автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Исследование исторического романа Т. Сыдыкбекова "Кок асаба".

Полный текст автореферата диссертации по теме "Исследование исторического романа Т. Сыдыкбекова "Кок асаба"."

Г> и Vг!

_ п п':'?

О 4 — 11 ■ ■ • '

КЫРГЫЗ РЕСГГУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ БЕРУУ, ИЛИМ ЖЛИА мдцлният министрлиги

Кыргыз мамлекеттик улуттук университета Адистештирилген Кецеш Д. 10.97.55

Кол жазма укугунда

ТЕМИРОВА БАКТЫГУЛ ТАЖИБАЕВНА

Т. СЫДЫКБЕКОВДУ11 "КОК АСАБА" РОМАНЫНЫН К0РК0М НАРКЫ

Адистеткени: 10.01.01 - кыргыз адабияты

Филология илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасын изденип алуу учуй жазылгап диссертацняньш

Авторефераты

Бишкек -1997 жыл

Иш От мамлекеггик университетинин кыргыз жана чет элде'р адабияты кафедрасында аткарылдм.

Илимий жетекчи: филология илимдеринин кандидаты,

профессор, Кыргыз Республикасынын бшшм беруусуне эмгек сицирген кызматкер Ж. Шериев

Расмий оппоненттер: 1. Кыргыз улуттук илимдср акадсмиясынын муче - корреспондента, филология илимдеринин доктору, профессор А.С. Садиков

2. филология илимдершшн кандидаты, доцент К Д. Даутов Жетектеечу мекеме: Бишкек гуманитардык университета,

адабият кафедрасы Иш 1997-жылдын /ЯмС^Л^-Х- саат_ /У

[л-О

К1.трплз Реснубликасыныи Улуттук университетинин алдындагы филология илимдеринин доктору (кандидаты) деген илимий даражапьг ыйгаруу боюнча тузулгои Д 10.97.55 шифриндеги Адистештирилген Кецештин жыйынында корголот.

Автореферат таркатылды,

Диссертация менен Кыргыз Республикасынын Улуттук университетинин илимий китепканасынан таанышууга болот.

Адистештирилген Кецештин окумуштуу катчысы, филол. илим. кандидаты: Рыскулова Ж.

иштин жалпы мтаездэмесу

Азырк1.1 учур бардык маселелерди элдин тупку тарыхы, басып еткон жолу менеп байланьппта карооиу талап этил жатат. Кыргыз оддуу байыркы калктар ез тарыхып, корком свз енерун кайрадан аддаштырып, откену менен бугункусун тутумдаштыра синтездеп, тарыхый-эстетикалык чен-елчем менен караштырып, жалпы адамзаттык мадапий процесстеги ордун аныктоо мумкунчулугуно ээ болду. Бул проблеманын чечилиши эки жол менен ишке ашаары белгилуу. Биринчиси, илимий негизде, экинчиси, керкем енор чыгармалары аркылуу (мисалы, "Манас" эпосу менен байланышкан руханий туундуларды эске алып керуцуз) алга карай тынымсыз кыймыл-аракетте болуп турат. Дал ушул жагынан алганда бугунку руханнй кырдаал "Кыргыз адабиятын "Манас" эпопеясынан Чынгыз Лйтматовдун эпосутга" чейгагки доорду терецден, башкача одуттон карап иликтенишине, роман жапрынын жацы тилкеде вггугушуне жана мурунку мезгилдеги "жабык" ден эсептелинген темалардын жоюлушуна жол ачты.

Азыркы учурда кыргыз романистикасы идеялык-тематикалык, эстетикалык чектерин кецейтип, керкем ой жугуртуунун традшщяларынын жацылаиуусун башынан еткеруп жаткан кез.

Тарыхьш жанр коомдук онугуунуп кыртышында корком чыгармачылыктын бир бутагы катары эстетикалык бийиктикке кетерулуп бара жатат. Ошондой болсо да тарыхый жанрдын негизги . принциби, спедификалык ботопчолугу отконду тарыхый-социалдык, керкем-эстетикалык позидхмдан карап, адам менеп коомдун карым-катнашын, бардык туриаты менен керкем чындыкта ачып беруу менен мунездвлет. Аны шгиктее учурдагы адабият илимшпш кун тартибиндеги маселелеринин бири.

Теманын актуалдуулугу. Виз озубуздун диссертациялык эмгегибизде Кыргыз Реснубликасынын Баатыры, академик жазуучу Т.Сыдыкбековдун "Кок асаба" ромашлн шшктеого арнадык. Лиы негизинен уч иозициядан тапдап жана жалпылаштырып берууго аракеттендик. Мындай жагдай иштин жалпы илимий логикасы менен шартталгандыгын белгш1ей кетуу жеидуу. "Как асаба" жарыкка чыккандан тарта адабий коомчулукта анын жанрдык табияты, идеялык-коркемдук езгечелугу тууралуу ар турдуу квз караттар айтылып келе жатат. Ошоидуктан "Квк асабанын" улуттук корквм онугуудогу ордуи, керквм наркын, эстетикалык касиетин, суреткердин откои менеп келечекке карата коз карашын, жалпы адамзаттык философиялык-тарыхый ой жугуртуусун иликтее эмгектин учур учун зарылдыгын аныктайт. Улуттук адабгаттын арсеналыида тарыхый чыгармалардын изилдениши кыргыз илими учун жацылык экендиги эч кимге жашырын эмес.

Диссертациянын максаты жана милдсттери. Илимий изилдевнун максаты Т.Сыдыкбековдун "Кек асабасын" тарыхый чыгарманын дефинициясына туура келген жанрдык табиятын корсотуу менен романдын идеялык-тематикалык мазмунун терецден ачьш беруу, образдык системасын талдоо, жазуучупун жекече стилдик чеберчнлигине баа беруу болуп саналат.

Изилдеенун иредмети. Дисссртадшиплк иштин объектной катары Т.Сыдыкбековдун "Кек асаба" романы алынды.

Проблеманын мазмунун ачуу ишинде байыркы доордун адабий мурастары менен "Манас" эпосуна кайрылын, улуттук соз онорунун еиугушу, профессионалдык децгээлипин жогорулашындагы таланттуу суреткер катары Т.Сыдыкбеков, анын "Кек асаба" романынын коркем синтездик ролун корсотуу аракетн жасалды.

Изилдееиун методологиялык негизи катары дуйнолук адабият таануу илиминин жетишкендиктерине, белгилуу ата мекен жаиа чет елколук окумуштуулардын фундаменталдуу эмгектериие таяидык. Кьфгыз илимпоздорунуи Т. Сыдыкбековдуп чыгармаларын иликтеген эмгектер, коп кырдуу коз караштар эске алыпды.

Иштип илимий жацылыгы. 1. "Кок асаба" романын биринчи жолу системалуу жаиа комплекегуу талдоо.

