автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: "Кашф-ул-махджуб" - старейший трактат по суфизму на персидском языке

Текст диссертации на тему ""Кашф-ул-махджуб" - старейший трактат по суфизму на персидском языке"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ^ Vl ИМЕНИ АКАДЕМИКА Б.Г.ГАФУРОВА

КАФЕДРА ТАДЖИКСКОЙ КЛАССИЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

04 2 00 g 1 /• 55 7 " На правах рукописи

САЛИМОВ ФАРРУХ НОСИРОВИЧ

«КАШФУ-Л-МАХДЖУБ» - СТАРЕЙШИЙ ТРАКТАТ ПО СУФИЗМУ НА ПЕРСИДСКОМ ЯЗЫКЕ

10,01.03. -Литература народов стран зарубежья (таджикская литература)

Диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Н.И.Пригарина

Худжанд - 2008

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХ.УРИИ ТО^ИКИСТОН ДОНИШГОХ.И ДАВЛАТИИ ХУ^АНД БА НОМИ АКАДЕМИК E.F.FAOyPOB

КАФЕДРАИ АДАБИЁТИ КЛАССИКИ

Ба л^укми дастнавис

САЛИМОВ ФАРРУХ НОСИРОВИЧ

«КАШФУ-Л-МАХДУБ» - АВВАЛИН РИСОЛАИ ИРФОНЙ

БА ЗАБОНИ ФОРСЙ

Ихтисоси 10.01.03 - Адабиёти кишвар^ои хори^й (адабиёти то^ик)

Рисола

барои дарёфти унвони номзади илм^ои филология

Ро^бари илмй: доктори илм^ои филологи, профессор Н. И. Пригарина

Хучанд - 2008

МУНДАРИНА

Мук;адцима 4

Боби I Рузгору осори Ду^вирй: замина^ои ташаккули

ирфони назарй ва зу^ури осори мансури суфия 12

Фаслиаввал Замони зиндагии Х,у^вирй, нуфузи шахсият^о ва

мактаб^ои ирфонй 12

Фаслидуввум Мо^ияти осори Х,у^вирй 33

Фасли саввум Х,амо^ангии «Кашфу-л-ма^уб» бо осори

таълимиву татбик;ии суфия: анъана ва навоварй 46

Фасли чорум Нусхашиносй ва нашру тарчума^ои «Кашфу-л-

ма^уб» 69

Боби II Мавзуъ, мазмун ва забону услуби «Кашфу-л-

ма^уб» 74

Фаслиаввал Мазмуну мундари^а ва банду басти «Кашфу-л- |

ма^чуб» 74

а) Та^лилу баррасии асос^ои назарии тасаввуф ВО

б) Муаррифии шахсият^о» машоих ва пешравони суфия 94

в) Бозгуии ихтилофу ^а^онбинии ирфонии ^араёну тарик;атх;о 102

г) Маънидоди ^и^об^о ва дастабандии ощо 109 f) Такриру та^лили меъёр^о, маф^м^о ва таомули

динивуирфонй 121

Фасли дуввум Шеваи баён ва вижагщои сабки нигориш 127

Фасли саввум Корбасти саноеъ ва аносири тасвири бадей дар

«Кашфу-л-ма^чуб» 136

Хул оса 143

Китобнома 147

МУК.АДДИМ А

Пайдоиш ва ташаккули адабиёта ирфонй, хоса насри суфиёна ба замоне пайванд мегирад, ки тасаввуф ^амчун ^араёни фикриву маънавй бархурд^ои зиёдеро бо мафкура^ои мухталифи намояндагони дину мазо^иб аз cap мегузаронд. Мусаллам аст, ки дар ofosh ташаккули худ ирфон асосан бар амал ё тарщат еозгор буд ва аксари намояндагони он му^имтарин аркони ин фирцаи маънавиро ба ан^оми фаризадои хоси худ идома мебахшиданд. Х,арчанд му^ак^ицон замина^ои зу^ури ин чараёни фикриро ба дину мазо^иби^аблазисломй, чун ойини буддову Зардушт, исавию монавй нисбат меди^анд, аммо даврони ташаккулу та^аммуи таълимии он ба замони пайдоишу интишори ислом мувофик; меояд. Дар таърих даврони ибтидоии тавсеаи ойини мусалмонй аз маро^иле шинохта мешавад, ки пайваста бо гирудор^ои фикриву ак;идатй, низоъу му^ориба^ои беамон иртиботи амик; доштааст. Бавучудоии ихтилофоти сиёсиву и^тимоии к;абила^ои со^ибномаи Араб, тафрик;аандозй миёни со^ибдинону маволии эшон аз масъала^оест, ки зимнан боиси ташкили на^зат^ои фикриву ^амъият^ои озодандешона номзад гардидааст.

