда медод. Дар ишорат ба ин нукта Устод Сайд Нафисй дар асари хеш "Таърихи назм ва наср дар Эрон ва забони форси" нигоштаанд: " Дар к,арни дахум дар Х,индустон асоси сабки махсус дар шеър гузошта шуд, ки ба номи сабки х;индй маъруф шудааст ва ин сабк аз равиши хоси шоирони сам-булизми к,арни х,аштум, махсусан, Камоли Хучандй, Фахриддини Ирок,й ва Хрфизи Шерозй берун омад ва шоирон дар истеъмоли киноёту ис-тиорот ва маонии дак,ик, ва нозукбаёнй ва ишора ба мисол ва истило^оти хос беш аз андоза руй карданд" ( 58,78 -79).

Албатта, ин милоди рух,ияи нави шеърй ба чанд авомили му^им иртиботи ^авй дошт.

Нахуст, он ки шеъри форси дигар наметавонист, бо рух,ияи кух,ани хеш зиста бошад ва дар он к;олаби маъниофарй ва мазмуну мух;таво, андешаронии сабки мозй к,адам ба суи фардо гузорад.

Дуввум, дигар касе баъд аз Х,офиз наметавонист, ки газали ноби форсиро ба он салобату тароват ва тарзи гуфтори у сароида "аз рухи андеша ник,об" кушояд. Зеро шеъри форсй дар гуфтори Х,офиз дар маоричи сабки ирок,й мезист ва х,ар ки баъд аз вай бо рох,и тайкардааш к,адам гузошт, бегумон дар шуои шах,омат ва бузургии суханаш хира монд.

Саввум, дигар азх;они адабй, ки ба соддагиву равонй муътод буданд, к,обили тавах,>^ум дар х,исори одот ва к,олабх,ои лешина набуданд. Шуарои х,амасри Х,офиз низ аз ин нуктаи мух,им огох,й пайдо намуда, тамоюле суи тах,аввул ва гардиши рух,ияи шеър карданд. Гуфтаи Устод Сайд Нафисй дар идомаи сухани боло х,ак,ик,ати ин амр аст: "... ва пояи сабки х,индй ва бештар аз хусусиёти он нахуст дар гуфтори шуарои сабки ирок,й чун, Хрфизи Шерозй, Камоли Хучандй, Камолиддини Исмоил ва бархе дигарон гузошта шуд" (58, 456). Аз ин

баррасих;о мушаххас мегардад, ки тибк;и заруроти пешомада дар аз^они адабй низ тах;аввул ва татаввуре мебоист ва тавре зикр гардид, шабах;аи он х,ануз дар асри Х,офиз гардиш мекард.

Натичаи авомили пешомада буд, ки адабиёти форсй аз сарх;ади сабки кух,ан берун омада, ба марзи сабки нави гуфтор - сабки х;индй вуруд гардид.

Рочеъ ба мух,имтарин мушаххасот ва вижагих,ои шеърии ин сабки адабй ва имтиёзу тафрик,аи он аз сабкх,ои мок,абли адаби форсй тах,к,ик,оти зиёде ба сомон расидааст, ки ниёзе ба такрори онх,о дар рисолаи мо намемонад. Вале дар марчаи гуфтор манзури мо аз тах^и^и заминахри тавлиди сабки х,индй пеш аз х,ама тафири зухури Бедил барин шоири мук,тадире мах,суб мегардад ки дар адабиёти форсй инк;илоби фикриву сабкй барангехт. Аз суи дигар, барои ба вучудоии шахсияти ^унарии Бедил низ ин авомили му^им ва замина^ои тавлиди сабки Х.ИНДЙ таъсири афзуне гузоштанд.

Добили тазаккур аст, ки баробари зух,ури сабки х,индй дар ^аламрави он шуарое руи кор омаданд, ки мух,имтарин вижагих;ои ин сабки адабиро бо гунах,ои мухталиф дар ашъори хеш мунъакис намуданд. Дар ин замина, метавон аз Бобо Фигонии Шерозй, Соиби Табрезй, Урфии Шерозй, Толиби Омулй ва махсусан шуарои форсизабони Х,ИНДУСТ0Н Гании Кашмирй, Фонии Кашмирй, инчунин Калими Кошонй, ки дар к,аламрави Х,инд ба cap бурдааст, ёдовар шуд.

