автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Коммуникативно-прагматические аспекты обращения

Текст диссертации на тему "Коммуникативно-прагматические аспекты обращения"

10/250 -д

Казанский государственный педагогический университет

На правах рукописи

Шайхиева Гульфия Маулиевна

КОММУНИКАТИВНО-ПРАГМАТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ

ОБРАЩЕНИЯ

(На материале татарского языка)

Специальность 10.02.02. - «Языки народов Российской Федерации»

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научные руководители: доктор филологических наук, профессор, член-корреспондент Академии наук РТ Юсупов Р.А.

кандидат филологических наук, профессор Зиннатудлина К.З.

Казань - 1999

Казан дэулэт педагогика университеты

Кулъязма хокукында

Шэйхиева Гелфия Мэулиевна

ЭНДЭШ СУЗНЕЦ КОММУНИКАТИВ-ПРАГМАТИК АСПЕКТЛАРЫ

10.02.02. - Россия Федерациясе халыклары теллэре

(татар теле)

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэжэсе алу ечен язылган диссертация

Фэнни ж,итэкчелэр: филология фэннэре докторы, профессор, Татарстан фэннэр академия-сенец эгъза-корреспонденты Р.А.Юсупов

филология фэннэре кандидаты, профессор К.З.Зиннэтуллина

Казан - 1999

Э Ч Т Э Л Е К

КЕРЕШ ...................................................................................... 4

1 нче булек. Эндэш сузнец коммуникатив-прагматик роле.. 12

1.1. Эндэш сузне ейрэну эволюциясе............................................14

1.1.1. Беренче грамматикаларда эндэшу килеше..............15

1.1.2. Эндэш сузнец грамматик узенчэлеклэре....................18

1.1.3. Эндэш сузнец синтаксик статусы............................................24

1.1.4. Эндэш сузне коммуникатив-прагматик яктан ейрэну..................................................................................................................................30

1.2. Узуаль Иэм окказиональ эндэш сузлэр..........................38

1.3. Эндэш сузнец коммуникатив-прагматик

функц&лэре..................................................................................................................41

1.3.1. Метакоммуникатив функция............................................................41

1.3.2. Социаль-регулятив функция (этикет функциясе).......................................................... 43

1.3.3. Эмоциональ-экспрессив функция............................................45

1.3.4. Эндэш сузнец аерым бер коммуникатив акт

буларак функциялэре..................................................................................47

1.3.5. Адресатны атау функциясе (номинатив

функция)..........................................................................................................................51

Нэтижэ................................................................................................................................53

2 нче булек. Коммуникатив-прагматик яктан эндэш сузнец

грамматик-семантик

узенчэлеклэре..........................................................................................................58

2.1. Исемнэрнец эндэш суз буларак кулланылы-

шы................................................................................................................................................58

2.1.1. Эндэш суз буларак антропонимнар......................................58

2.1.2. Эндэш суз буларак туганлык терминнары................70

2.1.3. Эндэш суз буларак башка тер атамалар......,..........82

2.2. Эндэш суз буларак исемлэшкэн сузлэр............ 94

2.2.1. Эндэш суз буларак исемлэшкэн сыйфатлар..... 94

2.2.2. Эндэш суз буларак исемлэшкэн сыйфат

фигыльлэр............................................................ 97

2.2.3. Эндэш суз буларак исемлэшкэн бутэн суз теркемнэре.......................................................... 98

2.3. Эндэш суз буларак бутэн суз теркемнэре......... 99

Нэтижэ................................................................ 102

3 нче булек. Эндэш сузнец грамматик формалары, лексик составыныц коммуникатив-прагматик узенчэлеклэре...................................................... 106

3.1. Эндэш сузнец морфологик формалары............. 106

3.2. Коммуникатив-прагматик яктан эндэш

сузнец составы.................................................... 116

3.2.1. Аергычлар белэн килгэн эндэш сузлэр............ 117

3.2.2. Аергычка ияреп, жемлэнец бутэн

кисэклэре белэн килгэн эндэш

сузлэр................................................................... 124

3.2.3. Аныклагычлар белэн килгэн эндэш сузлэр...... 127

3.3. Тиндэш 11эм кабатланган эндэш сузлэр............ 128

3.3.1. Бер затка адресланган тиндэш эндэш сузлэр... 128

3.3.2. Бер затка гына адресланмаган тиндэш эндэш

сузлэр................................................................... 131

3.3.3. Кабатланган эндэш сузлэр................................. 134

3.4. Метафорик эндэш сузлэр................................... 138

Нэтрщэ................................................................ 153

ЙОМГАК....................................................................................... 157

МАТУР ЭДЭБИЯТ ЧЫГАНАКЛАРЫ........................................ 161

КУЛЛАНЫЛГАН ЭДЭБИЯТНЫЦ БИБЛИОГРАФИК ИСЕМЛЕГЕ.................................................................................. 163

