автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Коммуникативная структура текста

Полный текст автореферата диссертации по теме "Коммуникативная структура текста"

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИК АСЫ НЫН БИЛИМ, ИЛИМ ЖАНА МАДАНИЯТ

МИНИСТРЛИГИ

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ИЛИМДЕР УЛУТТУК АКАДЕМИЯСЫ

_ТИЛ ИЛИМИ ИНСТИТУТУ_

УДК 802/809 Кол жазма укугунда

^ 3 Мусаев Сыртбай Жолдошевйч

Тексттин коммуникативдик структурасы

Адистиги 10,02.(^. - Кыргыз тили

Филология илимдеринин доктору окумуштуулук даражаны алуу учун жазылган

диссертациянын

авторефераты

Бишкек - 2000

Иш Кыргыз мамлекегтик улуттук университетинин кыргыз тил илими кафедра-сында аткарылды.

Илимий кенешчиси:

Расми оппоненттер:

Жетектеечу мекеме:

Кыргыз Республикасыньщ Илимдер улуттук академиясынын академиги, филология илимдершшн доктору, профессор Б.0. Орузбаева

филология илимдеринин доктору, профессор А.Т.Турсунов

филология илимдеринин доктору, профессор Т.С.Сайрамбаев

филология илимдеринин доктору, профессор Б.Ш. Шалабаев

Э.Арабаев атындагы педагогикалык университета

Диссертация 2000-жылдын У/ саат /О КР ИУАнын Тил илими ин-

ститутундагы докторлук илимий даражаны ыйгаруу боюнча Д. 10.00.12. диссертациялык кецештин жыйынында корголот.

Дареги: 720071, Бишкек ш., Чуй проспектиси, 265-а

Диссертациялык иш менен КР Илимдер улуттук академиясынын илимий китеп-канасьшан таанышууга болот.

Автореферат 2000-жылдын женетулду.

Диссертациялык кецештин

окумуштуу катчысы, . .

филология илимд. доктору, профессор 0 .^О^у Б.Ш.Усубалиев

Изилдеенун жалпы мунездемвсу. Тилди эмикалык (виртуал-дык) аспектиден гана абстрактуу схеманын структуралык ички модели катары аньгктоонун чектелген мунезге ээ экендигин сезуу менен, акыркы учурларда теориялык лингвистика кеп ишмердигинин коммуникативдик-когнитивдик жана прагматикалык кырдаал менен байланышкан жактары-на, анын этикалык (актуалдык) децгээлине кебурвек кецул бура баштады. Иликтеп-изилдеенун предмети катары мурда тилдин статикалык мунез-дегу гана имманенттуу «анатомиясы» анализге алынып келген болсо, бугунку кунде аны динамикалык аспектиден «аракеттеги тал» катары ка-роого езгечв маани берилип, иликтввнун конкреттуу предмети, лингвисти-калык бирдиктери коммуникативдик-функционалдык максат менен байла-нышта аныкталуу мумкунчулугуне жетишти. Ушундан улам кеп ишмерди-гин тескеп, баарлашууну ишке ашыруунун негизги курал-каражаты жана ошол эле учурда туундусу болгон кептик бирдик-текстке, анын коммуни-кативдик структурасына, лингвистикалык табиятына болгон кызыгуу арт-ты. Текстти нукура лингвистикалык аспектиден аныктоо менен эле катар, аны экстралингвистикалык факторлор менен бекем карым-катышта прагматикалык аспектиден кароого езгече басым коюу зарылдыгы каралды. Тилди коммуникативдик-функционалдык бирдик катары териштируу жана анын байланыштуу кеп, кептик бутун айтым же текст формасында реал-дуу жаралышын, тузулушун, уюшулушун жана колдонулушун аныктоо, асыресе, бугунку тпл илиминлн, езгече, анын тексттик лингвистика тарма-гынын фундаменталдык проблемасына айланды. Ошондуктан тексттик лингвистика жаатында изилдее жургузуп келе жаткан Н.А.Слюсарева, Г.В.Колшанский, М.М.Бахтин, И.Р.Гальперин, Т.ван Дейк, А.А.Леонтьев, Л.И.Лосева, Е.А.Реферовская, В.А.Сергия, З.Я.Тураева, М.А.Хеллидей, Г.Я.Солганик ж.б окумуштуулардыи пикирлерине таянуу жана аларды энуктуруу багытында сунушталып жаткан диссертациялык бул изил-цеебузду тексттин кептик бутундук катары коммуникативдик-когнитивдик, функционалдык манызын, табиятын аныктап, анын система-структуралык гузулуш катары когеренттуулугун, тексттин сукцессивдик маныз-маанисин, касиет-белгилерин прагматикалык аспектиден сыпаттоого ар-эайбыз да, тексттин коммуникативдик структурасын анын метатексттери-нин тема-ремалык катыштары аркылуу аныктоого аракеттенебиз.

Арийне, герменевтика жана нарратология багытынан айырмаланып гекстти лингвистикалык аспектиден анализге алуу, баарыдан мурда, тек-:ттин лингвистикалык маныз-маанисин, анын система-структуралык 5утундук катары табиятын белгилее менен, кандай бирдиктер тексттин конституэнта катары колдонула тургандыгын, тексттин кандай категория-тары бар экендигин жана алар ез ара кандай карым-катыш таасирде боло-эрун аныктоо менен тузден-туз байланышкан.

Биздин тушуиугубузде, текст - кеп ишмердигин женге салып, баарлашууну ишке ашыруучу каражат. Текстти "кыймыл-аракеттеги тил" катары динамикалык мунезде тушунуу аны коммуникативдик-

функционалдык жактан анализге алуу зарылдыгын керсетет. Эгерде тек стти кеп ишмердйгинин каражаты жана ошол эле учурда анын гуундус; жана ал к'онкреттуу кеп ишмердигинде гана милдет аткарат десек, анд тексттин уюшулуш законченемдуулугун, колдонулуш мумкунчулугун тушунуктуу болушун реалдуу коммуникациянын кырдаал-шартынан сырт четте кароого болбойт. Демек, текстти изилдее деген -ошол эле учурда ке! ишмердиги процесси менен байланышкан коммуникативдик-прагматика лык жагдайды изилдее деген сез.

Албетте, тексттин уюшулуш механизмдерин, анын берилиш жана ка был алыныш, тушунуктуу болуш езгечелуктерун, жаралуу законче немдуулуктерун толук елчемде териштируу бир изилдеенун алкагына сьи бербеген ары келемдуу да, ары татаал да маселе экендиги тушунуктуу Ошондуктан биз ушул женекей эмес жагдайды кенул чордонунда кармос менен, чоц проблеманы кемиктеп-кертип, анын бир гана узумун - текстти коммуникативдик структурасын, анын прагматикалык асиектиси мене! байланышта эриш-аркак кароого бел байлап отурабыз. Мында тексттш семантика-информативдик мазмуну езуне ылайык синтактика-грамматика лык адекваттуу структура аркылуу берилишине, ушул структуранын текст жаратуучулук, текст куроочулук кудурети таза лингвистикалык гана эмес прагматикалык мумкунчулуктер аркылуу шартталаарына езгече басы> коюлат. Бул, бир жагынан, тексттин таза лингвистикалык структуралы* конституэнттерин белгилеп керсетууну талап кылса, экинчи жагынан, экс-тралингвистикалык факторлордун фонунда тескелуучу прагматикалы* компоненттерди аныктоонун зарылчылыгын шарттайг.

Теманын актуалдуулугу. Тексттин коммуникативдик структурасьи аныктоо илимий-теориялык жактан тексттик лингвистиканын жацы тармал катары жаралышын жана лингвистикалык жалпы теориялык кезкараштык енугуу логикасын ачып берууге аракеттенуу аркылуу шартталган болсо, илимий-практикалык жактан тексттин коммуникативдик-функционалдык бирдик катары уюшулуу, конституэнттеринин ез ара байланышуу меха-низмин ачуу жана бул аркылуу коммуникация процессинде кеп бирдикте-ринин ордун, маанисин керсетуу менен шартталган. Анткени тилдин мацыз-мааниси, жетеси тилдик бирдиктердин женекей гана биримдигинде эмес, кеп айтымдарынын ез ара етме катар карым-катыш, аракет-таасирдеги бутундугу жана байланыштуулугу аркылуу гана текст турунде реалдуу колдонула алуу мумкунчулугундегу система-структуралык тузу-луш экендигинде. Ошондуктан диссертациялык изилдеенун предметин аныктап, темасын тандоо, алды менен, тилдин этикалык, актуалдык кубу-луш катары тексттик структурада берилиш мумкунчулугу менен байланышкан маселелерди териштируу жана аны адекваттуу принциптин неги-зинде иликтее зарылчылыгы менен байланышкан. Арийне, андан калса, тексттин таза лингвистикалык табняты, мацыз-мааниси, уюшулуш меха-низмдери жана тушунуктуулугу женундегу илимий-теориялык психолин-гвистикалык маселелер дуйнелук тил илиминин алкагында акыркы эле 20-

30 жыл аралыгында кеп-сезгв алына баштагандыгын, ал эми кыргыз тил илиминде, жалпы эле туркологияда, бул маселе аталган енутте проблема катары жацыдан гана коюла баштагандыгын эске алсак, тексттин комму-никативдик структурасын аныктап териштирууге дит коюп жатышыбыз-дын актуалдуу да, проблемалуу да экендигинде кумен болушу мумкун эмес. Демек, диссертациялык изилдвенун актуалдуулугу, баарыдан мурда, жалпы тил илиминде жацыдан гана езунчв тармак катары енугуу багыты-на тушквн тексттик лингвистиканын тигил же бул маселелери, тигил же бул аспектилери боюнча жургузулуп жаткан илимий жалпы изилдеелергв ун кошуу менен, кыргыз тил илиминде тексттин нукура лингвистикалык категория катары жалпы табияты, мацыз-мааниси, структура-семантикалык конституэнттери атайын изилдееге алынып, тексттин ком-муникативдик структурасы прагматикалык аспектиден биринчи жолу ка-ралып жатышы менен тушундурулсе, экинчиден, текстке карата система-структуралык мамиле кылуу аркылуу текстти таза лингвистикалык аспектиден сыпаттап анализге алуунун коммуникативдпк-функционалдык, прагматикалык езунчв бир ыкмасын, формасын сунуштоо аракетинин жа-салышы менен байланышкан.

Иштин негизги максаты жана маселелери. Текстти, жалпысынан, белгилуу бир темага байланышкан семантика-информативдик мазмундун аяктагандыгын, салыштырмалуу елчемде жыйынтыктуу буткендугун ту-юнтуп, коммуникация ишмердигин тейлеп, маалымат беруу, тушунуктуу боло алуу мумкунчулугуне ээ синтактика-грамматикалык структура аркылуу берилген жана андагы айтымдык конституэнттердин семантпка-структуралык байланыш аркылуу ез ара ырааттуу тизмектеше келуусунен жаралган прагматикалык максаттагы коммуникативдик-когнитивдик, функционалдык чулу бутундук катары аныктайбыз. Ушундан улам изилдвенун максаты тексттин семантика-информативдик мазмунду туюнтуучу бирдик катары уюшулушун, тузулушун шарттоочу конституэнттерди те-риштируу аркылуу тексттин коммуникативдик структурасын аныктоо бо-луп саналат* Мындай максат тексттин жаралышындагы, анын коммуникативдик-когнитивдик, функционалдык бирдик катары берилипгандеги, тушунуктуу болушундагы жана таасир этуусундегу структуралык, семан-тикалык каражат-конституэнттерди, алардын ортосундагы ез ара байла-ныштуулукту ачып беруу жана буларды прагматикалык аспектиден кароо зарылчылыгын талап кылат, б.а. тексттин семантика-информативдик, синтактика-грамматикалык жана прагматикалык жактан уюшулуу принципте-рин териштирууну талап этет. Бул болсо изилдвенун твменкудей кон-креттуу маселелери жвнунде ой толгоо зарылчылыгы аркылуу шартталат:

а) тилди система структуралык тузулуш деп тааныган кез караштар-га таянуу жана аларды улантуу менен, кептик бирдик текстти системаструктуралык анализдин объектиси катары кабылдоо;

б) система-структуралык мамиленин негизинде тексттик конституэнттердин системалык ез ара байланышын, карым-катышын териштируу;

в) тексттин коммуникативдик-когнитивдик, функционалдык бирди катары уюшулушундагы, берилишиндеги жана тушунуктуу болушундап таза лингвистикалык жана прагматикалык компоненттерди аныктоо;

г) тексттин жалпы коммуникативдик структурасынан анын семанта ка-информативдик структурасын жиктвенун, чектввнун механизмин анык тоо жана анын адекваттуу синтактика-грамматикалык структура аркылу берилишин териштируу;

д) тексттин коммуникативдик-функционалдык бирдиги катары ам тымдын, абзацтын табиятын аныктоо;

ж) тексттик конституэнттердин ички жана ез ара сырткы байланьш тарын, байланыштын жалпы законченемдуулугун иликгее аркылуу текст тин коммуникативдик структурасын керсетуу;

з) текстти анализдеенун принциптуу мааниге ээ ыкмаларынын бир] катары коммуникативдик-прагматикалык багыттагы иликтеенун артыкчы лыгын белгилее жана ушунун негизинде текстти иликтеп-изилдеенун ком муникативдик-прагматикалык системасьш иштеп чыгуу ж.б.