Дар радифи ин шуарои мук,тадири шомили сабки х,индй, ки дар ашъори эшон мухтасоти ин сабки адабй афзалият пайдо карда буд, марде руи кор омад, ки шеър ва тарзи сухангустарии сабки х;индиро ба сарх,ади махсус кашид ва бо тах,аввулу татаввури андешаву ва тафаккури хеш сар^ади шеъри форсиро мустак,ар гардонид. Ин дарёнаварди х,ак,ик,ии сухангустарй Мирзо Бедил буд, ки миёни шуарои сабки х,индй ба тарзи гуфтори махсуси хеш маъруфияти хоса пайдо намуд. Вале заминах,ои аслии ба ин марзи хосаи сухангустарй сох;иб гардидан ва ба мух,имтарин мухтасоти шеърй дар ашъори шуарои

фавкуззикр гузошта шудааст.

Бедил дар партави ин ду авомили мух;ими адабй, чун шоири навпардоз мухтасоти сабки х,индиро ба авчи хеш расонида, дар крлаби онх,о тачдиди назар кард ва тафаккури тозаи хешро рехт. Дар каломи худ зист ва бо рох,и хеш к,адам зад то "хоричи абнои чине " гардад. Чунонки худи у мегуяд:

Хоричи абнои чине аст он, ки мавзун мешавад,

Цатра то гардад гух,ар аз бахр берун мешавад (7, 34).

Ин ч,о суоле пеш меояд, ки оё барои тавлиди Бедил барин шоир сох;ибсабк ба чуз ду авомили к,аблан зикр гардида, омилхри дигаре низ ёварй намудаанд? Барои дак,ик; намудани ин масъала назаре ичмолй ба мух,имтарин мушаххасоти шеъри Бедил хеле мух,им аст. Зеро аз дигар тараф тах,к,ик,и масъалаи мазкур дар такрири илали мастур мондани аксари андеша ва афкори шоир, мавчудияти ками шурух;и ашъори у ва баррасии авомили маърифати андеша ва афкори Бедил кумак намуда, моро ба асли тах,к,ик,и матолиби рисола мепайвандад:

Мушаххасоти шеърии Мирзо Бедил, ки дар боло аз онх,о ёд намудем, зарурати омузиши чараёни маърифати ашъори шоир ва авомили ёвари маърифатиро пеш меоварад. Зеро аносири мух,имтарини маърифати ашъори Бедил ва раванди шарх,нигорй бар ашъори у то ба х,ол ба таври бояду шояд омухта нашудааст. Албатта, омузиши ин масъала, пеш аз х;ама, ба чараёни худи шар^нигорй иртибот дорад. Чунки то ба имруз шурух,и комиле бар ашъори Бедил ба нудрат вомехуранд. Баробари ин аксари шурух, ё хислати шифох,й доранд ё ба абёти чУД°гонаи шоир навишта шуда, сурати комили шурух;и чомеи ашъори Бедилро ифода карда наметавонад.. Аз ин ру, мавчуд набудаи шурух,и чомбъ ва мукаммал мучиби таваччух,и ками мухщк.икрн ба та^и^и раванди маърифат ва шарху басти ашъори Мирзо Бедил гардидааст. Дар ин миёна таэдикрти Устод Айнй ва адабиётшинос

Абдулманнон Насриддинов истисност. Зеро дар монографиям устод Айнй "Мирзо Абдулк,одири Бедил" ва рисолаи "Маърифат ва шарх,и адабиёт" - и Абдулманнон Насриддинов ба масоили умумии маърифат ва шарх,и осори Бедил, мавчудияти макотиби Бедилхонй дар Самарканду Бухоро ва Хучанд таваччух, зох,ир гардидааст. Аз ин 40 метавон нигоштахри эшонро >^амчун кушиш^ои аввалин дар шинохти Бедил ва чараён шар^у тафсири ашъори у шуморид.

Тах,к,ик,оти дигар мух,ак,к,ик,они осори Бедил чун Салохуддин Салчук,й, Х,асан Хусайнй, дуктур Абдулганй, Набй Ходй, Шафеии Кадканй ва дигарон бошад, барои кашфи бархе аз матолиби шоир ва Чанбах,ои мухталифи ашъори шоир кумак мерасонанд.

