автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: История и национальное самосознание в современной таджикской поэзии (на материале творчества Л. Шерали)

Текст диссертации на тему "История и национальное самосознание в современной таджикской поэзии (на материале творчества Л. Шерали)"

министерство образования республики таджикистан худжандский государственный университет

имени академика б.гафурова кафедра таджикской современной литературы

•04.20 аб 2Т 508 -

На правах рукописи

МУТАЛЛИБОВ РОЗИКДЖОН

ИСТОРИЯ И НАЦИОНАЛЬНОЕ САМОПОЗНАНИЕ В

СОВРЕМЕННОЙ ТАДЖИКСКОЙ ПОЭЗИИ (НА МАТЕРИАЛЕ ТВОРЧЕСТВА ЛОИКА ШЕРАЛИ)

Специальность: 10.01.03. -Литература народов стран зарубежья

(таджикская литература)

Диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: член - корреспондент Академии наук Республики Таджикистан, доктор филологических наук, профессор Н.КХСалимов

Худжанд - 2006

вазорати маорифи чумх.урии то^икистон донишгох;и давлатии хунанд ба номи академик б.рафуров кафедраи адабиёти муосири то^ик

Ба х^укми дастнавис

МУТАЛЛИБОВ РОЗИКДОН

ТАЪРИХ ВА ХУДОГОХ.ИИ МИЛЛЙ ДАР НАЗМИ МУОСИРИ ТОНИК (ЦАР МИСОЛИ АШЪОРИ ЛОИК, ШЕРАЛЙ )

Ихтисоси 10.01.03 - Адабиёти халк^ои кишвар^ои хори^й

(адабиёти то^ик)

Рисола

барои дарёфти дара^аи илмии номзади илм^ои филология

Ро^бари илмй: узви вобастаи Академиям улуми Чум^урии Точикистон, доктори ИЛМХ.ОИ филологи, профессор Н.Ю.Салимов

Хучанд-2006

му h д ария, а

Муцадцима 3-11

Боби1. Пайванди таърих ва арзишх,ои миллй бо шеър 12-40

Фасли аввал Робитаи таърих ва ^аводис бо шеър 12-23

Фаслидуввум Таъсиси хонадони Сомонй заминасози маро^или 23-29

таърихии худшиносй ва худого^ии миллй

Фасли саввум Ифтихор ва худогох,ии миллй: аз устура то воцеият 29-39

Боби П. Мар^ала^ои ташаккули масоили таърих ва 40-73 худого^ии миллй дар назми муосири то^ик

Фасли аввал Та^диди низоми сиёсй дар ofo3H садаи XX ва 40-56

бархурди он бо адабиёти форсй

Фаслидуввум Ормон^ои таърихй чун авомили маънавии рушди 56-75 худого^ии миллй дар назми солкой 1960-2000-ум

Боби III, Мацоми ашъори устод Лоик; Шералй дар шинохт 76-129 ва э^ёи арзиш^ои милливу фар^ангй

Фасли аввал Лоик; ва забони тоники 80-88

Фасли дуввум Лоик; Шералй ва чугрофиёи таърихии то^икон 88-92

Фасли саввум Шахсият^ои бузурги миллат дар шеъри Лоик; 92-106

Фасли чорум Пайванди ашъори Лоик; ба суннат^ои шеъри 106-114 классикй

Фасли пан^ум Лоик; мунтак;иди парокандагй, ма^алгарой, дурй аз 115-129 ворисияти миллй ва гафлат аз ^икмати худшиносиву худого^й

Хулоса 130-134

Китобнома 135-145

МУКДДДИМА

Нигориши таърихи пуршукух,и А^ам ^ануз дар «Авасто» ва осори ахди Х,ахоманишй х,усни ofo3 пазируфтааст. Нузули «Авасто» ва зу^ури Зардушт ^амчун со^иби ин китоб ва мураввичу мубаллиги ойини бе^ин далолат бар он дорад, ки аз ниго^и к,идмати замониву вусъати интишори забону мазх,аб мардуми форсинажод сох^иби фар^анги бостонй мебошанд

Вучуди осори ниёгон дар вусъати мероси адабии па\павй бори дигар ишорат ба зух,ури таваччУ*,11 мардуми форс ба нигориши таърих далолат мекунад. Корномаи «Ардашери Бобакон» намунаи барчастаи осори таърихии авди в;адим аст, ки ^амчун достони худого^иву худшиносии таърихии мардумони эронитабор бозгу мешавад.

