автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Лексика иноязычного происхождения в беларусских народных говорах
Полный текст автореферата диссертации по теме "Лексика иноязычного происхождения в беларусских народных говорах"
БЕЛЛРУСК1 ДЗЯРЖАУНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ
Л л п
иЛ
На правах рукатсу УДК 808.26-087-316.3
СТДНКЕВ1Ч Аляксаидра Лляксандрауна
ЛЕКС1КА ЖШАМОУНАГА ПАХОДЖАННЯ У БЕЛАРУСК1Х НАРОДНЫХ ГАВОРКАХ
(10.02.01 — беларуская мова) Аутарэферат
дысертацьп на атрыманне вучонай ступеш доктара ф!лалапчных навук
Míhck 1997
Работа выканана на кафедры беларускай мовы Гомель-скага дзяржаунага ушвератэта iiun Ф. Скарыны
Навуковы кансультант — доктар фшалапчных иавук прафесар У. В. Ашчэнка
Афщыйныя апаненты:
доктар фшалапчных навук член-карэспандэнт
HAH Беларуси А. М. Булыка
доктар фшалапчных навук прафесар Б. А. Плотнпсау
доктар фшалапчных навук прафесар Г. М. Мезенка
Апашруючая аргашзацыя — кафедра беларускай мовы Мшскага дзяржаунага педагапчнага ушвератэта ina
М. Танка
Абаропа адбудзецца <¿3 1997 г. у 14.00
на пасяджэнш Спецыял!заванага савета Д.02.01.11 па абароне дысертацый пры фшалапчным факультэце Беларускага дзяржаунага ушверсп-эта (220050 Мшск, вул. К. Маркса, 31, фшалапчны факультэт).
3 дысертацыяй можна агнаёмщца у навуковай б1бл1я-тэцы Беларускага дзяржаунага ушверитэта па адрасу: 220050 Мшск, пр. Скарыны, 4.
Аутарэферат разаслаиы äV ' 1997 г.
Вучоны сакратар Спецыял1заванага савета
доктар фшалапчных навук прафесар П. П. Шуба
АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ
МЬкмоукш кантаты, яия з'яуляюцца одной з ¡стотных крьшщ папаунення стоуккзвага слстазу любол мовы, лжыццяуляюииа на резных яг узроунях, але найбольш офектыуныч у галше лехон. Прангкальнасць лекачкай астэмы для залазьгчанняу гбу-моулена рэферэитай фунцыяй слова як асноунай намшзтыунай моунай адз[ню, здолъ-най да мяагоуньзх мцрацьш.. Аса5л1вую шкавасць для зывучзння легачнага узаемадзеяння мггоць белзрускя говори, сп£цыф1чм-'ч умовы фар.\ирааання i разЕншя ягах ззязаны з раяп>р.й формата мвкмоунзга узаемадзеяння.
Аягуальигсць тэмы даслгзазмшя вьпначасцна иг; .¡спрацгванасцю у беларусюм мсгазнауспзе як асобных пьпанняу, так i агульнай какцзпцьи мЬкмоунага узагмадзеянкя. адсутнзадо спецьильных ддследаванняу, прысвечаных выяулнппо рол запазычакняу » развила народна-дыялекшай лекачнай сктэмы, ix сктамзлъкщьп i усебаковаму апгсзнню, недастзтковагцю зызнач?кня асгбл1взсцей функцыянзвання i эасваения дыя-декгаай лексиа ишламоунага пг"оджання, адсугнасцю англгзу разнастайных форм адап-тацьа i спецьфм гагата працэсу у народньк гаворках.
Даследззанне ртзвшця лекпчнай с1стзмы народна-дыялекхнай мовы ва уловах мвкмоунага узаемадзеяння даззолшь паказаць некатсрыя асабгавасщ фармравшшя i функцыянззання яе моунжазага фонду, дапаможа вьшвщь ролю нкроднан моь_1 у заха-ванш дауньч '"пазычанняу i Lx 'перадачы' новай лпарзтурнай мозе,
Суаязь з нзвук вы.м! прг~рамам1. Дысертаиыйнге дгследаванне разв:вай адзш з актуальна нгпргмкау сучаснай лштстыга - тюрыю мвкмоуных кантахтгу i лекачнага узаемадзеяння ях одну з важнейшых праблгм Нстарычнай дыялектаай лекокалогй. У тэарэтычным плане дысергацыя звязана таксама з ташя актуальным напрамкам лцятзстычиага даслэдавзння, ях тзсрыя намтапьа, анамааятспя, семасЫлопя, арзалопя, лгатзасташстьгка, камбшатсрная методыкз аиалпу.
Дыс"ртаньшнаг дгследаванне з'яуляедш часткай Дзяржаунай прагрзмы фундаментальных даследдзанняу на 1996 - 200С гг. 'Беларуская musa, яе псгорыя, сучасны стан ¡ сувяз! з ¡hojumí йтавянсгам mokjmí', рзспргигвангй -»годна з пералйсам, адобраным рч-шзикем Каашега Miaicrpay Рхпублиа Беларусь ад 6.03Л995 г. N 05/520-57.
Mina i задачы дделедапанкл. Мэта дзследавання—паказаць асноуныя закалам ер--нгсш запазычвання i адг.птзцьп лексш ¡ншамоунага паходжгння у народна-дыялекгнай мове. Умозай для дасягаення гэтай мэты бьио рашзнне наступных задач: 1) и хтэматьтавахц, нзродна-дыялеетныя запазычанш; 2) дзць ix агульную псторкка-лтымалапчную i i xpaHarii-í4h\TO хараетарьгетыку; 3) пакаааць струкгурна-тькалагхнньш асайл!васш дыялектных запэзычанняу; 4) ашсаць Lx арэачьньм тылы; 5) выяв'ль ifco^Mbii ступень адзлтацьи дыялектнай леке ira ¡ншамо}?нзга пачоджяння, вызначьшь спеш>кржу i Loieraacnb яе засваенш у щроднай мове. факгары, якш апумоулваюш» пят,т прашс;6) правесщ квгнтьггагыуны аналз дыялекгаых запззычаннку, ям адгпостроувае асноуныя етатыстычныя заканамернаоя Lx функцьсшава1-т1я i засваення.
Матэрыял дасчеаавашга. Мзтзрьилам даследавання паатужьш апглятыуныя лекачныя адзшкз шшамоунагз паходхання. ¡фьш1цай збору hxLx з'явипся асноуныя вьь дант белпрускай дыялектнай ,:екс1!саграфй, ассбныя фапьклорныя ¡ згшаграф1чныя зашсы XIX—XX стст., уласныя naaipamu над лекс!чным aca&risaciMMi гаворак Наваг-.
. рудчьшы. Пры нагисанш дысергацьи выкарыстоувауся тахсаш шгарыял пскрычнага. этымалалчнзга i тлумачаяышгасюушкаубеяарускаймсшы.
У рабше праанашзивана чвыш 3000 лекачных адзшак. Асвауным кр^лрыгм пры адборы фактычняга матэрыялу паспужыу рзпянальны характер запазычаяняу—у рабоде аналзавашся у першую чаргу шшамоуныя славы, шя адсупачзюць у лгггрэ7ур1.ай мове аэо маюць пэуныя фармальнш щ саля ггьпа-стьтстыФшя аарозненш ад свак нарма-Ть1укых адпаведшкау, а тяксама асобныя агульканградныя заяазычанш, яда вшначаюц-ш сталай трздьщыяй выкзрысгання у дыялзсшай мове.
Навукосая кавш:а ятрыманых вышхзу. 1. Навуковая наизна даикаавання за-ключагцца у тым, шго у дысертапьв упсршыню астэмагьшваны запазычанш, язя ужьшаюша у нзрщци-дыхпестнай мове , наказана ix меша у лекегчнай асгзме народных raaopajc. выяулены разнастайныя тылы фаршльнай i сешншчнай цадтгщьн.
2. Наизна дысгртацьцЧшгв дасдедгсання закшочагцца i у тым, шго Унершыио пры ана.-¿зг залазьгчанняу з мэтай скгзаютхацьа фастычшга 1спэрьклу была рзспранашва база дакых ла вывучзаню асноуных amfjrimn.vrii ix функцыянаванкя i засвагння народ-на-дыялектнай мешай, якая уключае 3112 даокдазаных ¡иаамоуиых легочных адзшззс з ix асноунььи параметрам (приметало) структурша-семантычнай i фуикцыжальнпй ха-рактарыстыи - паходжаник, грамагачнгга разраду, стругяуравга тылу, тэмггычнай прынаагжнасщ, асаблшасцей сешншы ( адназначнге / мкгтазнгчнде ). знешшй формы (аднаяайнае / Еарьшггкае X слова$'тваральна1а гкпэнцыялу ( кая5?насць / адеугнзець бы-твср!5Ых ), шггуадьнасщ ужывання ( актуальна: / усгарзлае, пааунае ), сшлтаычнай гирарбоуи ( нейтральна^ / зкспрэс!унае), даунасщ залазычвання (iтярявспь / адсугоащь у старабенарускай mobs ), сувет з згсымонам (адпаведаасць / неадгшведкасць секангьш), шлахоу зашзычвання ( прзыы / апасродкаианы ) i рэпёна бытаванна. Аб'ём базы дакых—бояыа за50 илабайт. На основе рзспрадаванай базы даных натсана кпмп'ютзрная
' праграш (иона Fox itojJOj, якая дззваяяЕ:а)|арвк1еравацьуаошфгрш1^^
6) ускадвщь ноаыя i шесдащь сщзх»я зашсы; в) сявараш. любы* запыхы для ьыбарга з цгал длти,гх- i даелэдавання мфармацьа; г) ззхаааць затшггы, друкагаттъ ix нынш.
Ашз$шя»дапраграмы—вьшодь юуиш ззкакзмерназд у хфактарыяьввх споу i • на еакше гзхага щзашчьшь тайшапп зашзшшшя, функц*-сзша£№ i еозпювш лексш иашмоукага тзгдджания у н^хздаа-дтл.жстшй шое. Г^гра.» мгь ESSSEa.) к .-рыла ймпчя ¿нтарфси^, простая i зфыдиуюа у рабоце.
3. Нгди?.; у рабоцс з'будявда прьвдзггше каиюцотссхгм ^гетйзьш Сры аважза се-маншчжй cipyKiypu лахш iinaaMoyjcia паходаанш, азя дазватиш ес-тоуныя закзамсрнвсц) i унуграиы мдшдам драизс}' засяжння i семгетычнай дзрыпятм' дыялекшькззшзычгш&у.
4. У дысфпим уигршыню била ^юблена ^гшпша-шпалапчиая хараггерысшка народных запазычшияу — вызначаны асноунш зоны ix фушшыянавания J белзруазх гаеорках, выдзелены тылы загтычааняу паводас т^жторьп расхшуаоджшнх, адяеианы вщы1хгрзалау, рхазныя ж ш ветчыш, так i ш канф^рацьс, размяшчзнш, працатпс i . иапоунеиаац, гакшна узаемасувязъ памы: 5дин2ЛШ1чыай, орукгуряа- семашычвай i ярпялмвп ха}йшарысгыЕай зашзычзнняу.
1зарэтычаая i пршпычввш шачввсш» ятрьтанмх оывжау. 1. Вывш дысерга-цыииага дяппр,гивяння могуць цзимянугвУ» у певшую чд^гу У галше псте^ычшй дш-лактаай лекаст тюга. Тзгфзшчиш выезды дысдкацьц могуць шдзрцггоувацва щзы да-
лейшай распрацоуш крайлемы запззычванта i адаптзцш ¡ншамоунай лехста. Дысерта-аыя дат узор розных мзтодык аналзу слова - агссгнне захзизыерпгшей функпьж-шання i звалюиьп лгкпчных лаз^нак, лрымянешк к2мбшатор11ай методым прь: вывучзшп патгсемантазацш як аснсунзга тьшу семэнтычнай дзрыагиьп, тш^агеатрафтную ха> ракпрысгыку дыпалагЬацыю лехста як на фзрмальнагсгруктурнай, так i лопка-паняшйнай аснсаг.
Камп' ютэрная прагрзма. выхарыстаная у рабоце, да узор укшерсальнага длгледа-ванкя сгатыстычных заканпмернзсцей канкрэвдата.моунага махэрыялу. Яна можа бьшь запоунеш любой дшгЕктьгшай шфармацыяй i выкапьгстана як пры навуковай штзрпрзтацьп сгсгзмных улзсшвзсцей мсуных адзшах, так i у якасш практычнага ¡нструмотга у назучальным npsiDce пры заазаенш пэуных лшгастычньк навыкау : уменняу.
X Вынш дыеершыйнага дасяедзвання маюць i пракшчнае значзнне. У дашгпсу да дысгртацьп падагэца c.tovhíx л-хстю йшимоуната паходжишя на 3112 слоутказых ар-тыкулау, у яим скташызазаны лгкакз-фанетычньи, -марфалзпчныя , -слоЕзутЕараяьныя i -семаятычныя варыянгы льштгетных заггоычанняу, падаецца ix лымадопя, уктаяюцца шлял загазычвання, рэпгн бытаванкя, аазтчагиш ф!хсгиыя даушх зашзычанняу у noMiiixax старабеларусгай тсьменнасщ, праводзяща парапет з нармахыуным: ледочныш адзшкай.
3. Мазэрыш дысгртацьа моха Еыкары. гоувацш пры nanicared naspymixay i зучэо-нагмегадычных дапаможнйсау, ..рысвечаных анагау асаблшасцей развйшя i фунюшя-нааанкя ленсгшан с!сг?мы народга-дьклгкгоай мовы вз узаемадзеянга з ¡hhikmí мсвзю. Bbuiiid дзсияавнння мсгуць прымяняща пры ь лслазанга беларусетн мовы у вну, тантчспгцкурсау i прагядзгящ спецсемшарау, прысвечаных праблемг »жкмоуньи кантату i лктачнага узкмзякяння;
Аешуиыя лаязяошм, якая выносянца ra вбарояу:
1. Запазычванда шшамоунай лешн - захаиамерны вышх разнастайкьгх эка-намчньгх, сахьклы мадпычных i культуриа-пстарычшлх суетзгй бетгруез^ з úniibimi народам). Засваенне запазычанняу нгродш-дьилеетнай мозги у большасш выпадкау было абумоулгка кймушкать1уным1 задачам! - патробай у нзмиошл новых з' tj i пзьяшяу у жыщт грамадства ¡и розк .к этапах яго развщця, а таксама 1мкненю{ да разнаспн-iiacui намшзцьп i ^KdipDcisiaaiXbii выргхоння.
Z У праюсе функцившавання у дьилектнан лекачкан астэме шшамоутая лексгкп падвярпыгда папуповаму засвгешяо у адпаЕгднасш з асно^ным» закана-'^ернасшм} фа-нгшчиан, граматьгшай i ^ексисачжмантычкан с:стзмы мовы-ртцэппця. Прашс адаптз-цьа зжзаыча;ц1яу у народных rcsoptca\ hocíid. спгцыф1чны харахтар. Ён вызначагцца, з аднаго боку, и>1ккением народш-дыялекгаан мопы максимальна прыстасзащь ¡ншамоукш леюпчныя aasiic.i да сзаёй cíctsmm, ais, з другога боку, локальная залоиава-насць i вусная форма яе ¡снавання абумоу.-щзаюць рззнастайксзе вар '¡разан. ^ знешняй формы i значэнкя загшьманляу, лло парушзг адиастаГшаскь 1х аяаггпщьа i адлюстро)?вае розныя этапы i формы адаптаиьп.
3. Вьшийиай ступенкю адаггпшьй залазычаиняу з'яуляеши ix семашычная двалюдая, якая мае у пзворках адмешы харакгз'' i вызнзч.:ецца разнастайтаспю тьшау пол1семангькшьи. ix ка;,датваннем. i у мнопх вьшадках прыводз^пь да ли.фузнасщ сэнсзвага зб'с.му, нягоуааал яго семасмлалжых ме;сту.
4. Важнейшим гаказчыкам затоанасзд запазьтчанняу з'яулягцца рззлшцыя ix дэрыишкйных здодьнаецей у гышку уключэшт у ciстэ..л' слозаупзпэнги мозы-ртгггара у працэсе функцыянавання i ^темалзсяння з упасньвй'лскачншй сродхам; Найбольш аиъгуна у словаутварэны удаглынчае канфзгна-прадмэтная ласака, аднак самы высои слссаупаральны патэнцыял маюць наззы з прзцзсуальпай семаэтыкгй. для яих характерны дэр лацышая гнупсгсць i разнасгайкасць спосабау сфуктурнай матываяьи.
5 Ступень фармальпай i семашычнай адаппшьц дыялекгаах запазычэнияу вызиачагша розньм фактарам! - храилапчзым (часал! запгзьг-сакк), грзалькым (торытхэрьмм расгшусгаджажя), сьмитьт-паа; (вазкнасцю i актуальнгсшо называемых паняццяу у жыцш гргмгдстЕа). частотна5 хгракгарыстьпсай (прыналегкнасцю да а:чТь1у'Ш1аабопасНшгалгкичнашфонду). t
6.. Характер адагпзцьй запазычанняу залсжыць таккаа ад шляхоу i спогабау ix заскаеши (кгпасралига у працэсе правых каггапау сбо апасродкавягсп:, у мягпх вылазках иашиупааига, пры там адсупачге нспасрэвкае мэюгтинае маунае узаемадзеяинс), абумоудщщ генгтычнай тсгскасаю i тьтадгпчньш щцзбгнспгам кантагауючых ызу (загазьгчадш з кгаламксгах моу падвяргахцца болыл ¡сгсгшай фар;.5£льг£й i .сгмакгичкгй триисфарли^ьй у пграунантп са слазала, згсиоельан са слааянсюхмоу).
7. Ьпэаефнгсць загк^ычсанкя у гоуггак ступеа Бьззначаклдь умовы rrctó- а5о бшшгшзму, у жох разшваацца лахачиая cicre.ua мош-рэцзпгара. У астзме мЬкмоуных кантактау шараздца глупая ispapxia —у дачынгнт да бекарускк гавсрак взцучым было беяаруска-падьскае моунае узаамадаяша, якое вызкачька шлях запазычЕзнья \fflorix лексем, характер ix адитазцы!.- Унутраную дынамцсу працзсу запазычвання аоумоуяшоюць тыл мЬкмоуиых кшткгау, час, mnsxi i спосайы -засзагння :ншзмоунай лексш.
Апрабацик bs.ii;ú.-"5' даследаа?;шя. Дыссртаиьм абмяркоу-алася какафгдпы бела-рускай могы Гомельскага даржаунагн yüisqjciran 1мя Ф.Скарыны. Вынка доследования дахладвайся ка: I, Ш, ГУ, У рэспуойгнаах назуковьк канф^рэнциях 'Рзпягшлькая асаолшаац беларускай мобы, лкаратуры i фашслору' (Гомель, 1973,1985, 1990,1994); ХУ распублканскай доялйпалапчнай нарадзе (Жьпомр, 1981j; каралзе па пьпаннях дыялекгалогц i ricnopbii мссы 'Диигвогеография ка современном зтапе й проблемы ме-журовнепаго взаимодействия и истории языка' (Ужгарад, 1984): М;жя^х)днай канферэн-цы! баггтыстау (Вшьнюс, 1985); К-йжвузаускай кннферэнши 'Историческое развитие языков и методы его изучения' (СЕярдлоуас, 19S8); П Усесиоз:;ай канффэнцьп 'Аклуальные npcónaiibi »сгоркчгской лексикологии и лекажогр-фии гюсточнославянсккх языков' (Днелрагшроусж, 198S), Д IUL, ГУ рэсп>€лисанскк юнф^нцыях 'Стоаообразование и ном1шагивная деривация в славянских языках' ( Гродна, 1986, 1989,1993); Усесаквкай iiajiyicoEaii канфёрэнцьй 'Закономерности языковой эволюции' (Рыта, 1990); Рзс-• публисаискай ыгзукоБа-пра1сшчнай канферэнцьц 'Дыялаоалот i культура беяар>-скай /моаы' (Míhck, 1991); ГЪпяьальнай навуковай канфсрэнцьд, прысгг такай 850-гошею ле-Tanicsara упамшания Гомеля (Гомель, Ш2); Рэспубдканскай навуковай канферэнцьп 'Цыган:;!- вармал^задьй беларуасай навуковай тэрмшглопГ' (Гомель, 1994); П Мжнародкым киггрэсе беларуасгау 'Беларусь памвк Усходам i Захадам' (Míhck, 1995); МЬкнародиак навуковай кан^крэндьн 'Проблемы адукацьй, надую, культуры Беларуаса-га Лалесся' (Маыр, 1996); Мжнародяым ¡фугаыл! силе 'Белар>"ск2-лямецкзе грзлвдсса-
культурное утземздзежгне: пстсрыя, сучаснасць, перспективы' (Мнск, 1°96); ГУ М1жнароднай навукотай каиферэнцьп 'Беларуска-руска-польскае супястауляльнае мовазнаусгва i лгтарзтуразнауства' (Вщебск, 1997) i Ьш.