КЕРЕШ

Тел белемендэ бу гасырныц икенче яртысыннан кечэеп киткэн коммуникатив лингвистика яки аралашу лингвистикасы дип аталучы яца юнэлеш кузэтелэ. Аньщ асылы сейлэмне терле яклап ейрэнугэ кайтып кала: ул прагматик яктан да, психологик, ижтимагый яклар-дан да чыгып тикшерелэ. Бу юнэлешнен, килеп чыгышы сейлэм актлары теориясенэ бэйле [86]. Аньщ асылы - сейлэм актына кеше-нец аерым максатка ирешу ысулы буларак карау, кулланылган тел чараларын шул уцайдан ейрэну. Телгэ аралашу чарасы, коралы буларак кына карау инде канэгатьлэндерми башлаган телчелэрнен, игъти-барын элеге теориянец бу узенчэлеге узенэ ж;элеп итэ. Сейлэм акты-ныц телдэн башка яши алмавы тикшеренунец лингвистик ягын меИим аспектлар рэтенэ куя. Шулай итеп, терле фэн тикшеренулэре бер ноктада кисешэ, узара бэйлэнешкэ керэ, бер-берсен бу куренешкэ карашлары, тикшеру алымнары Ьэм нэтижэлэре белэн баета. Шуца курэ тел галимнэре телнец тезелешеннэн бигрэк аньщ кулланылышына (функциональ ягына) ныграк игьтибар итэ башладылар. Тел ярдэмендэ аралашу параметрларын тасвирлау ком-муникатив-прагматик юнэлештэге тикшеренулэрдэ кубрэк чагылыш таба.

Коммуникатив берэмлек буларак, эндэш суз сейлэмнен юнэлешен билгели, эйтелгэнне адресатньщ кабул итуен гарантияли, ул - аралашучылар арасында бэйлэнеш урнаштыручы чараларнын, берсе.

Тел берэмлегенэ коммуникатив лингвистика ьсузлегеннэн караганда, прагматик як меИим роль уйный: «Шэхесара аралашу эцгэмэдэшлэрнен, уз-узлэрен тотышы, эш-гамэллэре, узара менэсэбэтлэреннэн аерылгысыз» [129:3]. Эндэш суз, аралашу берэмлеге буларак, шулай ук прагматик факторлардан башка карала алмый.

Эндэш сузне прагматик яктан Караганда, анын, мондый узенчэлеклэрен курсэтеп була: эндэш сузнец сейлэм юнэлгэн затны ничек атавы аша аралашучылар арасындагы менэсэбэтлэр билгелэнэ ала, сейлэуче эндэш суз формаларын аралашу чарасы буларак кына тугел, э тыцлаучыга тээсир иту чарасы буларак та куллана.

Эндэш сузнец коммуникатив-прагматик мэгънэсенэ эмоцио-нальлек тэ керэ: ул сейлэученец эмоциональ-экспрессив халэтен бел-дерергэ сэлэтле, эндэш суздэ сейлэученен сейлэм юнэлгэн затка бэясе дэ чагыла. Болар - эндэш сузнец мэгънэсен тулыландыручы елешлэр (коннотация). Алар эндэш сузнец объектив эчтэлеген тулы-ландыралар.

Рус теле белемендэ тел куренешлэре, шул исэптэн эндэш сузлэр дэ, югарыда эйтелгэннэр иска алынып, инде куптэннэн тик-шерелеп килэ. Шуныц нэтижэсе буларак, бу ©лкэгэ караган куп кенэ хезмэтлэр язылды. Аларга тэнкыйди анализ бируне максат итеп куй-мастан, соцгы берничэ дистэ елга караган хезмэтлэрнец юнэлешлэрен генэ кузэтеп чыксак та, рус теле белемендэ моныц ни дарэжэде эшлэнгэнен куз алдына китеруе кыен тугел.

Эндэш сузлэрне лексик-семантик яктан тикшергэн хезмэтлэр аларныц лексик составы белэн мэгънэви бэйлэнешен анализлауны максат итеп куялар [9; 10; 92 И.б.]. Кайбер хезмэтлэрдэ эндэш сузнец структур-семантик узенчэлеклэре ейрэнелэ [88; 15; 77 11.6.], оештыру-чы узэк Ьэм жэенкелэндеручелэр арасындагы семантик менэсэбэтлэр анализлана.

