автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Культурно-историческая школа в татарском литературоведении 1920-1930-х гг.

Текст диссертации на тему "Культурно-историческая школа в татарском литературоведении 1920-1930-х гг."

Казанский государственный педагогический университет

На правах рукописи

Галеева Эльмира Ракиповна

КУЛЬТУРНО-ИСТОРИЧЕСКАЯ ШКОЛА В ТАТАРСКОМ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИИ 1920-1930-х ГОДОВ

10.01.02. - Литература народов Российской Федерации (татарская литература)

Диссертация

на соискание ученой степени доктора филологических наук

Научный консультант: доктор филологических наук профессор Хасанов Мансур Хасанович

Казань - 2002

ЭЧТЭЛЕК

Кереш ................................................................................................ 4

I булек. Фэнни мэктэп турында тешенчэ. Культура-тарих мэктэбенец теп принциплары. 1920-1930 еллар (беренче яртысы) татар эдэбият белемендэ культура-тарих мэктэбенец чыганаклары......................................................................................... 30

II булек. 1920-1930 еллар (беренче яртысы) татар эдэбият белеменец рус-Европа Иэм Кенчыгыш мэдэниятлэренэ ориентация тотуы (Г.Нигъмэти, Г.Сэгъди)...................................... 53

III булек. Татар эдэбият галимнэренец эдэби процессны Ьэм язучылар и^атын тикшеру принциплары Ьэм методикасы 148

1. Эдэбиятны анализлауныц теоретик Иэм методологик нигезлэре................................................................................................ 148

2. Эдэби процессны анализлау методикасы.................................. 171

3. Язучылар ижатын тикшеру методикасы.................................... 217

IV булек. 1920-1930 еллар (беренче яртысы) татар эдэбият белемендэ культура-тарих мэктэбе принципларыньщ устерелу вариантлары..................................................................................................................................................277

1. Метод, юнэлеш, стиль мэсьэлэлэре........................................... 290

2. Иж;ат психологиясе мэсьэлэлэре................................................ 292

3. Татар эдэбияты тарихын чорларга булу Ьэм аны ейрэну принциплары:.......................................................................................... 299

а) Д.Вэлиди хезмэтлэрендэ культура-тарих концепциясе.......... 300

б) Г.Рэхим Иэм Г.Гобэйдуллин хезмэтлэрендэ татар эдэбияты тарихы мэсьэлэлэренец яктыртылышы............................................... 319

в) Г.Батталныц «Казан торкилэре» китабы.................................... 347

Йомгак............................................................................................. 363

Файдаланылган чыганаклар h9M эдэбият исемлеге............. 369

КЕРЕШ

Тикшерену темасыныц актуальлеге. Халкыбызныц милли мэдэни тэрэкькые юлында аныц матур эдэбияты белэн бергэ эдэбият турындагы фэненец усеше дэ ме1шм урын тота. Милли суз сэнгатебез кебек ук, татар эдэбият белеме фэне дэ яца XXI гасырга зур казанышлар белэн 11эм шактый ныклы усеш алган хелдэ кереп бара. Элбэттэ, бу усеш буш урында Ьэм кинэт кенэ барлыкка килмэгэн. Татар эдэби фикер хэрэкэтенец озын Ьэм бай тарихы бар. Эдэбиятыбыз шикелле ук, аны ейрэнуче фон - эдэбият белеме дэ тарихи формалашкан, катлаулы, узенчэлекле усеш эволюциясе кичерген. Татар эдэбият белеме узенец тарихи усеш юлында терле этап Ьэм баскычларны утеп, безнец кеннэргэ гомумэдэби барышньщ аерылгысыз Ьэм кыйммэтле бер елеше, милли эдэби Ьэм фэнни фикер хэрэкэтенец зур, местэкыйль, алдынгы Ьэм шактый югары профессиональ биеклеккэ ирешкэн бер елкэсе сыйфатында килеп щггкэн. Лэкин, кызганычка каршы, ул системалы, комплекслы, бербетен процесс буларак концептуаль планда, максатчан ейрэнелмэгэн. Дерес, бездэ татар эдэбияты тарихы Ьем теориясе, эдеби тэнкыйть тарихы буенча милли эстетик фикер усешенец терле проблемаларын ейрэнеп язылган бик куп дитди хезмэтлэр бар. Алар эдэбиятыбыз турындагы фэннец - татар эдэбият белеменец бугенге гомуми куренешен, торышын Ьэм усеш дэрэ^эсен билгелилэр. Эмма лэкин фэнни дисциплина буларак татар эдэбият белеменец уз предметы эле тиешенчэ ейрэнелгэн дип эйтеп булмый. Бугенге кендэ татар эдэбият белеме тарихын фэнни у тикшереп, системалы ейрэнеп язган махсус фэнни хезмэтлэр юк диярлек.