2. Чыгарманын тарыхый жанрга таандык озгечолукторун аныктоо.

3. Роман жонундегу ар турдуу коз караш, позицияларды системалатптьтрып, жекече пикирди билдируу.

4. "Кек асабанын" поэтикалык табиятына баа беруу.

Илимий иштип теориялык жана практикалык мааниси. Изилдоонун материалдары кырп.тз ромапистикасынын коркем тажрыйбаларын мындаи ары терецдетип уйронуудо, жогорку окуу жайларында Т.Сыдыкбековдун чыгармачылык ишмердуулугун, суреткерлик чеберчилигин ездоштурууго байланыштуу атайьш курстарды жана семипарларды отуудо коп пайдасы тиет. Басылып чыккан китепти студепттер, аспиранттар, мектеп мугалимдери жана жаппы эле адабият пзилдоочулерго сунуш этсе болот. Эмгек тарыхый жанрдагы чыгармаларды окуп-уйро1гуунун, талдоонун улгусунун ролун ОТ0ОГО КОМОКТОП1ушу мумкун.

Игатип апробациясы.

Диссертадиялык иш Ош момлекеттик университетинин 1шргыз жана чет элдер адабияты кафедрасында жана Кыргыз мамлекеттик улуттук университетинин улуттар адабиятынын теориясы жана тарыхы кафедрасында талкууланган.

Ин1тин негизги мазмутгу республикалык басма сез беттеринде, жыйнактарда жарыяланган. Мындаи сырткары диссертациянын бир катар проблемалары боюнча конференцияларда: Мамлекеттик тил,

анын изилдешшшне арналган республикалар аралык илимий-теориялык конфсренд1мда (1994), "Внедрение новых технологий в учебный процесс как средство повышения качество обучения" деген республикалык илимий копференцияда (1996), "Проблемы гуманизации общество. Теория и практика преподавания мировых языков" аттуу Ош шаарында 1997-ж. май айында вткерулгон илимий-практикалык копференцияда; фшюлогиялык изилдеелордун актуалдуу маселелери: "Ош-ЗООО" жана ОшМУ-50" мааракелерине арналган республикалык шгимий-ирактикалык копференцияда (1997) жана "Кок асаба" романынын корком наркы" (Бишкек, 1997) деген монографияда жарыялаиган.

Иштин структурасы. Диссертациялык иш кирипгуу болумунен, уч главадан жана корутунду менеп библиографиядан турат.

изшщеенун негизги мазмуну

Диссертациянын кирипгуу белумундо кыргыз

ромапистикасындагы тарыхый жанрдын изилденшп абалына кыскача муноздоме берилет жана анын коркем енугуудогу ролу женунде соз козголот.

Теманын актуавдуулугу, максаты жана милдеттери, диссертациянын структурасы, илимий жацылыгы апыкталып, методологиялык негизи, практикалык мааниси белгиленет Биринчи глава. Дуйнелук адабияттыи тарыхында тарыхый роман керкем онугуунун озгечо бийиктиги катары дайыма бааланып келген. Бул бир жагынан роман жанрынын эстетикалык табиятынын социалдуулугу же тарыхьшлуулугу менен аныкталса, зкинчиден, тарыхый тематика романдык ой жугуртуунун бийиктиги менен ажырагыс бирдикте каралгандыгында.

Советтик доордо 50-жылдарга чейин тарыхый романдар катары эд коруиуктуу личностторду башкы каарман катары караган чыгармаларды эсептоо тепдепцтсы вкум сургегг. Роман жанрьпга коюлгап мындай талап бир жагынаи тарыхый-социалдык тематикалык нландагы аналитикалык чыгармалардып жазылышып чектесе, экинчи жагынан, элдин откоп турмутуи образдык концептуалдык багытта ачып берууго кецири мумкундук берген эмес. 60-жылдардын экинчи жарымынан баштап, жалпы орус адабиятын айтпаган ченде да, ошол кездеги советтик чыгыш соз искусстпосунда элдин тарыхына кайрылуу бир кыйла жанданып, кыймылга келе багатаган.

Лр кандай корквм прогрессти аныктагап ичденуу тенденциясы его маанилуу, кайталангыс этаптуу чыгармалардын жаралыты менен тикелей байланышта каралары талашсыз. Туркий тилдуу адабияттардагы тарыхый жанр жаатындагы озунчэ бир жылдыз сым;ш кереметтуу жанган руханий деолотубуздогу ири окуя классик;шык керкем ачьи1ыш атактуу М.Луэзовдун "Абай жолу" романына таандык. Чыгыш элдеринин адабиятындагы тарыхый тематиканын жанданышы ошол улуттардын езун-озу андал билуусу адамзат тарыхында ээлеген ордун таразалаи, кылым аратыгындагы элдин турмушгук тажрыйбасын мезгил иргоосуно тушурун, адамзат тагдырын коркем копнепдш1 катары ачып беруу менен байланыштуу.

Жогоруда аталган мезгил аралыгында Айбектин "Навои", П.Кадыропдун "Улукбектин казынасы", Т.Кайыпбергенов;]ун "Каракалпак дастаны", И.Есенберлиндин "Кочмендор", "Алтын ордо", А.Нурпеисовдун "Кан менен тер", А.Кекилбаевдин "Легенданын соцу" сыяктуу тарыхый романдары жарык керду. Ушул эле библиографиялык тизмеге тематикалык жактан жакын С.Бородиндин "Самаркан жылдыздары", В.Яидын "Чынгызхан" трилогиясы, И.Калашникоидун "Каар заман" чьтгармадары кошулат.

Тарыхый жанрдыы мындай бараандуу кеч еабында Т.Касымбекопдун "Сынгаи кылычы" турмушту эникалык кед арымда корком чагылдыруу жагынан киргиз адабиятында жады бийиктик катары бааланып, туруктуу ез ордун ээлегендиги белгилуу. 60-жылдардын аяк ченшзде орошон жазуучу Т.Сыдыкбековдун "Кек асабасынан" узунду (журналдык варианты) жарыялаиа баштаган. Ошентип, 60-70-жылдарда жаралган тарыхый романдарды жалиы жонунан карап кореек, алар негизинеп казак, озбек, кыргыз элдеринин ХН-ХУ жана ХЖ кылымдын баш чениндеги коп кырдуу турмуш окуяларын камтыгандыгын байкайбыз. Ал эми Т.Сыдыкбековдун "Кек асабасы" турк тнлдуу адабияттардын ичинен алгач ирет биздин эранын У1-УШ кылымдардагы коене "кик турк" дооруида жашаган енисейлик кыргыздардын турмушун керкем полотного тунгургондугу менен баалуу. Борбордук Азиядагы туркий тилдуу элдердин турмушун тарыхый-коркем жактан аддап ездештуруу жана жалпьшаштырып беруу "Кок асабанын" идеялык-тематикалык мазмунун тузет. Ар бир соз устаты элдин башынан еткепун корсетуудо жанрдык багытка, идеялыктематикалык мазмунуна белгшгуу эстетикалык приндипке, мезгил+мейкиндик категориясына ьшайык турмуш чындыгын корсетет. Тарыхый роман элдин откон коомдук турмушундагы окуяларга, улуу ипсандардын жеке емуруно, жагаоо-тагдырыиа жана жалпы гуманиеттик идеачдары менен келечекке умтулууларынын тутумдаштырып, ошол суреттевге алынган доордун ички процесстерин, енугуу багыттарын, реалдуу ачып беруусу менен мунездолет. Бул дуйнелук адабшитын керкем тажрыйбасында тарыхый-биографнялык чыгарма катарында калыптанган узак салты бар корунуш. Албетте, суроткер оз максатын ишке ашыруу учун тарыхый маалыматтарга, архаикалык фактьшарга таянары да дуйнелук ирактикада езун актаган жол болуп эсептелет.