Омили дигари ташаккулу та^аввули мактаби маърифатй дар ислом бо асос^ои бархурди таълимоти мустак;или динй бо ^а^оншиносии гайриисломй ва х,ифзи маънавиятгароии вок;еии динй вобастагй дорад. Ба таъбири дигар, дар назди азуш маърифат ду вазифа меистод. Аввал ин ки бояд ^уввияти дини мусалмониро миёни дигар адён собит сохта, замина^ои ахлок;иву амалии онро устувор мегардониданд ва дуввум бояд ихтилофи назар > ва андешаи дохилии диниро аз байн мебурданд. Аз ин хотир, *ар нафар ё чамъияте бо таъсиси хонацоху ма^офил ба он талош менамуд, ки ^а^оншиносии худро бо Чав^ари ислом пайванд созад. Ни^оят ин амр ба борикназариву чузъинигарй

ва зсщфбинии диниву маърифатй табдил ёфта, тазоду ихтилофотро тавлид кард. Риво^и ин тазод^о дар му^ити и^тимой ба >^адде расид, ки чандин нафар аз азуга тасаввуф ма^з дар пайи ^анги таассуб бо ирфон ба к;атл расиданд, ки саран^оми фо^еаи рузгори Мансури Х^аллоч ва баъдтар зиндагиномаи Айнулцузоти Х,амадонй, Шайх Ша^обуддини Сузфавардй бозгуй ин ^олат мебошад.

Храмин мар^илаи ав^и бархурд^ои фикрии орифон ва намояндагони дину мазо^иб боис гардид, ки мактаб^ои назарии тасаввуф риво^и бештар пайдо кунанд.

Андешаи ^олиб дар он буд» ки азуш ирфон з^ама китоби мук;аддаси К,уръон ва а^одиси набавиро арч мегузоштанд, фароизи диниро зиёда аз меъёр^ои шаръй ба 40 меоварданд, вале боз ^ам гуногунназариву ихтилофи фикр пойдор буд. Ин ^одиса дар тасаввуфи исломй заминаи таълифоти кутубу рисола^ои зиёдеро дойр ба мухтасоти тарщат ва сайру сулуки орифона ба вучуд овард. Дар ^амин рузгор буд, ки аввалин нависандагон аз шумори акобири суфия арзи ^астй намуда, аркони тасаввуф ва масоили мубрами онро бо забон^ои арабиву форси мавриди шар^у тавзе^ i<;apop доданд.

Абул^асан Алй ибни Усмон ^ллобии Ху^вирии Разнавй дар таърихи адабиёти ирфонии форсу то^ик дар шумори з^амин муаллифони аввалин осори мансури суфиёна ба забони форсй шинохта шудааст, ки дар он^о таърихи та^аввули тасаввуф ва ирфон; моздият ва ^а^оншиносии азуш тасаввуф ва ак;волу а^воли эшон ифодаи комил пайдо кардаанд. Х,арчанд Х,у^вирй мутобици ахбори худи вай дар китоби- «Кашфу-л-ма^уб» ба таълифи осоре мутааддид муваффак; шудааст, аммо вач^и аслии ишти^ори у дар таърихи ^а^оншиносии ирфонй ва з<;ам адабиёти форсй ^амин китоби муътабар ма^суб мегардад. Муаллифи «Кашфу-л-ма^уб» ^абл аз он ки як нависандаи баруманд ва донишманди мумтози ислому ирфон бошад, дар