Ин таърихи пурбору гаронмоя дар адвори баъдй дар осори мухталифе гун^оиш ёфтааст. Масалан, дар ду китоби олими эронизодаи араб Му^аммад ибни Ч,арир «Таърихи Табарй» ва «Тафсири Табарй», ки уро бо унвонх,ои «Абуттаворих» ва «Абуттафосир» ёд мекунанд, таърихи дунё ва ривоёти фарогири рузгори башарй оварда шудааст. Боиси хушнудист аст, ки ин ду асар бо кушиши умарову вузарои Сомонй, уламои мутаба^ири фиоду ило^иёти а\ци мазкур ба забони форсй тарчума гардида буд.

Равиши тарчумаи Абуалии Балъамй дар «Таърихи Табарй» чунон буд, ки у таърихи офариниши оламро аз руи асноди ду маз^аб-дини зардуштй ва ойини мусалмонй тафсиру ташре^ менамуд. Х,амин нозукии таърихнигорй ва ифтихор аз таърихи гузаштагони худро, ки мутарчими «Таърихи Табарй» аз худ зо^ир намудааст, адабиётшиноси то^ик Носирчон Салимов дар рисолаи худ ба таври амив; ёдовар мешавад: «Таърихнома чун асари х,овии саргузашт, носили ^аводису вак;оеъи рузгори пешин аз даврониг хеле ку^ан ба шакл^ои мухталиф тазо^ур намуда, гох,о ба х,айси илми мустацил ва гох,и дигар ба сифати анвои осори мансур тавзех, ёфтааст» (127, 359)

Абуалии Балъамй-марди со^ибнажод х,ангоми тарчума дар ^ар ду асар нацши тафохури миллии хешро бигзошта, кушид то чое сарнавишти

мардуми А^амро аз руи к;онунх,ои ягонаи офариниш, собицаи афкори бунёди олам дар таърих бо тафаккури тозаи исломй пайванд созад.

Бо назардошти мухтассоти таърихномахои асримиёнагии форсу точик адабиётшинос Н.Салимов менигорад, ки «Дар осори таърихии асрхои миёна падидахои сиёсй ва равандхои мухими таърихй бештар дар заминаи таваччУ*. ба ахлок,у маънавияти ашхосу афрод арзёбй шуда, вок,еоти таърихй аз ро^и дарёфти ангезахои инсонии бурузии он шарху тавзех гардидаанд. Ин суннати муаррихони к;адим ицтизо мекунад, ки зикри сифатхои шахсият^о дар шинохти мохияти таърих мавриди тааммули жарфтар ва эътимоди бештари мо бошад. Мацоми шахе, ахлок;у маънавият, ак;лу хирад ва зоту фитрати у дар густариши равандхои таърих аз мацоми авомили айнй ва цавонини ^омеъи инкишофи таърих камтар нест» (127, 364).

Осори дигаре, ки фарогири таърихи ин адвор ва даврони сонй Хастанд, «ал-Фехрист»-и Ибни Надим, «Муъ^аму-л-булдон»-и Ёк;ути Х,амавй, «Масолик ва-л-мамолик»-и Абуис^оци Истахрй, «Ал-комил фи-т-таърих»-и Иззуддин- ибни Асир, «А^сану-т-тацосим фи-л- маърифати-л-ак;олим»-и Шамсиддини Макдисй, «Таърихи Бухоро»-и Абубакри-Наршахй, «Ал- масолик ва-л мамолик»-и Абулк;осим Абдулло^и Хурдодбех, «Сурату-л-арз»-и Абулк;осим Мухаммади Х,авк;ал, «Х,удуду-л-олам»-и ма^улулмуаллиф, «Ашколу-л-олам»-и Мухаммади Ч,айхонй, «Зайнулахбор»-и Гардезй ва амсоли ищо мебошанд, ки ^ама аз ^алолу шукух? фарохиву фаровонии мазореъу басотин, вусъати шахр, ойини вижаи шах,рдорй, арзишхои хуби миллии ачщоди мо хабар меди^анд. Гох,о ин муаррихон ва ^угрофинависон бештари вак,ти хешро на ба шар^и даврони ташаккулу фар^ангу мазхаби арабй вак,ф месозанд, балки дар ме^вари гуфтору нак;ли худ вок;еоти а^амиёнро муфассалтар меоваранд.