Байыркыны суроттогон реалисттик роман менен оозеки чыгармачылыктын ортосундаты отмолук (преемстпешюсть)-корком оошу, традициялуулук, тарыхый стиль озунчо коркем чен-елчомдор менен баалана турган маселе. Кептип баары суреткер коздогон мудоосун иш жузуно ашырууда, элдин отконуно кандай мамиле жасап, жол таап, кандай ыкма менен туюнтуу каражаттарын куралданып, аны кантип "корком наркка" айландыра алат? Бул главадагы козголгон ой-туйундорунун негизи мына ушунда.

Демек, тарыхый жанрга киртггуупун алдьтда жазуучу чыгармасындагы объект катары алынган доор менен терец тааныштыгы гана эмес, кецири шшмий тушунугу, даярдыгы болушу зарыл. Ошондуктан бир эле тсманы жазуучулар адабнй аренага которуудо ар башка керкем-эстетикалык познциядан карап чечмелей тургандыгын В.Яидын "Чынгызхан" романы менен И.Калашниковдун "Каар заманын" салыштырын окуган адам баамдай алат. Эц оболу, художник чыгарманы жаратууда ошол доордун окуяларынын нагыз духун таап, "ички тетиктерипе кишшгишип", еткен менен бугункунун учугун тутумдаштыра синтездел, жацыча коз карашта адамзаттык тарыхый проблеманы камтыганда гана коркем бийиктикке которулоору бънпык. Ошондуктан тарыхый чыгарманы анализдеедв суроткердин жеке тажрыйбасын уйроиуу чоц мааниге ээ. Бул багытта Т.Сьгдыкбековдун тарыхый ой жугуртуусуггун багнатыиа жол ачкан коркем булактар менен чыгармачылык тажрыйбасы кецири планда талдоого алынды. Т.Сыдыкбеков "Кек асабаны" жаратууга чейин тарыхый маалыматтар Орхон-Енисей жазма эстеликтерине, санжыра-уламыштарга жана уникалдуу элдик оозеки чыгармачылыктын асыл казьтнасына кайрылып, бир катар олуттуу илимий-адабий макалаларды жазган. Алсак, 'Тарых жана "Манас", "Кул Тегин эстелигинде ташка чегилген жазуу", "Улуу соз жонуидо ой", "Байыркы кыргыз - бугунку тарых шшми", "Куулер да тарыхка кубе" ж.б.

Мындан 20-30 жыл илгери жазылгандыгын эске алсак, жазуучу жалад эле илимий булактар, тарыхый эмгектер менен таанышып тим болбостон, социалисттик идеологиянын зулумчулук аракеттери албууттанып тургапда откешчз жацыча коз караш менеп мамиле кьтлгандыгынын мааписи чоц экендигин бугун эч ким тана албайт. Ошондуктан оюбузду бекемдео максатында диссертацияда макалаларына, тарыхый изилдоолерго таяпыч катары токтолуп, аларды талдап чыгууга туура келди. Жогорудагы ойлорду жалпылаттырыи, жыйынтыктап теменкулерду белгилегибиз келет:

Изилдеенун баштапкы этабында чыгарманын жанрын тактоо -ошол коркем кубулуштуп табиятын, салмагын, нарк-насшшн, сапатын баалоо деген сез. Эц оболу, кыргьтз адабиятында олуттуу орду бар "Кок асабанып" жанрдык мунозун аныктоого аракеттендик. Т.Сыдыкбековдун башка корком доолотторуно салыштырмалуу "Кок асаба" композициялык курулушу, стилдик бетенчелуктеру боюнча бир катар озгвчелуктерго ээ. Роман жарыкка чыккандан бери адабий коомчулукта учкай болсо да ал тууралуу ой-пикирлер айтылып келе жатат. Кээ бир адабиятчы, сынчылар байыркы кыргыз элишш этнографиялык турмушуна негизделген "тарыхый дастан" деп аташса, экинчилери, тарыхый жаирга кошушат. Биздин оюбузча, "Кек асаба" тарыхый кед арымдуу роман. Лнда кайсьш муноздуу белгилери боюнча тарыхый жанрга кошууга болот.

Биринчиден, тематикалык мазмуну боюнча байыркы енисейлик кыргыздардын социалдык-коомдук турмуш-тагдырын, баатырдык куреш жолун, дуйно таанымын, руханий асылдыктарын, урп-адат, диний ишенимдернн адамдык улуулукту сактооиун наркын, бийлик жургузуунуп салтын, Ата журттун ыйыктыгын, келечекке умтулуусун чагылдырат. Тарыхый жанрда сюжеттик тутумдагы окуялар, каарман мунвздору, алардын ой дуйносу, тагдыры, типтуу кырдаалга карата жалпьшаштырьшьш, историзм (тарыхыйлуулук) нринциби

чыгарманын ядросу катары орун алууга тийиш. Даркан жазуучу "Кок асабасында" енисейлик кыргыздардын У1-УШ кылым аралыгьшдагы татаал, коп кырдуу турмушун корсотуудо тарыхый матерпалдарга, "Манас" эпосу баштаган элдик оозеки ч!,1гармалардын улкон казынасына таянган. Натыйжада, алар романдын идеялык-тематикалык, поэтикалык-коркомдук систсмасында, эркиндик, коз каранды эместик идеясы меиеп Ата журттуп ыйыктыгын коргоо проблемасын суроттоодо куроо тамырдай 00171 г турат. Ар бир болумде тарыхый булактардан эпиграмма берилип, алар сюжеттик-композициялык озокту тузот жана новелистикалык чыгарма катары таасир этет. Оигондой эле элдшт этнографиялык турмушу, адам аттары, уруу наамдары, согупгтук титулдар, атугул каармандардын диалогдорунан тарта тарьтхьтй-архаикалык муноздемолор менен берилет. Бул атрибут-аныктамалар романдын тарыхыйлуулугун аныктап, тереддетип турат.