Аммо агар ба раванди умумии шар^нигорй бар ашъори Бедил мутавачче*, гардем, му^аррар мешавад, ки шарху басти ашъори шоир >^ануз дар замони худи у огоз ёфта буд. Вале бештари ин шурух, хислати шифох,й дошта, натоичи шарху басти онх,о то замони мо нарасидаанд. Танхр аз руи мавчудияти тафосири баъзе мусталехрти ирфонию фалсафй, ашёву матолиб дар ашъори Бедил ва ахбори бархе аз сарчашмах,ои боэътимоди ба рузгори шоир таълифгардида ба х;ак,ик,ати мавчудияти шарху тафсири шифох,ии афкор ва ашъори у дар мах;офили адабй боварй х,осил намудан мумкин аст.

Таваччух, ба раванди умумии шарх,нигорй бар ашъори Бедил бозгуи он аст, ки нахустин шурух,и китобии мавчуда бар ашъори у низ дар заминаи х,амин гуна маънидодкуни^ои чудогонаи шифох,й зухур кардаанд. Шар^и абёти чудогона аз чониби Ах;мади Дониш ва Зуфархон Чав^арй ва дигар шуарои пайрави Бедил х,овии ин х.ак.ик.атанд.

Вале имруз бо такомули тафаккури чомеа ва афзудани таваччух, бар шарху басти ашъори Бедил заминах,ои бавучудоии шурух,и чомеъ бар ашъори Абулмаъонй фарох,ам омада истодааст. Ин такомули маънавии шинохти афкор ва ашъори Мирзо Бедил масъалаи таваччУ^ ба омилх,ои асосии маърифати ашъори вай, замина^ои хоса ва равиши шарх,нигорй бар ашъори уро xßp чй бештар талаб менамояд. Аз ин

лих;оз, дар марх;илаи тозаи шинохти андеша ва афкори Бедил тадак.и равишх;ои асосй ва мух;имтарин омилх;ои маърифати шеъри вай амри мах,суб мегардад. Чунки дацик, намудани масоили асосии равиши шар^у бает ва маърифати ашъори шоир ^амчун василаи дастури ^а^ик.ии шарх,нигорй ва фах,ми дак,ик,у сах,ех,и матолиби шоир хидмат менамояд. Дар х,оле ки ниёз ба тафсир ва маънидоди ашъори Бедил зиёда буда, марх,ила ва шароити мусоид барои маърифати асил ва фах;ми х;ак,икии афкору шеъри у фаро расидааст.

Ба ин нисбат, маърифати ашъори Мирзо Бедил ва авомили мухами он, ки дар рисола пешнихдц мегардад, барои так,арруби афзун пайдо намудани шорех;они баъдина ба афкор ва асолати маънавии ашъори шоир ба сифати дастури мух,им хидмат хох,ад намуд. Таваччух, ба раванди таърихии шарху басти ашъори Бедил бошад, зинах;о ва дарачаи фах,миши шеъри шоирро дар адвори гуногуни таърихй мушаххас намуда, арзиши онх,оро х,амчун заминах;ои асосии фах;ми андеша ва афкори Бедил ва равишхри шинохти у дар оянда мук,аррар менамояд. Аз ин чих,ат омузиши маърифати ашъори Бедил ва чараёни шар^у басти он сох,иби ах,амияти мух,ими илмй буда, чих,ати дарки мох;ияти >^унар ва Чахрнбинии шоир, фах;ми матолиби у, тах^и^и шеваи сухангустарй ва услубу забони вай арзиши хеле зиёд дорад. Аз суи дигар, таадрткрт густардаи масъала имкон медихдд, ки дарачаи омузиш ва фах;миши ашъори Бедил ва меъёрх;ои шарх;нигорй ба он муайян карда шавад, ки барои адабиётшиносии имруз хеле мух;им мах;суб мегардад,

Максад ва вазифахои рисола. Макради асосии таълифи рисола тах,к,ику баррасии мух;имтарин масъала^ои назарии маърифати ашъори Бедил ва усулх;ои шарх,у басти ашъори у аз замони зиндагиаш то имруз, шурух,и мухтасар ва комиле, ки бар ашъори шоир нигошта шудаанд, инчунин баррасии дастовардхри асосии шорех,они Бедил дар ч°Даи шинохти андешаву афкори у мах;суб мешавад. Ба иллати он ки бо зух;ури шеър ва шахсияти Бедил дар к,аламрави адабиёти форси гардиши куллие дар ин сарзамини сухан тазох;ур намуд, дар робита ба ин дар