Фирдавсй дар баробари эхёи таърихи Ач,ам барои таърихнигорй ва шинохти рузгори ниёгон китоби зиндае падид овард ва дар адабиёти аерхои миёна як раванди комилеро бо унвони худшиносии миллй барпо сохт. Метавон гуфт, ки Фирдавсй инсонро аз фа^миш^ои якнавохти дунёи

моддй то к;уллаи маърифати таъриху миллат ва фарохнои хештаншиносй камол бубахшид. Шоир бо ин х^амосаи хеш аз таърихи башарй ^икмату рамз^ои фалсафаи олами кабиру олами сагирро такопу намуда, онро дарёфтааст. Худ х,амин гуфтори ин какими фарзона нубуги тафохури миллии уро ба чилва меоварад:

Басе ранц бурдам бад-ин сол ей,

Ачам зинда кардам бад-ин порей (37, 490).

Ин равиш ба унвони чараёни му^аррики худого^ии таърихй ва фикрии чомеа минбаъд низ дар ме^вари осори бузургони адабиёт ва фар^анг к;арор гирифта, дар ганомандии дарунмоя ва мух,тавиёти адабиёти форсу точик нак;ши назаррасе гузошт. Бо забони ноби форсии точикй руи кор омадани бузургтарин осори илмии фалсафй, ахлок;иву ^икамй ва таърихй, ки ба пайкори адабии Носири Хусрав, Х,аким Саной, Шайх Аттор, Мавлоно ^алолуддини Румй, Шайх Саъдй ва дигарон такя мекунанд, низ ишорат ба нубуги таърихии фар^анги форей ва асари пурборе барои к;удрати худого^ии мардуми точик мекунад. Ба ибораи дигар, ба забони точикй созмон ёфтани як хазинаи бузурги ак;лонй худ намунаи рушани тах,аввули худшиносии чомеаи таърихии точикон ва нак;ши барозандаи ах, ли адаб дар эчоди рузафзуни ин кудрати фар^ангофарину созанда ма^суб мешавад. Махсусан, адабиёт ^амчун навъи ^унар ва арзиши олии инсонй ч°йго^и пешбарандаро дар суръатбахшии ^аракати ин цудрати созандаи фикрй ва таърихии точикон ишгол намуда то замони мо омада расид.

Тах,кими худшиносиву худого^ии таърихй ва ^ифозати арзиидои таърихй минбаъд ба унвони му^имтарин аркони кишвардорй к;арор гирифта, дар чалби бузургтарин к;увва^ои фар^ангиву сиёсй ва ичтимоии Чомеа муассир омад. Х,амин тацвият ва нерумандии ин чаРаён буд, ки фар^анг ва забони форей новобаста аз гирудор^ои сиёсй ва парокандагшуш миллй дар цуруни ХУ-ХУН дар Осиёи Марказй ^амро^и

давлатмардон ва тафаккури сиёсй то ба марзх,ои дигар доман кашид. Ба вучуд омадани давлати неруманди Темуриёни Х,инд дар Шиб^и К,ора ва шукущандии хосаи он пеш аз х,ама ба чунин к;удрати созандагй ва нубуги худого^ии миллй дар масири таърихи то^икон такя мекунад. Санади рушан бар ин амр пеш аз х,ама дар х,амин давра б о ^идояти умарои форситабор эч;од гардидани му^ити бонуфузи адабиву илмй, ки мучиби мацмуъ гардидани ах,ли адаби форсизабон дар як маркази бузург гардид, ма^суб мешавад. Ин ша^омат ва бузургии мак;оми забони форсии дарй дар ин адвор ба пояе расида буд, ки ^ар нафаре, ки аз забони форсй бархурдор намебуд, ба умури давлатдорй чалб намегардид.