Экннчиден, "Кок асабада" адамдардын архаикалык аттары татаал структурадан тузулуп, ар бири белгилуу коркам идеялык жук котеруп, тарыхый личность катары таасир этет. Тарыхый жанрдагы чыгармалардын табняты жана оздоруно муноздуу бетенчелугу дегенде жалац гана конкреттуу документалдуу маалыматтар, тарыхый личносттор гана эмес, суроткердип тарыхый реалдуу кыялый ой жу1уртуусу да маанилуу роль ойнойт.

Тарыхый чыгармада элдин тагдыры менен инсандын тагдыры реалдуу же ойдон чыгарылган мунозде алынышы мумкун. Т.Сыдыкбековдун чыгармасында ошол шарт толук сакталган. Маселен, Т.Кайыпбергенов "Каракалпактар дастаны" романында оз элине тиешелуу бир айтымды тутунуп, ошоиун негизинде кара калиактардын трагедиялуу турмуш-картинасын тузуп берген. Г.Нурпеисов "Кан менен тер" чыгармасында XIX кылымдагы казак элинин социалдык турмушун ойдон чыгарылган каармандардын

тагдыры менен ача алган. Т.Касымбеков "Сынган кылычта" тарыхый личносттор мснен бирге учкул кыялдан жаралган адамдардын образы аркылуу кыргыз элинин бир кылымга жакыи турмушун суреттейт. Т.Сыдыкбекоп "Кок асабасында" Енисейлик кыргыздардыи коп кырдуу татаал трагедиялуу омур жолун архапкалык идеяларды альш журуучу каармандар аркылуу тарыхый личносттордуп коомдук, жеке тагдыры менен байланышта керсетет.

Учунчудон, адабиятта ар кандай чыгарманын жанрдык белгиси формалык критерийи менен гана эмес, суроттоого алынган турмуштук кырдаалдар, камтылган окуялык-образдык курулуштун мазмуну менен да елчонот.

Романдагы тарыхый кырдаал УТ-УШ кылымдар аралыгындагы Орхон-Енисей эстеликтериндеги "Кичуу жазуу", «Улуу жазуу" баяндарындагы урунттуу окуяларга негизделип, ошол мезгшщеги олуш аракеттери борбордук орунду ээлеп, кыргыздардыи улуттук калынтануусу жана озунчо каганат тузушу алардын Борбордук Азияда саясий аренадагы ролу, келечекке умтулуусу чыгарманын сюжеттик лейтмотивин тузот десек болот. Мында улуттун эртедкн тагдыры, эркиндик учун ичкн, тышкы душмандарга каршы курошуусу жалпыланып, романдык ой жу1уртуунун децгээлине кеторулгон.

Экннчи глава. "Кок асаба" "Романдагы корком образдар системасы" деп атальш, чыгарманын жалны идеялык-тематикалык мазмунун тузуп турган образдык курулуш талдоого алынат. Тарыхый жанрдын бир озгочолугу образдар мунездук децгеэлде суреттелот жана чыгарманын объективдуу идеясы да, автордук идея да дал ошол образ-мупездордун коркам чечилишнне байланьнпат.

Ар кандай улуттук адабиятта адам менен коомдун диалектикалык карым-катнашы уч негизги керкем критерий менен елченет:

1. Чыгармадагы суреттелген турмуштук коруиуштун коомдук маапилуулугу;

2. Жеке адамдып образынын ошол окуяларды альш журуучу катары жалпылаштырылышы жана жекелсштирилиши;

3. Романда камтылган мезгил жана мейкиндик категориясынын сакталышы.

Таланттуу жазуучу Т.Сыдыкбеков "Кок асабасында" ар бир каармандын тагдырын, жан дуйнесунун байлыгын, кайталангыс касиеттерин ар тараптуу ичкертен ачып берууге жетишкен. Романдьти идеялык-тематикалык мазмуну Адылтай ажо, Эр Киши жана Жаш-Тегипдин емур тагдыры менен шайкеш онугуп олтурат. Учоо уч муундун о кулу, бирок ар бири взунче коркам идеялык жук которуп, бири-бирин ишмердуулук аракеттери, ой-тштектери, турмуштук тажрыйбасы аркылуу толуктап, окуянып динамикасын камсыз кылып турат. Аларды баш коштуруп тургап жалпы идея баатырдыктт-л дацазалоо, алдин коз карандысыздыгып, эркиндигин коргоо, бирнмдигин чындоо, бийлик жургузуунун адилеттуу салттары, Ата Журттун ыйыктыгы жана адамзаттын улуулугу болун саналат.

Ар заманда мамлекетош коз карандысыз гулдои-отгугунгу, эл-журттун бейпил омур сурунгу эл башкаруучулардын кеменгер-кесомдугуно жана адилет ясургузган саясатглна байланыштуу болот. Романдагы бул идея Адылтай ожонун орошон образынын негизинде корсвтулгвн. Чыгармада оз доорунун шартына ьшайык журт бийлеп, урууларды "квк асаба" алдында баш коштурган баатыр Адылтай ажонуп ишмердуулугу, кулк-мупозу, адамга болгон мамилеси реалдуу окуялардып тутудтунда жандуу, ары ишенимдуу чагылдырылган. Элдин биримдиги ыйман сабактарьт, коч лсетектовчу инсандардын улуулугу, улуу муун менен ки^гуу муундун ортосундагы алака жонундегу турмуш корутундулары ожонун свзу аркылуу берилет. Мында жазуучу коомдогу жеке адамдын эл тагдырын чечуудогу

ролун, тарыхый ордун корсотууге аракеттенгеп. Дал ушул планда Лдылтай ажо ромапдын идеялык-мазмуидук туйунун бириктирин турган езунчо образ-концепция деп айтууга арзыйт.

Романдын керком имаратынын бир каишытында элдик баатыр катары керсотулуп, кеп жук аркалаган Эр-Киши менен Жаш-Тегиндин образдары озгочо кеп кьшууга татыктуу мунездер. Биринчиден, бул образдар кыргыз калкынын жоокерчилик, кочмон турмушунан кабар берген тарыхый злее болсо, экинчиден, Орхон-Енисей жазма эстеликтердеги тарыхый личноеттор байыркы Чыгыш Турк каганатынын аскер башчысы Кул-Тегин менен акылман кецешчи Тонукектун прообразы катары кызмат отойт. Тарыхый жанрдагы "тарыхты керкемдвштуруу жана корквмдукту тарыхташтыруу" деген белгилуу жобону эске алып, биз борбордук каарман ажопун небереси, Эр-Кулчурдун уулу, мураскор Тегиндин инсандык калыптанышы, рухий жактан жетилуусу, коомдук турмуштаты орду, баатырдык иш-аракеттери, эл тагдырын чечуудегу ролу сыяктуу маселелерге токтолун, чар тараптуу талдоого алдык. Белгилоочу жагдай, баш каарманды сюжеттик эки баскычта айкалыштыра суроттоо ыкмасы И.Калашниковдун "Каар заман" романында таасып байкалат. Анда жазуучу Темучшщин (Чынгызхап) балалыгын кецири суреттоо менен анын келечегинен кабар берет. Мындай тенденция "Кек асабанын" корком тканынан да орун алган. Улуу менен кичуу муундун ортосундагы мамиле катнашты керсотуу жагынан жазуучуга "Манас" эпосу бай материал берген. Эпикалык схематизм, салттык формуланын Жаш-Тегиндин образынан орун алышы унгуну менен тутундурулот.

