автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Историко-лингвистический анализ татарской антропонимической системы Нагорной стороны Республики Татарстан
Текст диссертации на тему "Историко-лингвистический анализ татарской антропонимической системы Нагорной стороны Республики Татарстан"
КАЗАНСКИЙ ГОС УДАРС ТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ
На правах рукописи
Салимзянова Флюра Сабирзяновна
Йсторико-Аингвистический анализ татарской антропонимической системы Нагорной стороны Республики Татарстан
10.02.02 - Язьжи народов Рьешйской Федерации (тяшртий язык)
Диссертация
ма соискание ученом степени кандидата филологических наук
Научный руководитель - доктор филологических наук, профессор, академик Российской академии гуманитарных наук. Заслуженный деятель наукм Республики Татарстан Г, Ф, Саттаров,
Казань - 2001
КАЗАН ДВ¥ЛВТ УНИВЕРСИТЕТЫ
Кулъязма хокукында Сэлимжанова Флюра Сабиржан кызы
ТЯТР ллтаттми Т а*г ЯРЫ фофи Л
й 1 ар V, 1 ып п их дд, л а^ л1 их х и 1 ир
антропонимик систсмйсыне тарихи —
лингвистик анализ
10.02,02 - Россия Федерациясе хальжиары теллэре (гагар тете) Диссертация филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дарэщэалу очен тэкъдим ителэ
Фэнни житакче - филология фэннаре докторы, профессор, Россия гуманитар фэннэр академиясе академигы,
Татарстан Республикасыныц атказанган фдн эшлеклесе Саттаров Гомар Фэиз улы.
Казан-2001
ЭЧТЭЛЕЕ
Кереш.................................,,,....,„...................................
§ L Гомуми зшрол ...,,„.,....,..,.....,.,....„,.,.„.,.,,,,,,...,„,.
§2, Tay яга решовына фшик-г€Ю1рж}жк гаширджи Ъвм. кайбер ЭШОГрафНКЩ'Ш^Шф. . , „ . ,, = ., ,
I булек. ТМщзстаытщ Tay яш тврртэгшясщцаге борышы тш
исемнэреш нисбшше ангропокомонимн^,...........................
§ 1, Хэзерге татар телещзэ куллшьзлъзшга йермн торпш терки -татар кшишшнэтаэнигешевгшашрошжомонимнзр;. ......
1 ,з. Фитиль нигеше борынгы терки - татар
ашропокомонимЕшры.,. „,.........................................
1.6, Исем нигезле борынгы терки - татар
шгихяюкамонимиары, о.,,.,,,.....,,,..,,,,...,.,..................
§2. Фонешк ужэрешлэр кичерош исем вщшшшшатшнан тшгш жтропокомонимнар,
Пбулек,'ВпгаряшныЕ ТкуягатшжкушЕшшлары,...................
§1, Куншшсшр турывдр гомуми: шпинэ, ...................
§2, lay яш татар кушв&шш^шнъщ лшшк - сашиж
тежмчапэш,.. ............. ................ .........................
§3.Татаркушамш^шпьшьж Tay жьз авыл шжалажгнда
чаъшъзшы. .....,.,,.,.........,........,..,,,...„...,..,..,..,.,,,.,.., ....
3 ж Тер&н теплерга нишэтле хушамэтлэрззн ясадгзн
етропокомошмнар, .................................................
3=6= Фш - угыр тшшриш нисбзше купшмшшардш
яажш шгропокомонимн^).....................
Шбузкк. Тауягы таю^) фашшижвэредо кайбе$> кузатулюр..............
§1, Бмгшмрен саф теримагар чыгъжхшьз исемнэр шшкил шжэн сттжлишвр,........ — „,.,,..,..,.,................
§2. Шгшшрш гарш-фареы исшнаре Ь.ш иеем шршшгшщш 152
тапжш! шшзя. фЁМшпжпар,......... „..............,.......,............
.МЛ'Мгак.....................................,.......... 169
Файдшганьшган эдебияг иоешвеге....................................... 183
Купшмга, = 198
198
Ш11АЖС<ЖОМСШ1Ш11ЩЗЬЗВЪШ; отфшшжа сшшшйН тжнрча - руота сузяекчэсе ..................................