Сиксэненче елларда эндэш суз атама буларак (эндэш суз аша сейлэуче эцгэмэдэшен тегелэй яки болай атый) тикшерлэ, аерым алганда адресат атамаларыныц функциональ терлэре ейрэнелэ баш-лый [12; 97; 70].

Стилистик яктан тикшерулэр эндэш сузнец телдэге функци-ялэре белэн бэйлэнештэ алып барыла [55; 72; 65 И.б.]. Галимнэрне шулай ук бу тел берэмлегенец грамматик формалары, аларныц эндэш

сузгэ биргэн мэгънэви естэмэлэре, эндэш сузнец стилистик потенциалы да кызыксындыра [78; 28; 130 h.6.].

Эндэш сузнец коммуникатив-прагматик узенчэлеклэрен ейрэнугэ дэ купсанлы хезмэтлэр багышланган. Бу тел берэмлегенец сейлэм этикетында кулланылу формаларыннан башлап [60; 115; 121, 120], аралашуныц бер елеше буларак [98], кулланылыш нормалары 1юм кагыйдэлэре яктыртылган [99], коммуникатив-функциональ узенчэлеклэре тикшерелгэн [27; 36] хезмэтлэр эндэш сузнец аралашу-да тоткан ролен шактый тулы яктырта.

Татар теле белемендэ эндэш сузнец эчтэлеген ача торган кай-бер узенчэлеклэр билгелэнсэлэр дэ, алар телче галимнэрнен тэрле хезмэтлэрендэ эпизодик рэвештэ генэ курсэтелгэн, махсус ейрэнелеп, бер системага салынмаган. Шулай ук эндэш сузнец кайбер коммуникатив-прагматик узенчэлеклэре курсэтелсэ дэ, алар тирэнтен анализ-ланмаган. Бу юнэлештэ эндэш суз комплекслы Иэм системалы рэвештэ тикшерелергэ тиеш.

Шулай итеп, теманын актуальлеге аралашуда телнец югарыда куреп киткэнчэ, э11эмиятле роль уйнавы Иэм тел берэмлеклэрен, шул исэптэн эндэш сузне дэ коммуникатив лингвистика яссылыгында ейрэнергэ кирэклек белэн раслана. ' Э татар теле белемендэ тел куренешлэрен коммуникатив лингвистика кузлегеннэн - прагматик яктан да, психологик, ижхимагый яклардан да карап тикшеругэ багышланган хезмэтлэр куп тугел. Кайбер тел куренешлэренэ бу яктан игътибар иту купмедер дэрэжэдэ инде кузэтелэ башласа да (тел берэмлеклэренец стилистик узенчэлеклэре, сейлэм тудыруда тел чара-ларыньщ роле, сейлэм культурасы, текст синтаксисы, риторика Иэм сейлэм этикеты белэн бэйлэнештэ интонация мэсьэлэлэре), коммуникатив лингвистиканыц югарыда телгэ алынган якларын комплекслы файдаланып, системалы рэвештэ ейрэнелэ дип, элегэ эйтэ алмыйбыз. Э инде эндэш сузгэ килгэндэ, ул хэзергэ кадэр татар теле белемендэ махсус тикшерелмэде, аныц семантик характеристикасы гомуми грам-

матик хезмэтлэрдэ чагылыш таба. Эндэш сузне коммуникатив процесс компоненты буларак карап, аныц узенчэлеклэрен шушы яктан ейрэну Иэм системалы тасвирлауда бу хезмэт - беренче тэжрибэ. Диссертациядэ татар теле белемендэ беренче мэртэбэ эндэш сузгэ коммуникатив-прагматик анализ ясала.

Эндэш сузне бу юнэлештэ фэнни нигездэ тикшеру аныц моца кадэр игътйбар ителмэгэн меИим узенчэлеклэрен ачарга мемкинлек бирэ, аерым алганда адресат Нам аца карата кулланылган мерэжэгать атамасыныц тэцгэллек дэрэжэсен ейрэнергэ; аралашу ситуациясе, коммуникантларныц узара менэсэбэтлэре Иэм эндэш суз арасындагы бэйлелекнец ни дэрэжэдэ булуын аныкларга; эндэш сузнец мэгънэсен нилэр тулыландыра икэнен ачыкларга Ьэм башкаларны билгелэргэ мемкинлек бирэ.