АпублЬсаванасць шлшау даследавання. Асноукыя палажэнм лысертацьп адшостразаны у 46 апу^ткаваных работах аугара агулы ым абемам звыш 30 друказаных ¿ркушау, у тьм тку — вучзбным дагаможнжу 'Лекспчныя залазычанм у беларусгах пшорках'.—Гомель, 1992.—93 е., навуковай манаграфй "Лексжа ¡ншамоунага паходжання у беларусюх народных гаворках'.—Гомель. 1996. - 255 с.
Сгруетура i аб'ём лысиртацьа. Дысертацыя с.ладаециа з Уводзш, Агульнай харакгарыстьш рабопы, лзшох may, Зывадау, Cnica выкзрысинай лпаратуры, Дадатка. У I главе даследуецца паходлсанне запазьгчанняу, час i iu.~mxí Lx засваения. тэматычная характарыстыка. У П главе атевзгоциа тылы (Ьармальнай i семашычнай адаптации запазычанняу, вызначшо'.шд асаблшасщ ix арэальнай характарыстьм. Аб'ём дысертацьи ciwiaaae232c.
У дздатку да дысертацьи змешчаны слоунж дыялектных запазычанняу на 3112 слоушказых аргыкулау, камп'ютэрная праграма (мова Fox Pro 20), раздрукоука базы даных камл'кггэрнай праграмы, карты з наибешьш гыповым! арэалам! ишамоунаи лекага народнгга ужытку.
АСНОУНЫЗМЕСТ РАБОТЫ
Ва У з о .! з i н а х абгрунгоуваецш выбар тамы, даецш агульчае уяуленне аб прайлеме даследавання, разпидаецца яе месиа у енломе ¡ншых дцп-вилычных пытанняу, акрэслшаета методы. J аналву.
У Агульнай характарыстьщы працы вызначаеица актуальнасць тэмы даследавання, укззваецца на сувязь доследования з навуксвым! праграмали. акрэствагацца мэта i заданы .матэрыял даследавання, раскрываецца навЬна даследавання, яго тэаротычная. i практичная значнаейь, фармулююииа асноуныя палажэнш. ягая выносяша на абарону, прыводзйша ичфармаиыя аб апрлоаиьц вышкау даследавання, структуры i аб'ёме дысерггаш-и.
Глава I 'Клаафйсацыя запазычанняу nasxv.e паходжання. тэматычнай характарыстыю, часу i шляхоу засваеиня' прысвечана агасанню агульнай генетычнай. храналапчнай i структурна-тышлапчнай характарыстыю лекейа шпхамоунага паходжання нгродна-дыялехттнга ужьпку. Глава складаеща з 8 раздзелау. На основе статыстычных далзеных' паказвагиш колькаснае ра-Л1еркаванне шшамоунаи лекою паводле паходжання, адзиачаецца, luto самую вялжую групу складаюш, палашзмы i 1х у лульным складзе 36%), прыблина аднолькавую удзельную загу v беяарусюх гааорках маюць запазычанш з германсгах (18%) i батшйсюх моу (16,45%), давол1 значную групу складакзць лашшзмы (13,75%)д1см у влькаскых адносшах уступают. грэцьвмы (4,65%). ! Тешмзтлшм з'яуляюцца запазычанш з ¡ншых моу.
У п е р ш ы м раадзеле 'Палашзмы' прыводзяща звгетга з псторьц беларуста-польегах моуных хгнтактау, у агульньси прзюсе яюх выдзяляе'ша як пстарычн^, дзуняе. так i больш позняе, а такехма суча, нае моунае узаемадзеянне, як знешт уплыу польскай мовы i яе дыялектау. так i ун>транае уздзеянне астрауных польсих гаворак на лекачную с1стэму народна-дыяпегстнай мовы. Разнастайныя i працяглыя беларуска-польсия моуныя кангакгы aowoBÛii функпыянаванне у лехс1чн^й с1стэменар0дна-дьмле!стзй мовы
' Усе статыстычныя даязеныя падаюцца на основе i адносна колькасш лексем, тоааналпаваных у рабопе.
значнай колькасш палашзмау, разных па часе \ шляхах засвзгння, тзрыгоры! раепаусюджання 1 сферы ужшашк.
У рабоце адзпачаецца разпаггайнагць тыпау падатзмау. Большасць з к (62,8%) атносшца да лешчнага тылу. Сярод шшых тыпау у першую чаргу вылучагацца фанетычныя палан:змы (243%). яюч захавэл асобныя рыеы пальекай фанггьпа (илува;, пронщь. виата, гзисты. сдэн. моноры), агащпу<д1ыйиыя — перадаюаь характерны для польской моеы нашск ( вигоОа, жалосня, лктопад), марфалапчкыя — маюць. асобяыя граматычныя адзпам этымона (бэ/сух гюслух. шыдэлко), слошутваральныя - з асобным! аф^ксальнъвп элемента:.« патьскап моьы-крынаы (гтафцссалц — зайачыць. еъи-хаюда, пасяааиь. суфпсеач) — летшска "аэродром", мсяявюла, пакшчызнл. гпаптусь).
У рабоце размяжоуваюцца озоЕзушаралыкя гшг'пзмы, залазычаныя з патъскай мобы , 1 кашамшаваныя формы, яия узшкл! у вышку лаазчнгй штэрферз;,_ьа пальснх) бсларусмх слау ( ккАш . Л1 подачка , нашц, изэхарьхки, гргидла). Асобньи! дыклкспыя лексемы оь1л! аракетьвакаш па узору пальмах слоу: адз'ядла, гснва, жонзно, кейррпашы. аи:0ззия\ иди.
Адзначаныя разваетшшыя типы паязнпмгу дазЕадяюцъ гсгарыць аб дззох стадыях Ь; заладошаним - пгршай, на якой зггио.шаеша значная колькагць лексем польската паходжания ! адпываюцца калысасныя зл:еиы у лекачнай аетэме моЕЫ-рзцэпгара , 1 дру. о: и кгл! у ь;зк}'! на ас;¡але мясапзга запазычашни палатпзмау адбысаюцца ясасныя змеш>: у структуры гыязасгаай лексш - зггЕойваюаца асобшя фаастьгаЕлл, слошушаральНгЛ; I ыарфа^агт-д;ыя зле.чгелхы моаынсрьпвд,:. Тек, у ш\дксаа-за\однЬ\ гаарках 1>елар\С1 г.ад уп^д^а:,: ад^астру^лу'рылх пэлас:ах сдз^дак адлааедпае
фапетычпак 1 словаутсаральнае псрсауар^лгте мизпх ропянадыдлх слоу, IX 'палатзацьк'.
У плаке та^атычнай характгрьжтыю гапспаа? адзпачаецца. пгго нзйбадыи значнай у колъхаакых адноешах (33%) 1 раз^астайнай у семдпычггкм плане з'яуяяеааа ф\та каифэиа-прадметьк на\ш1?шй, у складзе якой - пззаы пра^етау пдусхдзгнкага улсьпху (хапдх рэчау: з/гпжа'-и 'грае', мзолк бг.гаар^п'шжа для бялины', посуду : гэнсор 'буталь', аазгнкя: ясёнка '¡гсакэчае '.тацсезониас пал!то', газетных уйврау: чзпа;: 'часец', зпрыгсвЕзаккяу: аоро:>.щх1 'гкрси~агх\ абутку :ащц-,цы 'каротгая хиючыя ооша', шды : капана* 'бутзрброд', прадутстау харчакзам : ыскрсса 'дробны цукзр'. Наро.гг^а-гаападарчыв шагал патхоап; паходягамя ' абгзнгчакщь пр-аадг.! працы 1 пр^дсгасааа^ди. сирмлла, прахлада дл?а сьг^^рэрггхл
ха>1Д"-ила десу", пааудоаы: вька^дх 'пр^:радаия', тра^гсп'.рпд.к срод;з: срока 'гад кад5с без бакавых сцгиак' I кш.
Наады ассо (9,1 %) характарьз;тось чзлазасг пзоддсс розных примет - учи:дг.у: скг>с 'гуляла, працдз:гает', рад: харажру : маппу.я 'бадллдэд' , роду дзейкасгр, заигггкау: гаеаы 'лпалк", сс^ейгпд;; дд:шгп1: пхсцссз 'цсдка', ссаыатысга стакосалча: хтсп 'слгаглфачгига стту: ¡идзхзнга 'слабы, лЕзхдггы',-разумо2ых здатькасцгй: ¡ундж 'дураыь', узрогпу: рочнц; 'аддвгодатс'.
1Ш;г.тлддя шпаЁшы - игродяыа ггрмрздазгау--доя газлы кдзыкззць роли рааашгха: жзхдягэаз '¿сгаухд»' або хал^ёдызага свету: вглгрь£ 'кг?', аяурхгак 'нжракак', а тяксгка з'Еудаюцца : гирон 'палгдзь, шей',
астра: ¡а^'ди.:: :газда 'зоргса1! ТЕлаиа\оЧгал:»:1 налам!: здрсй 'гаыбогсая крьпйпа'
Абстраигага цзща «5га»ч5;аш> дзлданз як працзс абэ яго вьпздс: ешя 'сзар:ш, кадапш', адцагааып з'сгд: 'щл^пгс'1, стаи чзззкпз : махрзса Ъгггкзаг-дгг',
часагыя пдяяюз : гглкрок 'летась'. Дзеяслоуньи наймещц (be 20,4%) хагактапьвукзш. фЫчнае уздзЕянне : габар 'чагндь', працсунае дзеянне: тухсиъ 'галаскаць бялгаау', фЫялапязы стен чала-екг : Акям/ь 'хпарэнь', ,=гго рэзумспую або потчн\ю дзейнасць: Оухатцъ 'дучаць, меркаЕаць', хцэць 'хацець', ма> ;енне : вагаиь 'ктпкаиь', пух: атэнтань 'хаггйць без мзты', односи'.ы да ижых людзсй : дастрэнчыиъ 'дагадз:ць'. абралы: ксгань 'чрнсцщь'.
ГЪунзя група паланЬмзу (10,2%) назьшсе примету або улаапвасць щзадмата особы : аргяасвы 'руды', осхлы 'хударлявы' i bun.
Лежка польсхага пахо;ик;1ння тапазьг-шалася у беяарусюя гавооя у розньи пстаричныя перыяды. Неабходна адзнзчыиь як п,.та1;р_!дныя ксьгпоьл устанач-лсння хрснаюгц запгзкч ¡виу (фжсаиьоо у старажьгшых жсьмсвых помшках). так i vaxo«»>" •.•ееячгша(епт.еь пгщьгрзкня i агатам у :кралю-дыял;кгоаи мок). Пашг:ь*з мнопя j na:anb.uay (27,4%) 6i-u:i закатаганы у псмн'кпх ст^гсу'еларусха;"! псьминнлсш. ix чэтазго&из алии» дт дауньч зпазычадо?. Лсаонья з 1ч быта аззначзкы не пазмей ХГУ ■-•г.: aa~csu, егдфг, иЬОы. асноунап маса - у ХУ скхггыгх euavud. зыспа. гАги,. ХУ1 ст.: агн:с;:а. оолит, геяг, лки?«, -'с'-'аы. ХУП ст.: ес.-г'ча wlvo.
•аяерыб. врогпнь, ягухияы, зврсгюнь i ;чш. Не гьясточана магчымгсць. што некатосыл з ix (ть:пу еангсш, вжхепь. пянёндзе) быт закпычзкы у гхиаптеоя гсгсгаа пазнеи або паутсрна, пскольм ix гучакне i семиггьиа больш адпгглдаюиь ттымокач еучзснан па-ьскай, чым сгарапольскай мовы-крмн'цы. Некатсрыя паланпмы бьта зассоены селаэусада пдхзрхам!, вшзочнз. ив пазнсй XIX ст., ао чым свгдчыць ix першая фиссашля у левака раф1чныч крыншзх i фальклор! а- янзгрзцячиых загаеах глота часу: садист сщюинк. бчшглиеа, daucmiyp. мimpxuti i ¡нш.
ПаланЬ.мы, т оддптйкшыл у ¡¡ароднай моье пылу асп^нозщь. ачэнса чаветша) у батьшзед ccaiii здцссида да пшшх запззычшоюз?, яюя з'яуллсиш зышкгм тзрьи^ияль^их ¡сантактау i ныуарысгоузаюииа, як правила на г.мра пччы мЬкмоунага ухемадз'-яши.
У а р у г i м раздзгле Термсао-мы' npuso'nmvd icscna з псгсрьа слапяна-1ер?ланс:гха моунага узге?.!:шв«!ач. зьпкачаюши асно^ныя шл.то згпазьггояшя гесыанЬмау - негасрэдлы, харпктэрны для старажытных кзнтпктау i аг:асрод>'лзз;л>1. больш ntr'ni - н.лпчасие:'! праз польекуто мову, атачхама pycicyro, Л1тоускую i ;яыш.
-Чд—спкгй асабл5юсц:о германимау з'яуляе:ша абсолютная перавага у Lx астадзе конкрзтных наЛ-мснняу (SS.Syo). Гэта абумоулена .ыч, цгго (Зольшасць германпмау надеасыць да 'культурных' за:изычаг1няу, яюя засвойтл1ся разам з рэаиям1 у гграшсс разащця драухвдага дойлцства, шгслярскша, кааальската, 'латьмлшнага, ткадкага рамёствау i Ьииых галщ народна» гаспадарх! Гэта у першую чаргу народна-гаспадарпая лексиа- назвы пабудоу i Lx частик' галерыя 'вышк:', север 'частка восеш пачиж слупам:, яыя падтрымл!ва;оць б'мьи, страху', будаутичага або аблщопачгага магэрьату: 'Занаы 'папярочшя «^¡ька у Kpo'isax', кссля, лпива, 6y®yHi4bix, пястярсзах прылад; i прыстасаванняу : б:пдас 'цкслярскаясяхера', гтрьиады cenbcxaT'cranapMaji працы: :прфа 'веялка', назвы слясдрных ¡нстр^егпау : ¡се^ыр 'слясаряы ¡нстру^!ент для разметя запгговак', казатъсюх прылзд: ицлюстсх 'хазалъсия uicra', прыстасаванняу плытагонау: oaiKi "прыстасаванне для ззгршипвання атыта'. Да народна-гаспадарчай летаю адносяща таксама назвы транспартных сродкау i L4 частак : б'тдзюг 'дрэбшы. ваз, калжы', назвы кшсхай вутрхкы: аолядры 'драулянкя наклала на пастронкзх.
Шматлжую групу утваракшь германизмы, яйя назыыкяп, разнастайныя прадмеш паусяшённага ужытку i дамашняга абыходку - посуд i ёмктасш : кан(а) 'Стон', фас(а) 'кубелец для саза', хатшя рэчы: загар '¡¡с ценны, сталовы або везкавы газзштк', адзення : анО(а>рак 'самагканая суконная спадшца', ткашны: гар\: 'шарснянгя \ЕПзрыя', пражы: камэля ' фабрычная пража з такгаруннай воуны', абупсу: баряячы 'грубыя жаночыя маравши', ежы : ыкусы падсмажанас скзкае свшое сала з мясам', ггава : трунак 'biho' i
1нш.
Асабовыя намшацы; германская паходжання харамарызуюць чалавека паводае прафесй, роду заняткау, займаемай пасады: ахлйстрыня 'аканамка', салтыс 'crapacraVna асабл1васиях паводзш: гунозр "нягоднк, гулкийзнеииняму вылиду: афэрма 'нязграба', разумовых ааольнасцях: гшган 'дурань', сямсйных адносшах: банкар: • 'гизашлюбнае дзшя'. í
У асобную тэматычную групу выдучаюцца гермамзмы народна-дыялеит;ага ужытку, яыя адносяцца да сацыялыь'-эканаадчнай i грамадскай сфер ясыцця. Гэга назвы пра.\шсяоБых i пераалрацоучых лрадпрыемгпзау: гаиар'л 'ллавзльны завод', маёмзспых уладанняу : грунт 'прысядз15ны участак, зямля з забудоваиГ, культагых пабудоу: фара 'гарадская рььчска-кахатщкая царква', усханоу па ахоас праваларадку: пастарунак 'пост'.
Адносна кевялшм rpvria гсрманЬмау назызгс разкастайныя з'явы Хфыродкага свету, у Lx Л1ку - батамчныя назвы : барабатх 'бульба', заалапчныя : гайсцер 'чорны бусы", татшличныя : шппъ 'востры бераг у раш\ мшер&лапчныя : 1/ын(а) 'валэва', геалалчныя: иынора 'лткач птистая глеба', миоарслапчныя: жзгелъ 'ыоцны ведер'.
Семантыка некаырых гермгшзмау выражае колькаеную або пра~горавую харакгарыстыку прадметау. Гзгга метрагипчная дексша - назвы адннак вымирания плошчы: дан 'старажьгшая мера зямлГ, аб ему: бунт 'звязак, лапт', вал: пундэль 'старая мера шьну. роуная 12 кг", даужынг. брэта 'полка, мера шырыш, спаднщы'. .Да -метратапчнай лексш ^абявкакшца назвы спосабгу уклада або размяшчэння чатон.: óypm, апос. шыхты 'цпайель'.
У агульным лекпчным скааазе.гершнпмау параунальна нязначная удзеголия вага назоунжау з адцягпеиы;.: значэннем: брак, еаящ zieajon, гаизхт, дзяки Нешмзсткую, але тэматычна разяасгайную групу сювдагсць дзежяовы гермгкскат- пажкшаи: варасаць 'думашЛ кунгитавсщъ 'павучаць',птюеаиь 'пши>',рахаваць '.тчыць' i шш.
Асноуная маса гермаизмау — слоаы нямецкага паходжаяня, хаая суиракшоода асобныя зашзьнанш з шшых падгруп гер.мансых моу - анпсйскай : бакса 'чашдан', бтажак, оаир. пуяъвэрак, фгвааль; галаздскай: лЬтк, маитк1, флак фрахт, ижаяис. шведскай: еареалъ, xpazí 1ск\раныяр>'каащы,,жр 'скрыня'.
Пераважная бодыиасць Лфмашзмау засвойвадася у бгларутгкш пшорк праз польскую, мов)', што гдяюстроувапася гоуным чьиам на ix зношкй форме , значзиш i тэрыторьи пашырэвня - CBaÍM гучанием, форшн i семактыкай яны бальш HaáiixaHW да лекачкых эквталентау польски; jioBW, чым да сваЬс этымонау; пераважная бсшшвсць ix скашрнтравана у гаворках шунош1Ьзаход1" 'ü Беларус!, яьзя бши мгшам аеты$щата беларуска-ÍHi нлтгшчшга моунага узаемадзеяння.
Праз пасрэдшшва яурэйскай ккты (1дыш) запаамчвалюя щяшшейы, блшаа да этнаграф1чнай лекс1и. гуг&гь, лстсярдак, фарфат або з выразнай экспрэс1уна-эмацыянальнай афарбоукай: яейба, махер, нзшць 'краецГ. Лггоуская мова была пасрэднщай пры зяг.вяр^тш нгкагорых гермажзмау, кш адносяцца да к^хзана-гаспадарчай лексш : бам, бунпаж. ?jx¡5c¡, ееиь. pxkmi, скут або з'яулкгоцца бьпасым!
аззюхя : ap-.iyxi, a/cvp, музя. Пасрзднштта русхай мош харакгэона для с*\тыи пооняга
перыгс" -«апззычнания i дагьгадш лексем тылу тпгакиер. гаЫтён, караста таит, некрут,. тхеетар, пазЬмерф i шш.
У склада" дыялехтпых гтемачпмау .aacoii значная колькасць (44%) даутпх запазичашшу. у помпках старабслгрусхай мовы ХГУ ст.: баватна. iac. от.