Тэкъдим ителгэн диссертациядэ XX гасыр татар милли эдэбият белеменец 20 нче еллар - 30 нчы еллардагы (беренче яртысы) усеше тикшерелэ. Эйрэну ечен нэкъ мена шушы чорныц сайлап алынуы очраклы тугел. Хезмэттэ без татар эдэбият белеме фэнёнец бу этапта югары теоретик

усеш дэрэж;эсенэ ирешкэнлеген, аныц алдагы чор - XX гасыр башы (1917 елга кадэр) фэнни фикере белэн чагыштырганда сыйфат ягыннан яца этап булуын курсэтергэ омтылабыз. Бу чорда эдэби фэнни фикернец югары усеш алуы аца билгеле бер вакытка кадэр (идеологик басым башланганчы) уцай йогынты ясаган тарихи сэбэплэр, тарихи шартлар белэн бэйлэп ацлатыла. Бу чорда бик куп куренекле эдэбият галимнэренец эшчэнлеклэре киц жэелэ, актив усеп китэ. Аларныц кайберлэре узлэренец эшчэнлеклэрен эле Октябрь инкыйлабына хэтле ук башлап жибэргэн иде, кайберлэрен Октябрь устерде. Болар - Галимл^ан ИбраЪимов, Дамал Вэлиди, Габдрахман Сэгъди, Гали Рэхим, Газиз Гобэйдуллин, Галимжан Нигьмэти, Гомэр Гали, Хэйретдин Вэли, Гомэр Толымбай И.б.

Бу галимнэрнец Ьэммэсе фажигале язмышка дучар булды: узлэренец талант Ьэм бар ижат кечлэрен татар фэнен, эдэбиятын устеругэ биргэн бу кешелэргэ 30 нчы еллар уртасында «халык дошманы» дигэн хурлыклы тамга тагылды, аларнын, кубесе термэлэрдэ жэфа курде, ГУЛАГ лагерьларында Ьэлак булды. Билгеле бер вакытка кадэр аларныц исемнэрен телгэ алу тыелды, иждтлары ейрэнелмэде. Э бит алар узлэренэ Ходай тарафыннан ^ибэрелгэн гомерлэрен яшэп, талантларын тулысынча тормышка ашырып бетерэ алган булсалар, гомерлэре, ижатлары вакытсыз ©зелмэгэн, киселмэгэн булса, халкыбыз, фэнебез, милли мэдэниятебез файдасына эле тагын купме игелекле эшлэр эшлэп калдыра алган булырлар иде. Алар милли алгарыш, Яцарышыбыз куэтен арттыруга бик куп хезмэт керттелэр, шуца курэ без аларныц иждт эшчэнлегендэге фэнни эзлэнулэренец тирэнлеген йэм табышдарыныц перспективалылыгын ачуны узебезнец гражданлык бурычыбыз дип саныйбыз.