"Кок асаба" романынын коркомдук курулушунда жекече тагдыр-мунезго ээ образдардын бири Эр-Кишнники. Адатта кои пландуу чыгармапын объективдуу идеясын да, автордук идеяны да алып журген синтездик образдар болот. Кыргыз адабиятында "Сынган

кылычта" Абил бий, "Келкелде" Курманжан Датка, "Кылым карытар бир кун" ромапында Р^дигей, "Кок асабада" Эр-киши дал ушундай муноз-типтер. Кыргыз элинде падышага кедешчи болуу турмуштук туруктуу салтка айлаигаи. Адылтан ажо, Эр-Кулчур, Жаш-Тегиндин мезгилипде Эр-Кшпи кецешчшшк мнлдет аткарып, уч муундун тагдырын копуро сымал банланыштырып турган, адамдык улуу наркты кастарлаган, коом менеп эл алдындагы жоопкерчнликти ыйык туткан, ой-дуйносу бийик, эрдиги мепеп тунук акылы айкалышкан муноз тибинде талдоого алынат. Ал тупкулугундо улкон философиялык проблсмаларды алып жургон коркам табылга. Эгер Эр-Кишишш толук кандуу образы болбогондо "Кек асаба" рсалисттпк чыгарма катары идеялык салмагы, эстетикалык коркомдук мазмуну ексун калмак.

Романда, Адылтай ажонун байбичеси Умай эне, Эр-Кулчурдун аялы Сайкал, Тегиндин колуктусу Арууке бири экинчисин жаш курактык гана эмес, турмуштук тажрыйбасы, аялдык асылзаадалык касиеттери, кайталангыс муноздору жагынан оз ара айкалыштыра суреттолген залкар образдар. Автор алардын образын тузуудо кыргыздын эпикалык корком ой жугуртуусуно, ("Манас" эпосу) туруктуу салттарга, даяр корком формулаларга таянган жана романда суроттолгон доорго тнешелуу тарыхьш булактарды кснири пайдаланган.

Умай эне ажонун ар кандай чечнмдеринин, буйрук- зацдарыгаян аткарылышында чечуучу роль ойногон, атугул жоокердик титулдарды ыйгаруу укугуна ээ болгон, ордо башкарууда кенещчи билги аял. Бирок ал романдагы реалдуу каарманга Караганда эпикалык кейипкердей бир жактуу сюжегтик сызыкта суроттелгендой сезилет. Анын жан-дуйносу терендетилип ачылбай калгандыгы ушул жагдайга байланыштуулугу иште белгиленет.

Сайкалдын мунозун жаратууда суроткер "Манас" эносундагы кезго атар, кыз мерген Сайкал кыздын образына кыйыр таянган. Романда аиын ретроспективдик штнда омур тагдыры, баатырдык иш-аракеттери керкем деталдар менен типтешгирилин суроттолот. Ап эми автордук чоц симпатияга ээ, акылмандуулук менен сулуулукту алып жургон фигура - Аруукенин образын тузет. Биздин диссертациялык эмгегибизде аялдардын образындагы коркам жалиылык жана озунчолук, реалдуулук менен идеалдуулуктун карым-катышы проблемалары ар тараптуу талдоого алынды. Демек, "Кок асаба" романынып образдык системасы женундо соз болгондо томондегудой ой тыянактар келип чыгат. Борбордук Азияда жашаган турк калктарынын ичинен кыргыздар эн, байыркы деп эсептелинип, аалам алкагындагы жоокерчилик заманда, кечмен турмушта кун коруп, сырткы жана ички душмандарга каршы куреш жургузуп келишкендиги менен айырмаланып турат, Тынымсыз уланган согуштун кесепетинен алар чабылып-чачылып, ынтымагы ыдырап тургаи. Ар заманда, кыйын кезец кунде калайыкты "квк асаба" алдына баш коштурун, бейпил турмушка жеткирген, элдин мудоосун идеал туткан акылман кандар, баатыр кол башчылар, билги инсандар болгопдугупа тарыхтын взу кубе. Ошондуктан романдагы каармандарды дал ошондой мунез тагдырга ээ, индивидуалдуу образдар ден тушунсек, экинчиден, алар оз доорунун тарыхын тузген адамдардын журт учуп отогон эмгегин, келечек максатын, жан-дуйнесун эл башкаруучулард1.ш акыйкат саясатын, аскердик тартибин; баатырдык куроигун; кулк-мунозун жалпылаштырылган жана тиитештирилген корком образдар катарында кабьш алабыз.

"Кок асаба" романынын образдык системасы аркылуу жалпы жонунан суреттелген тарыхый доордун мунезун, коомдук-социалдык шартты керком андап, таанып билууго болот. Адабият теориясында кврком образ анын эстетикалык мацызы менен айкалышканда гана

бийик искусстволук дэцгээлге котеруло ала тургапдыгы белгилепет. Маселени ушул багыттан Караганда "Кок асаба" романындагы биз диссертациялык ишибизде талдоого аракеттенгеп образдардып керком табиятьт билгилуу олчомдо ошол талаптарга жооп берет деп айта алабыз. Тарыхый чыгарманын эц башкы коркомдук касиети, анда адам тагдыры менен коомдук турмуштуп ортосундагы мамилелердн жалпылаштырылган жана жекелештирилген образдар аркылуу ачып беруудо экенднги озунон-озу тушунуктуу. Романдагы так ошол байланытптардын башкы багыты эл эркиндиги менен коз каранды эместикти камсыз кылуу идеясынан келип чыгат. Ошондуктан, мейли Эр-Киши, Жаш-Тегин же романдагы аялдардын образы болсун аларды аз ара бириктирнп турган нерсе — тарыхый турмуштун кыймылы же дипамикасы экенднги талашсыз.