морг, ¡uinec, ХУ: бакшта. бляха, eowr.. гр\пт, :<\пиир, лота, ХУ1: amix. аьпа. г'тюас. ''avma, :смс.р, .пита, хахгя. .типа, лстпткх, (baca. ХУЛ: empenta, ихластсыня. cir,г. ''рак. ópy.iW'Ui, букса. «етяштч дыж ктяиар. фара. Асобныя геоманпмы ч'явипся у • 'елапускх пшсркак. мап-'ымх но ¡изней еярздзшм XiX ст.: адвахта. гаизрня. катаынка. stxmrn. Фс.'с:\ ¡¡утнрыии i ¡mu. Да иолыл ncr.Hix запазычанниу -.отазгодна аднесш лексемы 'Аржа. отстаг. '-пнп'лль, каструъч. кляйсиер, грептла. ciancn. фах, invino, фусси Ичш
У г р э ц i м разлдгле "Батгьсмы' вызначаоцца асноуныя этапы батта-славянск.л •tovaux тагтаэта\\ .iK[r,c.",:"ueuna ролл базарустпх гавогак у пль;.м узаемалтеянт i ньшзяляюш» яго тылы - шш тшамоуиы уплыу ¡ унутрагае, перааажга беларусга-зтоускле аыя^екшаг узаема_,г:!ннй на тэрыторьй сучаснага базаруска-."лтоуската паграшчча, язе размяшчаецца tpyna адрауных .•птоусюх гаворак.
'н>льшасць бат^пмау (75%) адносища да каякрзтнай лексаа. Гзта рачнастаиныя у Г5мать;чных адносшах намкчатыуныя алз1нм, у склаязд яюх у першую чаргу зызначаюцш назвы асобы (14,2"'а>, мнегтя з sicix з'яуляюцца экспрхлунымь Яны «¿раюарызуюць фЫчны стал чалавеха: м-эгень 'бысоя, хударлявы чазазек", anicaajoüb яго знеплл выгляд: лишала 'неачайны чатазек', указваюць на паводзинх ó:ia\KÍm "гультай, -•■стамеля", рысы характеру: кла\-са 'хлус', эпичную прыкатежнасць асобы: л-оас Чмяущка беларусау у лггоуцау'. Нешмагпгая назвы асобы пазбаулепы змгцыянаты-кй афарбоуга, з'яуляюцца нейтральными Яны называют, чапавека паводле роду заняткау: балтушшк 'гарбар', роднасиых адносш: вегкалх 'пляметнк', сацыядънага становшчх йЬа 'бедны "аза>«к',.зьи«энваемъихабра'1ау:лалоуит 'впачобш'га'.
Шматлшя бапъгзмы абазначаюнь прадметы паусядзённага побыгу чалавека- Гзта хулшзрная лексжа: мата "ежа. пры!агаязлач > аусянай муи\ назвы xanux рэчау: моргака коудра', посуду: ,ык "гляк", ткан11;ы. мешает 'хттош . абугку: клумпы 'абутак на драуллнаГ! палзигее'.
Разнастайлай з 'яуляеша група прафсс1йнаи лекс!и народуз-гаспадарчага у"/И>гпсу' óaTn,¡ÜL:<ara пачоджан.чя. Гла сеяьасагаспадар'-чя aeKcira: бронкт 'верчыю, стаиюк 'ма'гая укладка снапоу на полГ, будаун!чая лешка: вси.чос 'лесаматппыял'. трапепартная: :рыножалы "зял1мя сан1 хтя перавозп доугага бярвення', рыбшгауная: буч etmiep, ¿егт-'рыбазоунач гтрьпада', пчазярская: .иарва 'адькоды ад воску', ткатдоя: гтг'Х-мч 'шнурок для умацавання ига'.
Вялш пласт рэпя! ильных бал1ъпмау утвара'оць тзрмналапчпыя наззы -0атан1чныя : оааакуЫ '^танеа', зааззлчньгя : ваганас 'харшун', тапач!м1чныя: ameoñ 'aip'. уепзаралапчныя; строюель 'зясёлка', М1неразапч1!ь:я: :с:а '"темень', геалапчныя: яра 'яадзоллстач глеба', анатам^чныя: хрумпй 'суставы пальцау", метразапчлля: тр(а) 'старая мера, роуная тром пудам".
Давши значную у колькасных аднос1нах групу складаюць дзеясзосы балтынскага пачоджання (19,1%Х яия называюць прашс маулення: малдзщь 'гавзрыпь алю i тое ж, бубшць', фЫчлапчную дзейнасць чазавека, стан здароуя: кнщегъ 'базеиь, ныць', паволз!Ны: кнЬкъщь 'капрызшь, атакаць1, ру;д к/рзань 'пазолыа iciri", гграцоун^.то дзешасцы бойсаць 'аб.мазочшщь', ф]з!чнае уздзаяше: гн1баць 'шчыпэць, сшскадь' i ¡нш.
Нешмзтлжай з яуляецца група рзгшилыых прыметнкау баятыйската шхдджаищ, «ш характарызуюаь прадмет: лэню 'паукругаы', жъшую icrory: бЫрыс 'бгахшсты', природную з яву: сядривы 'счюдзёны' або чалавека: руты 'дбайкы, ашчадвы', чззяы
"ХуЛьГ.
У беларусюх гаворках ужываецца параунальна мевялжаг група (5,6%) aaynix балтьпмау: ионоа. ванчос, дзжло. ooiaià, ройст (ХУ ст.). apyà, дзгрваи, ефю, щгия, лглта, acvod (XVI). en v. eeiiijí'jj, г$ра (ХУП ст.) i iiiui. Ададакавыя балшзмы утаршыню зафжсаваны тольи у псршай палашне XIX сг. -куксс,раугеии,рэзгты. шакаъны i im.
Асноуную масу диалектных бахгызмау моупа л'ныць hoshímí запгзычанням! Асооныя з ix пашыраньг иа значвай тэрьггоры], але большасць „ащимтразаш у газорках пауночна-заходняй Беларусь яыя з яуляюцца згаай иг.гзтшасгшых штзкяуных кипактау осларускай мовы балтыисюм!, у першую чаргу - з штоускай. Meiiaaria ка гзтай тэрыторы! вшарыЛоуваецца значная ю.тькасць балтьпмау з абмакааанай сфграй выкаоыстанш, якш у адносшах да асноунага лексЬккга фонду можиа шчыць украпленняш або шфшьтрацыяш.
Чацвёрты раздал 'Лацдизмы' прысвечаны ашсаншо даззга лзцшскага паходаання. якая складае давай значную групу у агулькым складзе шродна-дыядкспшх запазычання\' (13.75%). Y гэгам раздзеле агаснагоцца паарычныя перадумош заеваепня лацшамау. адзначиюццз розкыя шляхл i спосабы ¿хзапазычааиня у белгрускую мову - непасрэдны — з сярэдневякой латыш у сгаражытиасш i апаеродказакы - праз мовы народау Заходняй Еуропь:.
Адмешай асаолгвасцю батыигсш-лаадиаиу з'яуляецца ix шмпступеины цвдх засваенкя у беларусия гаворы.. Ктжзйшым! мовамьпвфэдищалв для лашнк.\>ау быш найчасцей польская, а у некаторых выпздках - руская моаы, у яетя яны зажойвашся праз иямшкую, фра! шузскую, ¿тглькнскую i íhuejk захот leeyparisiicKis мои,:. Maoris з ix -бьш1 утвораны у гзтых molox на аснове ладаскх каранёу. Таму у некзторай ступай к мечена аднесш да лашш:лшу тальм рюуна, уЕчваючы зыаддпук: £арму эгимонг
Лашшзмы, яюя ужываюаца у нараэдых пшоргах , паводле сферы -выкгдзьгсшш падиласгща та гтудышужыЕальыыя, бытавыя казны, наз>ж)^тзрадалап,гную i прафесШную векаку . Бояьшашь з ix налккьщь да кашфэтных шймеккзу, ase, у адрозлешк ад зааазьгчашиу з шшье; коу, у складзе вадапзмау зкачная а5сгрщлиайдехсш(21Д0/Ь) - '
ДьилгЕтая лакака Bauá¡CKara паходадлия дашя! разнасшихая паЕсдаетзькгшчнай харакарькльш. Лна ахошцваг шырскаг кош прадмэтау i такццяу, заязааьк з рознабакоаым! Ьпарэсгм! иародяага хавд». Tai^ у скаадаг дсгбосай œssia — пазгы агобы ш род>' згняткау: cúnaxam, аасынгр, ¿sttapa,г, J¡a панзззагах i хграчТъру: 'ганарлшгц', nociïji "лктш чадааек', фЫчкаыу cisiiy" cs¿att 'кльм цдлрааи, ьагкиы чалавек', sacuaisjy выгпяду: лурын 'чорнасадосы, сыупш .чалааек', сацыазьнаму станодши}-: чицийгааъ, магнат 'багач', саешгых даосшах: фалиля '-сиаг:', зз;ааазх з íhhtmmí дзддалш KOAsiüii 'cajpyi^ тппгрьпп'.. пгвзале рэзйпйцьа; sßo хйфаагпчгшх 'ьггша 'игчылзя нла'.
Кашдззша-щшиеткг» лскда щадшаудаia пачкай |сатмжц:о mi^zasaí, езя абазпачзюль прадмегы naycaoseiciara vpyc^tc ''¡шафа даа nacjay',
Mcoiaxxcjpiß) '(.етиачкзя стужа', махгхаь 'лсши. кетрзтса', гзнс&гяал .Ч^^идйа', ipoiúxa 'г,Ii v-Ti¡-;.T4ara gqss-^гд i ma.
И
Лацшсмы. зктаиыя з нароянатгпспадарчай дзейнасшо ч&тавекг, назывании, пабудоаы,. памяшканм i ix часш: Ысткты 'парнда', копулъ 'купал', хундамент, оудаушчы чапрыял: лши..юпя 'брус щ бервпно каля 72 см таушчынгю', патя слуп", мехашзмы прыстагашнмг. каитыр 'бдамеи', ка~1ъпа 'калаурот'. трансяаэтныя сродга: арыка' воз для сена i снапоу'.
Зиачная кодькасщ» лашшзмау хщюспша да тзрмшалапчнай лскс:ю. У ix склзлзе пародиъ1я.!1е;иг2П'Шыя нзззь'. яйяайаэичшоць.ср-лдлеты i паяяцщ, звязаныя з працэсам напучания: ¡j¿jcm¡h. атрамчит 'чарнша', К1лст 'сшьггак', мала 'карга'. Народная прыродазнзучая, л^гсаа нззыеае реши рися 1нтгя(аивж. дз1ндзя1еИ. мата niiav} або /кысслыки'а свету ( андык. капорах. паяа), мшералапчныя паняцш (.рота 'волна'. .vaveiib, цамемт^сдьшынсхм (беркулез, únbapm. шкарлят), мепзычныя (кваара, xpirr i, .")мла02яы£ыяхлюрац, саслкЗа. xeiópaib\.
Аспоуным аарознйлем лацшвмау адзапазычалняу з шшых моу " яуляецца ачл1кая шлькасць. у Lx склидзе тзрмшилапчнай лекега. звязанай з сашильш-эканаммным. :рт«адска-палпычиы11 i духоуным жьшиём народа: акютйя "частказямл1, якую памдал: cañe бацыа да юнца /шшя\ аласцыя 'высранне', калепт 'хутар', -с;>тачгент ■дзяржаунаа пастауи збожка', лотрыка 'пасведчанне аб нарахкэнш' i мн. imu. Fjtu тлумачьщца тым, што лашиская мова у свой час оказала бялш уллыу на фарм;раванке •анжшй. i нрчукова-тэрлиналаггчшй лексиа заходнесурапейсхгх i слааянскз.ч моу. У складзелацш: »iay, ятя нззьазаюць рэаяй духоуната жьщця народа, не^:Зходна адзначьгць аорадааую i рэлятГ !ую лаацку. Ьолышсць ралигйных назшу звяззна i кпалщкч зеравызы^инем i aaüocimia лд лаауаай летак: адксит 'пост исрад калядзмГ. «иы 'урачыскаазчзрзналярздадл!коляд',.нешпор 'вячэрняя касцсдьная слулзза" i ¡нш.
Значнаа. шдыосць- дызшекгных лашшзмау — абстргклтшЫ назвы з ашп1"кензй семантыкай: uniitbi 'гонар', винтура 'дмунав чдарэннс'. всг.оры ':сахтрьпы', маэрыя бедиат/, гщжэс 'настрой'.рогуя 'канец'.
Параунатьна нешматлиоя лашшзмы з'яулякэиш з^рыбутыуньай {дафактовы. ажкстны, лнжсовы, кшиютны 'задаволены') i дзгяслоутап.и назвали ( ваьапасань. ц-jmutsaua 'пол«ддць', дакл\равсць 'абяцаль'.лЫъипаеацъ кагкр:скяпл.ч.ь' i ¡¡ид.).
Сира'кытнасць засаиення лашпздау пацкярххагасаxleo-ií cwcosím пралз.'гтм :х скдадзе (43^3%) даун« запазычанняу. У ix-лжу лексемы ааамаижа. к^.гчоы. ;<&vox. ктиапар, маштзля, мур. мэтрыка (ХУ ст.), акт анцерэс. саксдпи etiai. вэтаесиь. L\tuia. камысар, каптур. хшг тжтлмант (ХУТ ст.), айччнгп, аксвтка. а\ю:т, охромент. tíinrmpa. квота, nixianap ^ХУП ст.), вахспшт. копия, xawsu (П-ХУЩ ст.1. Не ¡зыгаючаецца, што неюторьы з адзнаналых лацшпмау óblií запазычаны у белапусгая rasopid упершьияо aóo mvторна пазнен дграз пасрзднштпа як польский, так i p)"cxají мопч.
Ч?сам зас^аешш некаторых .кцшпмау. мзт;агодна лмыць перыяд не пазнен сярэщшы XIX ст.; o!íiil.L:c.hi><. бсрдайын. вагашкыр, куранты, лемантар, дабатьш позгех jaizmí43üiay иибходка дднесщ лгхсемы анжынер. щхжят, йюкатлр, -aiacp, кааорчы, куноуюшр. манкрант i ¡нш.
П я г и раадзел 'Гртцьсиь!' прысзечаны гчалпу лкжцс фэчаскатз гахолжакня, тая засзойаалася у спаялада мовы розньйп шляхам! - захошм - гтаз ;кшгскуго. нямецкую, французскую i игшыя eypanesícxÚ! мсеы, 3nxcybaíc4b; клгсгчнае гучанне ('эрагиаза чытгнке') i усходнм шляхам — з сяродкегруастсш моль: ао^нтыйскага перыяду у адпаведгасш з ртйхлшазьил тдиудешем, шго у пэунай ступка адстдася на зар' ipaaami зпгшига ферглы грэиьпмау, cyicinrcHiii ix рсгзных плрыянтау.
Грзцьзмы. як I лашнЬмы. взыграл зтчную розно у фзУ'.арддагаз пародпап тэрмпслсгп разных галш иедау. Гэга кайпсрш пр^фодезкач-чыя кг'-'.'г-и я-ля абазиачдетд. ¿собныл медыиыпс.ая г>аняцп: •.арганама паражхц,рамягфлСа, бата;Ьа:ьк . оаяьаамг-.иа. крокус. гисярго:е:. заалапчныя: кам-м к::?:, ¡¡¡гр.з, аарсгамЬшл:: ку;.:с::га, метэаралапщш'.я: клпсиат. у.шералапчныя: малое, лж; тапапЬлг-пшк . л!л:ап мшчныя: анода, «талг 1 ;.;стрыннь;я: дряхю. ди.,.::. мэпар.
Д» нарддгю-гзошг:рчай лексиа азипсящх ¡гапмгппга иази.т гтргллгд ярзгя: ма^:'' 'прылада для ирзезвшг оялзтл*, цянпяр 'ьллк! асазкя'. приетэсасзся?.' гяяЬсг.ь "звязачлы «атэрыял, цяро\ка'. лсак "рыоалоуная пгмлада'. пабудсп I к часта:: камм. гсобпых ПЕляшкапиУ': камора, кегьнг.. Да спгаыгтьпзГ; гру-иа:::*™:
паходжапш; шюсяцца транглзрггныя : ара::зр":, фай'ксхи гзг.шьт: ехятап. феляж,. таопчныя' :а,«и:на. мудлч!!ая: ерганх. бегф.-ра, пзггеНчпы« ¡кгхы:ср.■'«лдал
У дохшую гр\1А' еыэтч^лез царкоукая 1 абрададая д;::сЬ;а гргпс!пди пахйгггжг алий 'абрадагя:: ?.:алгг:;а::о::. кроиус. пи\:асгг:ьро. нач:г:с:са] :;гд>. , л&чпак група дглагасшых гргак д.ку — паздь; асобы па роду асрал'а;:,
окопа:.:, 2:;;;:, ахблзазддх гободп:: акяпдзер 'Б:.сус\ а.пака 'зларз".-.
гулпаяаатал >::анчыка', баггл: выгдду : ¡¡ы\£аг. *?.т,тсста глллазт:'.
разулюзах зклиасцлх: мяж \дур:ль'; даа-ы прад;.',стау пдугаг&зил! асыхе™:) -хатшх рэчау: ка^афа. .тянпхутхиыы, сл»;уятаЗ? йззгшк: а\са.:. гег.жа. аг.упу:
панпюпг.ь. гридаля. кн.;: ку.^щ, лазаж:.
Нек.гатлкп дыдлесткыя грздыз?ш к^шлоаь гбярегакл ;'яги < тдг'лдц:: алегория герэзыл маса 'шмкг\ хмеры 'капризы'.
При ашлЬг грзцьг>.\:ау у рабсц: разм.Т/:соусдо'Л13 слсгы, запад,1Ч2;:ыл у с?.гг; час га сгарзжиша- або еярэддегрэ^гкай моей ( тылу ахам, срланЬпга, б'сля. грсагатжю ерах: лексемы, уагоршаля пьххй ад грэчг.ддх теарелеу шляхам аахггегатдагп;- або суфиссалытым спссабил; у рлпой з моу-гсаерздгди- фршд^аскаП, кялжазп. подьека" або русдад ('.рапорт, сгергалщыянт. пажяяа^а, грявЬар, ц1г.фси, агзкг^гыяаХ
У склада дыллгетных грзшлз;.;ау девзл: зшчиая колькасяв. (40,5%) дауглх заг;азыча;гн,*;у. Гзта даг:с:е.мы, вязомыя яшчэ з часоу старабглагтекаГ; пкьмеипает. Асооиьк з ьх з'язьтся не пазней ХГУ ст.: сгспг. сачгелЬи ммкика, где бодынгпть ашеедша да ХУ ст.: а-мч, асгад, бюг^.ивиагяр, Х^Т: аксиом, Гр,рса, гаиуги. хрыивпаль. ХУЛ: якгорие* <Хяп.та\и мязив. ларта . Да Сегали покпх запгзьгчагддгу к. ХУШ - XIX с.. неабходпааачесц: ле::сс;,!Ы тыгг.1 саиз, ольсаиша,таган, пака. 1 ¡ыгрус. С\-чса1М.к загазыча1П5д\а мэтазгодиа л1чьпэ> грзаьз-ы срапарт. а>апамап, дзс:,;агрсит;а, каршетпра, апасЫеон, ф^рург 1 и-дл.
Ушосты к рсцдзелг 'Цориз.мь:' агагдаецца нзЕяяй<гя у кольтгешлх еддеедги; (2.73%), але дазолк разкагтаГшая у такспычным пдапс гр^иа запгзычгнняу. Скигдзкым з'яулаедда вызначэшк шляхоу I спсеаоау ззпззычвзннй щоргазмау. Кгсумкяпп, што нясторыя з :х загБ0Йдал1Ся у стара::а.гшасц! у пралрее ьсаасрздкьк па-да£вых, ваглешк 1 дьшлаштычных з;юсш бглапусау 3 шортадм! парода«, а паеяя - у вынау пазиейшых кантаюту з татаркам! пасдлепцаг.д. Миопя цюргазмы запазычЕаши: у бедаруаоя гаворй апасродсавана - праз русело, украинскую 1 польегую Л50вы.
Адметнай асаал1взсшо дыялектаых цюр1азмзу з'яулязцца Еьдсточиая перадага у ¡х складзе кашерэтна-прадметаай лексцд, называв рзали шгодзгщшга абихою-у—ханш рэчы: кабера11 'дывзнок Ша !!0п', макета 'вьдии$та', посз'д: баклага, кауган
'выдзеубеная м!ска\ ткагакы 1 адзення: гарлгях, юры, сукнаи, абутку: леучты 'лапш з гонгах вясовачзх', папуга 'тапачю'.
- Да народнл-пхпад рчяй аднесщцз транспартная лекака : горба, канчук кю'тка, назвы прылад 1 прысисгканняу: абамен, кт$х;а 'ка'ирга', мрха, будаушчыя назвы: анбар. юрпгч, саман.
Некаторыя цюркпмы называют, рэаяа прыроднзга спэту - жывел: ангора, байбак, вагер; .юна. ряслшы: а£ир, мясшвасць: баерак, лйган.
Нешьаппгая шоркпмы - асайовыя намшацьп хараетпрызугоць чалавека паводле розных прымет - арап 'брудны чаяааех\ аргамака "гуляка', балбес 'лурань', лакай "лакей". Ассбньа- июрюзмы адносяцца да абстрактных назвау: байрам 'непарадак', кабана 'клопат', талан 'лес, доля, шчасце'.
