автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Лексика тагновского говора

Текст диссертации на тему "Лексика тагновского говора"



На правах рукописи

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ

ТАДЖИКИСТАН

ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ имени С. АЙНЙ

104.20 0.9 0 5 0 34 *

ГАДОЕВ НУРХОН ЛЕКСИКА ТАГНОВСКОГО ГОВОРА (из группы юго-восточных говоров кулябского диалекта)

10.02.22- языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки Австралии (таджикский язык)

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: Исмоилов Шамсулло - доктор филологических наук, профессор

ДУШАНБЕ - 2009

Ба хукми дастнавис

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХ,УРИИ ТОЧ.ИКИСТОН ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ ОМУЗГОРИИ ТОЧИКИСТОН ба номи С.АЙНЙ

ГАДОЕВ НУРХОН ЛЕКСИКАИ ЛАХДАИ ТАГНОВ (аз гурухи лах,чах,ои чануби п ¡арки и Кулоб)

10.02.22 забонх,ои халцхои мамолики хоричи Аврупо, Осиё, Африко, бумиёни Амрико ва Австролиё (забони тоники)

Рисола барои дарёфти дарачаи илмии номзади илми филология аз руи

ихтисоси

Ро^бари илмй: Ш. Исмоилов - доктори илми филология, профессор

ДУШАНБЕ-2009

МУНДАРИ^А

Мукаддима---------------------------------------------------------------------------------4

Гузориши масъала----------------------------------------------------------------------- 4

Худуди интишори чугрофии гуйиши Тагнов-------------------------------------5

Зарурияти интихоби мавзуъ-----------------------------------------------------------7

Дарачаи омузиши мавзуъ--------------------------------------------------------------8

Ахамияти ил ми ю амалии мавзуъ----------------------------------------------------10

БОБИ I

Таркиби лугавии лахчаи Тагнов --------------------------------------------------17

Калимахои умумиточикй--------------------------------------------------------------20

Калимахои лахчанй (диалектизмхои лексики)-----------------------------------23

Диалектизмхои лексикии пурра------------------------------------------------------28

Диалектизмхои лексикии нопурра--------------------------------------------------39

Ташаккули таърихии лексикаи лахчаи Тагнов----------------------------------42

Калимахои ицтибосй--------------------------------------------------------------------48

Калимахои арабй-------------------------------------------------------------------------50

Калимах,ои гурки - узбеки-------------------------------------------------------------52

Калимахои русй - байналмилалй----------------------------------------------------55

1\аба] хои лугавй - маъноии лексикаи лахчаи Тагнов-------------------------59

Синонимх«---------------------------------------------------------------------------------60

Синонимхои феъл------------------------------------------------------------------------66

Синонимхои зарф------------------------------------------------------------------------68

Антонимхо-------------------------------------------------------------------------------- 70

Омонимхо----------------------------------------------------------------------------------73

Калимахои сермаъно------------------------------------------------------------------ 80

БОБИ II

Таснифоти мавзуии лексикаи лахчаи Тагнов------------------------------------86

Калима ва истилоххое, ки ба сохтмони хона, хавлй ва

хочагП вобастаанд-----------------------------------------------------------------------87

Калима ва истилоххои ифодакунандаи номи ашё ва--------------------------90

асбобхои рузгор-------------------------------------------------------------------------91

Вожахои соха и касбу хунар ва шугл------------------------------------------------93

Номи либос ва либосворихо----------------------------------------------------------94

Номи асбобхои зебу зиннати заной-------------------------------------------------95

Номи узвхои бадани инсон------------------------------------------------------------95

Номи хуроку хурокворихо-------------------------------------------------------------96

Истилохоти хешутаборй---------------------------------------------------------------97

Номи олотхои мехнат-----------------------------------------------------------------101

Истилохоти кишоварзй---------------------------------------------------------------102

Вожахои ифодагари урфу одат-----------------------------------------------------103

Номи бозихо ва мафхумхои ба он алокаманд----------------------------------106

Номи асбобу анчоми кудак ва гахвора-------------------------------------------107

Истилохоте, к и ба нон ва навъхои он марбутанд-----------------------------108

Номи асбобхои сохаи шикор-------------------------------------------------------109

Номи осиёб ва кисматхои он-------------------------------------------------------109

Вохидхои лугавии сохаи намадрезй----------------------------------------------111

Калимахои сохаи ресандагй---------------------------------------------------------112

Калима ва мафхумхои сохаи равганкашй---------------------------------------112

Истилохоти кулолгарй---------------------------------------------------------------113

Истилохоти охангари ва ох,анрезй-----------------------------------------------115

Номи пойафзол--------------------------------------------------------------------------116

Истилохоти сохаи кирмакпарварй-------------------------------------------------117

Номи асбобхон мусицй----------------------------------------------------------------118

Номи аргамчинхо-----------------------------------------------------------------------119

Ис гилохотн сохаи богдорй ва зироаткорй-------------------------------------119

Номи парранда, хазанда ва хашаротхо.---------------------------------------- 121

Номи хаинонот ва мафхумхои ба он алокаманд------------------------------123

Номи беморихо ва вожахои ба он алокаманд----------------------------------126

Номи гиёххо------------------------------------------------------------------------------127

Вожахои ифодагари ходисахои табиаг-------------------------------------------129

Калимахои сифат-----------------------------------------------------------------------129

Вожахои феъл----------------------------------------------------------------------------133

Калимахои зарф-------------------------------------------------------------------------138

Хулоса-------------------------------------------------------------------------------------142

Адабиёт-----------------------------------------------------------------------------------147

МУКАДДИМА

ГУЗОРИШИ МАСЪАЛА

Шева ва лахнахои забони тоники яке аз манбаъхои асосии инкишофи таркиби лугавии забони адабии тоник ба шумор мераванд.