Иштин негизги максаты жана конкреттуу маселелери изилдее жургу зуудв теменкудей метод, принцип, мамилени колдонуунун зарылчылыгьп аныктады:

Система-структуралык анализдин интегративдик методу аркылу} тексттин семантика-информативдик, синтактика-грамматикалык структура-сы прагматикалык аспектиден териштирилсе, тексттик конституэнттердин айтымдык структуралардын ез ара байланыштуулугунун негизинде текст тин коммуникативдик-когнитивдик, функционалдык бутундук катары ую-шулушу, куралышы, тузулушу суперлинеардык методдун жардамы аркылуу иликтееге алынат. Ал эми сыпаттама метод тексттик конституэнттердин тутумундагы лингвистикалык кубулуштарды байкоого жана алардыи ез ара байланыштуулугун коммуникативдик-функционалдык тил илими-нин жалпы тенденциясына ылайык сыпаттоого мумкунчулук берди. За-рылчылыгына жараша айрым учурларда трансформациялык методдун ыкмалары да колдонулду.

Изилдее предметине карата система-структуралык мамиле кылуу текстти анализге алуунун системалык, иерархиялык ырааттуулук прин-циптерин, коммуникативдик, функционалдык, прагматикалык аспектиле-рин шарттады.

Тексттин коммуникативдик структурасы синхрондук планда илик-тенди. Ошондуктан изилдеенун иллюстративдик материалы катары иш-тиктуу-официалдуу, керкем, илимий, публицистикалык стилдеги тексттер талдоого алынды.

Иштин илимий жацылыгы жана практикалык мааниси, баарыдан мурда, кыргыз тил илиминде биринчи жолу изилдеенун жацы объектиси -текст системалык принциптин негизинде коммуникативдик, функционалдык жана прагматикалык аспектиден териштирилгендиги аркылуу шарт-талса, экинчиден, кыргыз тилиндеги текст биринчи жолу атайын илимий

изилдее жургузуунун конкреттуу предметине айлануу менен, анын комму-никативдик структурасы тутумундагы айтымдардын, метатексттик бутун-дуктердун конституэнт катары ез ара байланышы аркылуу териштирил-гендигинде. Ошону менен эле бирге жалиы тил илиминде изилдее объек-тиси катары жацыдан гаиа кецул бурула баштаган текст категориясына тиешелуу илимий-теориялык тигил же бул маселе боюнча жеке кезкараш, пикир билдируу менен, аны ез жетесине, маныз-табиятына теп, адекваттуу ачып беруунун, текстти лингвистикалык анализге алуунун автордук мами-леси, езунче бир ыкмасы, формасы жаралды. Изилдееде тексттик лин-гвистиканын орчундуу маселелери илимий талкууга алынып, айрымдары илимий проблема катары коюлуу мумкунчулугуне ээ болуп отурат. Демек, иштин илимий-практикалык мааниси анын илимий жацылыгы аркылуу шартталуу менен, тексттин лингвистикалык теориясынын андан аркы ену-гушуне жана еркундешуне белгилуу елчемде негиз тузе ала турган автордук концепциянын иштелип чыккандыгында жана тексттин жаралышында-гы, уюшулушундагы, бирееге жетип тушунуктуу болушундагы, анын ре-акциясын жаратуудагы лингвистикалык, экстралингвистикалык жана пси-холингвистикалык факторлорду териштируу аркылуу тексттин коммуни-кативдик структурасын аныктоого ебелге-желек боло ала турган лингвистикалык концепцияны сунуш кылгандыгында.

Бул изилдее белгилуу елчемде коммуникация теориясынын, кеп ишмердиги проблемасынын жана лингвистиканын айрым бир жоболорунун такталышына, терен каралышына кемекчу болуу менен, текстке лингвистикалык анализ жургузуунун методикасын, ык - амалдарын жана меха-низмин еркундетууге да ебелге боло алат. Ал эми текст тузуунун, текст уюштуруунун конвенционалдык эреже-талаптары, нормалары, анализдин принциптери, формалары текст тузе билуу менен тузден-туз байланышыи, кеп компетенциясынын енугушуне, байланыштуу кепти еркундетууге ебелге-негиз тузет. Диссертациялык иштин материалдарын, баарыдан мурда, орто мектептен тартып жогорку окуу жайларга чейинки окуу про-цессинде кецири пайдаланса болот. Себеби бугунку кунде орто мектептин 5-классынан тартып жогорку окуу жайлардын филология факультеттери-нин студенттери учун иштелип чыккан билим беруучулук стандартта, ага ылайык тузулген окуу пландарында, типтуу программаларда текстке лингвистикалык анализ жургузуу, тексттин коммуникативдик структурасын аныктоо негизги милдеттуу материал катары окутула баштады. Демек, тексттин лингвистикалык жалпы илимий-теориялык, практикалык маселелери боюнча окуу китептерин, окуу куралдарын тузууде, лекциялык мате-риалдарды даярдоодо да кенири колдонулаарында шек жок. Ошону менен эле бирге диссертациялык изилдеенун материалдарын "Тексттик лингвистика", "Кыргыз тилинин теориялык грамматикасы" "Тексттин коммуникативдик структурасы", "Прагмалингвистика" деген теориялык жалпы курс-тар, атайын адистик курстар учун да колдонсо болот.

Иштин апробациясы. Коргоого коюлган илимий-теориялык жоболор, практикалык сунуштар жана темага тиешелуу маселелердин айрымдары 1985-жылдардан бери илимий журнал, жыйнактарда, вестник, кабарларда жарык керуп келе жаткан ЗОдан ашык макалада чагылдырылып, жогорку окуу жайлар жана мектептер учун сунушталган 5 окуу китебинде, илимий 3 монографияда апробацияланган. Диссертациялык изилдеенун жоболору, тыянак-сунуштары системалык мунезде ырааттуу берилген илимий концепция катары "Текст: прагматика, структура" 2000 деген илимий монографияда чагылдырылды. Мындан сырткары айрым бир жеке маселелер КМУУнун профессор-окутуучулук составынын илимий-практикалык кон-ференциясында (1996-жыл, 1998-жыл), "Турк элдеринин тили жана ада-биятынын актуалдуу маселелери" деген темада БГУда еткен эл аралык илимий-практикалык конференцияда (1998-ж.), "Турк элдеринин жазуу тили" деген темада Анкарада еткен эл аралык симпозиумда жасалган док-ладдарда да (1995-ж.) талкууга алынган.

Диссертациялык изилдеенун материалдары КМУУнун 5-6-курстарынын студенттери учун адистештирилген атайын курс тибинде "Тексттик лингвистика" деген темада, ошол эле учурда "Тил илиминин проблемалары" деген жалпы милдеттуу курстун теориялык бир белуму катары КМУУнун "Кыргыз филологиясы" багытындагы магистранттарга да окутулууда.

Иштин келему жана структурасы.

Диссертация киришууден, терт главадан, жалпы корутунду белум-ден, пайдаланылган адабияттардын тизмесинен жана тексттик лингвисти-калык терминдердин тиркеме турунде берилген тушундурме сездугунен турат.

Албетте, бул изилдееде талкууга алынган маселелердин тигил же бул децгэзлде "чечилишин", чечмеленуу ыгын текстти тааныи-билуунун гана бир формасы, автордук жеке позициянын гана бир керунушу катары кабыл алуу эп. Мында талкууланган маселелердин чечилишине Караганда алардын проблема тибинде коюлушуна кебуреек кецул бурулгандыгын баса белгилей кеткендигибиз жен. Анткени текст ете татаал проблема экендигин ачык сезуу менен, кыргыз тилинин материалдарынын негизинде алгач иштелип жаткан бул эмгекте тексттик лингвистиканын омоктуу про-блемаларын чечууну кое туралы, аларды илимий проблема катары коюу, кетерууиун езун чоц проблема деп тушунебуз.

I глава «Текст- система - структуралык анализдин объектиси» деп аталат да, тилдик кубулуштарды, езгече, текст сыяктуу функционалдык бутундук тузулушке ээ бирдиктерди система-структуралык аспектиден анализге алуу ете зарыл проблемалардын бири катары тил илиминин кун тартибинде тургандыгы законченемдуу керунуш катары белгиленет. Текстти коммуникативдик функционалдык бутундук катары система-стрктуралык анализге алуу, биздин кезкарашыбызда, объективдуу жагдай

менен шаргталган теменкудей бет езгечелук же беш этап боюнча жургу-зулушу максатка ылайыктуу:

Биринчиден, тилди жана тилдик ар кыл кубулуштарды материалдык система катары кароонун жалпы методологиялык, логикалык негизине таянуу жана аны жетекчиликке алуу менен, текстти изилдев объектиси катары териштируунун система-структуралык концепциясын иштеп чыгуу.

Экинчиден, тексттин прагматикалык талап, максат-мудвв менен шартталган милдетине, эмнеге багытталгандыгына, кандай милдет атка-раарына, функцияланышына жараша жана ara шайкеш, теп келуучу, текстти система-структуралык бутундук катары уюштуруучу, тузуучу ком-поненттерди аныктоо.

Учунчуден, тексттин система-структуралык, функционалдык бутундук катары субстанттык элемент-бирдиктерин аныктоо.

Тертунчуден, текстти система-структуралык функционалдык бутундук катары уюштуруучу, тузуучу касиеттер ушул касиеттерди мунездеечу релеванттык (айырмалоо мумкунчулугуне ээ негизги) карым-катыш, бай-ланыш аркылуу аныкталат. Ал эмп ушул байланыш жана анын схема катары жалпылыгы тексттин функционалдык бутундук катары структурасын белгилейт. Тексттин бутундук катары структурасынын, баарыдан мурда, синтагматикалык жана парадигматикалык карым-катыш аркылуу аныкта-лаары булардын тексттик структура учун релеванттыгын керсетет;

Бешинчиден, текстти бутундук катары структуралык жактан жене-кейлук жана татаалдык параметрлер аркылуу аныктоо анын адекваттуу функцияланышына таасирин тийгизбей койбойт. Андыктан тексттин бутундук катары женекейлук жана татаалдык даражалары, чоц-кичинелик чен-елчемдеру боюнча ар кыл варианттарын структуралык субстанттык жактан иликтееге, тексттин женекейлугу жана татаалдык параметрлерин салыштырмалуу турде болсо да аныктоого кецул бурулууга тийиш.

Текстти система-структуралык бутундук катары анализге алуу аны, биринчиден, белгилуу бир элемент-бирдиктердин жалпылыгы; экинчиден, ошол элемент-бирдиктердин оргосундагы белгилуу бир карым-катыштын жалпылыгы; учунчуден, ошол злемент-бирдиктердин ортосундагы ошол карым-катыштын функционалдык бутундук тузуу жалпыльп-ы катары ка-роо керектигин айгинелейт.

Системалык принципке ылайык объектини изилдее жана ал женунде белгилуу децгээлдеги билимге ээ болуу, биздин пикирибизче, теменку жа-гдайларды илпктееден башталышы талапка ылайык:

биринчиден, тилдик кубулуштардын, фактылардын система тузуучу-лук мумкунчулугу жана жалпы касиети аныкталышы зарыл;

экинчиден, тилдик кубулуштардын, фактылардын система тузуучу-лук байланышы аныкталышы зарыл;

учунчуден, системалуулукту шарттоочу жалпы законченемдуулуктер аныкталып, алар тилдик факт-материалдардын негизинде ■ конкреттешти-рилиши зарыл;

тертунчуден, тилдик система ички элементтердин ез ара бирдиктуу байланышынын биримдиги катары ырааттуу уюшулган, башкалардан белунген бутундук тибинде изилдениши зарыл;

Жогорто айтылгандардын негизинде бул принциптин методология-лык жана мазмун-мацыздык маселеси: биринчиден, элементтердин система уюштуруучулук, система тузуучулук мумкунчулугун шарттай турган де-терминанттарды, системадагы сиецификалык байлныпггы, негизди, карым-катышты белгилве; экинчиден, системанын структуралык законче-немдуулугун аныктоо аркылуу анын система-структуралык бутундук, тузулуш катары ордун жана функцияланышын кврсвтуу. Ал эми система-структуралык бутундукту тузгвн кубулуштун функцияланышы структуралык ички элементтердин ортосундагы ез ара байланыш (взаимосвязь), ез ара карым-катыш (взаимоотношение) аркылуу гана аныкталат.

Арийне, система-структуралык мамиленин бул жалпы езгечелугу, жалпы мацыз-мааниси биздин пикирибизде теменку жагдайлар аркылуу конкреттештирилуу менен аныкталууга тийиш:

тексггик объект башкалардан езунче белунуп турган тузулуш, 6.а. белунуучулук жана бутундук катары бир эле мезгилде турдуу езгечелук-тер, турдуу принциитер аркылуу мунезделууге тийиш;

объектинин башкалардан белунуп турган жана бутун система катары изилдениши анын колдонулуу, жашоо, функциялануу чейресун, ал кол-доиулган контекстти да кошо изилдее зарылчылыгын шарттайт;

объектинин башкалардан белунуп турган жана бутун система катары касиети элементтердин касиетинен, ошол эле учурда элементтердин касие-ти системаны мунездееден, системанын табиятынан келип чыгаарына ез-гече басым коюлат;

объектинин элементтери система уюштуруудагы ролу, мааниси, функциясы жана системадагы орду эске алынуу менен сыпатталат;

объектинин система катары функцияланышы, колдонулушу система-лык норма, узус жана структуралык норма, узус, системалык максаттуу-лук жана структуралык максаттуулук аркылуу аныкталуусу шартталат;

объектинин система катары структурасы элементтердин ез ара байланыш езгечвлугундв аныкталуу мумкунчулугуне ээ;

объектинин система катары енугушу жана езгеруш себептери системанын езунун ички касиети, табияты менен катышта аныкталышы шарт. Арийне, бул белгиленгендер система-структуралык мамиленин таанып-билуунун жаны ориентири, объектини изилдеенун жацы "ченеми" катары енугушун жана колдонулушун шарттоо менен, объектинин максатка ылайык адекваттуу изилдениши система-структуралык мамиленин негизинде гана ишке аша тургандыгын айгинелейт...