Ал эми коомдук турмуштун тарыхый кыймылы тигил же бул элдин белгилуу бир доорлордогу иштелип чыккан моралдык-нравалык нормалары менен приндинтерине, турмуштук тажрыйбалары менен жашоого болгон коз караштарына негизделет. Мына ушунун езунен коркем адабий образдын эстетикалык мадызы менен бирге эле тааиып бнлуучулук (гнесиологиялык) мазмуну келип чыгат. Академик Б. М. Храиченко коркем образдын тарыхый-эстстикалык табиятын терец талдап келин: "Художественный образ вбирает в себя, обобщает огромное богатство явлений действительности, стремлений, эмоций человека, его представлений о мире, его общественные и эстетические идеалы. Художественный образ, концентрируя в себе колоссальный социальный, духовный опыт людей, излучает творческую энергию, являющюся мощным побудительным началом в развитии общественного сознания"1.

1 Храпчепко М.Б. Горизонты художественного образа.—М.:ХУДЛИ1\, 1986,103-бет.

"Кок асабадагы" образдар эц оболу жазуучунун кыялдуу ой жугуртуусу менен тузулгон образдар эксндиги эске тутушубуз зарыл. Ошондуктан, алардын канчалык дедгээлде тарыхый же эпикалык масштабды камтый тургандыгы суроттолген доордун тарыхый мунезу менен эмес, ал образдардын канчалык даражада индивидуалдык жана коркемдук табиятка ээ экендиги менен кобуроок туигундурулот.

Ошондуктан, айталы, Адьштай ажонун образынан элибиздин байьтркы доорлордогу бийликке карата мамилесин, мамлекет, эл башкаруунуп жол-жобосун, механизмин авдоо менен бирге эле ажонун адамдык касиетин, санатын индивидуалдуу жузун, мунез катары жеке керт башыныи езгечоктелукторун кере билебиз. Улгул эле ойду романдагы башка образдардын ички табиятына байланыштуу да айтсак болот. Бул романдагы образдардын жалпы корком законченемдерине тиегаелуу гана корунуш. Ал эми романдагы ар бир образдын идеялык багытын, кеторгон жугун жана жазуучу тарабынан ал канчалык децгээлде иш жузуне ашкандыгын жогоруда талдап берууго аракеттендик. "Кок асабанын" образдык курулушу боюнча сез болгондо дагы бир эске ала турган маселе, бул романдын турмуштук негизин реалдуу тарыхый окуялардын системасы, тарыхый личностордун тагдырлары тузбогондугу, бирок жазуучу ошол доордун реалдаштырылган турмуштук картннасын жазма эстеликтердеги тарыхый даректерге таянуу аркылуу керкем кыялдын (художественный вымысел) жардамы менеи тузуп чыккандыгы болуп саналат. Ошондуктан "Кок асаба" романьшан тигил же бул эпостук каармандарды издев же аларга туздон-туз салыштырып кароодо байыркы доордун архаикалык мунвзун эске алууга тийишпиз. Мына ушунун озунон "Кок асаба" ромапынын ноэтикасын атайылып системалуу талдап чыгуупун зарылдыгы туулат. Ал эми роман жалпысынан кыргыз элинин У1-УТИ кылым арасындагы тарыхый турмушун, жашоо образын ийгиликтуу чагылдырып бере алган деп

айтсак aína чапкандык эмес. Жазуучу ошол кездеги тарыхый кырдаалды терец изилдеп келип, алардын ичинен эц ирдуусун, мазмундук мааниге ээ учурларын гана образдардыи керком тканына сицирин беру Y го аракеттенген.

Лр кандай романдын сюжеттик-композициялык курулушунун мезгил жана мейкиндик категориясы анын негизги жанрдык критерийлерштин бири болору белгилуу. Ушул багытта Караганда романдагы окуялар иреттуу жайгаштырылып, оиуккои десек болот. Мына ошолордун ичинен окуяларды мезгилдик жактан оз ара ырааттуу байланыштырып турган Эр-Кишинин образы экендиги талашсыз. Ал эми Адылтай ;ню жала Умай эненин образдары романда суроттелгон турмуш KepyiryuiTep менен адам тагдырларынын ортосундагы жалпылыкты туюндурган образ-концепция катары кароого болот. Жалпыланган образ (образ обобщение) адатта образ тагдыр (образ судьба) катары чечмелениши ар дайым чыгарманын объективдуу идеясына баш ийдиршшп суроттеелеру бслгилуу. Ал эми ошол ж&чпылык образдарды тузуудо жазуучу коркем шарттуулук, символдоштуруу сыяктуу стилдик каражаттарды кебуроек иайдаланаары теориялык эмгектерде белгилеиии журот. Образ — тагдыр чыгармада белгилуу идеялык жукту котеруп, ал жыйынтыкталып буткондо чыгарманын андан аркы сюжеттик енугушуно катышиайт. "Кок асаба" романындагы Адылтай ажо менен Умай эненин образдары дал ошондой керком функцняны аткарат да, типтик-муноздук образдардын децгээлине которулот. Образдын тиитик децгээлде суреттелушу идеализациялоо салты менен да белгилуу елчомдо байлапышта турат. Адылтай ажо менен Умай энени жазуучунун сезу менен айтканда билими, адамгерчшшги жагынан ошол доорго мупоздуу типтуу образ катары кароо менен бирге эле алардын идеализацияланган образ экендигин да таанууга болбойт.

Типтештируу жана идеализациялашыруу ез алдынча стлдик керком каражат экендиги белгшгуу.

Ушул жерде адабиятчы В. Днепровдун бир орундуу оюн келтире кеткеннбиз оц болуп турат: "Идеализация и типизация являются исторически самостоятельными, эстетически полнонравными формами художественного обобщения"1.

Ушул болумдо сез болгондой "Кок асаба" романы автордун болжолдоосу боюнча эки китенке ылайыктадггырылгандыгынан улам, Жага-Тегин мелен Аруукенин образы толук чечилген деп айтуу бир жактуудай туюлат. Бирок чыгармадагы ар кандай эле образдын керкемдук, логикалык жактан толук тыянакталбай калышы чыгарманын еложеттик-композициялык курулушуна доо кетирип, дисгармония тузббгопду1у- тууралуу дуйнолук адабияттын тажрыйбасынан ондогон мнсалдарды келтирууге болот. Башкасын айтпаганда да "0лук жандар", "Бир тууган Карамзановдор" сыяктуу чыгармаларды атасак жетиштуу. Бул чыгармалардын авторлору Гоголь менен Достоевский эки чыгарманы атайылан буткербей коюшкан эмес. Бирок ал ар орус адабиятыидагы классикалык чыгармалар, корком онугуунун шедеврлери катарында кала береринде шек жок.

"Кек асаба" романынын образдык курулушу боюнча тажрыйбаларга тикелей тиешеси бар фактылар менен аргументтерге токтолгонубуздун жену бир гана максатты коздойт, ал — кыргыздын эц керунуктуу сез чебериТ.Сыдыкбековдунжеке чыгармачылыгында да, жалпы кыргыз адабиятында да олуттуу орду бар "Кок асаба" романьша азыркы тарыхый романдык ой жугуртуунун бийик чец-елчомдору менен карап, баа беруу болуп эсептелет. Ар кандай ири

1 Дпспрог, В. Проблемы реализма. - Л.: Сов. писатель, 1960,175-176-бсттер.