2. ТПау жы тшвр кушамшшаршшц алфевшжа 208 салыеган еузлекчэее ..........................................
3. Эшмодогнялэре тессшшнгш фшаилиапэрвещ 218 ащшшалы сузнекчэсе......,..........„,....................
4. Thy ты рйоншры бушча бетала© - 'ркщз, 225 З.Татрстанньщ Тауягьзражоныкартасы.............. 226
КЕРЕШ
§ 1, Гомуми кереш.
Тем белемеяад ономастика елкэсенэ картин фэнни - тажшерену эппюренец усуе Ьвм ищэюе атрэпонимрж мзгълумзгларньщ бугенге кевдэ тишше дэрэжэдэ ачьжшшьш дамагш кшшшш heM проблемаларьж зчьжльзй. Регаональ антропонимия диган тешенчэ аерым бер тебэккэ карагав торак пункгларда, районеарца щче хальж тшеядз кулшаныльждга булган каш иеемнэре, кушамаглар Ьем фшилишер жзиалмасьш билгали.
Ойомагологлар билгеиеп уткэнчэ, регаошль антропонимик узеячалеклэр аерым шшэр, аерым елкалэр араеэында гына тугеи, э балки irohap Ьам авьшлар арасында да Ьам хетга мшши, дани 1мм башка шундый; социаль теркемнэр арасында да куззтеле.
Аер»зм тебеккз карагш ршгональ щщюпош1Ш1канын нигезощз диалжшль берэмлеклэрнец сакланып калуы бэхзссез. Щуна куре реоюналь штропошмиканы ейрэну тете яки бу тел елкэсенэ караган ангропонимик системаныц узеечалеклэрш тулырак кузшгаануны тээмин игу бепэн ягошэ, диалектология фэне ечен дэ тшсь зур эЬэмиягкэ ия. Дишюкгаль антропонимик беремлештар уз чирагында ъшазш знгропоша®ж шстемагз hsM аныц элементларьша утея керугэ ярдам ига,
Ангропонимржа социология фэне белен дэ бэйле.2
Терле шйлэш шаргларьщда ангропонимнарЕЖЩ кужшньшыш нормаоына тээсир игуче экетраштагаисшк факхорлар репер1уарь.знын: шжшй ш икенлетш иста тотсак, диалекгаль антрюпошаошнегд бу елкэдэ дэ гаятъ бай материал булып исдагаэеуен ачъжлый алабыз. "Лингвнспжа фане ике дарсане аерып чыгара; эдэби тан Imi дишккшар, анарныц тарнхы, еинхроник халэте-тшелеик Ьем
1 Бестужев - Жада И,В. Историчсскнс тенденции развитая антропонимов, стр, 28,
1 Бондалетоа В. Д.Ономастика и с-оцио-лзЕГйнетшш .-Вкн.: Антршаннмика, стр. 17-23, Супе раневая А. В. Языковые н ннеязыковыс ассоциадди собственных имен, там Htes стр, 7-17; Никонов В-. А, Личное имя -социальный знак. - "Советская эшографнж'", 1967, Ж5, стр. 154 - 16Ё.
кулланьшьзш сфераш, Шомаспжа фане (бу сузнея; кин мэгьнэседдэ) ономасгак фондны (тарихи» типологии 11.6, иетерзрегшщшвр) ейрэну белен гена чикленмичэ, злете фондньщ кулланылыш узшчалжлэре (коммушшшив -социаль Ь.б. юнэленшарда) белэн да исеплшкрге тает".1
Топонимик адабиягга жирле Ьгм борьшгъз антропошшик берэмлекларне таньмау бедан байле булган ялган зтимолопж табьзшлар буду мемкинлеге турында айгеяа (Т,В.Марадунина, АКМзгвеева. Обушные геогр^иеские названия. - Рус. речь» 1971, № 1; стр. 109). Димэк, диалекгаль ангропонимик мштертлларнын; ит^рпретжщясе антропонимнар белан байланешга торган куп кого микротопош&шартын; гшежсьш, этимолошясш тагалрак ачьжлау ечен да меЗшм чьзгашк бульш хезмэт ига ала.