Иштин II главасы «Тексттик лингвистика жана прагматика» деп ата-лат да, тексттин нукура лингвистикалык изилдеенун предмета катары тааныла башташын жана акыркы мезгилдерде аны лингвистикалык аспек-

тиден изилдеенун приоритеттуу багыт катары езгече енугууге бет алган-дыгы баса белгиленет.

Тексттик лингвистиканын езунче илимий тармак катары жаралышы жана ургаалдуу енугууге бет алышы, баарыдан мурда, жалпы тил илими-нин езунун енугуу логикасы, методологиясы менен шартталган законче-немдуу процесс. Анткени тексттик лингвистиканын жаралышына негиз болгон башкы теориялык идея, биздин кезкарашта, биринчиден, тил жана кепти бири-биринен принциптуу турде айырмалап кароонун зарылдыгы женундегу идея. Бул идеяга ылайык тил - кеп агымынын структуралык элементтери катары гана сезуу органдарыбыз - керуу, угуу аркылуу бизге белгилуу болгон абстрактуу модель, схема, реляциялык структура. Тилдин езун кепсиз тузден-туз кере албайбыз, тузден-туз байкай албайбыз. Ал эми кеп болсо тузден-туз сезуу органдарыбыз аркылуу белгилуу болгон негизги, жападан-жалгыз лингвистикалык реалдуулук катары тилдик система аркылуу аныкталат да, ошол эле учурда кайра тилдик системанын енугушун шарттайт. Биздин ез ара иикир алышуубуз айтымдардын бири-нен кийин бири келген ырааттуу тизмеги, чынжырчаланышы - текст аркылуу гана ишке ашат. Тил кептик текст формасында гана, тексттик функ-цияда гана байланыш куралы катары реляциялык абстрактуу схемадан ре-алдуу структурага етет. Демек, кеп коммуникативдик-когнитивдик, функ-цйоналдык бирдик болуу менен, тилдин система-структуралык тузулуш катары конкреттуу реализацняланышын, конкреттуу берилишин, колдону-лушун керсетет:

экинчиден, ушул идеянын негизинде кийинчерээк тилге карата ком-муникативдик-функционалдык мамиле кылуу жаралат да, мунун негизин актуализация идеясы тузет. Бул идея коммуникативдик синтаксистин - ак-туалдуу жиктештируу теориясынын борбордук идеясы катары коммуникативдик бирдиктердин езгерууге учуроочу потенциалдык мумкунчулугу, дагы тагыраак айтканда:

коммуникативдик бирдиктин жиктелуу мумкунчулугуне ээ экендиги жана анын ар турдуулугу;

ошол жиктелуучулук менен ар турдуулуктун контекст, прагматика-лык талап жана субъективдик мамиле аркылуу шартталгандыгы;

коммуникативдик бирдиктин ички элементтеринин бирдей маа-нилуулукке ээ эместиги, б.а. информациялык чордон женундегу идея;

коммуникативдик бирдиктин элементтеринин ырааттуулугу жана алардын коммуникативдик мумкунчулугу, б.а. орун тартип женундегу идея;

коммуникативдик бирдиктин элементтеринин ез ара байланышуу типтерин тема-ремалык катыш аркылуу анализге алуу менен, теманын би-риктируучулук касиетин, реманын жацы маалымат беруу касиетин кер-сетуу.

Биздин пикирибизде, актуалдуу жиктештируунун ушул керсетулген мумкунчулуктеру тексттик лингвистиканын жаралышынын теориялык

ебвлгесу катары тилге коммуникативдик-функционалдык мамиле кылуу-нун езгечелугун керсетту жана аны, бир жагынан, таза грамматикалык мамиледен, экинчи жагынан, структура-семиотикалык мунездегу адабий-стилистикалык, нарратологиялык мамиледен айырмалоонун зарылчылы-гын белгиледи.

Тексттик лингвистиканын, жаралышына еболге болгон теория лык учунчу жагдай катары "сверхфразалык кеп айтымы", "синтаксистик тата-ал бутундук" проблемасынын коюлушун керсетууге болот.

Эгерде тексттин когезиялык жана когеренттик касиети женундегу кезкараштар тексттик лингвистиканын жаралышынын алгачкы мезгилде-ринде тексттин конституэнта катары суйлемдерду жана алардын ырааттуу тизмегин шарттап турган байланыштын типтерин, каражаттарын гана иликтееге квбуреек басым коюшса, тексттик лингвистиканын енугушу жалпы тил илиминин актуализация концепциясынын идеяларына жана изилдеенун конкреттуу аспектилерине таянуу менен, суйлемду жана суйлемден чоц, суйлемден келемдуу кеп бирдиктеринин, "синтаксистик татаал бутундук", "фразадан чоц биримдиктердин" ички структурасын, алардын сукцессивдик мацыз-маанисин, туз сызыктык ырааттуулугун изилдееге басым коюп, аларды кеп бирдиги катары таануу менен шарт-талган. Тексттик лингвистиканын азыркы тапта енугушу тексттин семан-тика-информатнвдик жана структура-синтаксистик проблемалары менен эле катар, аны коммуникативдик-функционалдык аспектиден кароонун, текстти кептик бутун бир айтым катары таануунун зарылдыгын шарттап отурат, б.а. текст коммуникативдик-функционалдык бутундук катары кеп-тин бирдиги болуп саналат жана ушул багытта анализге алынуусу, биздин кезкарашта, приоритеттик багыт катары сунушталат. Бул баарыдан мурда, тексттин прагматикалык аспектиси менен байланышта каралат.

Албетте, тексттин прагматикалык аспектиси женунде кеп кылганда, баарыдан мурда, анын прагматикалык эффектнвдуулугун, прагматикалык максат-мудееге жетуунун децгээлин аныктоо негизги маселе катары кою-лаарында шек жок. Анткени коммуникация процессинин ойдогудай, та-лаптагыдай ишке ашышы вербалдык жана вербалдык эмес контекст (ком-муникативдик-прагматикалык кырдаал) аркылуу аныкталат.

Кандай гана текст болбосун, анын кептик коммуникативдик-когнитивдик, функционалдык бутундук катары негизги милдети-маалымат беруу, маалымат алмашуу, баарлашууну тескеп женге салуу жана ал аркылуу кабыл алуучуга (адресат, реципиент) таасир этип, анын реакция-сын жаратуу. А буга качан жетишебиз? Качан гана сунушталып жаткан текст кабыл алуучуга толук тушунуктуу болгондо. Ал эми тексттин тушу-нуктуу болушу, баарыдан мурда, коммуникативдик бирдик катары семан-тика-информативдик толук мазмунга ээ болуп, ал мазмун езуне адекваттуу синтактика-грамматикалык структура аркылуу берилип, белгилуу бир коммуникативдик конкреттуу кырдаал, жагдай-шарт, прагматикалык та-лапка ылайык келип турушу аркылуу аныкталат.

Демек, текстти тушунуу дегенибиз, биринчиден, маалымат алуучунун тексттин тутумундагы ар бир айтымдын мазмун-маанисинин эмне женунде экендигин толук тушуне алуусу, экинчиден, ошол текст, тексттик айтым-дар аркылуу берилип жаткан семантика-информативдик мазмундун предмета, денотат-референти женунде компетенттуулугу катары каралуу ме-нен, тилдик коммуникативдик жана интеллектуалдык-когнитивдик аспек-тиден аныкталуу мумкунчулугуне ээ. Анткени тушунуу процесси тилдик компетенциядан башталып, предмет, денотат-референт женундегу интел-лектуалдык компетенттуулук менен аяктайт.

Текстти тушунуунун бул эки аспектисинин биримдиги коммуникация процессинин ишке толук ашышын камсыз кылуу менен, ал тилдик тушунуу жана предметтик илимий интеллектуалдык тушунуу катары экиге белунет.

Текстти вербалдык коммуникациянын негизги бирдиги катары белги-лее аны лингвистикалык жактан анлизге алуунун, тексттин ички структу-расын аныктоонун, тилдик элемент-каражаттардын ез ара карым-катыш, байланышын, бирин-бири шарттоочулук мумкунчулугун белгилеенун би-ринчи гана кадамы. Эгерде тексттин вербалдык коммуникациянын негизги бирдиги катары мацыз-маанисин, касиет-табиятын толугураак, терецирээк аныктоону кездесек, анда, сезсуз турдв, биз прагматикалык конкреттуу талап-мудее, максат менен байланышкан реалдуу коммуникативдик кыр-даалда тексттин куралышын, жаралышын, тузулушун жана анын адресат-ка жетишин, тушунуктуу болушун, анын реакциясын аныктаган фактор-лорду да кезжаздымда калтырууга болбой тургандыгын эстен чыгарбашы-быз керек. Анткени тексттин коммуникативдик бирдик катары табияты, мацыз-мааниси жалац гана интралингвистикалык имманенттуу факторлор аркылуу аныкталбастан, анын уюшулушу, куралышы, тушунуктуу болушу экстралиигвистикалык факторлорго кебуреек кезкаранды жана аларсыз тексттин жаралышы да, фукнцияланышы да мумкун эмес. Женекей эле факт, тилдик каражат-бирдиктер качан гана тигил же бул ой-пикирди, ац-сезимди сыртка чыгаруу зарылчылыгы болгондо гана аракетке келип, тилдик тигил же бул бирдик катары маанилуулукке (значимость) ээ болот. Ой-пикирди сыртка чыгаруунун зарылчылыгы болбосо тилдик каражаттар деле реализацияланбай, тынч жата берет, б.а. тил качан гана колдонул-ганда тил боло алат (Винокур,., 1959, 31). Демек, тилдик системанын структуралык бирдиктери ой-пикирдин сыртка чыгышына материалдык форма катары колдонулуу менен, ara карата экинчи кубулуш болу и эсеп-телет. Ушунун езу тексттин жаралышы, уюшулушу, куралышы учун экстралиигвистикалык факторлордун кандай мааниге ээ экендигин айгинелейт, 6.а. биринчиден, тексттин реалдуу предмета, (денотант же референт); экинчиден, ал женундегу семантика-информативдик мазмун (сигнификат); учунчуден, семантика-информативдик ошол мазмунду беруучу жана кабыл алуучу коммуниканттар; тертунчуден, ошол текст колдонулган коммуни-

кативдик кырдаал, жагдай-шарттар экстралингвистикалык негизги фак-торлордон болуу менен, тексттин прагматикалык аспектисин тузет.

Эгерде тексттин вербалдык коммуникативдик бирдик катары жара-лышы жана колдонулушу жогоруда керсетулген беш фактор аркылуу аныктала турган болсо, тертее экстралингвистикалык фактор катары анын прагматикалык аспектисин тузет да, бир гана фактор, б.а. тексттин син-тактика-грамматикалык структурасы, анын бирдик- каражаттары, ал каражат-бирдиктердин ортосундагы ез ара карым-катыш, байланыш, алардын турлеру, формалары гана таза интралингвистикалык имманенттуу фактор болуп эсептелет. Арийне, ушунун езу коммуникация процессинде тексттин прагматикалык аспектисинин кандай мааниге ээ экендигин айгинелеп турат. Ошондуктан акыркы мезгилдерде теориялык тил илиминде тилди кеп ишмердигинин бутун контекстинде кароого жана анын мацыз-маанисин коммуникативдик эц чоц бирдик - текст аркылуу аныктоого езгече басым коюлуп, кецул бурула баштагандыгын керебуз.

Текст, жогорто белгиленгендей, мунезу, келему, формасы, жанрдык езгечелуктеру, функционалдык милдеттери жана "кеп фактурасы" боюнча бир нече турге белунет. Булар жалпы окшош жактары менен катар эле бири-биринен кескин айырмаланган езгечелуктерге да ээ. Биздин тушунугубузде, текст жаратууда пайда болгон прагматикалык карама-каршылык же аномалдык кубулуш тексттин баардык турлеруне эле мунездуу. Бирок ошондой болсо да таза эмпирикалык талаптан чыгып, прагматикалык карама-каршылык ете таасын, ачык-айкын керунуп турган илимий-популярдык тексттин, поэтикалык тексттин жана ар кандай мазмунду чагылдырган етунуч, арыз мунезундегу иштиктуу тексттин материалдарына кайрылып, аларды жалпылаштырууга аракетгендик.