Тикшеренунец предметы, максаты Ьэм бурычлары. 20 нче еллар -30 нчы елларныц беренче яртысына кадэрге чорда Татарстанда фэнни тэнкыйть фикере усеше хэрэкэтен ейрэну тикшеренунец тэп предметы булып тора. Диссертациядэ 20 нче еллар - 30 нчы елларныц беренче

яртысына кадэрге чорда татар эдэбият белемендэ культура-тарих мэктэбенец формалашуын Ном усешен ©йрэну, аныц барлыкка килу алшартларын, милли, рус-Европа, Шэрекъ чыганакларын ачыклау, ул мэктэпнец теоретик, методологик нигезлэрен тикшеру, шул мектеп традициялэренец моннан соцгы чорлар татар эдэбият белемендэ устерелешен яктырту максаты куела. Хезмэтнец теп максаты 20 нче еллар татар эдэбият фэнендэ культура-тарих мэктэбенец дерестэн дэ формалашуын, урын тотуын, усуен гади констатациялэу генэ тугел, ин, эЬэмиятлесе - шул мэктэп галимнэренец хезмэтлэрендэ эдэбият белеменец усеш перспективалары билгелэнуне, куп кенэ кыйммэтле фэнни идеялэр бирелуне, местэкыйль фэнни концепциялэр булып усеп китэчэк потенциаль фикер башлангычлары салынуны, эдэбиятны ейрэну методлары, методикалары орлыкларыныц утыртылуын Ком шытым бируен курсэтудэн гыйбарэт. Безнец бурыч - фэнни фикернец терле дэверлэре арасындагы бэйлэнеш Ьэм кучемлелек процессын курсэту.

Диссертациядэ тикшерену максатыннан чыгып, тубэндэге бурычлар куелды Иэм хэл ителде:

- культура-тарих мэктэбенец теп принципларын билгелэу;

- 20 нче еллар татар эдэбият фэнендэ культура-тарих мэктэбе формалашуныц нигезен, шартларын, чыганакларын ачыклау;

- татар эдэбият фэне усешендэ ике теп ориентацияне (рус-Европа Ьэм Кенчыгыш), аларньщ узара бэйлэнешен курсэту;

- 20-30 нчы еллар татар культура-тарих эдэбият белеме мэктэбенец милли узенчэлеклэрен ачыклау;

- культура-тарих мэктэбенец фэнни проблематикасын ачыклау максаты белэн 20-30 нчы елларда и>кат иткэн татар эдэбият галимнэренец теп хезмэтлэрен тикшеру;

- татар галимнэренец эдэби процессны Иэм аерым язучылар ижатын анализлау принципларын Иэм методикасын тикшеру;

- метод, юнэлеш, стиль, иж;ат психологиясе проблемаларын тикшерудэ культура-тарих мэктэбе принципларыныц кулланылу вариантларын карау;

- 20-30 нчы еллар галимнэренец татар эдэбият тарихы концепциясен анализлау;

- аерым тикшеренучелэрнец (Г.ИбраЬимов, Г.Сэгъди, Г.Нигъмэти, Ж^.Вэлиди, Г.Гобэйдуллин, Г.Рэхим h.6.) эдэби теоретик карашларына боя биру;

- культура-тарих мэктэбенец татар эдэбият белеме усешендэге тарихи ролен билгелэу;

Диссертациядэ материал билгеле бер хронологик эзлеклелектэ бирелсэ дэ, ул татар эдэбият белеме тарихы тугел. Без 20-30 нчы еллар татар эдэби фикер хэрэкэте материалларыныц Иэммэсен дэ ж;ентекле тикшереп чыгуны, ул чорда эшлэгэн, гокат иткэн татар тэнкыйтьчелэренец, галимнэренен; мирасын л^ентекле, тулы яктыртуны максат итеп куймадык. Шулай ук культура-тарих методыныц хэзерге эдэбият белемендэ тэрле модификациялэргэ кереп хэрэкэт итуен дэ без кайбер аерым эре концепциялэр мисалында карау белэн чиклэнэбез, аларны санап, билгелэп уту рэвешендэ бирэбез.

Диссертациядэ шулай ук рус, Кэнбатыш Европа культура-тарих мэктэплэре тэжрибэсен тулаем алып тикшеру дэ максат итеп куелмады. Эмма аны язу процессында терле иллэрдэге культура-тарих мэктэбе вэкиллэренец теоретик хезмэтлэре (384-390; 395-403; 408-413; 417-425; 446449; 463-467; 470-471; 474-482) Ьюм аларньщ эшчэнлегенэ багышланган хэзерге хезмэтлэр (631; 652-653; 655; 659; 667; 669-670; 679-681; 690; 694; 721; 725; 742) безнец ечен теп чыганак Иэм таяныч булды.