Мэннан тыщ, ангропонимик шсгеманыц пить зур тизлж беяда алга омшлышы, яца ангропошашар барльжка китеру белан беррэттан, тел белеме ™ зур ёЬвмапю ия булган борьшгъз Ъш аерьж тебакларга хае- булган шгропонишж берамлжларкен; кжка чыгуьша да сэбш бульш тора. Шуна кур» аларньз фикеащшлау, еиегшага салу, чагышырма аналшлар ясау лингвистика фэне ечен кыйммэтле чыгашк туплау мвмкинлеге бирэ. Ангропонимик берамлжларца халыкньщ борьшгы тепе, тарикы, тормыш-кенкуршю„ гореф-щдэтлэре, мзгди 1гам рухи девьясы тарихи яссыльжга ззлеасле- рэвешга чагъша. Мена шуна кура Ьэрбер телга карагш ангропонимик шстеманыц барльжка килуен Ьэм усж1~^'згэРеш узенчэдгеклэрен ейрэну тарихи-лингвиспж Ьэм этнографик мапьлумзгл^жт нигезлэнергэ тает.
Кайчандыр татар даулатчелегшш; узэген ташкил шкал Тау ягы тебаге бугшгесе кендэ этшж составы япьшнан гаять каглаулы, тарихи ваюьойгаларта бай, диалекталь якган узенчалшле р®юн булуьз белен аерылып тора. Тарихи Ьам лингвиешк шганда, аеръзм алгадда дыаиекголошк якган, шлимнэребезнед хезметлареяда бу тебакка кжъшышлы байгак кына магериаллар табарга мемкин (КНасыЙЕ»!, Л.Жэяэй, Г.Сзггаров, НБор^анова, Ф.Баяжгова, ЛАрслшов).
'Толстой Н. И. Заметки о славянских иыенаж собственных в их тршеарахщии; 106-10?б.
Г.Сзгтаров, Ф-Гарипова, ФЛМ»э»щдаа хезмэтяэреидэ исз бу твбжлт кайбер районнарына, торак пужтаарьша кагыльшшы ономасшкйньзц терле т^шкшрш^щшш байгак ъшъл^шшр бирелэ.
Омма бу тебэккэ кергш 8 рз&онньш; антропонимик шсгемасъз (авыл шжшларьзеда сакланып калган боринга кеше исемнэре, фамнлиялар, кушамшэгар) бугенге кенгаче, махсус бер тема буларак, комалекслы равешга але ейршиагш аде. Эзлжу-тикше^ объекты жш Tay ягы гагар антропошшикжжм са&гап алу гакь шушы сябеп белш анлагъшада.
Татарстан Республикасьшьщ Тзу ягы аЕггропонишж шстемасьзньзд тезелешгш теесир иш® экстралгшгвистаж факгорзшрны иоэпке алып, элеге ретгональ ангртпонимиянед тарсш-лянгвиссик, сгашсгак, тезелеш-ясалыш Ъэш гееешк узенчэдекдарее жштеклэп ашпнзлау, щщы зур булмаган терргозриягэ тарки-географизс кузетулэр ясау Ьэм каглаулы этник Ьзм диалекгаль чолганышга калган гагар халкыныц шгоу ржешв, гореф-щдэтлэре, теп узшчэяошэреи тирзнрэк ачьжлау бепж беррэтген, гомуми татар ашропонимиястен; усш1-узгареш зжомалыютрын ачьзграк кузалларга ярдэм игар.
Дисссртаыион хезмзтнек теп максаты Татарстан Ресиубжжасьшыц Tay ягы гебэге татар антропониьожасьж гтепж, лекшк-с^1аншк, тезепеш-ясалыш Ьэм сшшсшк юншгешлэрдэ ззлэну-такшгргаулэрдэн гыйбарэт, Олеге мжсаша ирешу ечвн тубевдэге буричларш хал игу кирэк:
-тикшгру ечш сайлап алынган решонта тарш-1-географик кузетулэр ясарщ,
- бу тебэктэге авьш исемнэрездэ чагыпыш тагжан борынгы кеше исемнэренед тезелеш-ясалыш Ьзм лешшк-семшгож узенчалжшрш билгагарга;
- хальж теагсвнэн ждазган кутаамжларга нигезлшш, гагар жгропонимиясе бешн ономасстканьж башка тармаклары арасындагы узара бэйлэняше ачьжларга;
- этимологиялере тасжшяупэ кш шшш Tay жы татар фашшшлэршед диазгжгаль харжтерьш Ьем гшешк аеьштарьзн ачьжларга;
- аллонимнарга нигезлэнш ясалган Tay ягъз татар фашшшкршда чагьшыш шжш фонеп-ж закончаиьжларнь: куршгергэ;
Алга куелшн бурьмларкыц характерьзн Ьвм жыелган регяиявль антролотьтж матеттлкык узенчэлегшнэн чьзгып, ээяэну-такшгршу барышында тасвквлама (ошюагельный:), тапихп-чагыштырма, сгаткстжк, аттошнимик матешашзашш швентаркзашшл&у меголшры жуллшшлды.