втунуч, арыз, кайрылуу мазмунундагы иштиктуу тексттер функционалдык милдеттери жана иллокутивдик, перлокутивдик даражалары боюнча езгече мунездегу тексттерден. Мындай тексттерде арыз беруучу же етунуч менен кайрылуучу адресант мекеме, уюм же жеке адам экендигине карабай, жеке жак катары чыгат. Ошондуктан арыздын, етунучтун маныз-мазмуну да жеке мунезге ээ болуу менен, кайрылуучунун жеке турмушуна, жеке ишмердигине тиешеуу маселелердин тигил же бул жагын чагылдырат. Ал эми кат багытталган адресат же кабыл алуучу жак арыз, етунуч конкреттуу бир кишиге, айталы, министрге, президентке, же директор, ректорго, же конкреттуу бир жетекчиге багытталгандыгына карабай, жеке мунезге эмес институттук (мекемелик) мунезге ээ болот, б.а. министрликтин жетекчиси болгондугу же бир аппараттын, мекеменин жетекчиси болгондугу учун адресат институттук мунезге ээ болот. Арыздын, етунучтун мазмуну - кайрылуучу кабылган, туш болгон абал женундегу маалыматты адресатка, кабыл алуучуга жеткируу, ал эми адресанттын иитенциясы - езунун берген маалыматына, етунучтун, арыздын мазмунуна адресатты толук ишендируу жана етунучун канааттандыруу. Арийне, кайрылуучу адресант, бир

жагынан, езунун жеке максат-мудеесуне жараша етунучту, арызды, катты адресаттын "чучугуна" жетип, квцулунв кирип, кввденунв уюп, боорун ачытып, боорукерлик сезимин ойготуп, жандуйнвсунв булук тушуруп, жардам бергисин келтиргендей абалда эркин тузушу керек болсо, ошол эле учурда, экинчи жагынан, ал тузген текст официалдуу докуменггерге мунездуу касиеттерге, белгилерге, талаптарга жооп берээрлик абалда так тузулушу да керек. Демек, прагматикалык ушул эки жактуу талап, эки жактуулук текст жаратуудагы прагматикалык карама-карщылыкты пайда кылуу менен, арыздын, етунучтун мазмунунун, адресанттын интенциясы-нын, максат-мудвесунун жеке мунезге ээлигинин жана арыз, втунуч багытталган адресаттын институттук ролунун ортосундагы антиномияны керсвтвт. Коммуникация ишмердигинин интимдик мунезу, адресанттын жеке жак катары чыгышы лингвистикалык езуне ылайык каражат-бирдиктерди, экспрессивдуу-эмотивдуу элементтерди пайдалануу аркылуу текст тузуу талабын койсо, кабыл алуучу адресаттын институттук ролу белгилуу даражада официалдуу-иштиктуу документтерге мунездуу кара-жат-бирдиктерди колдонуу аркылуу текст жаратуу талабын коет. Бул текст жаратуудагы прагматикалык карама-каршылык катары эмоционал-дык-экспрессивдуулук менен официалдуу-иштиктуулуктун ортосунда диссо-насты пайда кылат да, текст жаратуу учурунда автор арыз, етунуч мунезундегу текстти тузуунун карама-каршылыкка негизделген факторлорун эске алуу зарылчылыгына туш болот. Бул фактор лор, жогорто керунгендей, эц алды, коммуникациянын максаты жана ara жетуунун каражаттары менен байланышкан. Ошондуктан текст жаратуучу коммуникациянын максатына жетуу учун бир эле арыз, бир эле етунуч мунезундегу тексгте прагматикалык ар кыл талапта (официалдуу-иштиктуу жана эмоционалдуу-экспрессивдуу) колдонула турган тилдик каражат-бирдиктерди ез ара бири-бирине ыктуу, кынай тизмектештире пайдаланууга аракеттенет. Маселен, арыз, етунуч, кат менен кайрылган текст жаратуучу ез текстин официалдуу тон менен баштайт да, текстте официалдуу-иштиктуу документтерге мунездуу традициялык формалар, конструкциялар, структуралар кецири колдонулат: "Мен, № 1 -уй куруу комбинатынын жумушчусу Болотов Темир Асанович, ушул комбинаттьш деректири Ишбергенов Акмат Мусуралиевич, Сизге, теменкудей мазмундагы етунуч (арыз, кат) менен кайрылам" ж.б.у.с...

Бул ецдуу етунуч, арыз, кайрылуу каттарынын официалдуу статуска ээлиги текст жаратуучуну официалдуу-иштиктуу документтерге мунездуу лексема, синтаксемалар аркылуу уюшулган турмектерду, конструкциялар-ды кецири колдонуу аркылуу ara официалдуу форма, тон берууге мажбурласа, ошол эле тексттин интимдик жеке мунездегу мазмунду чагылдырышы официалдуулукту солгундатуу менен, турмуш-шарттын, кунумдук жашоонун тигил же бул жагын керсеткен жалпы турмуштук тематиканы, эмотивдик-экспрессивдик каражаттарды да кецири пайдалануу зарылчылыгын талап кылат. Башкача айтканда, текст

жаратуучу адресанттын стратегиясы официалдуу формада ез образын жана ал туш болгон абалдын, кырдаалдын "образын" тузуу жана аны официалдуу-иштиктуу формада эмотивдуу-экспрессивдуу чагылдыруу болуп саналат. Бул учурда бир эле текстте жогоркудай официалдуулукту чагылдырган формалар, конструкциялар, турмектер менен эле катар эмотивдик-экспрессивдуулукту, турмуштук кадыресе эле ал-абалды чагылдырган да турмектер, конструкция лар айкалыша колдонулат. Маселен: "...20 жылдан ашуун мезгилден бери мацдай теримди тегуп, ак эмгегим, таман акым менен тапкан азыноолак каражатымды аманат кассасына салын журуп, акча оошкондо 15 миц сомуман кол жууп калдым..." же болбосо: "...Ата Мекендик согушта терт жыл бою ерт аралап, кан кечип, ьшкырган октун алдында журуп елбей келип, эми минтип пенсиямды ез учурунда алалбай ачкадан елчу кунге туш келип отурам..." ж.б.у.с.

Ошентип етунуч, арыз формасындагы текст жаратууда антиномия, негизинен, коммуникативдик-прагматикалык максат-мудее менен ага жетуунун тилдик каражат-бирдиктеринин, официалдуу институттук (мекемелик) роль менен интимдик жеке мазмундун жана персоналдуу коммуниканттардын (адресант, адресат экее тец белгилуу) ортосунда жаралып, прагматикалык бул карама-каршылык коммуникациянын максатына, функционалдык милдетине жараша тилдик каражаттарды ыктуу колдонуу аркылуу женге салынып чечилет.

Арийне, текстти кабылдоо жана автордук интенцияда то лук тушу не алуу ете татаал психолингвистикалык проблема. Мунун татаалдыгы об'ективдуу жана суб'ективдуу факторлор менен шартталган. Об'ективдуу фактор катары, баарыдан мурда, тексттин логика-смыслдык татаал ички жана сырткы структурага ээ езгечелугун керсетууге болот. Кандай гана текстти албайлы киришуу, негизги белум жана аягы, бутушу сыяктуу сырткы формалдык структура аркылуу мунезделуу менен бирге, ошол эле учурда берилип жаткан информация, ой-пикир, маалыматтын динамикасын чагылдырып, мазмундук жактан чырмалышкан татаал ички структура - композициялык тузулуш жана анын кептик каражат-бирдиктери алардын иредикативдик карым-катышына негизделген синтактика-грамматикалык структурасы аркылуу аныкталат. Ушул татаал ички жана сырткы структуранын тигил же бул формада, ыкмада берилиши текстти ацдап кабылдоонун (осмысление), тушуне алуунун децгээлине белгилуу елчемде таасир этет.

Арийне, текстти ацдап кабылдоо жана тушуиуунун децгээлдерин аныктоо боюнча атайын эксперимент жургузуу зарылчылыгынан чыгып, биз Кыргыз мамлекеттик улуттук университетинин кыргыз филологиясы факультетинин 5-курсунун 25 студенттен турган бир группасына илимий текст сунуштадык.

Эксперимент жургузуунун максаты: биринчиден, тексттеги семантика-информативдик мазмунду ацдап кабылдоонун жана тушунуунун

децгээлдернн аныктоо; экинчиден, текстти адекваттуу тушунуунун об'ективдуу, езгече, суб'ективдуу факторлорго, прагматикалык жагдайларга кезкарандылыгын белгилев жана аны эксперименттик фактыньга негизинде керсетуу.

Эксперименттин максаты аны жургузуунун формасын аныктады, 6.а. таратылган текстти ар бир студент вз алдынча жеке отуруп, кунт коюу менен бир сыйра окуп чыгып, тушунугун ошол эле жерде жазуу жузундв кайра беришти. Студенттерден алынган жоопторду терен анализдвв аркылуу жалпылаштырылган темвнкудей жыйынтыкка келдик;

Эгерде текстти тушунууну анын ички мацыз-мазмунуна (замысел) терецдеп сунгуп кируу, тексттин смыслдык негизги мазмунун ачуу катары карасак, текстти уч децгээлде тушунуугв боло тургандыгын студенттер менен жургузулгвн эксперимент жана текстти кабылдоо боюнча биздин квп жылдык байкообуз ачык керсетту.

Текстти тушунуунун твменку же биринчи денгээлин эмне жвнундв кеп болуп жаткандыгын боолголоо катары гана аныктоого боло тургандыгын эксперимент ырастады. Мында тексттегн негизги маалыматты айрым студенттер жалпы жонунан гана сомолоп, устуртвн тушунуу менен чектелишкен, б.а. "нерселер, кубулуштар байланышта болгон сыцары эле илимдер да вз ара карым-катышта болоору" жвнунде гана тушунушкен. Текстти твменку денгээлде тушунген студенттердин жазган жоопторунда эмне учун илимдер ез ара байланышта болот, аны эмнеден керебуз, тил илиминин философия, логика, психология менен карым-катышта болуу себеби эмнеде экендиги тууралуу кабылданган (осмысленное) эч кандай маалымат жок. Мындай учурда текстти терен да, толук да, туура да тушунууге мумкун эмес, тексттик семантика-информативдик мазмун женунде элес-булас гана кунурт тушунук, кунурт кабылдоо пайда болот.

Тексттп тушунуунун ортоцку же экинчи денгээлин эмне женунде кеп болуп жаткандыгын жалпы жонунан гана боолголоо эмес, эмнени айтып жаткандыгын аныктоо катары белгилееге болот, б.а. мында адресат тексттеги негизги маалыматты жана аны ачып берууге кемектеш боло турган экинчи пландагы кошумча маалыматтарды да кабылдоо менен, биринчи же твменку децгээлдеги тушунууге Караганда тексттик мазмунду бир топ теренирээк жана толугураак андоого жетишет. Адресат сунушталган текстти кабыл алуу менен, андагы семантика-информативдик мазмунду композициялык-семантикалык жактан ырааттуу структурага (башталышы, енугушу, аякташы) жпктее мумкунчулугуне эгедер боло алат. Негизги ойду, негизги маалыматты ачып беруу пландарынын ортосунда смыслдык байланышты аныктоого аракеттенишет. Айрым бир деталдар авдап кабылдоодон жана тушунууден сырт калганы болбосо, негизинен, тексттеги ойду тушуне алышат, б.а. жогорку тексттин материалында "илимдер эмне учун ез ара карым-катышта, байланышта болооруна" жооп бере алышат. Бирок тексттеги семантика-информативдик

мазмунду системалуу турде так, терец жана то лук ездештуруу текстти тушунуунун экинчи децгээлинде али ишке ашпагандыгы студенттер менен жургузулген экспериментте ачык корунду.

Текстти тушунуунун жогорку же учунчу децгээли ошол текст баяндап жаткан мазмун чагылдырган маселе, окуя боюнча анын билим децгээли, жалпы кругозору аркылуу шартталат да, ошого жараша тексттин семантика-информативдик мазмуну кабылдануу менен, андагы негизги ой, негизги ал ойду толуктап, ачып турган себеп-натыйжалаш байланыштар, салыштыруулар да толук тушунуктуу болот. Бул аркылуу автордун айтайын, берейин дегени адресатка толук жетет. Демек, тексттин ички мацыз-мазмунуна терец суцгуп кируу аркылуу автор эмнени, кантип, эмне учун, кандай айткандыгын кабылдоо жана тушуне алуу текстти тушунуунун жогорку децгээлин керсетет. Берилген текстти жогорку денгээлде тушунген адресат эмненин айтылгандыгын, эмне учун айтылгандыгын, кантип айтылгандыгын, кандай айтылгандыгын гана кабылдабастан, эмне айтылбай калгандыгын, даты эмне айтылыш керек экендигин боолголоо аркылуу подтекстти да тушуне алуу мумкунчулугуне жетет. Тексттин семантика-информативдик жалпы мазмуну так, туура кабыл алынып, толук тушунулгендун кийин, анын жалпы логикасынан чыгып, текстте ачык (эксплициттуу) берилбеген контексттик мазмунду да аныктоого болот. Себеби кандай гана текст болбосун ал сырткы формалдык структура жана ички мазмундук структура аркылуу аныкталып, композициялык жактан да, семантика-информативдик жактан да "маанилик таяныч пункттарга" жиктелуу менен, "ары жакта" дагы маани жаткандыгын божомолдоп "кере билууге" мумкунчулук тузет. Ошол эле учурда текстти тигил же бул децгээлде кабылдоо жана тушуне алууда тексттин башында жана аягында берилген мазмунга кебуреек кецул бурулуп, ошолор эсте кебуреек сакталуу менен, ал мазмун толугураак тушунулееру "тексттин башталышы жана аякташ белугунун закону", "тексттин чет белуктерунун эффектней" деген сымал закондордон, факторлордон ачык керунет.

Демек, текстти ацдап кабылдоо жана терец, толук тушуне алуу, баарыдан мурда, прагматикалык факторлор аркылуу аныкталып, адресаттын суб'ективдуу мумкунчулугуне кез каранды болот. Ошол эле учурда об'ективдуу факторлор да, б.а. тексттин синтактика-грамматикалык, лексемалык, стилистикалык жактан уюшулушу, логика-смыслдык структурасы да тексттин тигил же бул децгээлде тушунуктуу болушун аныктайт. Тексттин толук, терец тушунуктуу болушу, белгилуу елчемде, лингвистикалык лакун аркылуу да шартталат...

III главада («Текст жана анын коммуникативдик-функционалдык бирдиктери») текеттик коммуникативдик-функционалдык бирдиктери болгон айтым, абзац женунде кецири маалымат беруу менен, алардьга синтактика-грамматикалык структурасын конкреттуу текеттик мисалдар аркылуу чагылдырууну максат эттик.

Текст вербалдык коммуникациянын негизги бирдиги катары мазмундук жана формалдык категориялар аркылуу берилет. Тилдин мацыз-мааниси текстте, текст аркылуу гана ачылат, текст тилдин онтологиясы катары анын жашоо, функциялануу формасын керсетет.

Текст вербалдык коммуникативдик бирдик катары колдонулганда, эц алды, семантика-информативдик мазмунду, ой-пикирди чагылдырган кептик структурага ээ болот да, ар дайым коммуникативдик жагдай-шарт, кырдаал менен байланышта прагматикалык талапка багытталат.