Мэсьэлэнец ейрэнелу тарихы. Диссертациядэ куелган мэсьэлэлэрне тикшергэндэ без Татарстан, Россия, чит ил галимнэренец фэнни казанышларына таянабыз (492-789).

Татар галимнэре тарафыннан 20-30 нчы еллар татар эдэби хэрэкэтен, эдэби фвнни-тэнкыйть фикере усешен ейрвнеп бик куп хезмэтлэр язылган (492-493; 503; 505; 507-509; 510; 512; 522-523; 525; 532; 536; 543-547; 549; 551; 562; 564-567; 570-572; 577; 578; 589; 591; 593; 597; 598-601; 605-606; 612; 640; 641-642; 646-647; 659; 671; 678; 704; 708; 743; 748; 767-770; 772777). Соцгы елларда бу чор фэнни фикерен ейрэнугэ багышланган яца хезмэтлэр барлыкка килде (507-509; 536; 570-572; 601; 640; 641; 659; 743; 776-777). Без алардагы ачышларны исепкэ алабыз.

20-30 нчы еллар татар эдэбияты фэне Ьэм тэнкыйте белэн чын-

чынлап кызыксыну «хрущев жепшеклеге» чорында - 60 нчы елларда

башланды. Бу чорда совет идеологиясендэ узгэрешлэр булды, онытылган,

«оныттырылган» исемнэр экренлэп кире кайтарыла башлады. Шул елларда 1 2

Хатип Госман , Гали Халит h.6. хезмэтлэре барлыкка килде.

Х.Госман «Татар совет эдэбияты фэненец беренче адымнары» дигэн мэкалэсендэ 20 нче еллар башында татар эдэбият фэне Ьем тэнкыйте усешендэге беренче уцышларны уцай бэялэп язды. Бу чорда фэнни фикернец традициялэр рухында усеп баруын курсэтте. Иж;ат кочлэренец сэнгатьнен, килеп чыгышы, ия^тимагый тормыш белэн бэйлэнеше, спецификасы, сэнгатьнен; фэлсэфи-эстетик проблемалары, метод кебек эдэбият фэненен, теп меЬим мэсьэлэлэре белэн кызыксынулары хакында язды. Х.Госман актив и>ктимагый эшчэнлек алып барган аерым тэнкыйтьчелэрнец эдэбият фэнен эшлэу юнэлешендэге хезмэтлэрен, казанышларын барлады. Мэкалэ 20 нче еллар башындагы фэнни-тэнкыйди фикер хэрэкэтен бэялэудэ сыйнфый моментныц ролен арттырып карау белэн бэйле чиклэнгэнлектэн азат тугел ид е.

1 Госман X. Татар совет эдэбият фэненен беренче адымнары // «Совет эдэбияты».- I960,- № 7- 134-143 бб.; Аньщ ук: Беек Октябрь революциясе heM гражданнар сугышы чорында татар поэзиясе- Казан: КДУ нэшрияты, 1960.-180 б.; Аныц ук: Егерменче елларда татар поэзиясе. - Казан: КДУ нэшрияты, 1964.-395 б.

2 Халит Г. Проблемы творческого метода в татарской литературе (1905-1932).-Казань: Таткнигоиздат, 1967.^17 е.; Аныц ук: Герои, рожденные революцией: к проблеме героя и метода в татарской советской литературе.-Казань: Таткнигоиздат, 1967.-230 е.; Аныц ук: Проблемы творческого метода в татарской литературе (1905-1932): Дисс.... докт. филол. н. -Казань, 1968. —417 с.

Гражданнар сугышы чоры, 20 нче еллар татар поэзиясен ойрэнугэ багышланган хезмэтлэрендэ Х.Госман шул чордагы аерым татар тэнкыйтьчелэре Ьэм галимнэренец (Г.Сэгъди, Г.Нигъмэти Ь.б.) хезмэтлэреннэн файдаланды. Алардагы 20 нче еллар поэзиясе турындагы уцышлы кузэтулэрне, куп кенэ фикерлэрне жентеклвп ейрэнеп, узенец концепциясен билгелэгэндэ дэлил, нигез итеп алды.