Эшаву- тимшршу барышьзБда Arnim ГР, Ахмешянов РГ„ Баскжов H.A., Бондалетов В.Д., Гафуров А.Г., Жанузжов ТЖ., Зинин СИ, Мещитова Ф.Л., Ниягбаева КА., Никонов В А., Сзггаров Г.Ф., Субаева Р.Х., Суперанежая A.B., Шайхуллов А.Г. кебяс ономшгологларньзц хезмзтлэре метододогик база булып хезмэг итте,
бйрану ечш материал бульш тубэндэге чьзшшкдар альщдьз:
- Tay ягъз район узэклэреицэге ЗАГС булеклэре (1925 - 1999 нчьз еллар);
- Хэтер кигашгары;
- Вакыглы мишутш1;
- Хуэщяьж кшэгэдшре;
- Шехш^щдиввдуаль эктедрщия материалларъз;
- Тэтеш педагогая училищесьз сгудшгларьз тарафьзннан бапжарылган курс зшлэре 1гэм "СЗномасттжа тугарэге"' эгъзаларьз тарафьшнан жыепган wipie магериаллар,
Диссертатшкт Фтшг якалыгы алэте хшмэтнед мвксус рташэ Tay жыньщ каглаулы тарихи, этшж Iism дишгжгаль чолганьзшга (чуардьж шаргларьщда) формалшшан ршюналь шгропоннмрж шстшжъзн комплексны пляша ейрэнугз бэтыпшшгуъзннан гыйбарэт.
Рус теле ажэсшэ караган регаонадь ангропонишжаеы тарзхи-лингвисиж КШЭЛШ1ГЭ ейрэну тзщрибэсе шакльзй зур (И.ВТ^есту'жш-Лада, П1ГЧучка, Т.Ф^И^рЕШКОва, А.А.Белова, Ю.И.Чайкг-ша, Б.Ф Данидина, П,ТЛорогаиков h,6,). Терки тетер ежвсшдэ решональ анпгропонишжа ют исемшре магертльзнда ГШСульдаева, ГРГалиудниш, Г.С.ТРЗмеркановшшр трфшнш шкшередген. аер>м бер тебэккэ караган, аеруча авыл халкы телшда
саклшып калган каш исшгорен, кунтгатларны Ьэм адарныц узара тртагош-ал-вадшлз^ (билтел© бер ономасшк беразшшЕШШ икенле бер ономаепж берэмджкэ кучуе* ягьнн ящ тер яягьшьж исем барлыкка кщ' кшы) куршшиврен комюкжяы рэвешгэ ейрэнугэ багьзшланган фэнни эпшэр бугенгесе кенгэ канэр бшжарылмагш. Элеге хезмэт терки ршгоиаль шгропонимиканы комппшслы рэвешгэ ейрэну ежэсецдэ тэуге тэидэибаяэрнец берсе,
^лану - тикшерену барышында ясалган нэтижалэр ономастика фэненэ, аерым алгадца анын ангропонимия тармагы усешш 1гэм камшшшзуш таэмин игуче яш фшсгларга нигезшэвгш есгамэ магълумэглар бшж баега алуы тгссертшижнея теорешк й&м практик &Ьэшштек бклгелк*
Диссергащщдэ чшъзлыш тапкан тарки-лингвисшк фшеглар ономшшка фэненэ караган сузлеклэр тезудэ, лексзжолошядэд махсус курслар утжэрудэ, ЗАГС, паспорт-виза булекчалэре, магбугзг хешэпжарпэренец зшеядэ 11эм мггариф шстемасьзида укыгу-тэрбия процессьш ршюналълешгеру кналшмща (укучыларньщ эйлэнэ - тире белан кьззьжсжЕнуьш туган ж тврихына кагыпьжшы мшгерташшрга нигезлшет устеру), аер&м алганда туган як таршш, ана теле, табигяп» белеме фэнгоре Ьэм дарестан тыш тэрбияви чаралар уткэруде явд&мче чыгзтк бульш хезмэт иге ала.