Эндэш сузгэ аралашуныц бер елеше итеи, коммуникатив-прагматик яктан комплекслы карап, бу тел берэмлеген тирэнрэк ейрэнергэ, аныц аралашуда тоткан ролен билгелэргэ, коммуникатив уцышсызлыкларныц кайбер сэбэплэрен ачарга була.

Болар барысы бергэ эндэш сузнец потенциаль мемкинлеклэре Ьэм билгеле бер коммуникатив-прагматик ситуациядэ аны куллану закончалыклары арасындагы табигый бэйлэнешне аныклау кирэклеген, эндэш сузнец терлэрен, коммуникатив-прагматик, функциональ узенчэлеклэрен фэнни максатларда ейрэну Иэм системалы тасв^рлау меЬимлеген китереп чыгара, димэк ки, диссертация темасыныц актуальлеген курсэтэ. Эндэш сузнец татар теле белемендэ моца кадэр махсус тикшерелмэвен дэ искэ алсак, теманыц актуаль-леге тагын да арта.

Диссертациянец теп максаты - эндэш сузне коммуникатив процесс компоненты буларак ейрэну. Аралашуда аныц тоткан ролен, функциялэрен ачыклау, эчтэлеге, грамматик формасы, составына тээсир итуче факторларны билгелэу.

Максатка ирешу тубэндэге мэсьэлэлэрне ачыклау белэн бэйлэнгэн:

1) эндэш сузнец коммуникатив процесстагы функциональ узенчэлеклэре;

2) коммуникатив-прагматик кузлектэн Караганда, эндэш сузнец лексик-грамматик узенчэлеклэре;

3) эндэш сузнец сейлэм этикетында кулланылыш узенчэлеклэре;

4) коммуникатив-прагматик яктан эндэш сузнец структур сис-темасы;

5) эндэш сузнец формасы, структурасы 1гэм конкрет ситуаци-ядэ кулланылышы арасындагы бэйлелек.

Диссертапиянен теоретик Иэм методологик нигезен тел куренешлэрен илебез 11эм чит ил тел белемендэ тупланган коммуникатив лингвистика кузлегеннэн карап тикшеру тэжрибэсе тэшкил итэ. Методологик чыганак буларак, тубэндэге галимнэрнец фэнни-теоретик хезмэтлэре файдаланылды: Г.В.Колшанский, Г.А.Золотова, И.П.Сусов, Г.Г.Почепцев, Н.Д.Арутюнова, В.Н.Телия.

Диссертапиянен методлары. Фактик материалны хезмэттэ бил-гелэнгэн максат Иэм мэсьэлэлэргэ ярашлы анализлау ечен лингвис-тик метод Ь.эм алымнар комплексы кулланылды. Шулардан теп метод итеп тасвирлау методы алынды. Эшнец терле этапларында аныц терлэре (лингвистик кузэту, системалаштыру, теркемлэу, функциональ интерпретация) файдаланылды. Шулай ук структур-семантик анализ, функциональ закончалыкларны билгелэгэндэ, контекстуаль-ситуатив Иэм лингвопрагматик анализ кулланылды.

Тикшеру материалы XX йез эдэби эсэрлэреннэн, публицисти-касыннан Иэм татар халык авыз ижаты эсэрлэреннэн алынды. Бары-сы дурт мецнэн артык мисал анализланды.

Диссертациянен фэнни яналыгы шуннан гыйбарэт: ул - эндэш сузне коммуникатив-прагматик яктан комплекслы тикшергэн беренче

монографик хезмэт. Бу яктан мерэжэгать номинациялэренец мемкинлеклэре, функциялэре татар теле белемендэ беренче мэртэбэ тикшерелэ.

Анализ нэтижэсендэ

- эндэш сузнен коммуникатив-прагматик мемкинлеклэре ачык-

ланды;

эндэш сузнец коммуникатив-прагматик функциялэре курсэтелде;

- эндэш сузнец лексик-грамматик нигезе ачыкланды Ьэм ком-муникатив-прагматик яктан анализланды;

- татар халкы сейлэм этикетында эндэш сузнец кулланылыш узенчэлеклэре, рэсми аралашуда файдаланылган формалары ачыкланды;

- эндэш сузнец структур типлар системасы тезелде;

- эндэш сузнец эчтэлеге, грамматик формасы, составы белэн сейлэученец тыцлаучыга йогынтысы арасындагы бэйлелек, моца тээсир итуче факторлар ачыкланды.