солх.о шумори соликони тасаввуф царор дошт, ки соири аркону вучу^и тарщатро дар лафтша^ри шик; талиба кардаву ^одаи камолоти ру^иро сайр карда буд. Бечиз нест, ки ^амин мак;оми волои ваш дар цаламрави ирфониг амалй буд, ки аз ^ониби пасованданаш пеш аз ^ама ^амчун шахсияти мунири маънавй эътироф гардид ва дараксари тазокири ирфонй ба з^айси инсони комили тарицати ирфонй тазаккур ёфт. Ахбори Абдурадмони ^омй, Му^аммадш Дорошуку^, ки дарг тазкира^ои худ ро^еъ ба Ху^вирш нак;л : кардаанд, шавохдцеро дар1 иш маврид пешоруи; мо мегузоранд. Изболи Ло^урй бошад, ин малому манзалати ирфонии Ду^вириро дар порае аз маснавии худ бо иродатитамом тавсифкардааст, ки ин санад ^ам бозгуи арчи ру^ии нависандаи «Кашфу-л-ма^^уб» дар рузгори баъд аст: Сайййди ^^вир махдуми умам^ Мар^ади уПириСанчарро з^арам; Банд^ой курсор осон гусехт, ;

Дар замини Х)шд тухми сачда?рехт. Посбони иззати Уммулкит об; Аз нигоз^аш хонаи ботил хароб; ХокиПан^об аз дами у зинда гашт, Субз^и мо аз мездри у тобанда гашт.. Ошик;у з^ам цосидитайёриишк;, Аз ^абинаш ошкор асроршишк;;

Аз ин ли^оз,, китоби мондагори Х^двирй «Кашфу-л-маз^уб»-ро^ пеш аз з^ама метавон з^осили андухтаву мукошифоти худи ваш аз аркони; амалии тасаввуф, бардошту маърифаташ аз сух;бати машоих ва орифону фозилон ба шу мор овард; Ин китоб бо он < ки дар таърихш адабиёти ирфонии мо ма^омш шоистаеро сох;иб аст ва ин нуфузи маънавй ^атто марз^ои забони форсиро убур кардаву дар кишвар^ои дигар тарчумаву нашр мешавад, вале то з^ануз барои хонандаи то^ик ончунонки бояд муаррифй нагардидааст. Истисно аз

чанд нигонищои мухтасари солкой охир ро^еъ ба худи муаллифи асар низ маълумоти . кофй дар даст надоштем. Тан^о аз вучуди ^амин гуна як нависандаи суфимашраб дар к;омус^о иттилоъ пайдо кардан мумкин буд. Храмин ношинохтагии Ху^вирй ва асари мовдагору човидонии у «Кашфу-л-матоб» буд, ки так;озои муаррифии ощоро ба миён овард ва.та^к;ик;и номаи рузгор, мазмуну, мундаричаи асар,. нусхашиносй, тарчума ва нашри китоб, инчунин вижаги^ои сабкиву адабии он дар ме^вари асосии барраси^ои илмии рисолаи номзадии мо к;арор гирифт.

Дара^аи омухташавии мавзуъ: Зиндагиномаи Х;учвирй ва мухтассоти китоби <<Кашфу-л-ма^чуб»-и у дар адабиётшиносии ватаниву хори^й ба таври шоиста таджик;, нагардидааст. Х,арчанд дар кишвар^ои Эрону Покистон ба маротиб. ин китоб интишор ёфтааст, аммо тас^е^гарони нусахи китоб бо нигоштани му^аддима^ое барнашри онасосаниктифо варзидаанд; Аз чумла, К,осимш Ансорй, ки, аз аввалин* шишпоргаронигч<Кашфу-л-ма^^б»--'ма^суб мешавад, ба нусхаи чопии китоб мук;аддимае нигошта, аз ^умла ба сайри таърихии нашри китоб таваччУ*> зо^ир кардааст. Лозим ба таъкид: аст, ки нусхаи нашрнамудаи К,осими Ансорй ба асоси чопи та^иякардаи ховаршиноси маъруф В; Жуковский сурат гирифтааст. Бо зикри ин андеша ёдовар метавон шуд, ки дар муаррифй ва, нашри китоб хидмати ин ховаршинос хеле бузург аст ва у аввалин нафарест, ки ба асоси: чопи сангии «Кашфу-л^ма^чуб» нашри интицодии асарро та^ия кард ва баъди марги вай ин нусха дар. соли 1926 дар Ленин1радбанашррасид.