Вербалдык коммуникациянын негизги бирдиги болгон тексттин жаральшы, уюшулушу, куралышы учун тил негиз болуи, текст тилдик вербалдык бирдиктердин актуалдашуусу же змикалык децгээлден этикалык децгээлге етуусу катары аныкталат да, системалык норма, структуралык норма жана узуска ылайык тузулет (Мусаев, Кеи мадания-ты жана норма. 1999), б.а. текст тилдик системанын, норманын, узустун жана кептик кырдаалдын вз ара таасир этуучулук, шарттоочулук карым-катышынын натыйжасында уюшулат.

Тексттин семантика-информативдик жана синтаксистик структур асынын келему, чен-елчему баарлашуунун жагдай-шарты, кырдаалы аркылуу аныкталат. Бул бир нечелеген факторлор аркылуу шартталган. Булардын ичинен социалдык факторлор езгече мааниге ээ, баарыдан мурда, коммуниканттардын социалдык мацызы, ролу коммуникация процессинин ишке ашышына чоц таасир этет. Ошол эле учурда коммуникациянын кандай шартта, кандай максатта, кандай багытта етуп жаткандыгы, пресуппозиция, автордук интенция да тексттин семантикасынын жана структурасынын тигил же бул елчемде, келемде болушун аныктайт. Коммуниканттардын ез ара карым-катышы, алардын социалдык мацызы, коммуникациянын имплициттик жана эксплициттик элемент-каражаттары, паралингвистикалык элементтери прагматикалык фактор катары вербалдык коммуникациянын мазмунун гана аныктабастан, аны ишке ашыруучу кептик негизги бирдиктерди, каражаттарды да шаргтайт, б.а. прагматикалык факторлор коммуникативдик ситуация катары тексттин тигиндей же мындай структуралык тузулуште, келем-ченемде болушун да керсетет.

Демек, коммуникация процесси тилдик система-структуралык тузулуштун каражаттарынан уюшулган кептик бутун бирдик - текст аркылуу ишке ашат да, ал теменкудей экстралингвистикалык жана интралингвистикалык факторлордун ез ара карым-катыш, аракет-таасирп аркылуу аныкталат; коммуникациянын зарылдыгы; коммуникациянын предмети (тексттин темасы же денотаты); коммуниканттар жана алардын социалдык мацызы; коммуникациянын максат-мудеесу; прагматикалык талабы; пресуппозиция; тексттин автордук интенция менен байланышкан семантика-информативдик жана синтаксистик структурасы.

Кандай гана текст болбосун, ал коммуникация процесси менен тузден-туз байланышкан: же коммуникация процессинин туундусу, же аны

реализациялоонун куралы, каражаты. Бир да текст коммуникация процессинен сырткары жашабайт. Анткени, жогорто белгиленгендей, коммуникациянын негизги милдети - маалымат беруу, маалымат алуу, маалымат алмашуу, пикирлешуу. Ал эми булар текст аркылуу гана ишке ашат. Тексттин коммуникативдик негизги бир дик катары милдети -билдируу, тушундуруу, таанып билуу, стимул, реакция жаратуу жаиа адресатты ошого ылайык аракетке келтируу. Бул автордук интенция аркылуу шарггалган...

Текст деген тушунук, теориялык адабияттарда ар кыл мунездегу, ар кыл келвм-елчемдегу семантика-структуралык жана функционалдык бирдиктерди атоо учун колдонулуп журвт: бирде, белгилуу бир ой-пикирди туюндуруп турган свз да, свздврдун тизмеги да, суйлем да, суйлвмдврдун вз ара тизмектешуусу да текст катары аныкталып журсв, экинчи учурда, бутундвй бир жазма чыгарманын взу, айталы роман, повесть, ацгеме, макала, тушунук кат, кайрылуу, справка сыяктуу ар кыл документтер да текст деп белгиленет. Даты бир учурда чыгарманын автордук жиктеесунун негизинде жаралган композицияльш структуралык белумдеру - абзац, параграф, глава да текст катары тушундурулет. Арийне, бул, эц оболу, текстке карата тигил же бул изплдеечунун мамилеси, тексттин табият-жетесин элестетуусу, текстке карата позициясы, изилдев максат-мудвесу, иликтев жургузуунун аспектиси, принциби менен байланыштуу жана текстти лингвистикалык бирдик катары аныктоонун критерийлерине кезкаранды.

Биздин пикирибизде, тексттин негизги критерийи катары тематикалык бутундуктун, ошол тематикалык бутундукту туюнткан семантика-информативдик мазмундук-маанилик бутундуктун, анын реалдуу конкреттуу берилиши катары синтактика-грамматикалык бутундуктун болушу шарт. Ушул кезкараштан чыкканда абзац да, параграф да, глава да, сез да, свздврдун тизмеги да, суйлем да изилдев предмета катары текст боло албайт. Абзац, параграф, глава сыяктуу автордук формалдык жиктеелер тексттин композициялык-структуралык бирдиктери, ал эми сез, суйлем жана алардын тизмеги тилдик "майда" бирдик катары гана каралганы оц. Роман, повесть, ацгеме.- бир нечелеген тексттик структуралардын камыр-жумур жуурулушу, тексттердин органикалык тутуму. Андыктан текст деген категорияны изилдев максатына ылайык метатекст, текст, макротекст же гипертекст деп жиктеп кароо биздин изилдеенун максатына теп келет.

Биздин тушунугубуздв текст,- баарыдан мурда, кептик бирдик. Ал -семантикалык критерий аркылуу аныктала турган структура. Анын келемун, чегин, влчвмун так кврсетв турган грамматикалык критерий жок. Ошондуктан айрым учурларда окумуштуулар бир сездвн тартып том-том романга чейинки чыгармаларды текст катары кароо менен, текст, .чыгарма деген тушунуктврду синонимдик мааниде аныктап да журушвт.

Кандай гана текст болбосун, ал кеп ишмердигинин туундусу катары жана коммуникация процессии тейлеечу каражат-бирдик катары теменку белгилер аркылуу аныкталышы керек: 1. белгилуу бир коммуникативдик-когнитивдик, прагматикалык максат-талапты кездейт; 2. белгилуу елчемде салыштырмалуу аяктаган информацияны туюндурат; 3. конкретгуу бир тематикалык бутундукке ээ болот; 4. семантика-информативдик мазмундун бутундугуне ээ болот; 5. синтактика-грамматикалык структуралык бутундукке, уюшулгандыкка ээ болот; 6. кептик эц кнчине конституэнт катары айтымдар ез ара семантика-структуралык байланыш аркылуу тизмектешип, тексттик бутундук жаратышат; 7.белгилуу бир адабий-нормативдик, функционалдык стилдин туруне кирет ж.б. Демек, текст -белгилуу бир тематикалык бутундук менен байланышкан семантика-информативдик мазмундун аяктагандыгын, салыштырмалуу елчемде жыйынтыктуу буткендугун туюнтуп, коммуникация ишмердигинин туундусу жана каражаты катары маалымат беруу, тушунуктуу боло алуу мумкунчулугунв ээ синтактика-грамматикалык структура аркылуу берилген жана андагы айтымдык конституэнттер конкреттуу тилдин нормасына ылайык семантика-структуралык байланыштын ыкмалары аркылуу ез ара ырааттуу тизмектеше келуусунен жаралган прагматикалык мунездегу кептик коммуникативдик-когнитивдик функционалдык бутундук.

Арийне, тексттин семантика-информативдик когеренттуулугун, баарыдан мурда, ошол тексттин жалпы мазмунун чагылдырган негизги компонент - теманын биримдиги жана бутундугу тузет. Ошондуктан кандай гана текстти албайлы тематикалык биримдикте болуу менен гана езунун коммуникативдик-когнитивдик жана прагматикалык мумкунчулу-гун ишке ашыруу кудурет-кучуне ээ. Демек, тема - тексттин семантика-информативдик ядросу, смыслдык чордону жана тексттик жалпы информациянын сыгылган, жалпылаштырылган, али ачыла элек, ачылышы тексттин мезгилдик жана мейкиндик проспекциясы аркылуу шартталган мазмуну. Тексттин темасын метафора турунде кысылып буралган пружина катары элестетууге болот. Бураманы бошоткон сайын катуу кысылган пружина акырындап ачылган (бошогон) сыцары, тексттин темасы да баяндоонун мезгилдик жана мейкиндик лроспекциясында жалпылаштырылган мазмун аркылуу акырындап ырааттуу ачыла берет.

Демек, мындан тексттин тематика-идея лык бутундугу келип чыгат да, "теманын идеяны терендете тургандыгы, ал эми идеянын теманы енуктуре тургандыгы" женундегу кезкараш жаралат (Тимофеев, 1976). Тема - бул али чечмелене элек, али айтыла элек идея катары проспекциялык мунезге ээ болот да, реалдуу проблема катары тексттин идеясында ачылат.

Кандай гана текст болбосун анын темасы илимий же турмуштук проблема катары реалдуу кубулуш-керунуштун, тигил же бул жагын, тигил же бул аспектисин чагылдырат. Ошол эле учурда реалдуу ал

кубулуш-керунуштер ез ара карым-катыштын, ез ара байланыштын системасында да каралышы толук ыктымал. Ушундан улам тексттин семантика-информативдик мазмунунун бутундугун тузген тема - негизги башкы тема жана аны ар тараптан аныктап, толуктап, ачып турган кошумча темалар - туунду темалар же етме темалар деген темачаларга да жиктелип аныкталышы шарт.

Жогорто белгиленгендей, тексттин негизги жана бирден бир конституэнта - айтым. Демек, айтым тексттин же метатексттин тутумунда, анын структуралык конституэнти катары текст тузуу, уюштуруу мумкунчулугунде турганда эч качан взунче темачага ээ боло албайт. Ал метатексттин гана метатемасынын жаралышына кызмат кылат. Маселен, илимий мунвздвгу лингвистикалык теменку текстти алып керелу:

1. "Ар турдуу саясий экономикалык жана маданий чаралардын эл суйген эне тилде да ишке ашырылышынын саясий мааниси ете чон. 2. Кийинки жылдарда республикалык жана жергиликтуу мекемелерибиз ишти кыргызча жургузуудвн пайдаланбай кетти.

3. Мьшдай практиканы актоого эч кандай негиз жок.

2. 4. Республикалык мекемелер тургай, кеп учурда чылк кыргыздар жашаган жергиликтуу Советтерге жана колхоздорго чейин документацияларды ж.б. иш кагаздарын элдин эне тилинде жургузбегендугун актоого болбойт.

3.5. Тил канчалык кец масштабда колдонулса, анын ар тараптан енугушуне ошончолук ьщгайлуу шарт тузулет. 6. Мына ушул максатта эне тилде саясий жана илимий жыйналыштарды башталгыч коллективдер гана эмес, республикалык масштабга чейин жургузуу, керкем жана саясий массалык адабияттарды гана эмес, илимий эмгектерди жазуу жана басып чыгаруу маселелеринин мааниси ете зор.

4.7. Ошону менен катар ушул кезде техникалык орто окуу жайларында кадр даярдоо жумушун эне тилде еткезууге толук мумкунчулук бар. 8. Бул сыяктуу тил саясатын жургузуунун жалпы элдик мааниси чоц.

5. 9. Мындай чаралар калыц эл массасын мамлекеттик башкаруучулук иштерине кецири тартууга мумкундук бермек. 10. Кыргыздардын ичинен техникалык интеллигенциянын тез жана кеп есуп чыгышын алда качан жецилдетмек. И. Ошону менен катар жалпы элдин маданиятын, ошонун ичинде тил маданиятын да тездик менен жогорулатмак" (Б.Юнусалиев).

Иллюстративдик материал катары алынган бул текст автордук беш абзацтан жана айтымдык И структурадан туруп, бир гана негизги тема аркылуу семантика-информативдик мазмундун бутундугун тузуп турат, б.а. "эне тилде иш жургузуу жана анын мааниси" деген тексттик башкы, негизги тема беш абзацта айтылган мазмундун органикалык биримдиги аркылуу жаралган. Бул тексттеги семантика-информативдик жалпылашты-рылган мазмундун ядросун, смыслдык чордонун чагылдырган негизги,

башкы тема логикалык континуумдагы ырааттуу маалымат аркылуу берилген, б.а. "эне тилде иш жургузуунун мааниси" бир айтымда белгиленип, (1-абзацтын 1-айтымы) , бирок "Эне тилде иш жургузулбей жатканы" 2 абзацта берилсе, " Эне тилде иш жургузуунун зарылдыгы" 3-абзац аркылуу туюндурулган жана бул хмаалыматтар тексттин негизги, башкы темасынын жаралышына жана ошол эле учурда анын ачылышына, чечмеленишине кызмат кылуу менен, семантика-информативдик мазмун-дун бутундугун, биримдигин камсыз кылыи турушат. Демек, аталган текстти уюштуруу жана 11 айтымдын тексттик бир гана теманы туюнтуп, анын тегерегине биригиши тексттик семантикалык изотоиияны же семантика-информативдик мазмундун когеренттуулугун керсетет да, теманын биримдигин жана бутун текст катары бир гана темага ээ экендигин айгинелейт.

Тексттин семантика-информативдик когеренттуулугун камсыз кылууда теманын биримдигине ошол тема менен байланышкан негизги ачкыч лексемалардын рекурренттуулугу аркылуу да жетишууге болот. Маселен, ейдеку текстте тема менен тузден-туз байланыштагы ачкыч лексема - "эне тил". Бул лексема биринчи абзацта колдонулуу менен, бешинчи абзацка чейин ырааттуу кайталанып, беш абзацтагы мазмундун жалпы темасын аныктоочу жана теманын биримдигин камсыз кыдуучу ачкыч лексема катары берилген.