керком кубулуш субъективдуу квз карашты эмес, далилдуу, закончснемдуу ой жугуртууну талан утери бышык.

Учунчу глава. Лр кандай ири чыгарма жазуучунун жеке тагдырына гана эмсс тигил же бул улуттук адабияттын жалпы стилдик-поэтикалык eiryrymyHe озгечо таасирин тийгизет. Ошондуктан анын адабият таануу менен бирге лингвистика, эстетика сьыктуу илимдердин обьектисине айланып кетииги законченемдуу керунуш. Поэтика адабият таануу илиминин эц татаал болуму жана онер чыгармаларын бир бутундукто кармап туруучу категория.

Корком чыгармачылыкта суроткердин устаттыгы, жекече стили жана соз чеберинин поэтикасы деген тушунуктер бар. Алар бири-биринен белгилуу айырмачылыктарга ээ экендигине карабастан, негизинен синоним катары маанилеш терминдер. Кыргыз адабий илиминин тарыхында чыгарманын поэтикасы, жазуучунун поэтикасы дегенге Караганда суроткердин жекече стили, ал эми конкреттуу чыгармага байланыштуу романдын коркомдук озгочолугу, дастандын коркемдугу деген тушунуктер дачай колдонулуп келген. Бул тупгуиук аныктамалардын кайсынысы болбосун чыгарманын идеялык-керкомдук озегун тузгон бардык компонентгерге байланьнпат, айталы, керкомдукту, стилди чыгарманын тилине гана тиешелуу кароо практикасы эчак отуп кеткен, азыр илимде поэтика же стиль болобу чыгарманын идеялык-тематикалык негизин, бардт.ге болуктеруне тец тиешелуу кароо салты бекемделии калган. Ушул позициядан биз озубуздун эмгегибизде, "Кок асаба" тарыхый романындагы жазуучунун устаттыгынын, стилинин корупунгу, сюжет куруу менен образды жаратуунун поэтикасы, керкем каражаттардтя колдонуу чеберчилигинин айрым гана жагына токтолуп, талдоого аракеттеидик.

Соз опору оз мезгилинин олуттуу курч проблемаларын козгоп, элдип турмуш-тагдырын, келечекке умтулуусун, руханий-нравалык

философиясын чагылдырган керкем дуйпе болуп саначат. Элдин тарыхына эстетикалык мамиле жасоодогу жацы мейкшщик орошон жазуучу Т.Сыдыкбековдун "Как асаба" романына таапдык.

"Кок асабаиын" поэтикасын талдоодо биринчи кезекте сюжеттик курулуш жопундо соз болмокчу. Романдын сюжетинин енугушун темендогудой топтоштурууга болот.

1. Жаш-Тегиндин балалыгы (таалим жана тарбия);

2. Жаш-Тегиндин эрезеге жетиши (жеке турмуш);

3. Кыргыз элинин жоокердик кочмон турмушу (содиалдык картина);

4. Муундар ортосундаты байланыш (баатырдык, эрдик жана аден-ахлак нроблемасы).

Шарттуу турде болунген сюжеттик бул тарамдар романдын уч болумунде, отуз бир майда болумчолорде жайгаштырылган. Бул албетте комнозициялык курулуштун езунчелугу. Адабият теоретиктери керкем образдын эстетикалык табиятын аныктоодо уч критерийди болуп корсотушот:

1. Образдуу ой-жугуртуунун поэтикасы.

2. Чыгарманын поэтикасындагы корком чеберчилик.

3. Образды тузуудегу керкем каражаттардын поэтикасы. Образдуу ой-жугуртуунун поэтикасы чыгарманын жалпы идеялык-тематикалык мазмунун, образдык курулушун аныктап турат. Лл эми ошол корком структураны баяндоо, сынаттоо, диалог, монолог, кейипкерлердин каттары, автордук тушундурме, лирикалык чегинуу ж. б. эпикалык каражаттар тузот. Т.Сыдыкбековдун устаттыгы -корком каражаттарды окуяга, сюжеттик озокко бириктирии, адам менен коомдун диалектикасын корсотуудо, адамдын ички тагдырыи, жан-дуйносун кылдат ачууда, философиялык-нсихологиялык концепцияларды беруудо ыктуу, орду менен колдоно билгендигинде. Т.Сыдыкбековдун стилине адамдын сырткы белгилерин суроттое

менен окуянын онугушун терендстип, каармандын жекелик сапаттарын ачып берууго басым жасоо муноздуу. Мындай факторлор авторши чеберчилигин аныктай тургандыгын жана "Кок ас,аба" ромапында жогорку децгзэлде которулгандугун игпепимдуу айтууга болот. Ромапдып жалпы идеялык концепциясына ылайык муноздорду ачууда, чыгармада психологиялык жана философиялык ойду терецдетуудо коп кырдуу корком каражаттарды жондуу колдонгопду1унуп мааниси чоц. Ошондуктан жогоруда саналган образдардын поэтикасьт талдоодо индивидуалдуу портреттерге басым жасалды.

"Кек асаба" романында каармандардын жан-дуйносу аналитикалык-психологиялык жактан кылдат корком иликтенген. Автор ар бир каармандын тарыхый коомдогу ордуна, жаш езгочолугуно, дуйно кабьшдоосуна, кулк-мунозуне, турмугптук тажрыйбасына ылайык мамиле жасап, алардын мунозунун, ички жашыруун сырларын ачып берет.

"Кок асабанын" тили жонундо кап козгосок, жазуучу доордун нукура жузун, турмугптук корунуштерду, андагы адамдардып унун уктурууда керком сез каражаттарынын бой арсеналдарын кедири пайдаланган. Албетте, етконду жандандырууда чебер стилист катарында тилдик фактыларды, (архаизм, диалектизм) тилдик формулаларды (туруктуу суйлом тизмектерин, фразеологиялык айкалыгатарды, жорго, учкул создорду, макал-лакаптарды), троптун турлорун поэтикалык каражат катары кылдат колдонгон. Т.Сыдыкбеков каармандын кебии беруудо кон учурда бутпеген (незавершеный) грамматикалык конструкцияларды урупат же тузуп чыгат, тактап айтканда соз айкаштарына же суйлом курулуштарына басым жасайт.