Г.Халит хезмэтлэрендэ 20 нче еллар эдэби хэрэкэтен тикшеру теп урынны алып торды. Аньщ 60 нчы елларда вакытлы матбугат битлэрендэ, аерым фэнни ж;ыентыкларда басылып чыккан мэкалэлэрендэ шул дэвернец гомум едэби хэрэкэте, аньщ аерым елкэлэре яктыртылды1. Ул «Татар совет эдэбияты тарихы» очеркларында (1960) 20 нче еллар эдэбияты турындагы булеклэрдэ шул чор эдэбиятыныц, аерым язучылар ижатыныц гомум теоретик мэсьэлэлэрен тикшереп язды2.

Г.Халит хезмэтлэрендэ 20 нче еллар Ьэм 30 нчы еллар башы прозасы Ьэм поэзиясе жирлегендэ татар эдэбиятынын идея-эстетик усеше герой Ъэм стиль мэсьэлэлэре яктылыгында каралды.

Г.Халитнец «Эдэбият белемебезнец югалмас сэхифэлэре» дигэн мэкалэсендэ дэ 20-30 нчы еллар эдэбият фэне Ъэм тэнкыйтенец катлаулы усеш хэрэкэте яктыртылды, анын, житди казанышлары барланды, бэялэнде. Авторньщ 20-30 нчы еллар эдэби фикер хэрэкэтен бэялэу принциплары хэзер бераз искерэ тешкэн кебек булып тоелса да, шул чордагы фэнни Ьэм тэнкыйть фикеренец аерым казанышларына, аерым хезмэтлэргэ карата «эдэбият белемебезнец гузэл сэхифэлэре» дигэн бэяне куллануы бик урынлы иде.

' Халит Г". Периые шаги татарской советской литературы (1917-1920 г.г.) // Социалистический реализм и литературы народов СССР,- М.: Изд-во АН СССР, 1962.-С.328-365.

2 «Татар совет одобияты тарихы» (Казан, Татар.кит.ношр., 1960) дигон очерклар китабыпда «Кереш» (5-27 бб.), «Гражданнар сугышы елларында одоби хороког» (27-60 бб.), «Ггерменче елларда одоби хороког» (1921 -1929), «Галимжан ИбраЬимов» (287-345 бб.) дигон булеклорне Гали Хшшт язды.

3 Халпт Г. Кешего 1юм чынлыкка мохоббог белон. - Казан: Тагар.кит.ношр., 1975. -284-3 10 бб.

60-70 нче елларда 20-30 нчы еллар едеби херекетен, фенни Ьем тэнкыйть фикерен ейрену М.Хесенов, М.МеЬдиев, Х.Хэйри, Н.Юзиев, Т.Галиуллин Ь.б. хезметлеренде девам иттерелде.

1964 нче елда татар телендэ Ьем 1969 нчы елда рус телендэ басылып чыккан «Галимжан ИбраЬимов» дигэн хезмэтендэ1 М.Хэсэнов куренекле язучы, галим, жэмэгать эшлеклесе Г.ИбраЬимовныц исемен халыкка кире кайтарды Ьем ижатына объектив фэнни бэя бирде. Г.ИбраЬимовныц Академузек рейсе, аньщ идея житэкчесе буларак, эшчэнлеген яктыртты, 20 нче елларда Г.ИбраЬимов житекчелегенде Академузекнец республикада гуманитар фэннэрне, шул исэптэн татар эдэбият фенен устерудэге ролен курсэтте.