А'.таяь трэць щормзмау (30.5%) - даунш запззыч25Я-и„ Гэта лексемы алтын, чеботы (ХУ), амбар, аргамака, армяк, баклага, каберац. лекай (ХУ1), бацхж. пайрам, каттх. шМХУП). Згпазычатвмм! больш галняга част/ (перыяду XIX ст.) мэтазгодга .ичьшь шоркпмы байбак казан, кобза. >хер. У дыялектных лехакаграф^чных крылшах нашага часу адзнзчаюццатаия церюзмы, якгарба, кава, кютка, к!рка. мажары.
Мнопя шортам*» засвойважся у слпвянсия мсвы, вщавочка, разам з роомями яктя яны обозначал! ( армяк бикдага, юрка, сукман 1 ¡нш.), асобныя - запазычвзлкя як окзатызмы, яюя называв пэуныя асабл1пасш. ;кы«ш I побыту шорксюх народа; (арчше. аршык. юрэя; саман ).
У сё-мым разлтеле 'Гебрапмы' разгладаециа летхаяурэйскзгапаходжаиня,якая складзе невялкую грутту (0,8%) дыялекгкых залазычакняу ! у значнай ступеш адносшна да эткагрзфЬ.ных назвау, Запазычвашся гебраизмы у беяарускую мову як непаерэдна з яурйс.-1й (¡дыш) у ттрашее кантшгтау ¡х носьбггау з беларусюм населькщтвам. так 1 гграз ¡ншыямдаы, блЬкэйшьйй з яюх был! польская 1 нямеихая..
Болы тень гебрапмау - кшкрэтаая лекс!ка, у складзе якой як асабовыя, так ! прадметныя намшацьц. Асабоаая лексика называй чалавека паводле гсунай характэрнай рысы -батбое 'гаспадардома', баяадал 'Бозчык'.-ити&к'оболтус'. Прздмешыя назвы абазначагоць вщы адзення: лалеярдик, сачык I галауных уборау: исоер. сгравы > култарныя вырабы: фар<Ьлл'1 'клёии',хала 'типичная булка', цыще 'тушаная морчза'.
У складзе гебрапмау вылучзеша рытуальная лексиса, звязаная з этнак%.:ьтурным1 I рзл1ппн!. ч1 асаб.'ивасиям1 жьцди яурзйскага народа: коиор 'дазооленая яурэям ежа', маыа 'яурэйсия праснаи', юйсы 'валасы на вкжу, ягая яурэ! не абразага', шабас "святтсшаяе яурэям субшы'.
Асобныя гебра1змы маюцв адцягненую семантьжу: жиезень 'тайная мова', хауруз 'ташшя згода', шахер~махер 'ашуканства' або збернзе знзчэине; кагал 'збшчынх школа, кампанк', хе\ра 'талака'.
У складзе гебрапмау тольи некалыа стоу можна аднесщ да лаугах запззычанняу -тчлмуд (ХУ), бсаур, шабас (ХУ1), кагал (ХУЛ). Астатна з'явиися у беяарускай мове. в1аавочиа, не павней XIX ст., ао- чым езедчьшь фйссаиыя иерг.зажнай большасш ¡х у стоушку 1.Насов1ЧХ
Гебравмы, як» загазычпалюа у беларусгая гааорм перзважна як тпыгрзф!Ч![ыя назвы, щго характарызавая асабл1васш жьаахя 1 побыту яурэйскага народа, з часам паджргляя архаг!оии| айо перайиви у склад зкспрэс^унан даялекпгзй лехс1кз.
У восьмым рзздзелерззпидаюццазапазычаншзшшыхмоу,язсязасвоиз^гпсяу беларуекм гааорю вьпотючна. апасрсдкапаньш шляхам, праз мовы-таерэдншы,
блЬкэйшьм з яых был! польская 1 рускак. Гэпа словы, запазычаныя преважна з рамансгах 1 часткова фша-угорсгах, а таксама усхоатх моу. МногЬ, з ¡х гдиосяцца да "кул; тарных' запазычанняу. :асвоеных р*зам з рзаташ, яш прайхшп шмггступекнь: шлях пранжнення у славянская мовы. вандруючы з крашы у крашу..
3 рамансгах моу засвойвал:ся иераважна словы французаста 1 палъякекагв паходжання. асобньи лгхсемы запазычаны з юпанскай 1 румынскзй моу.
Лексиса франиузскага паходжання (2,98%) засвойвадаси у беягргускую ыову праз польскую I рускую. У летчнай астэме народна-дыяласшгй мовы яна папоунша у першую чаргу трупу канкрэтньк намшацый як крадмгтаа-оытавога, так 1 кародна-гаспааарчага ужьггку. У складзе прадмстнаи лекск - назвы адзення I яго дэталеи: анташлсы . гакны 'карункГ , гарсэт, кагюг.га .могжста, хвальиана, зкашкы: канва крамоашъи-,. мульт^1. галауных уборау: кепа фуражзрка 'шлотка", упрышжванкяу: бруслет. насаманы, хатшх рэчау: жарандол. куиотт , паровая 'занавеска', кулшарных выр?бау: втггрэт. какпета, канфищгы. саяъцкюн
Асооныя канкзэтна-прадметныя намшгшл называюць паоудовы ! шмвшканш. к части : адэржнн 'заездны дом", лямюрня 'кгрна. транспапшыя ероша: алпюбус. лгсаттп, мацыклет, прыстасаванм :мсшкер 'маркёр', флокс, 'плойка'.
Кекаторыя талщызмы аоазначаюаь асобу: ясарант 'сведка', кушэрка. шофер. Нгшматлиоя запазычанм з французскгй мовы маюць аострактнае значзнне: амйарас 'неспакой', алтр 'забава", ахгтыга 'клопаг' 1 ¡ни.
У складзе галшызмау вельм! мала дауих запазычанняу (53%) - казачына, пасшхшь:, фатыса (XVI), катет, фальаана (ХУЛ). Да перыяду не пазнсй XIX ст. можна аднесщ лексемы, амбарас, ватза, гаритур калшнозер, кукароа 1 шш. Запазычанняш кашага час> можна Д!чыць галщызмы антобус. вгтаж, тсапст. мацыклет, паколью янь! абазначаюць шраунальна новыя язнянш V ясьплп грх\идства.
Лекака I т а л ь я н с.к а г а паходжання (1,5%) засЕойвалася у беларускую мору праз пасрэднщтва )ншых — захашкхурш.йсих {нямецхай ! французами) 1 слааяисюх (польскай 1 рускай) моу. 1тальян1змы у выключнай иольшасц! адноащща да каккротнай лексиа. Гэга назвы адзяшя : кальсоны, камаэлька, -псааны: кар\юзын, ксгмлвр, муакн. абутку: баротк: 'туфЫ. тапзс'г. патът 'апоркз', х2тшх рэчау: калаиа ¡-¿рассяя сурепка. кулшарных вырабау: бгиасокт 'б1скзл"\ мармы1га"ь 'верг.цщэл!.', фрамха 'клеша'.
У складзе наэодна-гаспадарчш! лекста пальянакага паходжання - назвьт пабудоу, памяшканпяу \ ¡х частак: алыпана 'мезащн, балкон', баляс(а) 'слупок для агерод»л>;\ паиьшгп 'фрагггон', транспартньк ахздкау: йарка. ьстг, гЬ-яра.
Асобньи пальиазмы - боггашчаьи назьь:: тщ';гра 'цетошя капуста', щлпехш, яграст, мддыиьшсая ггрланы -.малярэя Некоторый з Ь; шзьдэдоаь аДиКтаньгя пжядш : амба '1сансц' 1 дзеянж палянт(а) *гульня у г.ич, лапта'.
Асзии^зым! з'я-уляюаш ес&ооеыя гкидл:1схагй а^эдгаия: банхрут,
ка^ер. муфло-,1 'нязграбны чалавек'.
Бачьш чым чьзраь (2Р-,6%) дьия^стыь'х ггал1!СчЬ,\иу мсжна л^чьаь дауцЬ>ц захгазьмання.\й. Гэга лясгимы гитра. карг,1ун, курплиа, ссрзз;ш (ХУ)), ьел-х^, боисолсгл, кормо!ын (XVII), батдт^п, пгра&п (ХУНТ). У декси;аграф5чяых 1 фдлигк^хак
зашса.\ XIX ст. упгршьаао зафиссавкш алыпана, басзпг^ бгмкв!3?2, брыль,
лгуайн. Да зaпcIычaíaIяy бадьш побнягг ч£^у мзтазгхдла гд;-;гаа лг::Жу ы (х^еа, гсрглмт, кальсоны, каскр, пзрссагя.
3 ¡ншых рамансих моу у беяарусюя гааорга запазычаны адзшкзвыя лексемы словы ¡сяанскгга паходжання: каково, кухеайка. муноур, фарботы 'карунга', чыхуляоа. румынскага: какаруш, ^мкадан 'неахайны чалавек', мтрок 'род зельцу', пипуша 'шзка тытуню'. фунт 'дудка'! шш.
Пераважная большасць запазычанняу з ф1на-угорсх1х моу - словы венгерскага (0,41%) 1 фшскага (0.25%) паходжання. Стовы з зеягерскай мовы засвойвалкя, як правша, праз польскае паерэяшюта 1 адносяцш да асабовай I кангална-прадметнай лексш. У ¡х скдадзе - назвы асобыи гайдук, кучар, м эх 'х1трун', адзення: бекеша, бунда 'гтарзжьггная :каночая сукенка', магерка 'лямиавая сялянская шапка', транспартных сродкау:коч 'эюггаж'.лагсотсы "саш-раззадга',збудавакняу:/¡аркан, адцягненых паняиняу: гас "страх', шэрэнг 'рад'.
3 фшскай мозы у асноуным праз рускае пасродаштва запазычаны нешматлшя назвы розных прадметау 1 паняцдяу: кеныа 'цёплыя галёшы', .шсш 'стзжар'е', ласт 'зас1зронак',.!кгиаря«'я 'неурадлшыя ягады' 1 шш.
Некатсрыя з названых запазычанняу бьип вяломы старабелаоускай мове: коч (ХУ), бекеша гайдук, гари папаш, иорэнг (ХУГ), кунтуш лагош (ХУЛ).
Словы. яюя пах1_дзяць з моу усхолих народау, звязаны пераважна з прадмета.\п паусядзённага абыходку I адносяцш у асноуным да 'культурньк5 запазычанняу. У беларусхую мову яны засвойвашся розньиш шляхалй - заходшм, усходшм 1 пау дкёвым. праз полъсхую, рускую 1 украшскую мовы. у ягая у сзаю тргу траплжп з заходаееуралейсюх I • лорксюх або непасрадна з усходшх моу.
. Да таюх запазычанняу у першуто чаргу адносяша словы араоск-ага паходжання (0,89%). Гэга назвы адзення:, бурнус, жупан, кабат тканшы: бархан 'мультан', галауных убсрау: хуста, абутку: гамашы, посуду: грахшн, Ыбрычак , саган, ежы: лгарцыпаны, щкер. ■
Да нзролна-гаспадарчай лексто належаць запазычанм тылу алембЫ 'песагонны куб', караван 'штабельторфу\.шсат 'кавалак ста.'» для выкрэшвання ¡скры, танбур 'кручок длявязання'. Асобныя словы арабскага па\оджання называют. раслшы: кытвар, июхпан, язмт, тичныя рэчьшы: белым, качпчра, адиягненыя паняцш: лахва цыхра.
У складзе дыялеетнай лексш арабскага паходжання можна аязначыць дауга запазычаншхуста (ХГУ ст.). бархан жуги'щ кабат, магарыш, матрас (ХГ.Т), кайданы, .иарцыптны (ХУГ), тарыфа <ХУШ).
Словы пересек-1 га паходжання (038%) у асноуным адносяцш да приметных камшацый. Яны называюць адзенне: балахон, каптан, тканшу, шавеша матэрыял:' пэркаль, кгхта, пзбудовы : бачган, посуд : фЫжанка 'кубак з фарфору', прадукты харчавання: лоюиына,. рчывы: лазурак. .лях 'сургуч', нафта Даушло з'яуляюцца зашыпмо каптан. нафта. ¡офта (ХУ{)^лалрак пимаранча (ХУЛ),
У канш>! главы прышдзяш каротки зывадьг.
Глава П 'Адалтацыя запазычанняу у народна-дыялектнай мове трысвечана аналЬу спосабау 1 тыпау засваення запазычанняу у гаворкиХ. Глава складашш з шасш раашелау.
Працэс 'адаптацьа запазычанняу у народна-дыялектнай мове носщь спеиыфтчны хлрахтар. Ен значна адрозшваецца ад засвгкння шшамоунай лекаи лпзратурнай мовай бшьш поунай асжляяцьвп!, 1мкненнем наблтциа да фанетьосаг-граматычнай • лешка-семаншчнай силам гоунай гаворк!, у вышку чаго шшраецца пастаяннае вар'1раваше ¡х знешняй формы 1 значзння.
Ступень фармальнай 4 семагшчнай адатэдьв дыялысшых запазычатюу вьгзначаецца розным! фактарам! - храналалчиым (длунзсцю залазычтаиня), арзальпым (тэрыторыяй распаусюджа!1ня > , сем^ятычньш (важнасцю 1 акгуалънасцю называемых паняццяу у жыцш грамааства). чаете« май харакгарыстыкгй (прыкалежнасшо да акгыунага аоо пааунага лекачнага фонду) I щш. Так, кайбольш засвоещом) У формальным 1 змястоуг» 'ч плане з'яуляюши дауни запазычашп, пашыраныя на зкачнай тэрыторьц. яюя часта выкапыстоуваюшау паусядзснньк зноанах.
Адаптация залазычаннху можа бмцъ (¡срмальнай (фанетычжй 1 кщх^алзхтщши) 1 семантычнай. Пры фармальнай ааагггацьп змянягшл знсшиая форма запазычанвяу - IX фаиемны склад, марфемная будоза, граматычная характарь^тыка, словаугваральная структура.
1 р а ] д з ел 'Фанетычная адалтацыя загшычаншзу у бгларусгах гаворках' прысвечаны анал1зу' алаптацьц гукаяон абалони дыялектных заппзьгчанняу, якая адбываецца па шляху ¡х прыстасавання да фа;гешка-фаиалапчнай асгзмы кгрзднай мовы шляхам ззмгкы I ¡гуласшвых ей г, »ау I спалучэнняу.
Фанетычная адаптация залазычанняу адлюстроуваг рсзньи асяБли^сщ Бзлагпзму белзрусюх гаворак - дысв.олятыу'наг • аканне: борот, ешагрэт; гырбата, юмюшы, неяыс1\!шятыунае акашк: кдрасгна, растара>ыи, дыош.тятыунае »анне: дзянькиваць, кятурка, ктграцыя акртшрь, нгдькашктыунас яканнг: еаис лятараи оканне: иолоноа, воитрода, дгтаял^зацыю галосных а, © у пгршым пер-злнащскньш складзе: бруслет. кумтнЫ., рэдукцыю галосных 1 к вьгпадзекне: балгаа, барбатя, выпгдзекне галоснага у абсалютным пачатку слога:- вангсяя, кЫн, узидсненне прысгаунь1х: арамеи. ;змэнчыць 1 устауных галосных: канасгрт, цэнтзр, замену шчатковага ! галосиым а: амтропгар, аыррэс 4 игалварот.^шауш^ыя, спрашчэше спзлучзнняу галосных- аз, и 5' пачатку слава: ераплаи, ¡рдань 1 кяжы: б1оля, тня.
У астаме кансанантьтл' пры фанешчнам адагггацьи залазычанняу у першую чаргу адзвачаюша разшстайн-н камб.;лгг™рныя змсны, у тым лд;у ж±\вляцьш71ыя — рэгрэоуная кашакткая астшляцыя па звоккасцк агзалпн, бланка, глухаетц: ат&нг;. алюска, цвёрдасш: булба валка, мяккаещ: асьеер. бавзльня: рэгрзсауная дисггиптя дсЬювщыя: блаыба. запаза, прагрэсзуная кангакшая аашляцыя пг звонякао: аргуш, швайга. глухасш: ск»ть, фааанка. цвфдасш: апзнщь, клъипна, мяккасш: паяьць; дьк2м1ляцьп1кыя -рзгрэс1у!ия кашжгаая дысьмЬидьи: мп>нп : куигшк, ыв>ив: консоль, рб-'л'б : качайа. бл>^л : камтук, да>гл: еекглхрни, тл>кп: клушч. кт>ггг; бшвсолт. 'гз>ез: кзымс; ргрэаутш дистантная дыажшшьш: р...р>н...р: некрут, р_.р>л._р: яеввор, н._н>л._и: бельзш, т...т>к...г катета, м_л>н_л: налпа, Е-б>ы_б: матраб'жхп, прагрзаушя каншспш дысисдяцыяэ,В)>М11: камлота, л'к>л'м: кельма, гр>ш: гвфузда, прагрэс!уиая яыстангная дисшикцыя: м.лР'м.-лариачь, 6_р>б_л: кабеащ.
А)фамя таге, у працэсе туказых змен запазычацкяу адбьшаахцаЕЗБашэшв зычных у пачатку слова, перад гашеным: балкон , гермящ у еярздзше слова: капаюон, машза ¡ на канды: закрэнй , рагойж. апзушяше на ханцы слова: арут, лауш, узшкнение эпаггычных зычных памш пиюсныкс: мацюала, стадзгеон, гадссным! 1 зычньвп: марцытяны, шеыджак, пргпзтычиых зычных: суксус, гаяее, а таксаца дижяянг: дзенутат, камедзЫ, цекатше: кесщера, рюир, ргпнягтзйиая субстипушля гука ф, ахеарр, арпа +тахшп, ахвяра, аграука, босая ь, какая, адпвхзоше зычных у шдатку снова: стран, выплдзеннс у еярздзше: кантыгент, прэню 1 на кшщы слояа: кампяет. У працэсе фангшчназ! адагггацьа адбываецца перасганоук; гукау - каигакшая метггэоа:
анралюхт, бруштьяи дыстантная метгтгта гукау: крытус, ферчая, метг.тзза склалоу: намастыр, немарасчь i imu.
Ьжненяе народна-дыгтектнал мовы максимальна прыстасавапь -ншамо^ныя лекачныя ?яй1та да сваей факэтычкай астэмь. на меры пашыгоння ix ужывання у працзсе фунжьълавання i узаемадзеякня з уласнан лекакпй. а такеама лакальная замаигсаяасаь, пуская форма ¡снакамя прыводзяць ла разнастайнага .вагмравання. уянкнення ш; гглшх фанетычных варыяитау запазычпнняу як у рюзных гаворках. так i у межах одной гсвэрм.. Лекс:качЬанетычкыя варыянты алазьтаиняу пры аднольказым марфемнъ»« састаяе алрозмеаюцца гукавым складам каранёвай марфемы. Сярод ix лексемы, якя Еар'!руюш> галосныя гую: авьшатачь - aó\натачъ, Сяхткт • Ст-нкт. eaeih -еаЬь, жакет - жыг.лп. уэдаяь - зыдэлъ, крэдэчс - крэоинс. :ычныя: ipxa - ¡pitui каишгг -iwiém, коч - кош. .licaneo - ¡icanem, ataisii - шлипеи. i гаяосныя. i ~ычныя: ванглта -юна~Ь:а, гамсаиы - кьшашы, граияст - Ороояст, клелюы - клаипы.
Bap'ipsustiiHS гуказой аоаяонга залазычанняу пакажхе ршныя этапы lx адапташн. Як прзила. адзш з фаиешчных варыяитау наатжамы да тгымонау. лстатнш -адлюстроузаюць розныя этапы i (Ьормы засваення. Некаторыя лект-мпанегьгчныя варыянты залазычаыму утвараюцца у вьшку разных шяяхоу зашзычвання алной лексемы: ам:н < руа амин < сгрэт. amen - а\он < пол. amen < лай. ашеп < грэч. amen: брааалап < пол. braiKoieta < ням. Branzolette - оруслчт < рус. браслет < фр. bracee або запззычсаяпя разных форм здной i той жа мовы-крышцы або naq дтцы: xcruiuip -каша\ир< пол. kasziivr, kaszemir < ít. casimiro; ui паралгльнагазаезаення дыялектных aóo лггаратурт^й i дыялектнай форм аднаго слова: cipcct -- ¡ырса < лгглыял. girsa. олъа: бульвгня - гульбеня < лгг. дыял. gulbiene, .lirap.bulviene.
Д р у г i раздзел 'Марфзлапчная адаптация запазычанпяу' прысвечаны атсанню асабл!васцейадапташ>и грамзтычнай формы запазычанняу.