Тексттеги ачкыч лексеманын рекурренттуулугу бир учурда абсолюттук мунезде сезме-сез ырааттуу кайталанса (1-2-3-4-абзацта), экинчи бир учурда анын синоними катары "кыргызча" деген лексема колдонулат (I-абзацта), дагы бир учурда жогорку тушунук "элдин тили", "тил саясаты" (3-4-5-абзацта) деген тизмек аркылуу берилген болсо, кээде "кыргыздар жашаган", "калыц эл массасын" (кыргыздарды), "кьгргыздардын ичипен", "жалпы элдин" деген сымал тематикалык жактан жакын семантикалык талаа тузген лексемалар колдонулуу менен, тексттик теманын биримдиги камсыз кылынууда.

Тексттин семантика-информативдик мазмуну тема чагылдырган же теманын ачылышын камсыз кылган "езек маани" (Маразыков Т. Кыргыз тилиндеги текстти уюштуруучу каражаттар. 1996) же "негизги ой" (Чыманов Ж. Байланыштуу кеп жапа аны октуунун маселелери. 1997) катары, сезсуз турде синтактика-грамматикалык структура аркылуу берилиши керек. Ансыз ал (семантика-информативдик мазмун) реалдуу кубулуш, керунуш боло албайт. Ken ишмердигинин каражат-бирдиктери аркылуу материалдаштырылган формада берилгенде гана тексттик семантика-информативдик мазмун прагматикалык кырдаалга ылайык коммуникативдик-функционалдык бутундукке ээ болуу менен, белгилуу бир максатта колдонулуп, милдет аткара алат, демек, коммуникативдик-функционалдык когеренттуулукке ээ боло алат. Тексттин коммуникативдик-функционалдык бутундугу айтымдык структураларда берилген информациялардын ортосундагы ез ара етуучулук, ез ара

ырааттуу улануучулук, коммункативдик проспекция, ретроспекция жана айтымдык структуралардын текст уюштуруучулук мумкунчулугу аркылуу камсыз кылынат. Текстган тутумундагы ар бир айтым коммуникативдик-;'• функционалдык жактан езунен мурунку айтымга таянуу, ал аркылуу улануу, белгилууден белгисиздикке, эски маалыматтан жябы маалыматка етуу менен, тема-ремалык катыштагы тизмекти уюштуруп, коммуникация процессинин ишке ашышына ебелге-шарт тузет. Демек, тексттик айтымдардын : ортосундагы коммуникативдик етуучулук, ырааттуу улануучулук тема-ремалык катышка негизделген актуалдуу жиктеенун функционалдык табиятын аныктоо менен, тексттин коммуникативдик-• функционалдык когеренттуулугун шарттайт.

Тексттин коммуникативдик-функционалдык когеренттуулугун камсыз кылган тема-ремалык карым-катыштын структурасы, негизинен, етме тема (тексттин темасы эмес актуалдуу жиктештируудегу тема-ремалык катыштын темасы), туунду тема жана туз сызыктагы тематикалык прогрессия аркылуу уюшулат. Текст вербалдык коммуникациянын семантика-информативдик мазмунга жана синтактика-грамматикалык езгече структурага ээ эц чоц бирдиги болсо, коммуникациянын реалдуу ишке ашышын, анын ишмердик катары реализацияланышын жана тексттин кептик эц чоц бир дик катары жаралышын, уюшулуш}'н, тузулушун, функцияланышын шарттаган эц кичине бир дик - айтым.

Биздин тушунугубузде, текстти текст кылып, анын коммуникативдик система-структуралык бутун бирдик катары табиятын аныктап, структуралык конституэнт катары анын уюшулуш, куралыш, жаралышын шарттап турган кептик эн кичине бирдик - айтым. "Ой жугуртуунун жана тилдин элементардык бирдиги катары айтым тексттин структуралык базасын тузет" (Колшанский Г.В. Функция и структура языка. 1984, 59) да, "тилдин коммуникативдик функциясы суйлем аркылуу эмес, баарыдан мурда, айтым аркылуу ишке ашат" (Слюсарева H.A. Аспекты общей и частной теория текста. 1982, 75). Ошондуктан текстти суйлем аркылуу аныктоого эч мумкун эмес. Демек, текстте бериле турган семантика-информативдик мазмундун келему анын синтактика-грамматикалык структурасын аныктайт. Анткени тексттин кандай гана туру болбосун эн негизги белгиси коммуниканттарга карата информативдуулугу... Ошондуктан тексттин уюшулуш негизи, баарыдан мурда, семантика-мазмундук критерий аркылуу аныкталат... реалдуу коммуникацияны (текстти) уюштурган эц кичине бирдик айтым болуп эсептелет.

"Жаз. Тел аяктап, мал кекке чыц тоюп калган. Дебеде Ормон. Жанында Калыгул менен Алыбек. Алдыларында ууз кымыз. Суу чалмаланып, букалар жинденген учур. Суунун аркы ейузунде Калыгулдун айылы. Кулундар желеге тизилип, жайылган уйлар. Уйлар четиндеги курец бука жер челип, чым чапчып, жонуна топурак ыргытты. Бери бурулуп жер-сууну буза екуруп-екуруп алды да, басты. Бул -

Калыгулдун букасы. Мицги. Кечкенде жук жуктелет. Мурдун чулук жырган, кулач жеткис шаа муйуз" ("Кечмендер кагылышы").

Бул текст - автордук абзац, б.а. текст менен автордук абзац бири-бирине дал келген. Бирок бул текст макротекст катары терт метатексттин ез ара карым-катышы аркылуу уюшулган.

1-метатекст - "Жаз, тел аяктап, мал кекке чыц тоюп калган. Суу чалмаланып, букалар жинденген учур"

2-метатекст - "Дебеде Ормон. Жанында Калыгул менен Алыбек. Алдыларында ууз кымыз";

3-метатекст - "Суунун аркы ейузунде Калыгулдун айылы. Кулундар желеге тизилип, жайылган уйлар"...

4-метатекст - "Уйлар четиндеги курец бука жер челип, чым чапчып, жонуна топурак ыргытты. Бери бурулуп жер-сууну буза екуруп-екуруп алды да, басты. Бул - Калыгулдун букасы. Минги. Кечкенде жук жуктелет. Мурдун чулук жырган, кулач жеткис шаа муйуз".

1-метатекст бир атама суйлем (Жаз), бир багынычсыз татаал суйлем (Тел аяктап, мал кекке чьщ тоюп калган) жана бир атоочтук турмек аркылуу тузулген (суу чалмаланып, букалар жинденген учур).

2-метатекстте бир да суйлемдук тузулуш жок. Ал жалац сез айкаштары аркылуу уюшулган. Бул тексттер грамматпкалык жактан суйлем боло алышпайт жана сулем деген категориянын классикалык улгусуне шайкеш келбейт.

3-метатекстте бир гана суйлем бар. Ал - "Кулундар желеге тизилип...", калган эки структура грамматикалык жактан суйлем боло албайт.

4-метатекст алты женкей суйлем жана суйлем эмес бир структура аркылуу уюшулган.

Демек, бул тексттерден керунгендей, 1-текстте текст деген тушунук менен женекей суйлем бири-бирине дал келсе, айтым, абзац жана суйлем мучесу деген уч категориянын структуралык чеги, келему бири-бирине туура келген. Ал эми 2-текстте айтым суйлемге дал келбестен, суйлем жана суйлем эмес структуралардын ез ара байланышы аркылуу берилии, метатекстке шайкеш келген, метатекст менен айтымдын чеги бири-бирине туура келип, текст автордук абзац аркылуу уюшулган.

Туура, тигил же бул автордун, же жазуучунун жеке стилине, тексттин функционалдык стилдин тигил же бул туруне кирээрине, чыгарманын жанрдык езгечелугуне байланыштуу абзацтын структуралык келему, елчему ар турдуу болушу ыктымал.. Бир суйлемден же бир айтымдан уюшулган абзацтан тартып, бир нечелеген айтымдан турган абзацтарга чейин болот. Маселен, К.Осмоналиевдин "Кечмендер кагылышы" тарыхый романынын башталышындагы эле биринчи абзацты алалы: А) //I. "Баш деген баш! А бапггы баш кылган - мээ. Мээ иштебесинчи, кез керуп, эмнени ажыратат? Кол кармап, кайсыны кетврет? Бут басып, не жолду арбытат? Бут тулкуну баш башкарып, мээ

тейлеген сымал. // 2. ар айылды теске салчу бир башчы болот. Ал езун: карамагымдагы айылдарды башкара аламын, менян мойнумда аларды башкаруу, милдети турат деп, езун ишенимдуу сезет да, берген буйругун туура деп чечет. // 3. Баш ийуучулер да анын кабак-кашына карал, моюн сунууга аргасыз. Ошол баш ийуудегу аргасыздык пенделерди жакшылык умутке да жеткирет, азап-тозокко да туш кылат. Акыркы, абалкы туура евденген, баш ийдирген башкаруучулуктун, анын купуя сырынын дал чыгышы же адашып калышы кийин-кийин ачылат... //2. Анда ошондой башкаруучунун бири Жумгал ереенундегу Кулжыгач элин бийлеечу Качыке суттей ак боз уйуне капалуу келип тушту. // 4. Бугу луп ат алгандар анын Маралтору кулугун суулуктап, жулкунта жетелеп, тээ нарыдагы кайьщ мамыга аса байлады. Ат ойдолоп, кацтаргасын чое ооздукту карсылдата, кулагын кагып бышкырды да, терге чемулген денинен буу чыгып, аркырата текту. Катуу силкинди. Бар кучу менен курс деМ" алып, жее туман каптаган ереен-чокуларга, карагай, арча баскан беттерге тикирейет. Уйрун издей, сол санын солбуп турду".

Автордук бул абзац - 31 айтымдан, 25 саптан жана семантика-тематикалык 4 блоктон турат, б.а. 4 метатеманын биримдигинен турат (ар бир метатема жантык кош сызык (//)аркылуу белунген). Бул абзацтагы 1-метатеманы шарттуу турде "баш" деп атап, анын "мээ тейлеген сымал" деген тизмек аркылуу аяктагандыгын белгилейбиз. 2-метатема "башчы" деп аталат да, ал "ар айылды тезге салчу бир башчы болот" деген суйлемден башталып, "берген буйругун туура деп чечет... ошондой башкаруучунун бири ... капалуу келип тушет" деген суйлем менен бутет. 3-метатема "Баш ийуучулук" деп шарттуу аталуу менен, "Баш ийуучулер да... дегенден башталып, ... кийин-кийин ачылат" менен бутет. 4-метатема "Маралтору" деп аталат да, "Бугулуп ат алгандар..." дегенден башталып, абзацтын акыркы суйлему "сол санын солбуп турду" деген суйлем менен аяктайт.

Бул абзацта 1-метатема менен 2-метатема сын-сыпат багыныцкы суйлемдун эки компонента аркылуу байланышкан, 6.а. 1-метатема "мээ тейлеген сымал" деген сын-сыпат багыныцкы суйлем аркылуу аяктап -турса, 2-метатема "ар айылды тезге салчу бир башчысы болот" деген баш суйлемден башталып, абзацтын эки метатемасы ез ара бири-бири менен байланышып, семантика-информативдик бутундук тузуп турат. Ал эми 2-метатема формалдык жактан эки белукке ажырап, бул белукчелердун ортосунда 3-метатема кыпчылып берилген, б.а, 2-метатеманын биринчи белугу "ар айылды тезге салчу бир башчысы болот" деген суйлемден башталып, "берген буйругун туура деп чечет" деген суйлем менен аяктаса, экинчи белугу "...ошондой башкаруучунун бири..." деген тизмектен башталып, "...Качыке... капалуу келип тушту" деген суйлем менен аяктайт. Бир гана метатеманын бул эки белугунун ортосунда 3-метатема кыпчыла берилген.

Эгерде келтирилген бул абзац семантика-структуралык жактан "келемдуу" абзацтын катар ына кирип, анын тузулушунде негизги бирдик катары грамматикалык жактан уюшулган предикативдик катыштагы суйлемдер колдонулган болсо, автордук ушул абзацтын уландысы болгон теменку абзац башка принципте тузулген. Анын структуралык элементи да башка. Маселен: (Б) "Оо, кыргызды кыргыз кылган ушу кец ереен, улук суу, бийик тоо. Алардын башчыларын эсиртип, зевкурлвнткен береги терт тулук мал. Малдьш эти, суту".

Бул абзац грамматикалык жактан предикативдик катыштагы суйлемдук тузулушке ээ эмес структуралар аркылуу берилген. Мында жогорку "келемдуу" абзацтагыдай суйлемдер, татаал суйлемдер жок. Абзац тек гана атрибутивдик мунездегу сез тизмектеринин номинациялык ез ара биримдиги аркылуу уюшулган да, бир гана метатема аркылуу берилген, б.а. "кыргызды кыргыз кылган" эмне экендиги женунде сез болот. "Оо - сырдык сез, грамматикалык жактан суйлемге муче боло албайт, "кыргызды кыргыз кылган" - структуралык жактан атоочтук турмек, функционалдык жактан - жайылма аныктоочтук милдетте, "тунук суу, бийик тоо, кец ереен" дегендер - бир ецчей аныкталгычтар. "Алардын башчыларын эсиртип зеекурленткен"- структуралык жактан -атоочтук турмек, функционалдык жактан - жайылма аныктоочтук милдетте, "терт тулук мал, малдын эти, суту" дегендер - бир ецчей аныкталгычтар.

Эгерде келтирилген абзац суйлем эмес, атрибутивдик мунездегу структуралардын интонациялык ез ара биримдиги аркылуу уюшулган болсо, теменку абзац бир ецчей гана женекей суйлемдук тузулуштегу структура аркылуу берплип, семантика-информативдик мазмунду билдирип турат: (Б). "Ушул окуяларга сен кубесуц, Кел эне! Силер кубесуцер, Улуу Тоолор!".