Аз та^иягарони дигари<<Кашфу-л-ма^чуб» дар Эрон Ма^муди Обидйаст, ки мук;аддимаи муфассали вайро ба китоб навъе пажу^йш ро^еъ- ба зиндагинома ва осори нависанда метавон: арзёбй кард. Афзуда бар ин, дар муцаддимаи Ма^муди Обидй дар мавриди сабки нигориш, мазмуну . мундари^а, нусха^ои мавчуди «Кашфу-л-ма^чуб» низ сухан рафтааст. Дар таълифоти донишмандони дигари эронй, чун Алиасгари Х^алабй,

Абдурафеъи Х,ацик;ат, Абдул^усайни Зарринкуб низ зимни баррасидои масоили умдаи ирфонй ро^еъ ба Х^у^вирй ва асари у фусуле чудогона исгисос дода шудааст, ё зикри маълумоти умумй рафтааст.

Чунонки гуфта омад, дар адабиётшиносии то^ик нахусбори муаллифи «Кашфу-л-ма^^уб» ва-асари у тавассути к;омус^о муаррифй гардидаанд. Аммо намунае аз ин китоб бо муаррифии кутснуа муаллиф-маротибаи аввал дар китоби «Дурдона^ои наср» ба нашр расидааст.

Тайи чанд соли охир бошад, як зумра таздик;оте ро^еъ ба таърихи ташаккули насри классикии форсу то^ик ва адабиёти суфия ба миён омадаанд, ки дар он^о дар канори муаррифии осори дигари ирфонй ба Дучвирй ва китоби вай низ тава^ЧУ^ зо^ир шудааст. Дар радиф аз рисола^ои олимони бар^астаи то^ик Р. Хрдизода, X. Шарифов ва Н. Салимов метавон ёдовар шуд.

Мащсад вавазифа^ои рисола. Рисола ба1 тащили номаи рузгор ва мероси Абул^асан Алй ибни Усмон.Х^у^вирии Разнавй, инчунин мазмуну мундари^а, сабки таълиф, нусхашиносй ва тарчумаву нашр, инчунин вижаги^ои адабиву бадеии китоби «Кашфу-л-ма^^уб»-и у бахшида шудааст. Ядоати расидан ба ^адаф^ои асосии та^к;ик;и баррасии нукта^ои зайл дар рисола нак;ши аввалй пайдо кардаанд:

- та^к;ик;у баррасии рузгори Х^у^вирй бар асоси китоби худи вай ва иттилои сарчашмаву тазкира^о:

- таэдици мо^ият ва мундари^аи осори дигари вай, ки к;исмате то замони мо нарасидаанд ва к;исмати дигар ба к;авли худи у аз ^ониби дигарон аз худ шудаанд:

- маърифати мазмуну мундари^ава сохтору таркиби «Кашфу-л-ма^^уб»:

- та^к;ик;и мабо^иси му^ими ирфонй аз дидго^и Х,у^вирй дар «Кашфу-л-ма^^уб»:

- баррасии нусхашиносй, тарчума ва нашри китоб;

- тадк;ик;и вижаги^ои сабку услуб, забои ва арзиищш адабиву бадеии

«Кашфу-л-ма^чуб».

А^амияти омузиши мавзуъ: Пажу^иш ва баррасии зиндагй ва осори Х^учвирй, мазмуну мундари^аи «Кашфу-л-ма^^уб» имкон меди^ад, ки рузгори як нафар шахсияти пурар^и маънавй ва мероси гаронба^ои у барои хонандаи то^ик муаррифй шавад. Х,амчунин, тавассути таэдик;и мухтассоти китоби «Кашфу-л-мах;чуб» имкон пеш меояд, ки пеш аз *>ама андеша^ои ирфонии Х,учвирй шар^у тавзе^ ёфта, хусусият^ои адабиву бадей ва сабкии асар дар к;иёс бо осори дигари тасаввуфй мук;аррар гардад. Пажу^иши «Кашфу-л-ма^чуб» ва ^ойго^и он дар насри ирфонии форсй барои бозгуии нак;ши ин асар дар ташаккули андеша^ои орифонаи баъдинагон ва таъсири он ба таълифоти нависандагони суфимашраби пасин ро^ро ^амвор сохта, таърихчаи нашр ва тарчумаи онро барои хонандагон бозгуй хо^ад намуд.