Дтсертаишжн струкгурвсы кереш елешган, 3 булекган, йомгактан, едэбияг исшлегеннда 1шм кунжмгздан хъзйюарат,
Ткшюренунш; аерым елошэре буенча 1995-2(Х)0 нче ешгарда Казан дэулет уютерсигегынъщ йомгаклау фэнни конфершшшлэртЕЩз Ьэм 1996 нчьз шньщ май ащца Арчада хальж педзогашкаеъз буееча угкэршган Ш хальжара фжни-прЕжож конферендиядз докпагдаар ясалды (кара; 1) 'Тезисы докладов международной научной конференции к 150-летию со дня рождения И.А. Бодуэна де Кургене", Каз., 1995, стр. 168-170; 2) 'Тезисы докладов Ш международной научной конференции», Каз., 1996, сгр. 155-159).
Ономастика элемеэнтларьш татар тепе Зтэм эдэбижы дзреетереедэ мюши ре-шональ компоншг буларк кудлану кжэшшшща эшкэршлгш дэрешэрнш жай-
бер ургокларе (кара: Ш7,1998; №10,1998; JM, 2000 ), фашшшлар елкасена кеь раган кайбер этимологак кузатулар (кара: №5,№8; 2002) <<Магариф>> журшлла-рында башлып чьжгьшар.
§2. Tay ягы регионына физик-географик тасвирдама Ьам кайбер этнографик кузэтулэр,
№гьяум булганча, тел тарссы кем хальж тарзхьз белэн байле булган мэгьяумзглар теге яки бу тещнен; лингаисгак асылларлн ейрануда куллннылырга тиеш Ьам, кирееенча, талга бжъшыгшы булган факторлар хшгьж тзрзхьш ейршуда бай чъзганак бульш хезмэт ига ала.
Регаональ эалану-тшашрену зше Iky ягьз белен байле бултанлыктае, без эшне алеге тебакка тарихи-географик характеристика бирудан башларга тияобез.
Шел еягасынын; ун як ярына урташкан Татарстан реотубликасъз районнары билэп торган террггория хальж теленда, узшед географик узшчалекларена байле равешга, "Tay ягы" дип йергеле. Жщ>суга, урмш-арамалэрга, js-зваягьларда телга алынган тау-калкульжларда, очсэыз-кьфъйсьв шиы-шгьмагле игш кьзрларьзна бай: булган бу тебекнен; элеграк Жэбалсгш дип згалуьз да магьлум (М Рафиков, Бай табжшьле Апас, // Татарстан" - 1996 - №73-14 бит.).
Тел белемеада "Tay ягьз" теикячасе диалектология белан да байле, Тку ягы сейлаше терминын фан деньясына беренчеззарцен бульш Ашшын; баракагле эщ-зршнан саркып чьзккан чшима суларьзн зчет ускан Ъвм шныннан теп галиме даращасша ирешкен Ж^мал ara Валют фанни кулланьзшка кергеп жибара,
Терришрналь якган жарагандца, Tay ягы Татарстан решубжжасъзньщ бик ук зур булмаган мзйцанын били (10 мед кв.км),
Апас, Буа, Чупрале, Тагшз, Югарьз Ослан, tai Узан 1гам Кайбыч рЕЙоннарын уз эчеда алып, Тагарстаниьзн башка районнарыннан Идет елгасы белан араланьзп алынган бу жирлар кенбшьзшган Ьам кшьяк-квнбзгышгш
Чувагшган ретубликасы Ьэм Ульяновск елкапэре белен чиклене. Биреде 265 мел кшш яши. Бу сан TP буекта булгэд хальж санынын 12 % ын ташкил иге. 1 кв. км га47,7 коше туры киле. Башка тэбеклэр белен чагъшнъзрьш Караганда, бу тебэк ин югары урнашу тыызлыгына ия (TP буенча 1 кв.км га 42 кеше туры киле).