У ;:->ацэее марфзлапчнай адалгацьи вьпначаюииа граматычная- характасыстыка слова, усталаулнзаецца яго прышлезмисць да пэунам часишы мовы. олбываеша уклочэнне слова v cicnMv улрфхтапчнай парадигмы гэтага граматычнага класа. акрэелваеиш яго мирдамная будова.
Як пахаззае стагыстычкы падлйс, выюаочная богьшасць npaaHann-'Batr ix дыялектных запазычаиму (7с,.2%)адносишданазоуп1кау, 11.4% —яа дзе/.словау. 5,5% - прыметнисау. Нязиачнай колькгсшо залазычанпяу .чрадегаулены грамагычныя нласы прыслоуя (2J5%) i .iÍ4 "HÍsa (0,74%). Да ¡ншых час(ин мовы адносяцш адзшкавыя запазыч21Л11. Перавага субспшгыуньк назвау у склада запазычаяняу тлумач^шяа там, : ¡.то ,\!сса «айчасцей засгзойале назвы новьг< прадлетау. ^'яy, пахо!. охяу.
Асноуная маса Ha3o>r¡ÍKay ¡ншамоунага паход;ка1-1ня наггежьаа да мужчынскага i »знеэт роду. Назоун1.а. якгя пры заяазычванн! ¡ибыт аснову на ивёраы зычны з нулявон флехс1яй у назоунь»] склоне пдз1ночн2га лку. адносяцш да мужчьшекага роду ( арбон, би/дзюг, пажаг ), з флекшй -a, -ja - да жзиочага ( кайстра, тгулка. чтэрка - з асноззй на цверды зычны, баеэтяя, раугеня, ceiputttx - мхш .дчкы). i ,м\"кчынскагд па зна'онш роду ( аргангста, ineav.da). Некатор: я тапазыча1пй з Флек0яи -а - назоушкз агульнага роду: aqx¡p,\ta. еушмала, керагпиа. Словы з нулявь»! канчаткам намяюа зьршы у назоуным склоне адзшочнага лису набьга у асноуным кггтосыю •иу-кчьпккага ( брьпь, гэ«ль, кнюель), зрэдку - жаночага роду ( кадрель. тдепь Некаторыя лексем!-' ка -о. -а. -е маюиьзначэш<ен1Якагароду: аоецадло. блощо. волане, ваноядла.
¡Ъыналежнаець неадушаулекьк назоуккау iíiiimioviiara шходзезння да грамзтычнага род.' у гашрках вьпначаецца пераважна марфал_пчш.- тылам склаиення. ; ]ак""1Ш тыл скланеннл зале-\ъщъ ал хапактару асновы. то марфалапчкзя адаптация у пэунай оупен: aójXioÑJiiisaeuua фанстычным засвагннем запазычанняу.
Пры аналие адаптааы! запачычанняу у народных таксисах выивчаоаца хва млршалалчныя спосаоч ix засваешм: найчасцей запазычвагшг зсвогз эшмона з далсшиым набыцием уласных афнссау. icaai адбывасаш чагтгавая ыарфалапчная с\бстьгт«цыя ( к>1за\ка. коаслях, рах\€>а) . а у асобны\~ выпалках заеьойза^ша поуная охдама этимона з каетупцым марфааапчным алроннЕашгсм у маас-рзшптары ( аргуш. axjcr,и. ет.кстс. мучьте, muupvc ).
пивший з'ясай. характэрнай ой) гутар^оЕай ■ юзы. з'яулягцца марфилагтакк лацлйзаиыя" асобных слоу, якая надле ím выразнаг asrnpaemiae агшеьне. Мдаля з ix >зшкал! як жаргауЛвыя формы у мове бурсакау, яюя вашучал1 i еэдлл! жшнъ. Гэга юормы на -ус: йыкус 'хлопчык-шдлетак". шще 'пггюсль. канеи". хатпус 'хапуга', -пик: охриыя 'скандал . наящжаиыя 'разлж '. стыооцых 'сорам'.
Ьольшасцъ назоушкау ¡щцамоуиага шхомшв! увашшв скязму скпиякш беларускай мобы. набыушы катэгорш аддшочиага i множиага лжу. Але пиалам» з ix óbl'ñ засБоены у аюрме pluralia tanium: антааяжы, аляты. гсгш. ктулты. рздапы i íhih. Ka такую форму запазычвання. ишаючиа, уплмшла семялтжа яекпеы: гны айгзнгчкоць дарныя aóo састауныя прадметы, з'яулягаши рэчыуньаи або зборныш казка\.п.
Заканамерным въшкам адаптацы! запазычанняу у гаворках з'яулдацв ix марфалапчпае Eap'ipair'me. Да марфадапчиых Езрыянтау адносацца адкахара^саыя лекс1чныя azDÍitKt з шшычнай семантыкай, кия адрозшааюцца грзшхьгчным! паказчыкачи - катэгорыяи роду - мужчьаказга i жш ¡очага ( свярм-олярмя. баляс - балхса), мужчьшекага i тяк."~а ( дыишг.п - оышла. ¡ryit - пуцо ). агаючага i iiLœsra ( к ¡tea - кашю) катэгорыяи лису t бпьик- - брьхнгы. гахта - гохты. дронг - àpo>zi ), а такама афиеаяьньвш марфемач ( астоа - асг'дка, &ржп - (нржш. кота 3 - гжюадшк X
Асооныя марфалапчнь!я варыянты узншй, мш-алма, у пддиу заиазь!чдашд репных шорм азной i той sea моБЬЬкрыншы або -паерэдвцы: rais - к^ляиак < пол. kieiich, kidiszek < сеням, kelck або рох-гькшляхоу saciaeiffiji: < палЛсоггюаа—комод <
рус. комш < фр. commode. < лац. consriodus . Не .cbiicuo4aí!a, адкак, што асобшля з алзиачаных форм маш ушарыцаа пры aaarrnmwi у беяарусих гаворка;^ што дае малшмадиь разглядаць ix у таим выпадку ж паралексы.
У адааротнага слоБа^тв^юння yaaiicii сарыЕЛы гарнец > герц, геягвса >
геста, краж > кроль. кумпяк > кушг мулъ.%1ш > лгуяь/я i imii.
Як i фангтычныя. марфалапчиыа варыякты аддгастроуха^опь pas для mrnxi i -этапы засваешк Ьшд^'.юушй даты у ¡¡ародиа-дьк-тастай моде.
Як сшдчаль стзтысшч1Д>12 даыыя, не усе запазычгяш у пращее засеагг-ви вар-ipyioub сваю зиешнюю форм)'. Так, толыа 37°/'о з лну ycix прааиалзаваньк у рабоде запазычантиу мггшь варыянтньи формы. Дява-ii злачная часткз ix (37,7%) - даунм запазычашд, адагггаваныя у ¡щродгй-дыглаклтидЧ моьа. Пааодлг дэшпгтыушй сувга найбальш актыукьш! у Е^з'фзюшд аиадеш! фермы з'хутшацца кукрзтаа-прадьетныя намищш ( ix - 37,2%). Ашдь аднаныдвьм зяалшгшяш да вар'градаякг валодающ. тэмахычныя групь! нявау ааабы дасяшм (8,7%) i гдцяпюлых паааццгу (8,7%).
Нскальн слабей гэты шказчык у 5яршутиудах наздау (2,1%). Псраваадка бояышаць
засьмитных ферм scпазьгчатяу (34,5%) - агульнаужьпзатьнзя летака. часгзе ?игс.р'г>;ста;гкг жий тзгеамз садзешичача яе акшунаму ззепаенню i взп';рзванню.
'Загпзычанш з pus.üx мсу мзгсць у'¡сродных гаворках неаднольк::.'ую ступень фаомальная адглтзцы!. u-го зкязана з розным "асам ¡ uraxawi заеззення, способам! :;р:::!;кнеякя, мэпй запазычтання i функпыяча.'Гькай ролям у мове-рзцэгтгары. Нзйчасисй ::рм ;|даптацы1 nap'ipaími сваю знешнюю форму слояы. засаоеныя з клаачньк ! «ичпд! tettfpais-'tCKix моу, мнопя з ямх нпежаць да культурных запззычанняу. Несумненна, на варЧраоаше ix формы i гучания У значнзй crvneni уппывау аплсродкапаигы, у \nicrix вьшадкач тмзтетчпенны шлях тасваення. адсутнзсць сгам'ьк мпкэтшчных мсуных кантактау i непаерэднага лекачнага .заемахзеяння памЬк народа« - HOCbÓÍT3MÍ ix MOV.
Запазычаши. якя •■.асвойвалкя у пращее непаерэдных сацыяльна-эканамгшых i к\'льтурка-г!с1грычных гтацяглых кантату бедзруезу з íhiuwmí зтнаегм!. зызнзчаюшш болышй аднзстаГии-оию перзддчы фглетыка-масфалэлчных acaô.niBacue'.i мовы-крьиицы, адноснай устои-Чоасшо знешиян <Ьормы миопх з ix.
Ступень фармлльнай алдгшщы! запазьтонняу залекьшь таксама ;vi генетычнай роя аил ибо гыпала' ¡чнага паоасепстрл моу. Чым ме;ли падооных рыс у канчакгуючых мовгх, тым больш глыбокя нерамены naniíaia одчуць слова. каб прыстасавацца да новай лгкс:;;а-граматычнлп с:сгзмы. У сутал з глым залазычаш! з неслазян: ах моу падеярташиа больш ¡стотнай фарм'.'дьная трансфзрмзцьи у паргг''!анн1 са enosavi, засвоеньаисаатааянсгах.моу.
У т р з a i м раздаете С.юваутззрэнне запазычагешу у беларусгах гаворках' разглядаеиш рззпшис дорьшацыйных здодьиасией запазьг-еннму.
.\дкым з важнейших паказчикау ззсвоенасш запазычаяняу з'яуляецца уключэнне Lx у ехтэму словаутварэння мовы-рэшггтара Рэа^зацыя. дэрывацыйных магчымзеией лекеш 'чшпмоулагз плходжанш у народных гаворках здбываеша у npaioce яе фушад»шз:12иння i узземадзмння з ¡ншыш словам! i з'яуляеиш вымкам Lx .макс1матьнагз прыстасаалшя да ¿¡станы .дэрьлзаиьыных сродхау народна-дыяяехтнай моеы. С;юваупзгаа,'ш<ы шаяяыял развитая. дааёка не усе дыялеетныя запазычант. Як сзазчзць спп"ь:сшчныя даыыя, топыа 18% прааналтзакых запазьг-шаму рзатачва1?' у гзвораах. свае, дзрьшацьшныя здшьнаст'. Выюиочнзя баггьшасць ix (84%) ддноедша да
Cy0CI3H»bíyi¡aM-Te!CCÍKÍ. •
С^'&гаггыуная х'^шаиыга-ия сктма дьылек1нь1х запгпычанкяу мае дазат! разнххайиы набор словаутваратьньгх фзрмантау. HaTwrajn прадукгыуньм спосасам' сливаутварэння ааасноу запазычхчняу з'яуляеша аф;ксапыя. .'.бсаткзтну10 перзвагу у с:гоме o-wraHTbiyHaTt зфгкеатьнай дзрываньи дьтектных заяазычанняу мае суфйссальны спосаб.
Сусхлашыунья дэрмваты у пераваамай батьшасш утвараюцца ад асноу назоун1кау Ь:дш1юунгга. паходжання ары дапамозе разнастайных суф1ксау як •> агулы тым словаутваратьным, так i мадькЫкацьаТным значэннем. Ь^вс 'иш мужчынскага роду утвараюцца пры дапамозе суф1ксау - hík ( г.гтзлънж , -¡к (-ык): гзимс/к , -ак (-ок): гандзлак, бахурок, -ач; куксач, -анец; арыштояец, -ан (-ян); амб'щыяи , -чутс кухярчук, -чык каператчык , -ар: кпендар, -ер: магазтер, -ас: дырдпе, -уг-а: латруга . Нззоугай жаночага роду утвараюцца эд ьмг!шых аскоу пры дапамозе суфксау -к-а: хунпг"ка, оук--а^(-ёук-а), -аук-а : гарусоука, дылеука, лшипаука , -щ-а: клгбхна , -нщ-а; кра\тща, -iu-a:
2Ü
оарылша, -от-а: мычырота . -ск-а: пали<махарска , -ш-а: Оохтырта, -ч-а: кулхюрча, назоунш агульнага роду — -ш-а: кашша.
Сл,бс1антыунь!я ддрывать' адпрымстшсавага i гддзгяслоунага утБарз.щя значна уступают, у калька;! ¡ых адносшах папяр.>двдй групе. Ггпа назвы мужчьшскггс роду з суф!ксак -к: даткацт . -ень: кпышавенъ , жаночата роду -оутс-а: аяем&кауки, -ааш. fciwmacub , -ус-я: оаиютъя. н1якага: -ixra-a: óaiiKaijtnsa.
Ад дзеяслоуных асноу чазоумю мужчьшскага роду }ТЕарилют пры J-дзгяг суфксау -ант (-янт). рызыкант , -шчык: лтюугинык, -цель: ксци^слъ , зканочага -оук-а: фалырука. ••Н1ц-а:л(лзгяшгш. -ашн-а: щроанма, i нккага -нн-е: кср\юшаваннс.
Адзшкавыя субсгагшучиая дзрывахы утвораны гд асноу назоушкду прзфксзльяым спосабам шы дапамозе лрэфксау за- : зокомт , чад- : падкарт , прэфжсальна-суопксальнь'.м пры удзеле коифксау за- -г -ак: заколишс, пад- + -к: падхух ,Ь<, пад- + -ак: то.щрак, пры- -г -ък^прыскрынак, пры- -г -hík: грыпунш.
Асноуная маса субсташыу'ньк дэрьшатау адпосщца да каыфзпдш лексш, у склздзе якой вызначаюцца асабовыя ¡ прадм^тыя начЬюцьц. У сваю чаргу сярод асазадых ка.ишцый ььшяляюцца атешыуныя i атрыо\~ь;уныя назвы. Казг.ы ссобы мужчынекага полу утвараюцца пры дапамозе суфксау -нк. -к, -ок, -ант. -цель, -ер, -чук, -чык. -шчык i шш.. жаночага род)' - прь: удзелг суфксау з мадыфдсацьмьа! злачэтгм -к-а. -ш-а -ч-а -нщ-а. -iu-a Канкрэтка-прадметпиля начикацьи гд асноу даялгкшых запазычанняу утвараюцца пры дапамозе суфксау -hík, -к, -ак(-о:ч), -ач (м.р.), -iu-a, -нщ-а, -оук-а -аук-а (ж.р.). Нешьткая колькасць дэрывахау з суфксачи -k-i, -асць, -aiiÍH-a, -нн-е мае значэнне аддатнен?ч прыметы, з суфкса-vii -ств-а, -о, -шш-а, -оцьц-е зборнас i адиягнена-зборнае значэнне. У- caoBa>Tsap3HHÍ суостшпыуных казва}' удзель.лчакшь таксачи су4>ксы суб'ектыунай ашны -к, -ок, -чык, пры дапамозе яих уткзрашцца казвы з памжшпльным i памяншальна-ласкальным значэ1шем i суфксы -ш-а, -iu-a, -ух-а, -ышч-а, яия утвараюць словы. з павешчальиым i павелчаташ-узмацнялькым жачэ;шгм. Негатыуную ацзнку пры дэрывацьи нзбываюць экспрзстшя казвт • асоб з суфксам! -ан (-ян), -ар, -ас, -ень, -уг-а.
Ад'ектыуныя дзрываты складаюиь значка мешиую у параунакщ з шзоункаш rpjiiy (5,6%), якая вызкачаецца разнасташасаю аловаутшрачьных фар.мантау. Пры словаугварэнш прьшегшкау. ад асноу назоункау выкарысгоуваюцца суфиссы «ов-(аоамашковы), -ав- (карыскавы 'шдзкалёаы'), -яв- (прухняеы), -н- (сргушны, -комедны), -ан-(путроны\ -ян- (сукняны), -ат- (кдендаты 'клышаноп'), -ават- (гаатоеаты) , -лк-{натуръеы), -ici- (апесюпы), -ск- (мормона:!), -л- (юнзлы), -ау (лотрау), -ын (лотрын), ■ ад асноу прыметткау - суфксы -аваг- (кершаеаты), -н- (амоарасауны), дзеясловау -ск-(фивотзрею), -п- (катеты 'разумны'). Адашкавыя ад'ектыуныя дзрыззты угворалы прэфксалы1ым ( пры дашмозе прэфкеау без- : безгвльны i не- : наимысяньг)\ прэфксальна-суфксальным cnocaóa\íi ( з конфкеам беэ-^-н: безхвяяны, нг-+-н-: нехеатыжны). . .
Адметнасцю даеяслоунай афкеацьв (9^%) з'яу'ляецца ргзнзстайнгсць яе тылау. Батыаасць даеясловгу утворана суфксальным i прэфкеатьнььм сп^саогла. Ад вагшзых асноу даеясловы найчасцей утварадкя суфиссаяьнъш спосабам з дапамотай суфкгау газа-(-ява-): ги.ипаваць, кнытяеаць, -i- (-ы): ааесць, кашарыць, -а-: ке&пещь, -мча-: камюаршча'ф, -е-: кштащгць, а тжеама - щпфшсальщ-суфксалышм (пры дапамозе конфкеау аб- + 4-: аошуршщцъ, за- + -i-: закаорылщь )i с^фксальш-постфксальным спосабам ( з удаелам суфксау -i-, -asa- i псстфкса -цца' атарцца, люнорыгрр).
'Аддзежло^гкх seno? zrp.'"—п.! утяетзткз» пгйчпецен пргйксллъзЕлм спосабамизы дапгмозе прлдассау ад- (аадрэн-а>п{ь), еьь (еьоклукф»), да- (даиэнчьгць). за-(зстагяягпиь), з- (знзтрьх/ъ), lid- (падэчьщь), па- (nacasmèmp), пад- (падимгэцп^), пра-irpzzzaàvsxnib), пры- (крыояегдхззвгр), рзс- (расяаргатхяацъ), са-, с- (атмларапт^ь, у- {yñc¡¡-iá<r>ícaiaiib\ а таксама псетф^гк^дытыи ÇvJnpxxz^pta). прэф5ксгльна-постф1Ккап.г.ым (дямюрн'[чзица, larátesxrnsssifuá) cnoca&ari.
Найбапгш глтыука дыялкгшьк дзеяслгагд уззград!ся ад Ь.кзтых. penny льпамоупага пахоетання суфйхалъпим способам при доамозг суфнссзу -oes-, -ь, а ад дзеготоуных аскоу - прзфжеглынлм пры удзгне ггрзфкеау да , за-, на-, та-.
Дзрахг-гпыя ад ал-;оу пг^горых за-Епычагаиу албызалгея у зх .гдпаго грамгаи-гнага ¡оласа Але найласкей пры рзадЬаиьп дзригдны.'г'тых здолькаецгй зазгцг'гпкя}' паз'раеццз схоааупгуглиал пераход з адаой чаацны меда у другую. Напоояып акгыуна у aicsajTsqrami перягай ступай! удгглыяу^оць запгялчгжгя изззук'.а. Ад ixsc чоу утпаряоцк.гтсдыа с)бстп:тшуныя дзрьтзяш ( a'.óim > auGi/nxa ), але i ад'е;яыуныя ( ачбт > амбЬпны ) i дзгяслсупыя ( скбй? > а-.'.бщщь) Ззют-гтзныя при.\:гтг.из з'явгася генозгй для угттрзэм Еъггворпых пззоуя.<кгу ( 'дах'кстны > àœéxrrs:asi"o ), грысяоулу ( далгклгглы > à-"ixzmna ) i дзекслегиу ( дглвхяяны > о-лг.1'Хглць ). Ад дзелелдаау аснамоуиага лзходжжгм найчасцей утерккся дзеясловд ( Егяакя/ь > aàsanaesip ), дюепрькктшга ( > тпаны ), назоуила (. гая/и/ь'>
ксгр1са>Х qaassy - прыметтд ( кспасэць > капаяты ).
Кал: аг.алтззззць дзр^гсацишшк здоашасщ атазынання^ у супта з ix дзнзтатыунзй eya^veesnaemo, неабходга адзнзчыць, што пайСатии .дагплунз f алдадупмрэда 5'язйлыячае Ш!г,рззка-прад?'"-£Л1!гя лгкеша, у склалзе якой 59,4% нззпзу мзюць дзрываты, некальа низи сзозауттараяысы гппзпцыял у асабозых измивцый (15%), прыбл^зт •здягл-квыя а эЕзутзарз'гьньи кагчымзгз у назвзх дзжяпгя (11,4%) i девздтеных. папядиу (11,9%), сам nina гаш-пзгазчыкуатрцбутыуных формах (3%).