назар шрифта шуд, ки меъёр^о ва замина^ои асосии маърифати ашъори шоир дастабандй ва таэдику баррасй ёбанд. Гузашта аз ин, талабот ва усулу меъёрхри шар^нигорй, ки барои тафсиру маънидоди адабиёти гузаштаи мо мук,арар гардида буданд, комилан чавобгуи талаботи маърифати осори Бедил буда наметавонистанд. Аз ин нигох,, шартан мук;аррар намудани мух;имтарин авомили маърифати шеъри шоир ва баррасии ичмолии онх,о аз ахдофи асосии дар назди худ гузоштаи муаллифи рисола мах,суб мегардад.

Сарчашмахои тахкик. Сарчашмахои асосии таълифи рисола Куллиёт комили Мирзо Абдулкрдири Бедил (нусхаи чоп сангии Х,индустон), нусахи дастнавис ва чопии Девони шоир, шурух,и дар дастбудаи осори у, тазкирах;ое, ки бар рузгори шоир навишта шуда, маводи муътамадеро рочеъ ба зиндагй ва осори Бедил фаро гирифтаанд, инчунин тах,к,ик,оти му х,ак^ик,они ах,вол ва ашъор вай мебошанд.

Методологияи тахкик. Асоси назарй - амалии усулхри тах;к,и^и рисола принсипи тах;лили мукрисавй - таърихй мебошад. Х,амчунин зимни таълифи рисола аз усул^ои тах^икотии олимони ватаниву хоричй, чун Э. Бэртельс, Браун, Салохдцдини Салчу^й, Шафеии Кадканй, Асадулло Х,абиб, Расул Хдцизода, Худой Шарифов, Абдуманнон Насриддинов ва дигарон истифода шудааст.

Навоварихои илмии рисола. Дар рисола бори нахуст дар адабиётшиносии точик масъалахри назарии маърифати ашъори Бедил ва мух,имтарин авомилу талабот бар он, раванди умумии шарх,нигорй бар осори шоир ва усулу чараён^ои он аз замони Бедил то ба имруз мавриди тах.к.ик.у баррасй к,арор гирифтааст. Муаллифи рисола дар заминаи тадкщи матолиби аслии рисола кушидааст, ки тах,аввули мактаби фикрии Бедил ва заминахри тах,аввули он, инчунин истилохрти хосаи фалсафй ва ирфонии ашъори шоир ва нак,ши онхр дар чараёни маърифати матолиб Бедил, калимаву иборот ва тарокиби калидй, забони ашъори шоирро х,амчун рукни мух,ими маърифати шеър арзёбй

намояд. Шарх,у басти аксари истилохрти хосаи фалсафй ва ирфонии ашъори Бедил дар к,иёс бо фарх.ангхри ирфонй, кашфи маъонии хосаи мавриди назари шоир, тафсиру дастабандии ибораву таркиботи шоиронаи Бедил дар рисола аз нахустин кушиш^о дар шинохти хунари шоирии Бедил ва мукаррар намудани усулх;ои танзими фарх;анги таъбирот ва таркиботи шеъри у дарак медих,ад.

Арзиши илмй ва амалии рисола. Хулоса^ои илмии муаллифи рисола имкон дорад, ки дар адабиётшиносй, забоншиносй, фалсафа ва гайра мавриди истифода к,арор гиранд. Махсусан, боби нахустини рисола метавонад, ки ба х,айси дастури мух,им дар чараёни баъдинаи шарх,нигории ашъори Бедил хизмат кунад. Х,амчунин маводхри рисоларо барои таълифи таърихи адабиёти то^ик, махсусан адабиёти форсизабони Х,индустон, таърихи адабиёти суфия, кутуби фалсафй, таълифи фарх,ангх,ои ирфонй, рисолах,ои илмии забоншиносии таърихй истифода бурдан мумкин аст. Имкон дорад, ки аз рисола зимни хондани сух,батх;о, навиштани корх;ои дипломиву курсй дар факултах;ои филологй ва дарсх;ои таърихи фалсафа ва забон ба кор гирифта шавад.