Хезмэтнец практик эЬэмияте шунда:

- тикшерену нэтижэлэре лингвистик фэннэрне, аерым алганда сейлэм культурасын, хэзерге татар теленец морфологиясен, синтакси-сын укытканда, Иэм укыту эсбаплары хэзерлэгэндэ файдаланыла ала;

- уткэрелгэн анализ нэтижэлэренэ таянып, эдэби эсэрлэрдэге эндэш сузлэрнец коммуникатив-прагматик, лексик Иэм структур-семантик узенчэлеклэрен ацлатырга мемкин; тел материалы, нигездэ, бугенге кен ситуациялэрен чагылдыра;

- хезмэтнец нэтижэлэре тел нормаларын билгелэу Иэм саклау мэсьэлэлэрен чишкэндэ дэ файдаланыла ала;

- тикшерену нэтижэлэре мэктэп практикасында да кулланыла ала: теге яки бу тел берэмлеген ейрэнгэндэ, аныц кулланылышы, аралашудагы роле, функциялэре исэпкэ алынырга тиеш; этикет-эдэп,

шул исэптэн, сейлэм этикеты-эдэбе кагыйдэлэренэ ейрэтугэ, этикет-ныц милли узенчэлеклэренэ игътибарны кечэйту кирэк;

- диссертация нэтижэлэренэ таяну татарча белмэгэннэргэ татар телен ейрэтудэ дэ уцышлы булыр дип уйланыла: ул мерэжэгать сузлэрен кулланудагы интерференция куренешлэреннэн котылырга ярдэм итэчэк.

Хезмэтнен теп фикерлэре «Актуальные проблемы формирования личности средствами полилингвизма, культуры и национальных традиций» (Казань, март, 1998), «Югары уку йортларында татар теле укыту мэсьэлэлэре» (Казан, апрель, 1998), «Язык. Система. Личность» (Екатеринбург, апрель, 1998), «Н.К.Дмитриев - выдающийся тюрколог и педагог» (Казань, ноябрь, 1998) исемле халыкара haM республика-ныц фэнни, фэнни-практик конференциялэрендэге, «Когнитивная лингвистика: современное состояние и перспективы развития» исемле беренче халыкара мэктэп-семинардагы (Тамбов, май, 1998) доклад 11эм чыгышларда, аларныц басылып чыккан материалларында чагы-лыш тапты. Хезмэтнен кайбер фикерлэре бер дэреслектэ (Абдуллина P.C., Шэйхиева Г.М. Татар теле. - Рус мэктэплэрендэ укучы татар балалары ечен дэреслек. 10 нчы сыйныф. Казан: мэгариф, 1996. - 144 б.), бер фэнни-методик мэкалэдэ («Мэгариф», 1998, N9. - 76-77 б.), соавторлыкта эшлэнгэн русларга татар теле укыту дэреслэрендэ (Уроки татарского языка: Радиокурс по обучению татарскому языку. Радио Республики Татарстан, 1994-1999. - 160 уроков, 700 тысяч метров магнитофонной ленты) файдаланылды. Тикшерену нэтижэлэре ике фэнни («Лингвострановедческий аспект преподавания иностранных языков». Казань, 1997. - С. 45-52; «Мэгариф», 1997, N10. - 42-44 б.б.) 11эм соавторлыкта бер фэнни-методик хезмэт буларак бастырып чыгарылды («Коммуникатив берэмлек буларак мерэжэгать сузлэре». Казан, 1998).

I БУЛЕК ЭНДЭШ СУЗНЕЦ КОММУНИКАТИВ-ПРАГМАТИК РОЛЕ

Нивди гена тердзге сейлэмне адмыйк, ул Ьэрвакыт кемгэ дэ булса мерэжвгать мтелэ. БУ якган эндэш сузнец роле бик зур.

Аралашканда, эндэш суз узе генэ аерым да Ьэм жемлэ соста-вында да кулланыла. Ьэр ике тернец дэ узлэренэ генэ хас аерым Иэм икесенэ дэ хас уртак коммуникатив-прагматик узенчэлеклэре бар.

Эндэш сузнец аерым кулланылышын, местэкыйль синтаксик берэмлек итеп, беренче мэртэбэ А.А.Шахматов курсэтэ Ьэм аны «вокатив жемлэ» дип атый [131]. Эндэш сузлэрне номинатив жемлэлэргэ [96; 107] кертеи караучылар, формасы белэн бер составлы жемлэгэ туры килэ торган местэкыйль хэбэрлэмэ итеп курсэтучелэр дэ [130; 23; 109] бар. Л.П.Рыжова аерым кулланылган эндэш сузне, Д.Вундермахныц хэбэрлэмэлэр ютассификациясенэ нигезлэнеп, вокатив типтагы аерым бер хэбэрлэмэ теренэ кертэ [100]. Г.