Хаця пгййольш часта у слоЕзутваржш диалектных залазьгатяу у.татьтчагоць кикрэтнз-прадмсплая нлмшацъл, ix дарыгацыйны патапвлш абмккпвзны дзклалнай дзпагап.;5'1ий счадпесепасшо, рофгрз!т;ай зхзежнагцю. Ix словаупералыаоя рады у Garcunprui выпадкау з'луляюша д^х- або трохквтандапньЫ ( карает > кераситр. ear.ba > еялпкы, хура > хураеаць ; амбар > акбарны > ачбарнт, бахус > бахусмы >' бахусазацъ ). Самай щехзкй.етаетутвзралыгай прздуктыунгсцю бзлоязхжь тты з прлхс^-алькай се?.:актыкай, якм сызначаюцш дзрывацыш^ай гпуткгсшо i раз»асп!Й15ас11К> г^адэлей сгаваутварспня: напр., арзнда .- арандер, арандарка, apaiiáapciá, арамдарстеа, арандатарка, аракдает^ь, араидоунк, сряндсм-шр, арондааы, срэмдауны,арэндаеае. . •
У згпазычашму з розных моу неаднолькапы словаутваратьны пазэпцыял. I fan болы и высом ён у слоу, ззевоеных з клаачных i заходнееурапейсгах моу. Так, у склалзе праггешзаззньк грэцьшау 29¿.% запазьгчанняу маюць дэрываты, гер'.тачп"лзу - 26,6%, лаш.^.шу - 25,9%, галшйзмау - .22,4%, галщыз,м?г: - 17^%, балшзмау - ¡4,2%, палан!3?.!зу -11^°/-, «¡сризмау - 8,2%.
Чацвёрты раздзел'Семантычнзяадаптацыязапазычанняуубеларусихгаворках' прЬквечаны анал1зу сематычных змен запазычанняу. ,
Семангычнае асваенне з'яуляецца вьшойшай ступекню адаптацш запазычанняу у мОЕе-рзютгары. Гзта паступозы працх, яга можа адбываша на працягу доугага часу i мае некальи зтапау. Першы з ix характэрны для шшзмоуных сто5' у y.-.crajn гх
заиазычзааня у ccswy лшкы-рзцзхпзра i вдггкагцсд у bssbcím
прадмепи-панадйнай cyaaneceíiacir;, чсггшй дь!феш;щь:ясьа ггв,-лпиаага агР-ему, акрэсл1вацш селиаядапчжх мекау i нгрэдга супразадясья-да ¡асгяюеасппъгнш?ля'1 (Крысин ЛДТ.ГЬшязычнь:^ слова з согрсмсшюь: р\ сотом языке. — М: «Наука», 196S. -С42-43)ЛТры птгым iraaipoiiaíi ж захавзыи"-зшма;гапчнага значэння у новым лежка-сехкдиычаи:»: аезродзз! ( ¡xpotsr 'караСсль' < стал, okret 'тс' ) , так i змепа семансыи этымана у Husiisy яе паиырзннд, абсграпшаип (¿r.ica 'конец, смгрць' < рус аг^ба < ít. ambo 'дsa нумары лагэрзйнага кагсса' ), зпуаслшя ^ акиэгщш 'частva■ asaca, racnacapsa, якую паэдал сабе баяыа да капца зкъщца' < лап. sxeptio 'прыняццг, допуск. прыз^аине-) • > або вобразпага пер»-;сэнсазз1ДД ш сскосе мтафарьтетзга ( aóaiaip 'забжа. задара' < ли. azgys 'ёрш!) щ ьдашкмгшага перапссу ( паирр(ь^ мангли' < та. peóaz 'тс' < дал. . ра£а-поь1^'оГт наш', перш-шьлогымадгаы).
На друпм главе селиншчцага -ssssaswx загазычапияу у п[ щзег фуигшыянлвагшя i узагыадзеяыпя з уласпаЛ .чеках й адЗываздца далешзя семщтэцачльгалъгаыя дыферанцыздыя i эаалмцыа, якая у мыопх выпадах пры?*5даць да be шлкег.антьегцьп. Паъсемашкскцгда як упутр:;лы спосаб вг.%снзцьи, звякай! з ипЕщцйм мнагазначызсщ. ааалдаулжцца розкьве тылам семацшчвай дррыгадыа (Степанова ГД, Шрамм АЛ Ввсдекнс а сЕмзсиояоппо русского лзьаа. — Калчаиград, 19G0. — С.22). Як скхцч^дд. факшчны мзгзрыал, ашоуньда тылам сематычных змги дыагеапных заяазьг-лшиу з'яуляюцда ¡млгфгрь{Ч11ы i мганаачнь» псраиосьг, ткзяыдзтк L звулетше зггачзма. аяелятьшацыя ссыиышп, пзрелеиызаа развщцё вьпзериых значэишу' у гмыку Я7пы1зацы1 розкых прылктвазьй^нги сяким папгцдя. Змялд значащи запазычаяняу у гаетркгх супрагадзающе, як ivpúszx, утварзшги rsiiceiiairn гскай лехачпан агидиа з каь'Лшасигай сз.чсазай струюурай, у яхей азалучаюиз,^ рззгс.:я тылы сажяяытаай дорывацьи. .
Самым ахгауным тылам с»:ашычвой дзрывацьп дыляклных заиазьмаагау з'яуляецца ix перга юсиае слоааужыва;л~;, найбалъш кваиральм bííkmí ясога выступшоць мэтафарычны i метажшчньх пгратюсы.
У схладрг дыялектных зашзычгнкяу у першую ча^гу метафарызуюцца канкрогшыя назоушя, зшчэшг якх цгф2р.матыут rescirasíis. Утааронне илмйспыугш ыстафары, якое адбываецца у мсках таь^шш-прзд^етнай легпю, зааюуваецца, як правка, ш падабакпве знеилдх прьает прадыгтау i вьаасшже клза'фкуючуга або ¡дэьпыфкуючуго функцьпо. У птгьш выпздау а<"чоюй для се?.1а1пычцай караляцш першаснага i Еьшзорнага зиачэшну лексемы г.югуць бьщь ферма праш^гтау ( шаравщгша: . балён(а) 'трохлпровая шкляиая баш^' > 'шапык', крупги: тагерка 'талерка' > Ч(ег.!Л1чаы 1фужокнад вкячай лягйпай'.дугашдо&тсксй^х'дужкау > 'зоб-д
у рыСалоунай сшац', 'вобад у калысцы' хвалюхая: хеянды 'склады у адзенш' > 'плаеццш у хтаецгнчатых грыбгх', 'м^ахиьахы' ),.пада&истк1 ра,\пшчэияя прад;.-етау або L\ часгак (.гhumea 'аблщовакяан дошка' > 'пздторнуш край вопрати'), агулыисць Lx аб'ёляи-прасторазай характарыстьш ( х&тьк. 'келля' > 'менялixi, вузеныа naxoih*-ж', 'невял1кая, старая xa—i' ), ф^тцышальнае падабеисгва ( терка 'тарка', 'цернша', 'прольная дошка')..
Вобразная меггафара^ асноун^! функцыя якой - характатыешка прадмета, надае запазычанням выразнае экепрэаунае адденне. Пры пльы, ях nprojna аиувя^вццд ту; см пастаянная прыл!ета, паклздзеная у аснову каралщьп пралпга i пераноаюга зиаюнняу. Так, напрыклад, пры мелафарычным nqaiHoce назвы; .радиста на чаааиека на
aer-mr: пагпйгчспй ix (bcpsai eoo З1.гштегга вьетяпО" у cssssпьгггая структз<ры слова выгокяаэпза тдетя саш, як 'ктпет, i^ynai' -^-'тоусты. поуны , : барыта
'бочка' > 'тоусты , неттаыаратгпЕы чала..«:'; 'малы' — 'i .жысскГ : остаток 'кручепс у алзигнт' > 'малы чхйиггк"; 'саабодоы* — "кггхжмы' : опанча 'пгкргхня гопраттз' > "jsssxsfta гизрзн;,ть1 чалЕвя;'.
Дгвал тънкгзл! для дъклехткых згпгзычгняяЗ? ггрскес fsrsjsj гаккрэтяата
пргдмета in чястку цела "тлаггпа, у Быпку якота утк^кгциа самзтычная лгхсжа з шдазиьао адзгтзкм эпспрэа: грыпджалы 'санi без роззалыгяу' > 'коп', яптарнн 'лгэтгр' > 'гслсва', istdtnxa 'гсризчак з гдпой ручкзй' > 'нее'.
Зкегзея групз згпязычакяяу хгетп-фгргдзугзда та ггною пгрккку тгазпи примета на чаяялаа пгвсдтге гоушй ^нутрзнай. утасцжгод. Пры плым тгкссма гетуашзуюцца розшля прьаеты прадметау, язва, етгес. гг^аапгакзш. вооразпае пгргзсгксзганне i пергнсгяцпд на хзрсасггрыстьлг, рязумспых здатыссцей "кгщгетз: рзхеа 'гяамзкы епруч на пдладды копа" > 'дургпь', "го фгйчнагй стану: рыЗзсль 'дргулг::2я дятгтта, гкашгвзизя мггпэм' > 'здгровы, дуга; чшивгк', асг'лЗрлецей паззднч: пкетлг рыхгщ »--ян кзяусш' > 'пгпарлтЕЕц' i гд.
Пры мгтгфэ^&кным перзяосс га actio:; лсзякй хгрттг^гыгаъгя аб'ехтау, be упутрзжга ¡здзбексгЕа ссмзнтычизя гарзгкцыя прамога i пгргносгига зтичэиняу апзерздкагзнпя, яка уосддзкецца Есзцы5ЛЪ15т1а-п;ж2Л2пч1шм кзплзегаквшям, выгснкгкьап у спядэмасф hsmsh. тара пэуньая прымкача i удзещгсхгрм рзалй: 'манны, устсйджы прадмет* -н-'здгроны чадавек', 'трувпетга прадмет' ^'нгпгзпреггдшь! чмазек', 'нерухомы або цяжга прадмет' -»-'неразумны, упарты чалгЕек* i т.д.
Пежорыя згпазычзкш у працэсе полк£Мз]Ггьк1Щ>п рззшвзаць розныя тылы метзфгрьтаага гкрапосу, цгго прыводзщь да cyicFaEaras у сешнтычизй структуры тгмх слоу розкых кагзгорьмлькьпс сем - неедтпзулёнгсш i ацудаулёпзсщ, прадмгтнасш i aeceonacui, кгнхрэтнасщ i абстрзкдгаса! : люана 'мгшыиа* > 'вгшкан', 'высокая лса.»г&п:а', 'вгшзарная прасгора', :вгл1чззнасць'.
■ М ет а н i м i ч н ы гтерашс назпы адЗыгагццз tn еепоае еумежнздш f пынку ¡пукых пргггорзЕых, часами., спугцыйгых, лгпчных, Прычынна-Еытгайых cyEiricii гамЬк прздм-cari, гсобано, з'явалп, дзгишжп, пргтнегш i пздзеяга, Самь»< ирадуктыуным тылам меганмззцьл заг тзычатиу з'яуляецца пергнас на аа-юзе прзсторавай c\?.:s;aiscui, у яим вызначаеода гекальм рззнавдиакй: месна ^ прзд?,;сг, дзеянне, лист ( ¿рдань weaza , дк у дзка богаяуляшя асвячвюць > 'ратгшны абрад асЕкчжня гады', koxli 'яурэйаая духо>1ия абшчына' > 'кампяпя' > 'месца, дэе у ттьны час зкрзюцца лода'), рэчыва -^-цыраб (еэлна 'шуна' > 'нкрецяная мэтэрыя'), мерз посуд ( 'wsp2 nari'> 'пас>да:и , лкае змяшчае такую вагу' ), мера -^»прылада ньд.^-^эгпм ( qxzima: 'мерз плошчы у 2м' > 'зе,мж.;фны цыркульу 2 м').
Рагкастайнкав з'яу.'-поцца такелма тылы ?.<ета1йМ1чнага пераносу на асяове спувцыйкай i- лапчнгй сумежнаак, ямя адлюстро)?ваюць cyssni памЬк асобаш i/збо прадмегакд, з эднзго боку, i падзгям1, у ямх яны угьелъктюць, дзе5шням1, лвдя з Ьп адбываюцца, аб ej^ravj або з 'явам), да ямх яны маюць дзчыненне, улапдвасцям!, яш aw ix хдрехтзркы: чаласек —>-дзея1Ше (модлы 'набожныя люда' > 'мал!тоа, моцная просыбз'^ чадггек прадмет ( гщаль 'сабакзр' > 'няпзднж', 'здрадшк' > 'пятля, вешагаэ р. адзекш' X дзеянне—сьпик, прадлст (ш.иф(ы) 'штфоука' > 'трэсга, яия ззетгкпша наел« абчэсквдая бервша' ), прадмет ->- з'яза, уласшвасць ( помпа 'насос* > 'пышнгсщ/, 'напышжзасць, горагсць') i шш.
МегакаАчзш tKfjaacc знгчзння асобк-пс згн.'зиащду адЭыуся на асиявг чгсгзай сумезшги;; (¡ратлггау i гсижздау: кущя 'pDrririibsse cssna' > яжьах круп ясую
вдуць на.«уцы'.
• Аназп мотзнйпщкй суЕгса зшязньту пгаааорых годткмзтиау шпгамоуыага гссмдазцси патрабуе выаулеиня дашткоь'ь.л семзггычиых адцск.1зу i асздаяцый у структуры ctjOis^ í ta аскосс якк адбьгваецца перш roe: хщщуна 'гсаказг' > 'багацце' > 'шчасцй' (зямгаышя улцдаыш. яия мал бапыыя, за\(сакныя люда > дабрЕбьгг, skí прыыоешь шчаас > шнаецг ). У асобных выщдках у сслкипыч.лй струкгур^сдоаа адсутвпчашаь шварыяшньи латаса-сньгнтгычныя компоненты, на асповг яых адбыуся 'перанос. Такк пераходвьы семы мшаа рэкаиструяаац- у прапхе узнлйгкння дшщужка. сеыаыгычных 'шраходау' слава пры яш папсодопызгцщ: гсиапь 'езбахзр' > 'жукх, ' кзгодшк, здрадгек' > 'вешалка у адзсшП ( 1.'лавсц сабак'-»-'гегс!я, якой ловжъсабак'—~ 'иш, вешалка у апзенш'; 2. 'лавец сайак'-->-'жорста чалавеъ'' ).
3мегафарычнымiмгтшймпмьмпЕргшосаьвзвэчзшшзвяаша^нрашс апелятыва-ц ы i (дзл51ь\пзаиьа) запазычанкяу - пераход уласных ¿вён у aryjSKSís. Апилятыашыя аобьЕззеидз, kqjü дакгаг зтрьастга."! ¡лыро.хуга ввдомасць у irr* п*м моупым каде^ык, i слова перхтае казьшаць а^шкавы прадаэт, пачыяац айвиачаць тын, кзас прадмстау ( Су иераюая АЛ Оэшаячеорал имаш сабсшашс&'а—Мд «Hsysa»,1973. - С. 116).
У белзруекк. гошрках ужываада група заяазычисиу, ямя у1Бзрыл;ся у вьсаку ажяягывацва тапаншмяьи i а^прлшшг!чных наззау на аспзс метифарычиага i Memábibüjani.nepaiiocay, як правил, у адной з мо^гсхрэдищ. Апеяятьшацыя таполшау была вьшкам мэташм1ч1«ага пграчосу на аснова прастораайй сумежндсц! i прадстаулена насгувыьвц гыижЬ neptmoc геараф1чнай шзвы на прадмет обо роалЁо, яюя вырашдакя у дадагнай шсцовасха ( гарус 'шарецпая -тканиа' < ням. Hanas 'г. Арас у паукочнай Франдьа, адку^ гцаа&ущ гканшу', такога ас тылу перанос у ieglíx юшишы, ^ иш!р. . кра.\х)аиын, .irjtnw i шш-Х перанос нпвы мясцоваод ш ртаяй прыродггага свету, прывезеныа з глай крины ( жывёлы: ангеры 'порода трусоу' < тур. Angora, старая назва сгалщы i веблаец; T)p;ibii - Aí-всары; раадшы: барабатя 'бульба' < ндм. Brandenburg , г. Bpai уошург, адкухз. завгжна ю,'лиур1)
Апелятьша1.гыя а!Гграпоншау б; >ла выгсд!.! ж мгпаша^чгслп перамису на ашове лапчнай cyikmiacui, каш пэуньк прадметы i роалй назызкилея па Lvkíií ассбы, якой хны належьш або прыевнчакез ( ар&ня 'вирпят* < ням. Gscrgine, названа у гонлр русхага билацка I. Георп ), так i мегафарычпага nepu¡«xy па унучрли.»' пада&нстве, Kaii ¡мя кднкрзтнай пегарычнай особы або м1ф!чнай ¡стоты стаиввтася агулы.1ай назван чалазека паводле :тзунай прмметы - рыеы характеру, зсабл^асца! паиадцц, улзашшх плай асобе Ш ¡сюце ( бахус 'п'ягвш', ipaó "вораг, С-пзсдааш чалавел',^-внхглр 'бязбожкас', могара Чтая жакчьша").
Да апелягысацьа анх»шсгыщь.,х иаззау нзалксаецгщ працж даэт1ан1д:г>£цьй -пераход TOiotáviay шхвамоунага пакодашш1ч у шшыя лежка-гзмзшчныя разрады. ;Легавм:.задыя ассбных. этнсиамау прывяда да змены ix даататыуныг сувазей - лны CTüi ьшываць асоб па ciny дзейнасщ ( вэигар 'лехар, каиавал' < под. w^gier 'венгерад'), '■тадмегы (мажары 'вяллая кадёсы з высокЬа ДгЛбййап^ < mBgyar 'мадаькр'), раевны (грыка 'грэчка' < ням. Griechs 'грэк'), дзеянке ( мсаур(ка) 'nojü«á танец' < пал. mazur "мзь-.р, гшяк пауночна-усходняй Патьшчы'). Меггвфарызацьы эпювЬму адбывалася на аскове знешмх асацыяцьш i суправаджалася экафз0в1зацьш11 Lx ссманшза: арап 'брудны, загнаны чатавек' < тур, тэт. агар 'араб".
Пашмрэнне ебогк:грглгс-.-нгясгкаждзз'5фзпгтгззг-апапрг^.'ткут^гтигзм сема1ггьгежй дзрыаачш дьесезэтых 'гыгглчэкеяу. я1в адбыпагсда у шляжу пашьзрдша сферы прадметна тгпетГшзй. суаяпесепасщ слога, у ткл±гу чзго 2п> ссмаитька сгаиолшса балып агулыпй, ярачздочы рев: пая идзиет ítkühtü. Пры ппгвл ааобньи стоеы яг змшгасгдь сд?гй тт.сгычнай гпыиалсввсщ : надзут 'зт^гаЕрзнгц, pOEpjT', 'ггЗЙПЗрОТЯГЕЬХ, lÄCnpbni'JJ чзлааск', бгбля 'бжйя', 'тоусгзя кшга'.
У птлах выщддзх ггальфэннв зянчипк ззпззы'гзншгу прьводгЬи да абстркгзззипя яго сггхжыы, падлтули^атз ¡аняшита. змалу, uno абумоаст змя!у лекстг-тэ?лзшчиай i грачатьгЕпй хсзхаггерыстыи слспи — псраход з ра>рглу кикретга-празмеггак нахпнзцыч у склад гдцдпггаай лскс::л: ктотг 'paanicia, кштЕН1дыя'>*'к2!га£ хошь', itsxz: 'сггрз>гът!2я дробная маета' > 'дробяль, ижгкчнасць'.
Пзраупаяып рашса при па,гсе;.:аятьгзаь»ьп адбыаауся адпароттпл сематьтаи гтргппс -зву жэяне, спгиьгаасгцыя з:ла"-п:птл. У пзтым выпалку нажрревд! абмставгнне дазтгтьфгай слота лексемы i, адвакяпа, - звуздзжс ?» сеыаитычнлга аб'ёму за кошт кагафзавзиьн, дзталЬацьп нззьпзкмага гтанкщи: zvunf 'глянец' > 'пргзы, добры бок мазярыГ. У асобных пыпад.сох кипфэтьшцья - селзнтьга зтрымлткк- граотьгчнаг пыражэдае, супразажкзаща утаарэгоггл ферм мисжяага ллгу: 'доля', 'збег агалгензавй. абетадш', 'жэрабя', ласы 'плпери з liyi.a^rs-'.i, кк!я иьадагтаоць пры жяряЕГё^пы'. ^ .