М.МеЬдиев «Татар совет едеби тенкыйте» (1917-1932) дигэн кандидатлык диссертациясендэ татар едеби тенкыйтенец 20 нче еллардагы усеш тарихын конкрет ейрэнеп язды. Бу хезмэт шул чор тэнкыйтендеге кыйммэтле табышларны, казанышларны курсэтергэ Ьем бэялэргэ омтылуы ягыннан еЬемиятле булды. М.МеЬдиевнец диссертацион хезмэтендэ реабилитациялэнгэн куп кенэ татар эдэбият галимнэре Ьэм тэнкыйтьчелеренец шехеслэре, тормышлары, эшчэнлеклэре, фэнни тэнкыйть мираслары турында бай мэгълумат бирелде. Соцыннан М.МеЬдиев шэхес культы еллары корбаннары - 20-30 нчы еллар татар галимнэре Ьэм тэнкыйтьчелере Г.Рехим, Г.Гобейдуллин, Г.Нигьмети, Ф.Сейфи-Казанлы Ь.б. турында, аларныц терле юбилейлары уцае белен, язмышларын, эшченлеклерен яктыртып, ижатларына анализ ясап, тулы бер мекалэлер сериясен бастырды .

1 Хэсэнов М. Галимжан ИбраЬимов. Тормышы Ьэм ижат юлы,- Казан: Татар.кит.ношр., 1964.-.33 I б.; Аныц ук: {^шимджан Ибрагимов. - Казань: Таткнигоиздат, 1969.-432 с.

" МэЬднев М. Татар совет одэби тонкыйте (1917-1932): Филол. фони. канд... дпсс.-Казан, 1963.-324 б.

3 МоЬдиев М. Буген дэ хэрэкотто (Гали Рэхим) // Казан утлары.- 1978 - №7. -160-170 бб.; Ерактан яцгыраган аваз //МэЬдиев М. Эдобнят Ьэм чынлык (XX йез башы татар одэбиятына яца материаллар).- Казан: Тат.кит.ношр., 1987. -118-144 бб.; Эгэр бохетец кара булса (Эдэбият галиме Гали Рохнмнен тормышы Ьэм ижаты турында) // Социалисток Татарстан.-!990,- 20 декабрь; КаЬэрлонгон язмыш (Гали Рохимнсц тууына 100 ел) // Татарстан хоборлоре. 1992. 24 октябрь; Соцгы могикан // Идея.- 1994,- №1. -58-61 бб.; Аныц ук: Г.Нигъмоти турында кайбер яца материаллар // Казан утлары. - 1965,- №10. -146-150 бб.; Журналист, тонкыйтьче, одобнят теорстигы Г.Нип.моти // Социалиетпк Татарстан,- 1968. - 4 январь; Хорэкоттоге мирас (Г.Нигьмотинец гуыына 80 сл // Социалистик Татарстан. - 1977. - 24 июнь; Аныц ук: Фатих Сопфи-Казанлыныц тууына 75 сл // Азат хатып. 1963 - №19 -6.16; Аныц ук: Про<|)сссор Габдрахман Согьдипец тууына 75 сл // Совет моктобс,- 1964. - №3 -6.59.

Нил Юзиевнец «Хэзерге татар поэтикасы»1 дигэн китабында да 20-30 нчы елларда татар галимнэре 1юм тэнкыйтьчелере тарафыннан язылган аерым мэкалэлэрдэн, хезмэтлэрдэн файдалануны, алардагы поэтика мэсьэлэлэренэ караган аерым фикерлэрнец барлануын Иэм бэялэнуен курэбез. Бу хезмэтендэ Н.Юзиев татар эдэбият белемендэ беренче мэртэбэ и>кат психологиясе проблемаларын ейрэну омтылышын ясады.

Х.Хэйринец «Эдэбият фэнебезнец усу юлы» дигэн мэкалэсендэ2 татар эдэбият белеме фоне Иэм тэнкыйтенец тарихи усеш юлы яктыртылды, теп этаплары курсэтелде, меЬим казанышлары барланды. Анда 20-30 нчы елларда татар эдэбият белеменец торышын тикшеруге, аныц аерым вэкиллэренец (Г.ИбраИимов, Г.Сэгъди, Г.Рэхим, Г.Газиз, Г.Нигъмэти, Г.Гали, Х.Вэли, С.Мортазин Ь.б.) эшчэнлеклэрен яктыртуга, аларныц аерым хезмэтлэрен бэялэугэ, аларда кутэрелгэн кайбер теп меЬим проблемаларны анализлауга киц урын бирелде. Элеге мэкалэдэ Х.Х