Апробатсияи кор. Рисола дар мачлиси кафедраи адабиёти классикии Донишгох,и давлатии Хучанд ба номи академик Б. Р. Рафуров, сексияи адабиётшиносии Шурой илмии назди ДДХ мух,окимаву баррасй гардида, ба х,имоя пешни^од шудааст.

Аз руи мавзуи рисола дар машваратх,ои илмии кафедра ва конфронсх,ои олимони чавони вилояти Сугд маъруза хонда шудааст. Нуктах;ои асосии рисола дар якчанд макрлаву тезисх,о, ки дар мачмуаи мак,олах,ои илмй мунташир гардидаанд, инъикос ёфтаанд.

Сох тори кор. Рисола аз мук,аддима, ду боб, 9 фасл, хулоса ва ферх;расти адабиёти истифодашуда иборат аст.

БОБИ I.

МАЪРИФАТИ АШЪОРИ МИРЗО БЕДИЛ ВА ОМИЛ^ОИ ОН

Мусаллам аст, ки барои гановати маънавии шеъри худ шоир аз авомили зиёде ба^ра мегирад. Мачмуи донишх,о, бардоштхре, ки шоир аз рузгор ба даст меорад, бешак дар ашъори вай нак,ши худро мегузо-ранд. Аз чониби дигар, шоир зодаи фазову вак,ти муайян аст ва шеъри у низ дар доираи замону макони муайяни зиндагй тавлид мешавад. Агар ба мо^ияти аслии шеър мутавачче^ гардем, мук;аррар мегардад, ки вай акси яке аз х,олоти равонии инсон - тафрех, ва ё андух, аст. Аз ин ру, мачмуи донишхр ва сабак^ое, ки инсон аз рузгор мегирад, барои ифодаи зеботар ва самимонаи он х,олот ёвари андешаи шоир хох;анд буд. Бар ин вач^,он>ф зимни ибрози назар ба ашъори шоир pax, ёфта, вучуди шеърро аз х,икам, сабак,и зиндагй, бардоштх;ои вок,еона ва х,ар чизе ки аз он шоир бахра гирифтааст, саршор месозанд. Ин нуктаи мух;им водор менамояд, ки х,ангоми маърифати ашъори шоир авомили мазбурро ба назар гирем. Танх;о ого^й аз савияи дониши шоир, зиндагй ва рузгори вай, омилх;ои ба шеър таъсиргузоранда метавонад, моро ба маърифати сах,ех,и матолиб бирасонад.

Мирзо Бедил низ х,амчун шоир ба^ри гановати ашъори хеш аз авомили афзуне ба>фа гирифтааст, ки танхр бо назардошти ин авомил мо метавонем ба фах;ми дак,ик, ва сах;ех1и матолибаш бирасем. Бо мак,сади тадак.и амик,и чанба^о ва заминахри аслии маърифати ашъори у омил^ои мазкурро дар чанд фасл баррасй хо^ем намуд.

Фасли аввал. Партави К,уръон ва х,адис

Адабиёти форсй тули куруни зиёд чавх;ари аслии хешро бо зевари х,иками куръонй биороста, дар партави сухани Худованд пурбор гардид. Хатто аглаби шуаро х,адафи аслии хешро аз шеъргуй анчоми х,амди Худованд дониста, шеърро оинаи каломи Х,ак; ва а^одиси набавй шумори-

даанд. Ба ин васила буд, ки тавассути ашъори хеш эшон нак;бе дунболи маърифати Кирдугор кандаанд. Дар натича аз партави Куръон ва а^одиси набавй мазомини касире халк, шуда, пайкари шеъри форси аз фаязони сухани Худованд мамлу ва ганй гардид.

Мах,з, х,амин нусрату нузх,ати оёти куръонй ва ахдциси набавй аз маърифатгари ашъор ого^ии комиле аз Куръон ва а^одисро талаб менамояд, то ба дарки сах,ех,и матлаби шоир бирасад. Аз ин лихдз, х,амеша шоре^он зимни шарху басти мутуни адабй кушидаанд, ки Куръон ва ^адисро чун мух,имтарин меъёри фа^ми матолиби шоир к;арор дих,анд. Дар аксари шурух,и осори барчастаи адаби форсй шорехдн дар табйини дак^и фаязони Куръон э^тимом �