Мпзтазначнаг слош з'^уляглпз адхрытай, динг.цчглй структурой, шьгроия, а у асобных Елпалках шттэуиыя стгавьм мгды якой ац'адюувагоць розньм тылы семантычных зрухау. Семаншчпзя структура дыялектгага миапвначнага слою,, у адрозмение ад лггзрагурнага, уяулхецца батып скяадзкзи камбш Л1ы®1 асобных леилка-семзнткчкьк ларыятау, згзсапых рззкастаяпьм суисаая i адюанат Так, мнопя здпазьгддйа а Н":асас2гпл''с1ай стругтурал у nsopxax зяуяиржз KavoaiaGariu,-.!! тылам] сеагвпычизй дзрыпацьл, у лих мяафзрычны repass сяалучасцда з мепзёигпплм, а тгкегхв з хыпырзкнад або згугеяедао зизчэтза.
Аскоукай рухдючаа прычьлгай пглкж.:д:гоггддл дыялегоядх дагггй.гчгвяу з'яузяиша э.'.ка ix ярздмкпмигашкай суд^дхгнаай, якзя пршктаць да пгшьфзиня 12з/акатыу-кай фут-цш слсгд. У суки з гэтьзл у прэдзее сю^шггычипй дэрьвзацьп дмятмзсгиых зйпазычангау детгп часта агпуа-изутацца резиыя прылетл ргпй, ыпо абумоул^ва; içaSaaoK, длллшдьпо сгиаитьпо, у еьпику чаго рзтивзгццз складаия, js^raibCEsnss csMairrtraiss crpjiv/ypa слсдх ясгар 'галзз-теи, сз кхую кладаеица .падлгта', 'рычаг для падюсазя бдрЕкдзяу', 'падгаадка пад.назежш- в^теГмяло^у', ■ 'бгрквза, иоя щдкгвдвагоцца тгзд штобсл) лгсу, дроу', 'пгпярочкгз калс^дка. кяадзешда ua cehí пры пгравозцы доутгга «фаз««', 'доупя жэрдю, язоя кладуць адиым} K2ISI2MÍ у езду 1ВД пяыт,а датао itaoepar'. Пры тасой гшл!семз1Гтызаш>п семаитычиая схруюура запазычаииу, зж прагша, ле выходаиь за макы адягго палтейкзга паля -прззмешзеш.
Як свэдчаць спяьклычиш дг га, тольн трзци здпазычакняу (29,4%) у прдцэсе ззапогяпя ршлЬавапа спой сеглантьтшы шгищьии, Набьиа вьпвс^ныя шачэкн). Найбапьыий агш)мщю у прзцхе палкгмангызаяья вьшачаюцца xaraproîa-гдзапмгакыя шмзвгцьи (75^5% патзсематауХ У склада назвзу асобы - 7,9%, аострдакьк паняццяу - 6,8%, дзгяняя - 3%, лрымгты - 2,8% миагазнгчиых лекачяых aaîiiaK, ' Выключпзя большзад. MJ¡araHaiaibix sanaswcHiHHy адносишз да -агутшшужквалыйЗ леваи. Шлях заевгеяия мнопх з ix у бгдарусгая гавори епасродкаяаны Сам Еьтз
семантычны гапнпьви у сдоу, ззпазьианых з кдасйных i гермякях миу ( у скзадзе лацшзмау— 44,3% псшкемаш^', гермжсмву - 402%, грзиюаау —34%, саааемау -32%, июризмау - 29,4%).
У правее- адатацм лекзд ¡шнамоуката гамзджання нзродна-дыядесшай мсвай змяняуся функцыяяальиы сппус мнопх запазычанняу - пашыраяася аво заужаяася сфера к вьнарьиггання, палвпгшазает. або павзслчваяася часютвасць ужыванкя, архаЬавалася або акгьанззЕалася семштыка. Алатз фасгычпага махзрыялу дэзаадяе ( сцвяряжаць, ппо klti 13% запззычзнняу адвасяцца J наш час да усгзрзлаг лексш збо належаць да may нага доичнага фонду. У ix сгааазе злачная калькзсгз. (34%) даушх • запазычанняу.
А рха i з а ц ы я некзгорых запазычанняу была абумоузжнг. эмпршвшвкаьрвшш . фактарам! - пстарычным: тмезаш у жыщд грамздствв. Така сдовы выйшш з ужытку разам з рэатяш або пашщцяж, ш ш называв Гзта швам ассб : акешам. асэсир. гайдук, жовнер, лзндвойт, усщгу i аргасзацый; афщыщ дэфааыеа, паапарунак, щшшстра1длшых адшЗ2к: гмша, прыззгяых улздшшау.' лмйгяж; к^ярля серштут i шш.
Устарэльаш з'яулхюццз назвы маохтх прадитау здаеинж, абутку, яхзя выннен з моды: андарак, жупа», юрж, кяуаты, пааущ, зсшныя запазычэдыя назвы музычных шпруменгау: бандура, лера, зброк пахши, щтя, транспгртных. срцщау: гияра, лсважьи
Прашсу архакщьд падверптсй назам-асобныхграшовьаядгёцгзлаты, сшзр'яп, а таксама адзшах вымярэння у суйяз! са змяиая у мпрычнайсклэме: гарнец пан морг, пунскпь.
Перахгщ гпунзй част запззычанаяу у сшад пааунай лехаю быу абумоулены такпша паслабдашаи уплыву яольаай мяш ш бгпарусхы гаворю. Гэта дагычьшь у першую чаргу паданЬмау. шаря, з янх, не агршвушы цяирокага расхиусюджання- у беларусих гаворках, зашалкя на узро^й Ьпдамоуных шфшырш&й. Гзта лексемы тылу euam% ззгиыт, ксёшша, млады, сзнди. i шш. Па птгай жа прычыне заузшася сфера ужызаш» нкклторьсс рзшпйных чазвау, яия г&ашнад! асобныя паняцщ кахалиаога сдваиъ ebi/вя, вЫя, нешп^
Некахорьи запазычааш, залувнтля у Ъепзруаая гавори праз польскую мову, у наш час бьш заменены шшьая назяаш; амаратура—пеная, атрамезип - чсрныа, верстан -самолёт, мапи - карта. ГЬуную родю у, пэтым працхе аказааа,пашырэнне беяа^сха-рускш двухмоуя J наш 45с i узмшдезше лекачыага уздзеяння р^уасай мешы на белзрускую.
Прашс ^зха^зацьп закранаё запазичаную лекейу розных гэмаяичных груп, але наГгчшьш харакрряы для канкрэтна-продаегаых чаышвгдай. Так, енрод устаралттх запазычанняу-37%—назаы прадажга,20,4 %—дзеашня, 19,5% — абстра»оньк пашщцяу, .16,4^/i - ассгы, 4,1% - гфымеид, 2,6 д- 'шшьи тэматычных груп, У пераваааий большасщ (883%) устарэлыя назвы адноедцца да ахульнаужьшатыай леюаи i з'яуляоциа нейтральным у стьи:стычных адажшах (82,1%). Гзта сведчадь ао ши, што пр-цх арчапацьп мала зшфянае спеиьяпьиую i народна-тзрмптапчную дешаку i ашль не характэрны для экспрэиуна афарбаважк шпаау.
Пяты раздзел 'Юлшанентныаналззеемантьшдыялезптазашзычшияу'гшазвае магчымаад прьазтення пры аналое тьшау семаншчнгй адгипацьо кзмшвегорнай методыкц якая дозвадяе вьшзщь екдэыньа ашоешьз у меасах семашычнай струхтуры шм'шать^най адзши, паказаць ¡ерартчную задетешадь яе значэнкяу. Пры
кампгвенгкым aesrise згпазычппкяу у рзбоце выдавился асноуны лекакачгмантычны кампанеет (АК1 ка адпкзядге агдаааю блгаойшага.роду або ша прадметау i дыфержЕаляпыыя кампаниям (ЦК) , ппо суадопсяп>'а з гадавьюп адрожснняло прадмгтзу i кагартъп^щьаско^^кгуятаетгг.
Параувапьны гпагез ссмзятьт азназнэтпьк .япязычзнпяу i ix этымг>азу дазваляе . выявшь унутргныя ззгагтгмгрпзод прадэсу заяазычЕзнга лежал щшгноунага П2ТОД2ЖИК у вгроднкя гакрта. Кглйгвтернзя методика araráy пжззизе, шго у балшвяв ныпадкау; ззсютагуся АК зтымона або яго праптгьшу. Прычым, некпормя л»х2мы згпазь!чйал1сз! у поукым сг«ипънпым зБ'ёме, захаваушы як асноуны, так i дьяргрзпцыхдьпыя камтганшты. Ciprra ДК ■этымяЕзгпазьршпшгу выюпкала пашырэнне ix сэкснззга ао"ёму, абагульнеане семаатыкг руиапьаиж 'рухлмая маёмасць' < пям. Rastung •утЗрагкне, ямуицгыя'. Каш зппазычант избывая у ыове-срынщы новш ДК-ты, ix семантычны зб'ём ззужзуся, а значздае кзнкрзтшакшзся : кс£к'л ííuuuaneK, торбочка.' < лац. сгрта 'ахяашча'.
Пзукая кпльггсаь netccsv змянша АК этыхсва у ДК згпззьтчзния, трансфармкючы семзитычную структур)' этымока, аде захругзгечы з ím сувгзь пргз агульны сга.етгп.тчны элгкгяг. гистхты 'парши' < лац. mspectus 'дппнцС. У неиггарьк шяадках засвойиауся ДВС, яга звьт айна заставауоя па перыферьп семгнтычнай структуры слова: крэс 'мяжа' < к ям. Krcis 'шут, акруга'. Бслыпая семгптычнгя таеспзсць ззпазычашяу i ix этымонау у мозе-крышцы характерна пры '¡ícsaaiHi асиоушта дексгка-семаптЬчнага кампанента i захаванш яш у якасщ лдзернай сжиы у структуры слова Ускошьвд чинам суадносшда семоятыка залазь "ганпя i ято зтымдаа пры пераутБьрзнш АК этимона у ДК запазычлппя або :зры ззевлепга ДК з далейшым пграмяичэяисм яго у цэнтр ссмантычнай структуры ц: ззхзгзинемпфыферыйнагапзлзжзгпгяуей.
Прымангые камои иторнай мэтодии пры анзлззе полсемгнтьтацьп легачных адакак шшзмоунага пахояжання да-чаляе выявщьуяутраны мгхашзм гэтата працху.
Ка.нп.чешны аналЬ мнагазгачных гйнззьгчгюму паказяае, што ix ссобныя лекака-семпшчаж. ггрыяяты $гзаемазаяззкы паше сабою праз ахульны -асисупы або дыфгрзнцыяпькыя кампаненты. Характер семаншчнай сувяи асобнмх ЛСВ-у мпагпзнзчных залззычэиняу здлюстроузае адгюапы матыванаиага i матавашльпага зпачзивяу1, абу?лоулгии тьттям ix егмагпынкай дэрывзоьд. У рабоце был! в|.пначшя.1 пагтупиыя Гошы суадносш ка.\<памектау ЛСВ-у мнагазиачшлх : 1. У мнопх
выггадках се?.сштьга!ая дэрьпетдыя адбыаглася на базе асвоуна^-а лгшка-семантьгиига кпмгкгжтга ( АК1 АК2 Ai<3 -^ЛКп ) : бурнус 'тргдыцыйпая верхняя му»?{ынаая (йсиочая) иопрзтка з даматкшага сукна', 'доутая вопратка з шыропм] р\-кава.М1', 'ó^pia', 'еггяи i.iywMbüiaá кажух', 'пдашч' (АК - ишарыяптпая сема 'верхняе гшзение'). Taiá хгр2.чтар угитрапЕЙ аргапгзацьи ce^ía^rп>Гi!lэй структуры пашш.1а;гга ¡ш1'раецпа пры петлглы 1ым разящи' вытворных ЛСВ-у, драблгкш, дзталвацьи сем^кгьиз, а та'<сама пры гет^ЕШзцьп зпачзння.
2. У кеглтсрых подкеконтау вытворив зна'отл разнЫся у вьппку перзутварэшм АК пер!дзсгнга ,яа'спкя у ДК пытшрпага ЛСВ (АК1 -*ДК2 ): гу.иа > 'збутак з ryi.íii', 'пата з р."мы' ( 'рэчыва' 'выраб з яге' ). Taxi ¡радыяльны тыл семштычнага рагв12щя 3ana3u<í2ini4y паз'рзуся пры разнастайпых мгтанЬ.счш«гх пераяосах.
3. Па.-лсемантькшьш мнопх дыялекшых запазыча'-тчу албыаалася m ac¡)oae" перакосу агулькых дыферэпцыяльпых лекс!ка-ссмаптычных ка.мп2неигау ( ДК i -'-ДК! -»-ДКЗ -^-ДКп ) : бриокы 'вузкая палоска ткашны, сабраная у зборга', "сикы юшэчни
тзушч', 'здср', 'рзоЬза ш. язгзе' ( Щ. - 'яи маг aSo- вггадззе хвалГ ). Адаззкзяы кщзагкцг/ ы чьи ОЭСВПЬКЕЗЗ ЗБшгг-ггд даятся:sux гашкзагаятгу irassaoyssa
гг,-.у.-!-тгги су^фдкхддет-'ры рЕсгасзаш!^ хглзфирычн^х rtcpt::orax-
. 4.- Y ■ Ееавзврых кцпптр^х аснавсй семз!П1>гчтга ncpaiiocy з'аксз да^гряпавпыага Егмдаяиды псршасншь знатэши, яся пры семалтычиай дарьдаааьп uEpayiEçaika у зсыоуны камнииагг вьпгоршга значэння ( ДК 1 АК 2 ) : танажп Vipf-tn пшд,—о агрыьа, гыношаньсш рэчамГ > 'дрэ1шая, тшшая рэч'. Таза тын сеглаитьтавй структуры пкасемагга характерны дажмепшшчкюа пераносу на аспове прасториий аба лапчкгй сулзяоиав.
Я»с шкззвпе ашло, перш?.: t тргщ тыны ссмшпъгшш структуры талкемагау ботап дашм1чпь:я i адкрышя, ш.',одзжць болылым семазлы'пми нэтэнцыялам. JJpyri i • чацеер гы тылы маки ц> вбмежаваную, як правки, двух- або трохсс.ч=мную структуру, якая стрымлвзаг к секатычнае ризйцце. Асноуньг.и згда: i суь.л1 navra; сеугшао у структуры лгаагэзначных загпзч.-цшяу з'яуjwîouoi ддоосшы у^оташи пры шварьшешан адертий ссу.г, кал вытьорцых зшчэши разшаюцда m ладегах АК (бурнус, легар) або перисячэшп при нтарыжгшых перыферышйгх сеыах, sali псассе.чииызацьга ажы*-< жулаецца на асксее ДК (' барыш, брыжи ). Адноаиы уключзьия у структуры зи1шачаши;у кенрцюцца гайчаенгй ары
паразаашым разсщщ JICB-y i у асобных выпадках при- шшыртин значэння. Адоосшы пераагония больш характерны дат метафгрызацьи î меташмтзатгщ загшзычшшау. .
Атагктва сешншчиай структуры паттсегиакта шнззмоунэга паходжаиия ■ ЗЕЙяспсчаакщь сшарыяншьи семы, яхзя праиа або уешещ суадиосяцца са sunaaioî эшмояаУ мнопх Еыпадках егмзшыка млзпгасгыых зап-зычашяу i ix эгьшокау узагмздшап праз АК г кумлжс "сияira каша', *шынкат, 'бадро члжшска' < ат. hjspi 'шагно'. Дшилт рэдга ахиичаецда сумчь ссмашкл запазычашау i ix зшмонау на асноЕгагу.1ьаыхДК'у : ксадра 'фата месяца', 'чвэрг.. одипы' < лац quàrU'Misjpub'.
ЦТ о с т ы роздзея 'А^штда-тыца'.'ат^шя харакгарыстыка дьвяекшых запазычаицяу' прысасчаны агудьнаму лшгБагещрафЬпшыу ашсашпо дсхе;« шшаьгоунага щхшэанил.
При лШгвапзгрзф^чиым ^.сл-даваыш .зелазычзнняу у бслзрусюх ¡ашрках меняна выдзегшд. ближнюю загу або' вузга арэал, mà прымыгае да нзпаср?Д1^й зшаха!шаазий паласы i аддакяы, шыроа араал, saà не ше взнгактвзсад з непаердщий ¡фышаай запалынБаши. Перазажная большасць зягизычанняу скз1ЩЭ1Права}ш на шуисниым захадзе Беларусь. Па ciyneiù ix каншшрацьд ¡южна выдакиш. мощтувэ, езрадажяо i слабую ззны фу1кцыя1Ева1П1я запазы°л1шяу. Так, для бхттыячау, паланйаоу i саоу, заомепых. праз польскае пзерэдшща. Mouïiaa, блЬкш* зона нрымыкас да беяар-^ хз-подьсга-лпоуска-лтпцскага паграшчча. Яна ахогспваг пауночны захдд brnçyci -myiio4ir,TO частку пауш^м-усхояцага i захядпхло паудаёиа-захозаага i - сяродБебоирускап! дыялсктнага ыдпвау — гшдацка-мшаая, грп т-^тад-п-рп tewimriя i ' заходнегалгсыягавори.
Сяродняя зона у агкуяс бапыпую, аае мент шсычзиуго ппкычаигевц тэрыторьио i распаусьэдждаеэдз. на ycœ^KiarincycJd", • ahû.fegat, цангрзяьцукэ чаиху сяр-зднсбсяаруаах i уездлндажгуту пшоргас CraDaii зошп си&^атршьа ддзшчаных заназьпшпау з'яулясцт&шуда^-усгщдЕ^^ияд безидетх паорок.
• У залежяасп аз. ступеш -раазауаодааьш шшамоуяш лстста у даяпоспeai чевс у рабоие выш!»ыющ$1 агульшниродш^я заишь£ч<шы1, яюа .аззэшааваць 'усе дьыаеакныя
зсаы Бел^руа ( y ix с;садг гсрмгхти ткну anàspsi, блт-хя, сага. гг<, rpsitst, йальз^ы ùxuia, zipca, глтсса к,:.лгс-1 аспод, и^зьпзка Ягр<л-а. гсхтпы. ктыт.р, ¡xxxiiúxSU пвряг-ях,ртдхпь, rraiu-.-n;?.-s¿ гт?яса, i слдсталя '
i« -ycá«:, a xanuá изудал група Саларусих газсрак, "зсиел гз усе сузг^пгс, eyvsssjnx
.( 1С
-¿я, Kzxpr.a, зи.
алиахлси, яурзйаа.1 :
, ирпа, Gcrxn'a, cíqxtKn:, cùtîs, т.".пглзгёмы
■sí, :гсхуоз, баягызял ^cjc, фт&тя, щяыгп, явяатааа г лллых кпу-гга^гг-г:::" : ср'"гл}~сггй
¡захэтрсггаЗ : Секача, ссрхяаЯ : i 5rra) 'i'
тзрйлурьл ( i~ra Салпаасхл тьлг.-
Á-paci-piü цд™; npa-iasjrra ) у г™:г.г!:.гх ,тз атут-та"!
ivif^íaii-íix.iwoíri'i MOISE: дкьгз> jrpsnPTfrryî.
•jSiiiiijWi^Eaui. Рсзшг: г аш -
Плгтлтгп зсято rq
ч
гтерг; лг'.тззге глгтугл
xq^aœpwasy. Па-паршас, арзал жеьрив: ггп^одгягя у и?е:г_Г; errera з часам яго эд-.Г"!;^ Ид, д^Йлл запазичалл тылу а~сс. a¡!d::pr:;, Гдаи, /Ь'/Аг, íbsa 5;-% ж. ъйзумаз з'лу'-гзоцца широка узкыоалигьад у бгл^сп?: птпр™^ гя яп пссыя jauxAPiaaâ маюць сЗмсхзсгш арзал, хгдл тут магп. Па-груггс, ¡сяуе
таомерша с^пга» nw.:b» арзадьпаП гсаралларгетл^:; •кздзьпгящ 5 «чт> се\гзтлтсгч aû'oiïA. Taie, LjaasiiiWià з usçcùm ^rrrcsi ул-.:г.тги;л y yc-qsnpc с.^хгпепялпю асцыцай ссыишытсй этрушурай, nanonuâ прастгрз'-зл p^L-лгмп лгкгт.тт.т тя-гаячае ас дафузЬо i Dap'iparainîï злаинлн фзрглг. гатз глряазяп для
ay3Uiüí¿f£S3Wx i кшкупд^агшх запазы'хазку, изя у грунтах
гизорах. У сваю чаргу лззлыад-тагкпгля зашзьгжзя з'-т^лзтетгла i
шюць "дакех^ую зг^алласг.о
Арэаиы i>2iaia3iíi4io¿x i агазжпюлх с^изы^гпь'яу з^рэзяеггопга ¡-с тс-лт.я тта npaiiíicaacui, дьг i ;ïE.";Gyr:anacizL Так, для галгсы1{ггл!яу-пал!"ог,та!Тзу ^рачтзргпл - розфгаггш ( г&та, рыдзглъ ), рлзмтлтъга ( ftp.77, ) i
icapyKïeubaa ерзааы ( cr»r,¡3p, скход ). Разаргаггля араты лиюха» даа, тры i бальи рпрргсы • Для ргалытых ^хзазау зсаразлэр;ы, ж'празиа, агтрзунм xapairrap ( фюабяль, рз™чы). : Разарзаныя i разлпыя арзазы паигемактгр ргопэдагош» на а^оска кат^а^пл! суСарэапы. Разрывы navix субарзала'я тлут.:ачациз як рзспадзежем ареала, тис i недасхахкогай пызучапаа по ляссгс-:ай сютг.о,! гаворак.