Сарчашма^ои таэдщ. Сарчашмаи. асосии таълифи рисола, дар назари аввал китоби мук;аддаси К,уръон ва кутуби тафсир, осори маз^абй ба шумор меояд. Х,амзамон, асли рисола бар мабнои нусха^ои китоби арзишманди Х^учвирй «Кашфу-л-ма^чуб» таълиф шудааст. Вобаста ба так;озои мавзуъ дар рисола аз як к;атор кутуби тазкира^ои ирфонй чун «Шар^ ат-таарруф»-и Ибро^им Мустамлии Бухоройй, «Нуру-л-улум»-и Абул^асани Харак;онй, «Табак;оту-с-суфия»-и Хо^а Абдулло^и Ансорй, «Рисолаи К,ушайрия»-и Абулцосими К,ушайрй, «Аворифу-л-маориф»-и Шайх Ша^обуддини Су^равардй, «Тазкирату-л-авлиё»-и Фаридуддини Аттор, «Нафах,оту-л-унс»-и Абдурра^мони Чрмй> «Сафинату-л-авлиё»-и Му^аммади Дорошуку^ ва гайра мавриди истифода гирифта шудааст.

У сули таадик;. Маълум аст, ки та^к;ик;и ^амагуна осори ирфонй цабл аз ^ама дар заминаи истифодаи усули му^оисавй -таърихй чараён мегирад. Аз ин нуцтаи назар, зимни нигориши рисола ин шеваи махсуси тадк;ик;от корбандй шудааст.

Баробари ин, дар рисола усул^ои тадк;ив;и олимони шинохтаи ватаниву хори^й, амсоли Забе^улло Сафо, Му^аммадта^й Ба^ор, Абдул^сайни Зарринкуб, . Бадеуззамони Фурузонфар, Ма^муди Обидй, Муртазо Мута^аррй, Апиасгари Х,алабй, Му^ини Пано^й, Р.Николсон, Е.Э. Бертелс, Н.И. Пригарина, Р. Х,одизода, X. Шарифов, А. Насриддинов, Н: Салимов, М.Хо^аева ва дигарон истифода гардидааст.

Навовари^ои рисола. Дар рисола аввалин маротиба дар таърихи адабиётшиносии то^ик «Кашфу-л-ма^чуб»-и Х,у^вирй ва мак;оми муаллифи он мавриди таджик; царор гирифтааст. Дамзамон, рузгори ин муаллиф аввалин бор ба таври муфассал ва бар асоси иттилои китоби худи вай бозгуй шуда, ^ойго^и «Кашфу-л-ма^чуб» дар ташаккули насри ирфонии форсу то^ик тадк;ик;у баррасй гардидааст. Х,арчанд дар таълифоти бархе аз олимони то^ик к;аблан ба вижаги^ои сабкй ва арзиш^ои адабиву бадеии асар ишорат рафта бошад, аммо дар ин-рисола ин мавзуъ ба таври муфассал ба риштаи таджик; гирифта шудааст. Дар баробари муаррифии шахсияти Дучвирй ва шар^и ^ама^онибаи «Кашфу-л-ма^чуб», инчунин таърихи нигоришоти суфиёна, замина^ои дастабандии ^араён^ои тасаввуф, ихтилофу ^амбастагии онх,о, анъанаву навоварй дар таълифоти ирфонй, пайванди назарияву амалияи мутасаввифа, масъала^ои а^лгарой дар маърифати динй ва муаммо^ои дигар мавриди баррасии ^ама^ониба царор гирифтаанд.

Арзиши назарй ва амалии рисола. Нати^а^ои ба дастомадаи рисоларо дар ан^оми коркой та^к;ик;ии марбут ба таърихи тасаввуф дар цаламрави ислом, таърихи адабиёти форсу то^ик, хосса таърихи насри ирфонй, масоили

адабиётшиносй метавон корбаст намуд. Бо назардошти ^анба^ои мазкур

i

дарёфти илмии рисоларо дар ин самт^о истифода намудан мумкин аст:.

-барои омузиши курси таърихи адабиёти ирфонй.