Адабиётшинос З.Раффорова дар мавриди мак;оми забони форсй дар сарзамини Х,инд бахши чудогонаеро дар рисолаи худ ихтисос дода, ки аз вусъату интишори забони форсии дарй ва нак,ши он дар ташаккули фар^анги эронй дар ин цаламрав ^икоят мекунад (84, 144-156).

Ч,омеаи маорифпарварони точик низ дар домани ^амин гуна цудрати бонуфузи таърихй ва фар^ангсозу маърифатпарвар ба камол расида, аз А^мади Дониш ба баъд гояи худшиносиву худого^иро дар ме^вари таълимоти худ к;арор доданд . Бахусус, таваччУ*»и эшон ба тарбияи инсони маънавй ва шахсияти хештаншинос, ки дорой хислат^ои шинохти ахлоцй, ичтимой, таърихй, миллй мебошад, му^имтарин шарти пешрафти Чомеа ба шумор меравад. Мах,з, таргиби ^амин гояи пешрафта, ки ба тарбияи шахсияти ичтимой ва маънавй ишорат мекунад, назари вижаи маорифпарваронро дар шинохти ч°йгох,и худшиносии ичтимой дар тарбияи чомеа мук,аррар мекунад.

Миллати точик ин гуна суннати хос ва таърихии созандаву бунёдкори худро пайваста идома бахшид ва дар к;арни XX низ новобаста ба тамоюлхри дигаргунаи фикриву сиёсй ин равиш дар магзи тафаккури аэуш зиёи точик давом ёфт. Х,арчанд мавзуи аслии адабиёти даврони Шуравй пурбор аз ниёз ва андеша^ои сиёсии ^уккоми давр буд, аммо худого^ии фитрии точикона низ дар пайи ин ч°йго^и худро холй намегузошт. Бо ^иммати баланди устод Айнй дар сарга^и к;арни бистум

\

руи кор омадани шо^асари бузурги шинохти таърихии миллати то^ик «Намунаи адабиёти то^ик» бори дигар идомаи вофири зех;нияти халлок;й ва худогох,ии фитрии то^иконро ифода мекунад.

Ба андешаи академик М.Шакурй «дар да^аи саввуми к;арни XX мелодии мо, ки то^икони Мовароуннах^р дар айни шиддати мубориза^ои таърихй бе ра^бари забардасти сиёсй ва тудакаши чаррор монданд, ралами Айнй кори шамшер кард, фаъолияти и^тимой, илмиву равшангарии у вазифаи мух,имми сиёсй адо намуда, барои худшиносии миллии мардум, барои пайдо шудани сардорони лощи сиёсй, барои муайян шудани сарнавишти таърихии миллат нак,ши му^им ифо кард» (141, 10-11).

Шоистаи зикр аст, ки дар ростои так;вияту та^кими ин мавзуъ дар таърихи навини точ,икон устод Бобоч,он Рафуров бо пажу^ишоти умдаву сарех, тозагих,ои ил миро бино нихрданд. Нависандаи халк;ии Точикистон Абдул^амиди Самад хидмат^ои ин муаррихи номиро баробар ба як на^зату к;иёми худшиносиву худогох,й ме^исобад: «Академик Б.Рафуров ба ковиш, пажу^иш ва исботи дак,ив;и х,ак;ицати таърихи миллати точик ва миллат^ои ^амсоя камар баста, ба ибораи хо^аи Шероз дар айёме, ки «Замона х^амчун чашми сурох^й хунрез» буд, бо нашри китоби «Толикой» донишмандони оламро хушдор дод: аз руи таърихи фочиаангез, лек пурифтихори миллати точик бетафовут ва сар-сарй нагузаранд, зеро дар х,ар сах,ифаи зарду фарсуда, дар дили ^ар сатри аранге хонои таърих сарнавишт, фалсафаи муборизаи ин миллат, дарду армон, фарёдхри додхо^она, даврони шукуфой ё шикает, чабру зулми бера^монаи foch6oh, ав^и фар^анг ё фуруравии он них,он аст. Аз чониби дигар Б.Рафуров бо ин икдоми бочуръатона дар к,алби хаставу синаи хомуши х,аммиллатон ^исси ру овардан ба таърихи бостонй, худшиноей ва ифтихори миллиро ангезиш дод» (175, 68).