Торак пункгларзьщ купчепегш авыл халкы тэшкшг игэ. Эгэр де IP бушча авыл халкы 51 % ны шшш игсэ, Tay ягьзнда бу сан 90 % ка кааэр жите.
Tay ягы терр-ггориясш ургашйга диярлек булеп, Зея еягасы уза. Бу елкшын 18 мед кв. чакрьзмга жеелгэн бассейнында менте якын елга 1шм инеш исшшене. Ун яктан - Килне, Улзме, Селче, е сул якган Гебшэ, Карлы, Чьшлы суларьз кушыпа.
Бу регаоннын Идея буе вдшеге узшед щшшлы штульжжщь!, серле мэгарашре, зур таульжлары, уйсу жирлэре Ьям текэ ярлары белен харакгерлана. Терр-ггориянец кенчыгышына таба тигезсезлеклер увдцрьшзпы кара туфрагы бешш дан тошан, далщщй ющ, тжез жирлар б™ алышыш (Чупрале Ьам Бут райюншры). Tay ягыньщ калган влешаще терле сьшфэтлы кеясу туфрж есшиос ига. Зея узенлеге буйлап исе печен усгсру ечш кулай булган аллкшиаль туфраклы тугайльжлар (пойма) щеепе.
Идел елгасъз буйлап тэбенак кееэ таулар тезмэсе берниче йез километрга сузъша. "Ока тамжъшнгш: Сарзговка кацер 1шм таган тубанге таба ТЗделнея ун яга "Ъегулар" дни агала",- ПНМльиржоб - Пгяорсжийнын "Тауларда" дал исемлэнгэн роман-эпопеям шулай башлша. Айгыр, Ослш, Ангоб, Тешш, Сейки h.o. бик куп таулар бар биреде. Алар Tay ягъюьзц табжъзй heiforaainepe. Идедцэн КХ) метр биеклеккэ к\терепгэв, озьшлыгы 11 км житкж Свйки таулары, урманлы кшжульжлары, теке кьшгашшры heM сшежяешгаре, кьззьш балчьж шмалары, кояшса ялтыраучы гипс Ьем известь ташлары, куедында саклшган иксез-чиксез табигьзй байльжлары белен гене тупел, е белки табшшьнен; гажеш бер могжизасы булган, бик куп галимнарне, крданьз ейрзнучелерне, сеяхегчелерне узше тарткан тау куьшшзри белен де данльжлы (Бусыгин Е., Зорин Н. // Татарстан, -1993, - №12. - 50-59 биглер ).
Сейки тауларындаш гипс» известь, тезедеш ташы, саф в^керше тщяе хэ-дъж борьш-борьшнш уз кщэж-яржшры ечш фа^адшвгзн, Сейки тшъшнш брак тугел бер ур>шны «Кукергле алан» яки «Кукергле шйгэрчек» дип йержэншр. Манда XVI гжырда ук гэрэбэяай чиста кукерг табылган.
Бугшгесе кенда, кызтшьжка кзршьо, су астында калган серпе Сейки магаралэре узе бер тарихи денья. Бу тау куышпары кшжшзрп? купган билгеяе, Хэттз болгар чорында ук мондагы тезапеш тжшмшк, кукергган файцаланган бультргэ мемкиннэр. МЬцца ирекле кшкагар теркеме, юлбасаршр, качкьшнар яшгренш яшш, Идеи буйлж йезучв сеудэ кэрешнзрын талш кен шжан бшхжисэр шжкшнар Ъшл юлбасарлар, аларнын; тау куьшшарьзнз жшршгш хэзмналэре турында буыннардш - буьзннарга кучен йерген жжэшглэр бугш дэ сейлэнз,
Кшт Ташшш карта Мзрцва Карггае шылы явъшда тжъш бер уэеичапекие географик урын - карст кырз бар. Бирадэге зур булмагэд мэйдшда йез егермеяэп: буранке сымш чокыр урншжщ, аларныц барпьжка килуе тау токыынарынын — извэспышц, доломит пшсьзньзц эрш задмерапушэ бейле, Аларньщ агым 1шм жир аеты сулары беюн эрешулэре, вжыглар уту