-барои та^ияи дастур^о ва ра^намои таълимй ^и^ати омузиши фанзой «Таърихи адабиёти то^ик», «Фалсафа», «Таърихи фалсафаи Шарк;»

«Сарчашмашиносй», «Таърихи тасаввуф», «Адабиёти суфия», семинарном махсус аз «Таърихи тасаввуф» «Таърихи насри классикии форсу то^ик».

-к;ироати курской алох,ида дар машгулият^ои факултавй ва семинарном махсус;

-барои машварат^ои илмиву сунбат^о, таълифи коркой дипломиву курсй дар факулта^ои филологи ба з^айси сарчашма метавонад хизмат намояд.

Сохтори рисола: Рисола аз муцаддима, 2 боб, 7 фасл, 5 зерфасл, хулоса ва руйхати адабиёти истифодашуда иборат мебошад.

БОБИ ABBAJI

РУЗГОРУ ОСОРИ Х,У^ВИРЙ:3 АМИНАДОИТАШАККУЛИ ИРФОНИНАЗАРЙ ВАЗЩУРИ ОСОРЙМАНСУРИ С^ФИЯ

ФАОШАВВАЛ ЗАМОНИ ЗИНДАГИИ Х^ВИЩ НУФУЗИТОАХСТЯЩО ва мактабх;ои ИРФОНЙ

Дар таърихи адабу суханварии форсу то^ик аади Разнавиёназ давроне шинохта мешавад, ки дар заминаи низоми сиёсии Сомониёнарзи з^астй карда, зимнан му^иби здифзи суннатдои мухталифи адабии аслоф; гардидааст. Х^арчанд руди форсй ва гиромидошти русуми миллии зронй дар ин давра то андозае козддш меёбад, вале: умарои Разнавй тарну цолабнои муносиботи и^тимоиву фар^ангии Сомониёнро ма^фуз медоранд. Тафовут дар он зоздир мешавад^ кй Сомониён эз^ёи сунану русуми а^додй, таъриху тамаддун ва арзиш^ои дини бостониро чун нишонадои миллатгароиву худшиносии к;авмй арзёбй мекарданд, Разнавиёнг бошанд дар тазусиму интишори ойини му^аммадй, нигазщошту риояи муцаррароти азуш- суннату. ^амоат талош меварзиданд. Х,одисаи таърихии аз байн рафтани хонадони Сомонй низ ба гароиш^ои маз^абй вобастагй дошт. Нуфузи ^араённои азуш ташайюъ ва пуштибонии; онз^о аз ^ониби амирони Сомонй боисш сув^ти .ин хонавода гардид. Туркони Разнавй ба хотири поксозиву танзе^и дини ислом охир^ои асри Ж ва ибтидои асри IX" ба к;атлу куштори амирону вазирони Сомонй, шахсиятз^ои; воломак;оми; адабиву сиёсии ин хонадош ва? парвардагонш онз^о даст заданд.

Забенулло Сафо ин вазъро чунин шарн медиз^ад: «Дар вазъи динии ин аед мавзуи му^имми добили бадс тава^^уди умарову салотин аст ба сиёсати динй ва дахолат дар ацоиду орои мардумхилофидавраипешин, ки давраи озодии

эътщодоту мазо^иб буд ва сахтгирй дар ин ро^ фак;ат ба василаи гуломони аморатёфтаи Разнавй ofo3 шуд. Махмуд нахустин касе аз салотини Эрон аст, ки шуруъ ба озори мухолифони маз^абии худ кард ва имомони муътазилй ва файласуфону рофизиён ва цароматиёну ботиниёнро ^ар чр ки ба чанг овард, кушт» (111,20).

Аз ин чи^ат, \а.р нафаре, ки ба сиёсати динии Султон Мадмуди Разнавй ва ворисони вай итоат мекард, арчмандй меёфт ва касе, ки аз он cap мепечид, гирифтору ранчу шикан^а мешуд. Шояд бесабаб >^ам нест, ки баъзе сарчашма^о ба табъиду таък;иб^ои пайваста мувоче^ гардидани Фирдавсиву Сино ва Абурай^они Беруниро марбут ба носозгории эшон бо сиёсати давр ва ормощои динии давлат медонанд.

Дар канори пофишори^ои Разнавиён чидати истикрори та