Аз ин чост> ки Бозор Собир мак;оми китоби «Точикон»-и академик Б06040Н Рафуровро арч гузошта, онро х,амчун гав^ари пурарзиши миллй дар токдони хонаи чашм 40 меди^ад:

Токдони хонаи мо чои дастурхони мост, Токдони чашми мо чои китоби «То^икон» (24, 31).

Берун аз цонун^ои мустаъмали сиёсиву фикрй дар э^оди адабиёт ба асолати таърихй ва шинохти арзипдои он ручуъ намудани Мирзо Турсунзода дар порчаи зайл марх,ила ба мар^ила такмил ёфтани foh^oh худого^ии миллй ва шарх,у тавзех.и х,аводиси такдирсозу такдирсузи таърихи миллати то^икро бозгуй мекунад:

Тохт араб мисли вабо суи мо,

Сохт зи хуни дили мо ЧУИ мо.

Урду и Чингизи ча^онсуз низ,

Тохт ба ин мулки чу модар азиз...

Кушт басе хурду калон бегунох,,

Кард зи дуди алам олам сиёх,.... (175, 68)

Минбаъд бо зух^ури баъзе чараён^ои озодихо^й ва истик;лоли фикрй ин мавзуъ дар мех,вари адабиёти навини точик к;арор гирифт ва дар даврони истик;лолияти миллй ба унвони мавзуи пешгоми адабиёт шинохта шуд. Устод Лоик; Шералй аз аввалин шоироне х,аст, ки так;вият ва ганомандии ин мавзуи адабиётро дар осори худ таъмин намуда, барои эчоди равняй хоси дарунмояи адабиёти имруз- хештангарой ва таърихнигориву таърихшиносй дар оинаи х,унари бадей рох, кушод.

Лоик; Шералй х,ам ба мисли Мирзо Турсунзода аз таърихи пурмочаро чашмпушй накард:

Шумо дар хоку хун галтон, Шуморо сухт Искандар, К,утайба кард хокистар, Шуморо кушт Чингизхон (59:1, 51).

Вобаста ба нуфузи чараёни худогохии миллй ва хештаншиносй дар Чомеаи имруз рисолаи хозир ба тахцику баррасии чойгох,и ин мавзуъ дар адабиёти нави то^ик ихтисос ёфтааст. Лозим ба таъкид аст, ки чун мавзуи худшиносиву худого^й ва таргибу ташвщи омузиши мероси таърихй ба унвони мухимтарин рукни худшиносй дар осори Устод Лоик; нуфуз дорад, тахк;ик,и ин вижагии хоси мавзуии ашъори устод мехвари аслии рисоларо ба вучуд овардааст.

Табиист, ки ягон падидаи тозаи адабй дар холигох,е ба ву^уд намеояд. Аз ин чи*>ат> ДаР ин навишта кушиш бар он рафтааст, ки заминахо, омилхои тарху ташаккул ва тах,аввулу тавсеаи омузиши таърих, ёди таърихй, мабонии ифтихори миллй аз хаР Чониб, Хам аз нигохи илми таърих, накду сухансан^й, публисистика, инчунин бо назардошти афкори сиёсй, равобити адабй, болотар аз хама осори манзум бозгуиву баррасй гардад.