Аида автордуп темнику стилдик ыкмасын каран корелу: "0зу жанган таштын чогу ташты эритет, топуракты куйгузет. Андан молт-мелт темир эрир. Ону тундурганда коп болот уюн калыр. Ал болотту балбан тволерга жуктоп, кишилср бизге алып келир. Биздин комур ал темирди кызартады"/!/

Kepyiryri тургандай алды сызылган сез айкагатары дээрлик этиштик негизде курулат да, эгер ал создорду азыркы грамматиканын нормасьгна салын окусак деле огггол маанисинен кескин озгеруп кетиейт. Мында "болот уюн калыр, агып келир" дегендин ордуна "болот уюп калат". "агып келет" ж.б. деи койсо болмок, болгону сездун тигил же бул мучесуие гана басым жасалат. Жазуучу каармапдардын кебин беруудо грамматикалык сез айкаштарына Караганда, тарыхый лексикага басым жасаса болмок. Тилекке каршы, маселенин упгул жагы бир топ учурда комускедо калын, чыгарманын коркемдугу бир кыйла оксуп тургандыгы окунучтуу.

Романдагы керком поэтиканын дагы бир кырын ачып берген жагы нейзаждык суроттеолор экендиги талашсыз. Адабият теориясында пейзаж, анын корком чыгармадагы орду женундо соз болгондо эки нересни болуп корсетушот. Анын биринчиси - адамдын жан-дуйносундогу озгоруулерду, ички толгонууларды кергозуу болсо, экинчиси тек гана табийгаттын кайталангыс кереметин тартып беруу. Табиятында акындык даремети бар Т.Сыдыкбеков ез романындагы ошол эки багыттагы пейзаждык суреттоолорду кучтуу лиризм менен сугарылган жогорку поэтикалык децгээлге кеторуп чыккандыгын баса белгилееге толук негиз бар.

Ошентип, бул белумде образ жаратуунун поэтикалык каражаттары, нортретти тузуу, керкем каражаттардын критерийлери, салыштыруу, метафора сыяктуу элементгер аркылуу романды талдоонун тилкесннен откерууго аракеттендик. Белгилуу

децгоэлде прикладлык максатты кездегеидуктон, чыгармапын поэтикалык курулушу менеи жазуучунун жекече чыгармачылык стилинин ортосундаты байлаиыш ж.б.у.с. бир катар теорнялык проблемалар экипчи нлацда гана учкай каралды.

Диссертациялык ишибиздин корутунду болумунде "Кек асаба" романы кыргыз адабият таануу шшмшще чындыгында эле уникалдуу керком кубулуш экепдиги айныксыз факты, аны изилдее ар турдуу багыттагы, децгэолдеги диссертациялык изилдеелердун масштабында гана эмес, орчундуу теорнялык жалпылоолорду жана фундаменталдуу изилдовлврго объект болуп бере алат деген оюбузду билдирдик. Т.Сыдыкбеков азыркы окурмандарга белгисиз доор, ошол учурдун улуу инсандарын, каада-салтын, жагаоо турмушун суреткерлерден биринчи болуп коркем полотнодо корсетуп жатат, экинчиден, романда озоктук проблема - жашоо учун, омур учун курош, бул иштеги эл ичинен чыккан улуу инсандардын ролу суроттолет, у'гунчудон, кок турктор доорунун мунозун, озгочолугуп элестуу суретое жагынан элдпк тип, анын бай мумкунчулугу билгичтик менен пайдаланат, мсзгилдин озгочолугун сактоо максатында алгылыктуу аракеттер жасалат. Албетте, ар кандай бийик искусствонун мнсалында коркем чыгармаларды изилдеелердун аспектилери да абдан кецири тугенгус болгон сыяктуу "Кек асаба" тарыхый романын ар тарантуу кецири изшщвв ниш дагы далай жолу адабиятчы-изилдоочулордун кодулун буруп, коз жаздымынан чыкпайт деген терец ишеничибиз бар.

Диссертациянын негизги мазмуну автордун томенку иублнкацияларындачагьитдырылган.

1. "Кек асаба" романында эл менен инсандын байланьппынын концепциясы // Мамлекеттик тил окутулушу жана изилденишине

арналган респубдикалар аралык илимий-теориялык конференция. Ош шаары, 1996-0.2 б.т.

2. "Кек асаба" романынын поэтикасы жана стили //Внедрение новых технологий в учебный процесс как средство повышения качество обучения" деген республикалык илимий конференция. Сборник научных трудов. - Ош-1996, 0.3 б.т.

3. "Эр-Киши оз доорунун чыгаан инсаны //"Проблемы гуманизации общества. Теория и практика преподавания мировых языков" аттуу шшмий-ирактикалык конференция. - Сборник научных трудов - Ош-1997,0.5 б.т.

4. "Кок асаба" романындагы стилдик айрым езшчолуктор жепундо //Илимдеги издер. Филологиялык изилдоолордун актуалдуу маселелери: "Ош-ЗООО жана ОшМУ-50" мааракелерине арналган республикалык нлимий-практикалык конференция. 1-китен. Ош шаары, 1997 - 0.5 б.т.

5. Улуу инсандар-адабиятта //Эл аралык «Ош XXI к. босогосунда: отмуштон келечекке аттуу илимий-амалияттык конференция. От шаары, 1997,9-11 октябрь, 0.5 б.т.

6. Бугунку куну тарыхты карасак... // Заман-Кыргызстан, 5-12 июль, 1996-жыл, 0.6 б.т.

7. "Кок асаба" романынын керком наркы. Монография - Бишкек-1997, 6.5 б.т.

АННОТАЦИЯ

Диссертационная работа посвящена исследованию исторического романа Т.Сыдыкбскопа "Кок асаба".

Работа состоит из введения, трех глав, заключительной части и библиографии. Во введении отражаются актуальность, теоретическое обоснование и практическое значение, исследование, цели и задачи, основные источники, методы исследования, научная новизна и апробация.

В первой главе раскрыта проблема взаимосвязи истории и художественной литературы. Автор исследования старается уточнить принадлежность "Кок асаба" по своей дефиниционной специфике к историческому роману и определить место исторического жанра в национальной и тюркоязычных литературах.

Во второй главе дан анализ идейно-тематического содержания романа и характеристика образной системы произведения. Делаются попытки найти аналогии с историческими и устными народными творениями кыргызской культуры.

В третьей главе исследована проблема художественной поэтики романа, творческой тайны лаборатории писателя.

ANNOTATION

This dissertation is devoted to the investigation Tugolbai Sydykbekov's novel "The blue flag".

The research work consists of the: Introduction, three chapters, conclusion and bibliography.

Actually, theoretical grounds and practical significance main sources and methods investigation novelty and approbation are given in the Introduction.

The problem of intercommunication history and fiction, identification of the novel as a historical, it's place in the historical jangre of national and Turkey literature are revealed in the first chapter.

In the second chapter the author gave the analysis of the novel's theme and idea content, characteristics of the image system. Attempts were made to find analogies between historical novel and folklore of the Kyrgyz people.

The problem of the novels artistic poetics and artistic secrets of the writer are investigated in the third chapter.