Демек, булардан керунгендей, семантика-тематикалык жактан жана абзац аркылуу берилген семантика-информативдик мазмундун келему боюнча абзац бир темалуу жана кеп темалуу (тагыраак айтканда, метатемалуу) болуп экиге белунет. Жогоруда берилген абзацтык гексттердин ичинен кеп метатемалуу "А" абзацынын негизги темасын шарттуу турде "Качыке" деп ала турган болсок, "Баш", "Башчы" (Качыке), "Баш ийуучулук" жана "Маралтору" деген микротемачалардын баардыгы тец ошол негизги тема - "Качыкени" мунездее учун, ошол геманы ачуу учун багытталгандыгы керунуп турат. Эгерде абзацтын башталышында айтылган ой абзацтык ойдун енугушуне карай багытталып, "жогортон" "темен" бет алса, абзацтагы ойдун аякташы абзацтык ойдун енугушун керсеткен, аны мунездеген деталь катары абзацтык негизги ойдун жыйынтыгын билдируу менен, "тементен" "темен" багытталат, б.а. кийинки абзац аркылуу айтылуучу ойдун башталышы катары берилет. Тагыраак айтканда, бир абзацтын аякташын билдирген учунчу белугу кийинки абзацтын башталышын билдирген

биринчи белук катары колдонулат. Бул схема ырааттуу текст тузуунун, абзац уюштуруунун классикалык формасы катары дээрлик баардык текстте кездешет. Бирок эки абзацтын ез ара карым-катышы, байланышы бирине-бири катар, удаалаш жайгашуу аркылуу гана эмее, белунген аралыкта туруп жайгашуу аркылуу да ишке ашат.

Абзацтын тутумундагы айтымдардын синсемантикалык мунезун эки багыт боюнча аныктоого болот: биринчиси ретроспективдик синсемантикалык багыт; экинчиси проспективдик синсемантикалык багыт. Ретроспективдик синсемантикалык мунезге ээ айтымдар ездерунен мурунку айтым менен семантикалык жактан байланышып турса, проспективдик синсемантикалык мунезге ээ айтымдар ездерунен кийинки айтым менен семантикалык карым-катышта турат, б.а. алар анафоралык (артка) жана катафоралык (алга) карым-катышта болот (Маразыков, 1996). Арийне, абзац айтым сьшктуу текеттин структуралык конституэнти боло албайт. Ал - текеттик айтымдардын бир бутундукке биригишкен ез ара байланыштагы чынжырчасынын гана семантика-структуралык, композиция-стилистика лык жактан уюшулган бирдиги, ал текеттин гана бир "узуму" же "кесими", текетти семантика-информативдик, тематика-стилистикалык жактан жиктеенун гана каражаты. Ошондуктан ал ар кандай келемде, узундукта жана бир темалуу, кеп темалуу болуп уюшула берет. Бирок абзац текеттин структуралык конституэнти боло албаганы менен, ал текеттин тутумунда белгилуу бир тематика-стилистикалык мааниге ээ болуу аркылуу езуне тиешелуу милдет, роль аткарат.

IV глава «Текеттик конституэнт катары айтымдардын ез ара байланышуу типтери, ыкмалары жана алардын каражаттары» деп аталат да, анда айтымдардын ез ара байланышуу типтери, ыкмалары жана алардын каражаттары талкууга алынып, текеттин коммуникативдик структурасы тема-ремалык катыш аркылуу керсетулет.

Текеттин коммуникативдик структурасын аныктоодо анын тутумундагы айтымдардын семантика-информативдик мазмуну тема-ремалык катышка негизделээри езгече мааниге ээ. Тема-ремалык карым-катыштын темасын гипертекеттик жалпы теманын улам кийиндеген сайын даты жацы мунездемелер аркылуу толукталуучу, терецдетилуучу алгачкы мунездемесу, текеттик семантика-информативдик мазмунду енуктуруу, улантуу учун алынган маалыматтын башталыш чеги, салыштырмалуу белгиЛуу мурунку белугу катары аныктоого болот. Ал айтымда берилуучу маалыматтын, семантика-информативдик мазмундун езегун, ядросун, негизин тузет. Ал эми тема-ремалык катыштын ремасын темадагы белгилуу маалыматтын енугушу, уланышы аркылуу жацы маалыматтын, семантика-информативдик жацы мазмундун жаралышы, жацы мазмунду билдиргеН белугу катары аныктоого болот, б.а. рема - текеттик семантика-информативдик мазмундун улам жацылануу, енугуу кыймылын керсетет, текеттин коммуникативдик структурасын тузет, текст катары тузулушун,

колдонулушун жана функцияланышын шарттайт. Демек, тексттик айтымдын темалык белугу гипертексттик жалпы теманы же мурдатан белгилуу маалыматты улантуу, енуктуруу, кецейтуу, толуктоо учун негиз, башат, башталыш чек болсо, ремада жацы маалымат берилуу менен, семантика-информативдик мазмунду чагылдырган ой-пикир улам байытылып, кецейтилип отуруп, бир айтым экинчи айтым менен, ал учунчусу менен, анын кийинкн айтым менен байланышта тизмектеше келуусунун натыйжасында бирдпктуу бир бутундук уюшулат. Мунун керсетмелуулугун

Г..................- Р ................► Т------- Р --------* Т--------V Р

:хемасында берууге болот; экинчи бир учурда, айтымдардын ез ара гизмектеше келуусу жана белгилуу бир бутундукке ээ текст уюштурушу 5иринчи айтымдын темасынын кийинки айтымдарда да алардын темасы катары улам кайталанып турушу жана ал айтымдарда теманын улам бир жаты, улам бир ецуту, жацы белгилери ачылып берилиши аркылуу мунезделет да, кайталанган бир эле эски тема, жацы-жацы ремаларда зчылат. Семантика-информативдик мазмундун енугушу, уланышы тема аркылуу ишке ашат, б.а. бул

т0

Р4 схемасында берилет;

^чунчу бир учурларда, айтымдардын ез ара тизмектеше келуусу жана эелгилуу бир бутундукке ээ текст уюштурушу ар башка теманын бир эле эема аркылуу аныкгалышы жана реманын туруктуу белги катары бир нече гемага мунездуу касиетке ээ экендиги менен шартталып, семантика-шформативдик мазмундун енугушу, уланышы рема аркылуу ишке ашат, 5.а. бул

Т, Т2 Тз

Т4 схемасында берилет.

Бул айтылгандарга ылайык кандай гана текстти албайлы анын гутумундагы айтымдардын коммуникативдик структурасы, негизинен, эки зелуктен турат. Бир белугу белгилуу информацияны же информациянын зашталыш чегин билдирсе, экинчи белугу жацы информацияны билдирип, гексттик семантика-информативдик мазмундун енугушу, уланышы, сецейиши, толукталышы тема-ремалык катышка, теманын белгилуулук, земанын жацы менен байланышкан бирдик катары ез ара рекурренттикке кана суплементтике негизделээрин айгинелейт. Тексттик айтымдарды зайланыштырууда, семантика-информативдик мазмунду улантууда,

енуктурууде, тексттин уюшулушун, тузулушун камсыз кылууда тема менен реманын рекурренттик жана алардын суплементтик мумкунчулугу тексттик конституэнт катары айтымдардын ез ара байланышын аныктоочу жалпы универсалдуу законченемдуулук болуп саналат.

Ошентип тексттик айтымдарды тема-ремалык карым-катышка жиктев жана алардын тексттик конституэнт катары ез ара байланышта-рынын жалпы универсалдуу законченемдуулугуне таянуу менен, тексттин тутумундагы айтымдык структуралардын ортосундагы ез ара байланыштын теменкудей типтерин белгилееге болот:

1. Уланма чынжырчалануу (цепная) тибиндеги байланыш;

2. Катарлаша жарышуу (параллельная) тибиндеги байланыш.

Тексттик айтымдардын ез ара байланышуу мумкунчулугунун уланма

чынжырчалануу тибинде семантика-информативдик мазмундун уланышы, енугуу кыймылы ырааттуу чынжырчалануу мунезуне ээ болуу менен, ар бир кийинки айтым мурунку айтымдын негизинде жаралып, биринчи айтым кийинки айтым учун башталыш чек, башат катары колдонулат. Натыйжада биринчи айтымдагы рема кийинки айтым учун тема болуп тушуй, реманын рекурренттик жана суплементтик мумкунчулугу тексттик айтымдардын ез ара байланышынын андан ары уланып кете беришин камсыз кылат. Мурдакы айтымдын темасы кийинки айтымдын жаралышы, андагы ойдун енугушу, илгери жылышы учун туртку болуу менен, ошол эле учурда кайра кийинки айтым учун езу башталыш чек, башат катары милдет аткарып калат да, айтым аралык байланыш улана берет. Тексттик айтымдардын ез ара байланышынын уланма чынжырчалануу тибинде айтым аралык байланышты жана андагы семантика-информативдик мазмундун улануу, енугуу кыймылын теменкудей схема турунде керсетууге болот:

Т,

р.

т2(=р,)-

т3(=р2)-

Г3

Т4(=Рз)"

Арийне, айтым аралык байланыштын уланма чынжырчалануу ыкмасынын жогоруда келтирилген схемасынын узун же кыска болушу тигил же бул тексттин коммуникативдик структурасына, анын конституэнти катары колдонулган айтымдардын санына жана семантика-информативдик мазмундун деривациялык кадамына жараша аныкталат...

Тексттик айтымдардын ез ара байланышуу мумкунчулугунун катарлаша жарышуу тибинде семантика-информативдик мазмун

ырааттуулукта катар уланып, катар енугуу кыймылына ээ болот. Уланма чынжырчалануу тибиндегидей кийинки айтым мурунку айтымга негизделип, андан чыкпастан, биринен бири енукпестен, семантика-информативдик мазмундун енугуу кыймылын айтымдардын структурасын-дагы тигил же бул элемент-каражаттын жалпылыгы, ал элемент-каражаттын ошол жалпылыктын негизинде ез ара алмаштырылышы же карама-каршы коюлушу аркылуу шартталган, б.а. тема менен рема рекурренттик мумкунчулукке ээ болуу менен, бир эле тема ар кыл рема аркылуу же ар кыл тема бир эле рема аркылуу катарлаша жарыша байланышуу менен аныкталат. Айтым аралык байланыш бул типте жалпы элемент-каражаттын, 6.а. же теманын, же реманын рекурренттик мумкунчулугу аркылуу ишке ашат да, улам кийинки айтымдардын езу семантика-информативдик мазмундун енугушу, уланышы учун башат булак катары милдет аткарат.

Тексттик айтымдардын ез ара байланышынын катарлаша жарышуу тибиндеги айтым аралык байланышты жана андагы семантика-информативдик мазмундун улануу, енугуу кыймылын теменкудей схема турунде керсетууге болот:

I схема

Т2(=Т,)-

I

I

Тз<=-Т,.2)-

I

Т4(=Т1.2,з)-

р2

Рз р4

т<

ту

Тз-

Тл

II схема 51

Р2(=Р)) Р3(=Р1г2)

4(=Р1,2,3)

Жогорто белгиленгендей, уланма чынжырчалануу, катарлаша жарышуу байланышы айтымдардагы тема-ремалык катыштын же темасы аркылуу, же ремасы аркылуу ишке ашат, б.а. айтымдын тема, ремалардагы рекурренттик, суплементтик мумкунчулугу аркылуу тескелет.

Албетте, текстти семантика-структуралык бутундуктерге жиктеенун ыкмалары да, формалары да ар кыл. Изилдеечулер тарабынан текстти жиктеенун жалпыга бирдей алгылыктуу формасы же ыкмасы азырынча сунуштала элек. Тексттин езун аныктоодо да ар кандай кезкараштар екум суру уде. "Эки же андан кеп суйлемдун маанилик жана грамматикалык жагынан байланышынан тартьга, том-том чыгармалардын жыйынына" чейинки структура текст катары аныктальга журет. Ушундан улам ойду беруу мумкунчулугуне карата тексттин келему да ар кыл аныкталып, алардын чоц же кичине болоору, тексттик структура бир айтым, бир нече

айтым, бир абзац, бир нече абзац аркылуу уюшулаары да белгиленууде. Ошондуктан диссертацияда келтирилген гипертексттеги метатексттерди аныктоо текстти жиктештируунун кеп ыкмаларынын, кеп формаларынын биздин кезкарашка теп келгендеринин бири катары гана сунушталмакчы...

Диссертацияда талдоото алынган гипертекст алты метатексттин семантикалык жана синтаксистик ез ара байланышы аркылуу уюшулган. Ар бир метатекст ездеруне мунездуу метатемалардан жана тема-ремалык катыштагы эки белуктен туруу менен, гипертексттин негизги, башкы темасынын жаралышы, анын туунду тема катары келип чыгышын шарттайт, Арийне, мисалга алынган гипертексттин башкы, негизги, темасы (Бермет менен Кыдырбектин али ачыла элек купуя мамилеси) туунду тема катары тема-ремалык катыштагы метатексттердеги жеке-жеке метатемалардын органикалык биримдиктеги семантикасынан жаралган жана аны теменкудей схема аркылуу туюнтууга болот:

т

Эки метатексттин ез ара бул байланышы метатекст аралык байланыштын уланма чынжырчалануу тиби аркылуу ишке ашкан, б.а. биринчи метатексттин ремасы, б.а. жацы маалымат кийинки метатекст учун тема болуп тушуп, тексттин коммуникативдик структурасы тузулген. Муну коммуникативдик жиктештируунун теменкудей тема-ремалык катышы аркылуу туюнтууга болот:

Т, Р!

Т2(=Р!)- Р2

Учунчу метатекст биринчи жана экинчи метатексттерде айтылган маалыматтарга кошумча деталь катары берилуу менен, гипертексттик сюжеттик жалпы линия децгээ линде гана ал ар менен байланышат.