Мацсад ва вазифа^ои рисола. Мак;сади асосии таълифи рисола ба майдони тахк;ик; кашидани масъалаи таърихият ва худшиносии миллй дар адабиёти имрузи то^ик, дар мисоли ашъори устод Лоик; Шералй мебошад, ки нукта^ои асосии ахдофи тахцицотро дар чанд нукта мушаххас намудан мумкин аст:

1 Тахцици замина^ои ба вучуд омадани гояхои худшиносиву худого^й дар адабиёти форсу точ,ик ва нацши он дар ташаккули дарунмояи адабиёти имруз.

2. Аз назари илмй муцаррар намудани пайванди таърих ва арзиш^ои миллй ба шеър

3. Бозгуй ва мук;аррар намудани мак;оми нахустдавлати то^икон-Сомониён дар ташаккули таърихии забону адабиёти форсу то^ик, э^оди андешахои ифтихор ва худогох,ии миллй.

4. Баррасии вучуди гоявй ва таърихии ифтихор ва худогохии миллй дар адабиёт ва дар ин замина муцаррар сохтани нак;ши низом^ои сиёсиву давлатй дар ташаккули чанба.Х°и адабии ин мавзуъ дар адабиёт ва фарханги форсу то^ик.

5. Даврабандй ва. таэдици марх.илах.ои ташаккули масоили таърих ва> худогщии миллй дар назми муосири то^ик ва дар ин замина мук;аррар намудани иртиботи он бо такомули назари таърихии Лоик;

6. Шинохти осори Лоик; Шералй аз назари фарогии масоили таърих ва худогох,ии миллй ва дар. ин замина тактик; намудани чанбах,ои таърихиву маънавии э^одиёти шоир ^амчун мадех,асарои ормощри миллии халк;и то^ик. Дар замина ручуь ба ин самти тах>к;ик;от бозгуии мак;оми Лоик; Шералй дар тах,аввули мактаби худого^иву худшиносии миллй дар?. к,аламрави шеъри имрузи то^ик ба мавцеи аввалияи; тадк;ик;от к;арор мегирад.

7. Тасниф ва тах,к;ик;у баррасии ^анба^ои му^ими масъала^ои таърихият. ва худогох,ии миллй дар э^однёти Лоик; Шералй. Дар чараёни бах,си ин масоил инъикоси мавзуоти забони тоники, цугрофиёи таърихии то^икон, му^аббат ба ашхоси муътабари таърихиву фар^ангй, ч,илваи суннат^ои миллй ва шеъри классикй, интрщод аз парокандагиву ма^албозй ва тантанаи вахдату ягонагй ба унвони рунк^ои тах,кими худогхщш миллй ва тараннуми худшиносии: миллй дар шеър та^^ик,у баррасй мегарданд.,

Сарчашмщоитащщ. Зимни таълифи рисола аз «Шо^нома»-и Фирдавсй, «Куллиёт»-и Низомии Ган^авй, «Девони Шамси Табрезй», Девони Хрфизи Шерозй, «Мунтахаби ашъор»-и Соиб, «Намунаи адабиёти точик»-и. Садриддин Айнй, «Куллиёт»-и Лоик; Шералй дар; ду ч,илД> мак;олаву мусо^иба^ои устод Лоик;, кутуби ашъори шуарои муосири то^ик, бахусус Муъмин К,аноат, ; К,утбй Киром, Гулрухсор Сафиева, Бозор Собир, Аскар Х,аким, Фарзона ва Fañpa ба унвони сарчашма^ои таэдик; ба кор ги рифта шудааст.

Методологиям тащив;. Асоси. назарй-амалии усул^ои та^к;ик;и рисола принсипи тазушли муцоисавй-таърихй ма^суб мешавад. Баробари ин х,ангоми таълифи рисола аз равиши тах,к;ик;отии олимон М.Шакурй, Х.Шарифов, А.Сайфуллоев, А.Сатторзода, А.Насридцинов, Н.Салимов, Ю.Акбаров, А.Абдуманнонов, М.Хо^аева ва дигарон истифода шудааст.

Навоварщои илмии рисола. Дар рисола бори аввал масъалаи

пайванди таърих ва худогох,ии миллй дар адабиёт, аз дуртар