íviOHacevaaru, адказна'пд-м запазычакш, ж правша, ьгаюць два па:кр1;ыя тмпы арзаизу: камгаюты i размьпы. Ка.\и»а!ЯЕЫ араал ( га форме - падкевападобны, ;ср>тлы i úaii), sk прашла, хар'аизрны для больш ncoiux запазычаштау ¡антачтнага хграг<т?р>' (тылу пашчэию, пуц paàyiui-t), хаия магчыг.ал i для даушх запазьгттяу ( мг.та, г^впыр ). Размьпы ( па форме астрауны ) арзал монасглинга сведчыць аб даукзяр ятр _ запазычЕання ( ipzrl ), >иця у наатарых выпадках Х2ра'ггзр.«ал i для новых залзз;,гг^кттяу (тьщ,0айсп1ру%бтцф,гЬ2.,1ь,штяга).
У адвкайх дг' аежушга дысваавага, Msrisy Беяаруи арзал зетга&иагшяу мги;я быць цзлрзтаьш {баихсрт, лоуэх:, паккп ), маргшальгалм ( крушха \ дьжжраым, расадкшъ&г га. ?сЭ.тзрьггсрнг (оср, жпузопв, клады, культа, жхтэрхя, лзщ рэзггхы ). Часксй тгг YpS. супрь;:.иошр днсперспы i ыарпдальны арпшы. Мпргаилыш ароал - захвгьйаяаау мсгаз бяць круговым ( ¿кеты, крушкя, аарда \ падксгаизг-обиьгм ( лань ), Нвукругзьш ( еогср, ръ'.мар ) або лаираяьным, баказым ( бахур, еахгор, зягат, грым&и схаурсихж )_ Ён. мака быпь ратаожьш, архшчт^м , з гп дау ттщпркгашя 'унутрааай' г^рпфа—су'бстрзтваГг з'гвай, у здюешахда якай дзейнгае закон т^т-адЬср^йндао. Алс у большаки шпздкау илрпнзлшы арэал харакхзрны для паграшчпьос звцвычаняяу, яка . а'яуляюцда вышкам бодан гюанЬслежмоуньп кзнпваау.
ЗМет. досеркщьн дгщюпртаам у Егггушпд^пубшхадыях:
ЬСйгаагачиае- аазаашс даета ¡рэка-Дсцгнгкгта гетвджзкгя у карсдазй бакдзускй мгоеУ/' йНяашыа» агдблтвэт;', бедарускзй ■ мовы, дпзрхгуры i ф^тяькязру. Тзз. дал. респ. кгнф.— Гамгль, 1977С 65-68.
21.Оиэбашзсти уптрсЗккгг гргцггасз.н лапшниаав ч русском и безоруалюм я^т-етс // Воссоюешз тупил шцфсрегшда гз> пркадаяшм оЬутгкяя руссжглу языку в усговизх йзпкородргвшыятз бетжпасма Маауиааы. изаферскциа. - Мшязг, 1575. -С. 446-449.
I ЛоахагСЗЕНЭзсш' actcrsm«^ .иггазьгазаглу у безарусих гавгр^зх. Ч мова. -Мйкэе : Вьщ.-ваБДУ шк-УЦкгвыа, 1980,- ВынЗ. - С.41-48.
4v Адагсавхя йжжьпшй лекаж;:'.в белорусских гивсргхУ/ Сгрукгура i pcnsssoK укшжькихгширЬ ¡асучаспсму. cissl ХУ рхзг^йв^псьщдЬлехга'.сэтчш 1шридз.Тез;! дкюкдсЗ LsosuobinsTtu -Жютг.гкр, 1933. -CL220-222.
S". Бёппругтссмкзаьашг даэлагсше Еажсягйствиг. // Совецрнж по вопросам Дааетятаслш и- псюрст явжЬ: Лшпкиазгрдфи на совремсгсжм топе и прешамы Мгж^рСзпслого Е^падсйсгааа в ixrcpii^: азиха'— Ужгород, 1984. Тез. докл. и cooocl -Маска, 1984.-ТЛ-С 199-200.
6. Мюгшзьртпв п лигсичкзще кгшмодгйств^е • в белорусских гааэрзхУ/ Рсп!0!1альныс особезшзсгй восгочишслпгкгибтх язьагов, .unepsyp, фольклора и методы П>: 1пучеи1Е1. Тез. доел. исообаг-Гочйил, 1985. -4.L-CL 184-186.
7. Об греплыхаы. аатйсгг изучения кггухизг.юз в белорусском авыхе. /7 Мездунзрвдшя конффяпдаяCarolina Тез.дскх -В:шыдвс, 1985.-C.2I&-217.
S. Шзашзмь: у беларутатг гааорках. // Есдаруага моаа - Миаас : Выд.-ва 'Уншсрстацка:*, 1986.-Еыа. 14.-С 12-2й
о. Типы са.:знпшсс:з5Й дерглшес: заийлтзвзвзгеазй д=б~рки в белору сспк гезерду. // СповообразсЕзик к ШГуПшатйБнач дерива^'тя-в сласакгазу ззьках. Тез. дохл. П рха. конф. - Гомель, 1986. —4JL - С285-287.
10. Аб лпгвагезгрзфгшым вывучзкш бгяшз&яу у бггкрускх гаюр^ах. // Бедар»-с^гя мова -МЬтск: Выд.-ва 'У1иифсггзэдзк', 198.. - Вып. 15.-С. 11-18.
11. Па-вкмантьпацьы даядаказьсс загшьг-айзиу- М Беяаруасм азаа. — N'Isxn: Взд.-ва'Ундх-рспзтаае', 19SS.-Bbax ld-C 112-121.
12 Об ареальш-типйтагач£сх„м изучешш баттазыов в бкзрухх^йа гоасрах. // Baics-tica-Vilnius: 'MokiiasMm—ХХ1У(1).-С.34-С.
13.Прякгпг>гие квмбктторной метозккй цри кттатгя эдвгпганп да-лтжчтгсй летют в гсвизах. h Hrrnptmaacce ргягпкг ягыетв" к ксгоды гго щучегая. Tea-Mesa ксеф. -Скрптговос, 1988 - Ч. L. - С.176-177.
М.Сгкзгтгическгя "латания тготпмса в ЗглоргукЕях галерах. // Азпуггьгяге пре&емы исторяПЕсгай лгкжка jmm я лнсгпкярфзи вгхясчжетзгжгпкяхтгыкзв. Тез. дсет. Пгаяжюзн. тонф. -Днятреляраизс, 1988.—С S3-S5.
15.Арз2лыа-хргнгл2Ггг:ия х^пггарысгыка палашзмау у Бет^гусгк. кззпзх. // Бсл^русхгз! мяла.—Mîhce: Вид.-® 'Угхегрсггэигае', 1989.-Вып. 17.—С.52-60.
16.С-ггззутЕ2ра'пл!ы пагэпцыяп зглазычанняу . у карсйянх гззоршх // Сззюсбрскетпк и t жядапжпям деривация в сшвгнскпх язьеззх. Тез, докл. Ш тая. каф. -Грссд'А 1939. - Ч.П-С. 87-89.
17. Cassстгегг ссгкенлс ютгс'тмав в скстузстах гспсрск. // Savh eränriis. -T XXXIX, N3-4.-С 409-414. • ' -
18.Сег=гшгчгт2я ззалгециа белорусских дележкж бятлекез. // Кд1Ьсг,та_ Нзучпьге труды вьетигсх учебных зшзэдавй ЛптокгзгЗ ССР- - Вжуяос : Wieras:',
здггеытаап у бел^тускх rsEopznx. // Вгкз АгаззмЗ киук 5ССР. Серия rpsit. - К&св; 1990, №3. - С 97-102.
21 Адаптация баятьтку у бкпруекп гаэтряг. //Бедгрускга Mcçsa. -Minn: -.Выд-^са 'Уигчггпцгзе', 1990.-Вьй. 18.-С. 47-55.
21.Ткзы адзштага! балпвмез в Бгларукжих говерзх. // 3®-знтагсртахян йзьксЬой ■ Тез. дек! псгссяяя. ка-чф. -Pirra, 1950. С- 35-37, •
22Асгаате падзщзмзу у белгрусхях газоркзх, // Рзпнютыагя зсгб;пвзсш уисодмгслззянаах моу. Тзз. дгкл. i пзведя>,:л. -Гс>.-гяк 195Q. - С-101-103.
23.£кгкы ¡етзы ¡нтгмсукгга плхвдпига f Лфйдгп.тх .'/ 'Дьт^лгпмггга i
кугщрз бгартегвй моем'. Тзз. рзш. кздф- — IÇ9J.—C-
24 Лгссттаыя згпззьиида У бвязрусях Р.уп:5:тм àt д^я сту,тг:ту
фгдгдплчпт . ф^т.^тт гтту пз акц ;;стзз i дттгрдтутз'- ^ Гвгдет, 1992-
93с.
зггезкфгпх n^rjpKïx. !! - -Лтос : Выз.-яз 1Г?2. -
E-_2ll9;-C.3rV26.
26. Лгггтакя ггпз&гагай у ггпзр^яс Гсмгяьш'Вйиы. // Геуяддакмнз: Г'га^я дузэуазя кугмурз, тыягаяы, титзяйз. Мзср. гзнф, прыеягчгягЯ В50-годгзо лгггзкяЕга утпг.эдаккяТсмгля. - Гсг.«яь, 1952. - С 65-67.
27. Мгтгфшьгнаыя ззпазычятп»у у игреттых тазеркгс. // Стакз^тт^^тисле i
.згязьпгдагз у сдаг^зкзх f,tcsnx. Ntotp. ГУ psen. пзпф. - Ггед!;^, 1992. С,
43-44.
28. СгеттьягЕа йзггщгрз да^ятх гзттагсгсгау у ггвергк Гс-,;ет.га'!ЫТ1ЬЬ П
irpc™:2H iijyra, ^татуры- Бел^зускгга Палесся. Тзз. ;зкд.- i .
1992--Я: П.-С. 61-Ö.
29. Пгрсзвзагзг сло^у^дгкпе згпззьг{2»ияу у ! сродных ггворках. H Bs.T.pj'C!:^ мет.-Мгяск Выд-га -1993. - Bi¿l20.-С.62-69.
30. Здпгзы'пгпй у i^js^cc koksx. // "Я блпха ctsjo да нгрода_Л Mimp. геггук. чыт,
ЕРгг^'^.'У^ - Гс""^ 1993. -С. 50-52. '
31. Jlasaica ЕЖиецкага паходасанкя у баларукох гагврлах. // Рзгташлыалл асабящасщ мовы, лггаралурьп фильхдору. Тзз. дакл i наведали. У рзсп. хаьф—Гс,\5слд, 1994.-С 1518.
32. Будауичыя тарпаны падамоу1-;ага паход^гадня у бгларуеых гааорках. // Пьгпдгш иар.\:атои:д,й бедарусхай налуковай тзрмни-тога. Мавр. рэсп. кайф. — Гсммь, ¡994. — С. 42,43.
' 33. Запазычааж у гскорках ТураушчьиЕ». // Кггрндха Т\рога:;сго к
оосремсшш обш;хтагшо-кул;.7>р1ш адвль. Mateo. конф.—Гомгл;, 1994. - С. >0-93.
34. Польсш. ,\язуды унты? иа белпрусгая пшоря. // Пер:иыя клвуга^'д «плане, ' прыссгчаныя СНафацсв1чу. Матар. .nací, i павгдзмл. - Гомелд, !955. - С. 40-41.
35- Джека шшамоунага паходзаши у белопусетх народных гаворгззх. - Гсг.тала, 1996.-255 с.
16., Заходы! моуиы упльгу на баларусия газери. // Загвгы. Laaapycxi шегшут казуш i MacíamBi-N«w YorkJ96ó.-M22.-C.99-V 5.
37.1иаа.ма^аая ;ккака у гессраах. Гомапьшчьпал. // Беззсускаа мсбз. - Гомель. 1996. —Выл. 22.—С. 30-37.
38. Аб иекаторых асз^лшасиях функдьзякасаная i ¡vrerraaaj repianiraav у бедздуезлх шюрках. i! Ca"ip)CJva-ii>!.v:íiüias 1рамадсж1-,..ультур:-5аа уз.^илзытк: галсрыл, сучаскаець, ссрсиекпхйл. Матзрыяль; Мд:л;арсл;-:ага 'круглага слала'. Беларуака, № 7. -Mííick, 199G.-C. 124-129.
■ 39. Гебрапх'.ы у баирусых пдорхах. // Праал^ы аду-.гацыд калу». к"_ тьтури БсларускдаПат-хся. Млгар. м!»ир. какф,—Мзлыр, 1996. — Ч. I.-C П6-117.
40. Роля мЬялзуных Kima«ciay у paaiiiíú дг-исгл:л:а са^хаау »ррйдш-дмядскгткА аюзьи.ш jiaDpwns гаьерзк Га>йпьаяыд£ы. //Гсмаа&шчмца: espaad шкулгга. Нар1/.;ь.. Пвыя.-Гсзме.1ь, 1996.-С174-177. _ '
41. Гсршшмы у бирсах даоркзх. // Беларусь паадк Усходзм i Згхэдгм. Проблемы ьшасайанзлыгага, миералпйша i м&гкунгдура-из узегмадзоишя, дмялог.' i ciiiosy. — Ч. IX Ба-ларуека, ЛЬ 6. — Мшсх : Пицыян. ¡ганукоса-гсБетъ. га-пр ¡ыя Ф.Скарыны, 1997.-С 152-158.
42. Тылы пала;пд\;ау у бслар"сах кгроддих сворках. // Беларуск; руска-польс;ди; cyiiacray.;.4.'ú.uae мокшаусгеа i лггарилуразнгустда. Мааэр. ГУ мшкр. каиф. — Ч. LLL BiiBDCK, ¡997.—С. 446-450.
43. ЦщрхЬмы у беларушхгЕродждх гассркзх. И Бсяаруская моза. - Гомель, 1997. -Вып. 23. —С.32 - 39.
44 ívíe'радапчнай лскейса irauaMoyiia.-a пахгдзаддд; у народных гаверхах. //'Скарьша i ниш час'.Магор. П рэсд. канф. - Гомель, 1997. С " i-75.
45. Назаы аесб балхыйскага. паходасазы у беааруешх гааорках. // П назукоаыя чьпат;!, пр£.:сьсь5аяьи СЛекр;ла.:а1чу. Млор. дакя. i падедамл. - Гомель, 1997. - С. 6 ¡ то4.
46. Ibi ашальныя надшпзхы у гаюргах Гомгяьс.'чы!1Ы. И Чарнооыль ¡ духоуная андчьшабй,т^ус>1цаь1ародатоз.д0етл11айс^ 1997.-С. 13-15.
РЭ2ЮМЕ
Станкев^ Александра Аляксаядраупа Лехсгка тыамяупяга пахи'дзкания у белоруска: парадных гаеорках
Запазычанш, шшамоу.чая лекака, ¡нфшьтргцш, этымон, лехачны экв1валент, мова-крыпща, мова-рзцэптгр, мова-пасрэднпи, фгрмалькая i се-маггтычная адаптация, лекспса-фанстычнае i карфалапчнае ЕарЧразанне, слозз^твзральны патэкцыял, полшемаптыззцыя, тмпы семантччнай дзрывацьи, агулшапгрэдкыя, м!ждыялектккгя i лакальнадыялекткыя тыпы ¡ншамоунгй лексш.
Дысертацыя уяулле сабой першы у беларусгам могазнаустве гопыт комплексната манаграф]чкага ашсапня дыжлектдай лексш шшгмоунага пахсджакня. Мзта даследаваття •— пзказаць.' асноуныя закзиамернасщ запазычвания i адалтацьп ¡ншамоунай л?кмю у вародных гаворках.
AcHoyiibiMi метадам1 даследаванпя з'ясшся ал ¡сальны i супастз^дялыш, у якасц1 дапаможных выкарыстоувалшя статыстычны, - камбшатарны • 1 лшгвагеаграф5чны приёмы ана.лзу лексто. .
Дысертацыя змяшчае разнапланавае гптаяне дыяяектных запазычанняу -ix генетычнуго. храпа лапчпую, лекика-тэматычнуга, структурна-тыпалзпчнуго i арзалытуго характар-лстыку. У рабоце таксама. пызнзчаиы асноуныя спосзбы ' адаптапьп згпззычанпяу, выдзелсны галоуныя фактзры, ягая абумойтааюць ступень aciMLimui шшамоунай лексш, специфику яе засваення у народных гапорхах.
Упгршкню пры анал!зе гашамоунай лексш выкзрыстапа кгхт'ютприая прдграмэ (мовз Fox Pro 20), якая дазвслша устанавщь асноуныя статыетычиыя заканамернасщ у характарыстыхах заназычанклу i па асно?": пряеачь!нь ас: aiieacni загтаенпя, функцыякавакня .i адаптацьп шшакоунзй лекС1к5 у белгрусюх гтшоркпх. 3 дапамогай камбшаторнай. метод WKi auaniay семантычнай структуры запазычанняу паказаны унУгРакы мехашзм ix семантычнгй эвалюцьп. Новой з'яуляецца таксама. арэальна-тыпалапчнзя характарыстыка запазычанняу.
Вынт двследавакня могуць выкарыстоувацца як пры навукевай ¡нтэрпрэтзцьн' стстэмпых улаешвзсцей лекачных адзшак, так i у прэаэес практычнага засваення пэуных лшгшстычных навыка^ i уменняу.
РЕЗЮМЕ
Станкевич Александра Александровна Лексика иноязычного npcucxosicdantm с белорусских парадных ¿asspax
Заимствования, иноязычная лексика, кпф'иьтрацип, этимон. лексический эквивалент, язык-неточных, язык-рзаептор, язык-посредплк, формальная и семантическая адаптация, лехсжсо-фонетичгское и морфологическое варьировх ке, -слогсобразохетелькый потенциал, полксемантизаиия. типы семантической дгрнаашш, общенародные, междиалектные и локальнсдиалсктныг тнды кколзычкой лексики.
Диссертация прздстоЕДЯЗг собой первый в белорусском ядыхозкашгл опыт комплексного моногрофичгсхого описания дасдактыэ"' лгхс;;::;! ипояз:-г<псго проксхоздгния. Цел» ассдсдокио» - пекдз^ть' основные закономерности запметвовги"«1я ¡i адаптация анеззачкеа яекемчи; с ндродлых гоасрах. Основными истода:-iu иелгаовзнмя явились ошкжгльиый и соаостгаатгльккй, в качестве вспомогательных Ьрнкккгсясь статлстическ: й, комбинаторный и дингвогеографический приёмы алалтега лексики.
Диссер-.ацяа содержит разноплановое описание диалгкткых заимсгпованпГ: - их генетическую, хрснодсгачес^то, лкхихо-т^ат'геескуто, структурно-тпполагичесхуго и лынгаэгеографичсстгугэ характерлстз.'ху. . В работе т-.кжг определены основные способы адаптации занмстЕОвгнкй, выделены главные факторы, опредгляюпвте степень ассимиляции иноязычной лексики, специфику её осаогзшя.в нарядных говорах.
. Впервые при анализе иноязычной лексики использована компьютерная программа (язык Fox Pro 20), позволявшая установить основные статистические закономерности а характеристиках заимствований н на их основе проследить особенности усвоения, функционировал.;!,! и адаптации иноязычной лексика в белорусских roisopax. С помощью комбинаторной методики анализа семантической структуры заимствований показан внутренний механизм их семантической --вгушопии. Новой является также ареально-типологичесхая характеристика заимствований.
Результаты исследоаарчя могут использоваться как при научной интерпретации системных свойств лексических единиц, tuií и в процессе практического усвоения определенных лингвистических навыков и умений.