Биринчи жана экинчи метатексттердин ез ара байланышуу мумкунчулугун тескеп турган "етмек" айтымдык орток структура экинчи жана учунчу метатексттерде кездешпейт, демек, булардын ез ара байланышы экинчи метатексттин аягындагы "-уйге кирициз, - деди да, (Бермет) Кыдырбекке тик карабай, атын алды" деген айтымдагы белгилуулукту билдирген (тема) Бермет, Кыдырбектин темалык, ал эми учунчу метатексттеги Асан менен Сырганын ремалык катышта турушу аркылуу ишке ашып, тексттик коммуникативдик структура тузулген. Муну коммуникативдик жиктештируунун теменкудей тема-ремалык катышы аркылуу туюнтууга болот:

Р]

Т.

же

Учунчу жана тертунчу метатекст бири-бири менен метатекст аралык байланыштын уланма чынжырчалануу тиби аркылуу байланышкан. Бул эки метатекстти ез ара байланыштырып турган "етмек" айтымдар учунчу метатексттин аягындагы "Сырганын бул тамашасьша Асан менен Кыдырбек экее тец кулуп, журуп кетишти" деген жана тертунчу метатексттин башталышындагы "Булар журуп кетээри менен Сырга Чотурдукуна келди" деген айтымдар. Бул жерде "Чотурдукуна" деген сез "Берметке" деген сезге корреференттик катышта туруу менен, биринчи метатексттин темасынын улам-улам кайталанышы аркылуу (кийинки метатексттердин темалары да - Кыдырбек, Сырга) метатекст аралык байланыш улам бекемдеп отургандыгын керебуз.

Учунчу жана тертунчу метатекстти байланыштырып турган "етмек" айтымдардан керунгендей, учунчу метатексттин ремасы кийинки тертунчу метатекст учун тема болуп тушуп, тексттик коммуникативдик структура уюшулган да, бул эки метатексттин теменкудей тема-ремалык катышы аркылуу берилген:

Т, Р)

Т2(=Р1? Р2

Тертунчу жана бешинчи метатекст семантика-информативдик мазмуну жагынан сюжеттик жалпы линия децгээлинде байланышат да,

"етмек" айтымдык орток структура булардын ортосунда жок. Демек булардын байланышы тертунчу метатексттеги Кыдырбек менен Асандьп темалык, ал эми бешинчи метатексттеги "Кыдырбектин жылкычылар арасында алты кун журуп кетууге камынышы" ремалык мааниш: тукштушу аркылуу ишке ашкан да, текст коммуникативдик структурага э; болгон. Муну тема-ремалык катыштын теменкудей схемасы аркылу\ керсетууге болот

Т,____Pj

..Т2(=Р,) Р2

Т3(=ТиЫ_ Р3

Демек, бул схемалардан керунгендей, кандай гана гипертекст болбосун, алар тутумундагы метатексттердин ез ара байланышы аркылуу аныкталып, коммуникативдик-функционалдык езунче бирдик катары уюшулушу тема-ремалык катышка негизделет да, тема-ремалык катыш тексттин коммуникативдик структурасын уюштурат... Коргоого негизинен темнкудей жоболор коюлат:

1.Тил коммуникативдик-когнитивдик ишмердикти тейлеечу кубулуш катары кеп аркылуу гана берилет. Ken тигил же бул келемдегу, парадигматикалык тигил же бул варианттагы текст турунде жашоо менен, тексттик структура аркылуу материалдаштырыльш «сыртка» чыгарылат да, ал оозеки жана жазуу формасында болот.

2. Текстти «кыймыл-аракеттеги тил» катары динамикалык мунезде тушунуу аны коммуникативдик-функционалдык жактан анализге алуу муктаждыгын шарттайт.

3. Эгерде текстти кеп ишмердигинин туундусу жана каражаты, ошол эле учурда конкреттуу кеп ишмердигинде гана колдонулуп милдет аткарат десек, анда тексттин уюшулуш законченемдуулугун, колдонулуш мумкунчулугун, тушунуктуу болушун реалдуу коммуникациянын кырдаал-шартынан сырт кароого болбойт. Текстти изилдее деген сез - кеп ишмердиги менен байланышкан прагматикалык жагдайды изилдее деген сез.

4. Текст коммуникативдик-функционалдык конституэнт катары колдонулган айтымдардын ез ара байланышы, тематикалык, семантика-информативдик, синтактика-грамматикалык бутундук тузушу аркылуу аныкталуучу нукура лингвистикалык структура.

5. Тексгпга коммуникативдшс структурасын тексттик конституэнттердин ички жана сырткы байланыштарын, байланыштын жалпы законченемдуулугун иликтее аркылуу гана аныктоого болот.

6. Текстти лингвистикалык аспектиден иликтеенун принциптуу мааниге ээ ыкмасы катары коммуникативдик-прагматикалык багыт эсептелет.

7. Кандай гана текст болбосун ал кеп ишмердигинин туундусу жана каражат-куралы катары теменку белгилер аркылуу аныкталат: коммуникативдик-когнитивдик, прагматикалык максатты кездейт; белгилуу елчемде салыштырмалуу аяктаган ннформацияны туюндурат; тематикалык, семантика-информативдик мазмундук, синтактика-грамматикалык структуралык жана функционалдык бутундукке ээ болот; кептик эц кичине бнрдик - айтымдар конституэнт катары ез ара семантика-структуралык байланышта текстти жаратышат.

Диссертация боюнча жарык керген эмгектер:

Макал алар:

1. Парадигматические типы причастных конструкций в кыргызском языке: - „1-республиканская научная конференция молодых ученых. Секция гуманитарных наук." Ф., 1981.0,16.т.

2. Кыргыз тилиндеги атоочтук конструкция лардын структуралык гиптери. «Эл агартуу» журналы. 1982,№7,0,76.т.

3. Способы расширения внутренней структуры причастных конструкций в кыргызском языке. Известия АН Кырг. ССР,1983,№3,0,7б.т

4. Семантический аспект синтаксических конструкций, - II научные пение, посвященные памяти академиков И.А.Батманова, К.К.Юдахина, Б.М.Юнусалиева,Ф.,0,1б.т.

5. Парадигматическое отношение в синтаксисе. - Исследование по кыргызскому и казахскому языкознанию. Ф.,0,5 б.т.

3. Основные способы связи компонентов сложноподчиненного 1редложения в кыргызском языке.- Тюркологические «следования. Ф., 1985,0,5б.т

I. Деривационные отношения в синтаксисе. - Материалы VII межреспубликанской научной конференции молодых ученых.Ф.,1985,0,3 5.т.

5. Татаал суйлемдун грамматикалык табияты. - «Эл агартуу» «урналы.1986,№12,0,5б.т.

Э. К вопросу о сложном предложении в кыргызском языке -Тюркологические исследования.Ф.,1986,0,66.т.

10. Трансформационные отношения в синтаксисе. -Известия АН Кырг.ССР. серия общественных наук. 1987,№1,0,6 б.т.

II. Семантика причастных конструкций - это семантика их непосредственно составляющих компонентов (вопросы теории и четодологии)Вопросы кыргызского языкознания. Ф.,1987,0,4б.т.

12. Структурное ядро синтаксических конструкций, - Тюркология - 88 Материалы Всесоюзной тюркологической конструкции. Ф.,1988,0,36.т

13. Причастные конструкции в кыргызсом языке и их функционально семантические параллели в русском.- журнал «РЯЛКШ»,1988,№5,0,6 б.т.

14. Коммуникативная структура текста. - КРИА корр. мучесу К.К Сартбаевдин 80 жылдыгына арналган илимий-практикалы* конференциянын баяндамалары.Ф.,1981, 0,1 б.т.

15. Абстрактуу зат атоочтордун текст уюштуруучу функциясы.-Научная конференция профессорско-преподавателцского состава,посвященная 6С летию образоваия Кыргосуниверститета. 4.1.Б.,1993,0,26.т. (авторлош)

16. Татаал суйлем маселесине карата.-Вестник КГНУ. Серия филологические науки .вып.2.Б.,1996.0,6.б,т.

17. Атоочтук турмектер жана алардын синтаксистик функциясы.- Вестнив КГНУ. Серия филологические науки, вып. 2.Б.,1997,0,4б.т.

18. Текстти анализдеенун филологиялык принциптери,- Вестник КГНУ. Серия филологические науки, вып 2.,1997,0,4б.т.

19. ©з ара байланыш принциби-текстти иликтеенун илимий методологиялык негизи. - Вестник КГНУ, Серия филологические науки.вып.2 .Б., 1998,0,8б.т.

20. Текст-вербалдык коммуникативдик бирдик. Вестник КГНУ. Серия филологические науки .вып.2. ,1998,0,6 б.т.

21. Абзацтын синтактика - грамматикалык структурасы. Турк элдеринин тили жана адабиятынын актуалдуу маселелери. Эл аралык илимий конференциянын материалдары. Б., 1998,0,3 б.т.

22. Айтым, анын семантика - информативдик мазмуну жана синтактика-грамматикалык структурасы. Ken маданияты жана норма.Б., 1999.

23. Тексттин прагматикалык аспектиси.-«Кыргыз тили жана адабияты» журналы. Каракол ,2000,0,8б.т.

24. Текстти система-структуралык анализге алуунун илимий-методологиялык негизи. - Вестник Иссык- Кульского университета. Юбилейный выпуск.№4.

Монографиялар жана окуу китептер

1. Парадигматические типы причастных конструкций в кыргызском языке. Ф., 1987,Юб.т.

2. Жалпы тил илими. ЖОЖдор учун окуу китеби. Б., 1998,146.т.

3. Ken маданияты жана норма.Б.,1999.13б.т.

4. Текст:прагматика.структура.Б.,2000.20б.т.

5. Тил илкмине киришуу. ЖОЖдор учун окуу китеби.Б.,2000.186.т.

6. Кыргыз тили, 5 - класс учун окуу китеби. Б. 1994, 2000-жыл 2 б.

7. Кыргыз тили 6 - класс учун окуу китеби, 1995. 2000 - жыл 2 б.

8. Кыргыз тили 10-класс учун окуу китеби. 2000.

Тексттин коммуникативдик структурасы

Аннотация

Диссертациялык бул эмгек тексттин кеитик бирдик катары лин-гвистикалык табиятын жана статусун, анын негизги категорияларын, онотологиялык белги-касиетин, структура-семантикалык, коммуникатив-дик-функционалдык конституэнтерин жана алардын ортосундагы ез ара байланьштын типтерин, ыкмаларын, каражаттарын аныктоого арналат.

Диссертацияда текстти лингивистикалык изилдевнун объектиси катары система-структуралык анализге алуунун илимий-теориялык жана жалпы методология лык принциптери талкуута алынып, тексттик лин-гвистиканын жаралышын, енугуш тенденциясын керсеткен интралингви-стикалык жана экстралингвистикалык факторлор, ебелгелвр жвнундв кеи болот. Конкретуу факт-материалдардын негизинде кыргызча тексттин уюшулуш, тузулуш законченемдуулуктвру, когезия, континуум, ко-геренттуулук категориялары теришгарилип, тексттин структуральгк конституэнта катары айтымдардын вз ара байланышуу механизимдери, кеп-тик бирдик - метатекст, текст, гипертекст тузуу, мумкунчулуктвру кара-лат. Тексттин прагматикалык аспектисине квцул бурулуу менен, анын негизги компонентттери, текстти тушунуп кабылдоонун децгээлдери, ло-куция, иллокуция жана перлокуция маселелери иликтенет. Тексттин коммуникативдик структурасы айтымдардын, метатексттердин ортосундагы тема-ремалык катышта аныкталат да, текстти семантика-инфор-матифдик мазмундук жана синтактика-грамматикалык структуралык жиктештируунун ыкмалары белгиленет.

Коммуникативная структура текста Аннотация

Данная диссертационная работа посвящена определению речево-лин-гвистической природы и статус текста, его основных лингвистических категорий, онтологических признаков, структурно-семантических, коммуникативно-функциональных конституэнтов, а также типов, способов и средств взаимосвязей между ними, с помощью которых образуется речевые произведение - текст.

В работе обсуждаются научно-теоретические и общеметодологические принципы системно-структурного анализа конкретного текста как речевого целого, дается систематическое изложение интралингвистических и экстралингвистических факторов и предпосылок возникновения и тенденции развития лингвистики текста. Исследуются вопросы о том, как строится кыргызский текст, как соединяются между собой высказывания, образуя более крупные речевые единицы - метатексты, тексты, гипертексты. Подробно изучаются основные закономерности организации текста, категории когезии, континуум и когерентности, прагматические аспекты, уровни понимания текста, его локуция, иллокуция и перлокуция. Коммуникативная структура текста рассматривается через призму тема-рематических отношений между высказываний и метатек-сттов, а также показана сущность семантико-информативного содержательного и синтакгако - грамматического структурного членения текста.

Communicative structure of the text

Annotation

This dissertation paper is devoted to the distinguishing speech and linguistic nature and status of the text, it's main linguistic categories, ontological features, structural and semantic, communicative and functional constituents and types, methods and means of formation of speech reproduction of the text.

Scientific and theoretical, general methodological principles of systematic and structural analysis of concrete text as a speech unit are discussed in the dissertation paper.

Systematic account of intralinguistic and extralinguistic facts and reasons for the appearance, tendencies of development of linguistic text are also revealed in this dissertation.

The questions of the ways of construction of kyrgyz texts, how they are connected between each other forming larger speech units- metatexts, texts, hypertexts are dwelled upon in the dissertation. The main rules of organization of the text, categories, pragmatical aspects and components, the level of the comprehension of the text are also studied in the work. Communicative structure of the text is studied through the prism of thematical relations between the utterance and metatexts. The semantic and informative, syntactical and grammatical structural division of the text are also investigated in the dissertation Daoer.