Лексикаи лахнахои махаллй бо хаёт ва таърихи халки тоник иртиботи

t

ногусастанй дорад. Дар раванди тарак;ь;иёт ва пешрафти номеа шева ва лахнахо муваффакият ва комёбихои ба даст овардаи мардумро дар худ инъикос менамоянд.

Лугати лахнаи забони тоники хазинаеро мемонад, ки пур аз дурдонахои ночида мебошад. Вазифаи хар як олим ва мухаккик:у забоншинос аз он иборат аст, ки он дурдонахоро намъоварй намуда ба ихтиёри лугати фаъоли забонамон супорад. Ба ин маънй захираи лугати шеваю лахнахои забони тоники дар давоми солхои дароз гун шуда, вазъияти имрузаи вай махсули хамаи даврахои таърихии ташаккули миллати тоник ба шумор меравад.

Х,ар як мархилаи тараккиёти номеа дар забони зиндаи халц накши худро мегузорад. Ин аст, ки таркиби лугавии лахнахои забони тоникй нихоят бой ва гуногунранг мебошад. Бо вунуди ин то солкой наздик лексикаи лахнахои забони тоникй мавриди омузиши васеъ карор нагирифта буд.

Мух,ащ<ики варзида B.C. Расторгуева кайд мекунад, ки шеваю лахнахои забони тоникиро ба тарной муцоиса омухтан аз фонда холй нест. Х,оло дар ин соха асархои зиёди илмй- тадкик;отй офарида шудаанд. Вале бояд кайд кард, ки танхо сохаи фонетика ва морфология мавриди таджик карор гирифтаасту халос. Асари тадкикотие, ки дар сохаи лексика таълиф шуда бошад, нихоят кам аст. Аз ин ру, у нихоят кам омухта шудани лексикаи лахнахои забони тоникиро нуксони илми шевашиносй цаламдод мекунад (101,14).

В.С.Расторгуева дар чилди ианчуми «Очеркхо дойр ба диалектологияи точик», ки мохияти лексикографй дорад, лахчахои шимоли гарбиро ба риштаи таджик; кашида, дар бораи вожахои ин лахчахо ацидахои чолиб баён намуда, харчи тезтар чамъоварй намудани ин хазинаро такозои замон мешуморад (94, 250).

Аз олимопи точик нахустин шахсе, ки тадкикоти худро ба сохаи лексикаи лахча бахшидааст, Т.Максудов ба шумор меравад. Вай дар бораи лексика ва фразеологияи лахчахои точикони Исфара тадкикоте анчом дод (62, 197). Е. Чураев бошад кори илмии худро ба омузиши лексикаи лахчаи чаиуби забоии точикй бахшид (41, 201). Дар бораи лексикаи лахчахои К^аротегин Ш. Исмоилов рисолаи пурарзиш офарид (98, 24). Албатта, ин асархои номбурда аз бахр катраеро мемонанд.

Чи хеле ки тазаккур додем, лахчахои шимол, шимоли гарбй, инчунин точикони бурунмарзии мо низ то андозае мавриди тахкику омузиш карор ёфта бошанд хам, дойр ба лексикаи лахчахои чанубй, алалхусус чануби Кулоб то хол мухаккикон ва олимопи шевашинос хомуш буда, чизе иншо накардаанд. Х,ол он ки ин лахчахо аз вожахои кадимй, архаистй, ки дар онхо тарзи зиндагй, расму оин, анъана, урфу одат, хулоса, таърихи он тачассум ёфтаанд, саршор аст. Онхоро чамъоварй намуда, яклухт дар шакли як рисола дастраси умум гардонида, ба ин восита ба таъриху этнографияи мардуми диёри худ аз наздик шинос шудан боиси ифтихор аст.

Барои хамин хам, мо карор додем, ки ба омузиш ва тахкики лексикаи лахчаи Тагнов (аз гурухи лахчахои чануби шаркии Кулоб), ки дар шевашиносии точик алхол омухта нашудааст, машгул шавем.

ХХДУДИ ИНТИШОРИ ^УГРОФИИ ГУЙИШИ ТАГНОВ

Водии Тагнов дар чанубу шаркии минтакаи Кулоби вилояти Хатлон вокеъ аст. Куххои осмонбуси Мулк ва Чумашу аз тарафи Шарк, теппахои баланде бо номи Банд аз тарафи Еарб ин водиро ихота кардаанд.

Аз шимол бо Даштичум аз чануб ва шарк ба Ч,умхурии Исломии Афгонистон хамсархад мебошад. Х,атто цишлоци Ховун, ки дар сорили дарёи Панч вок;еъ асту дар марзи чумхурии Афгонистон чойгир аст, дар гузашта ба водии Тагнов дохил буд. Гуфтори сокинони он аз лахчаи Тагнов фарке надорад.

Мардуми Тагнов бо лахни шевои худ дар цаламраваш харф мезананд, ки гуйиши онхо ба хусусиятхои фардии худ аз лахчахои дигари чануби Кулоб тафовут дорад. Дар водии Тагнов дехахои зерин вокеанд: Офтобзамин (Афтовзъмин), Анчиров, Бузихам, Арзанчй (Арзъчй), Ралчак, Говхур, Гайдара (Рундара), Дараи Бед, Ивалк, Иштел, Касрук, Касмарг, Кишти Боло, Кишти поён, Порвор, Ёл, Мулёв, Новачиён (Новачун), Речов, Руботингаки боло, Руботингаки поён, Сари Fop, Сари Магзор, Кари Мазор, Съфедсанг, Сиюн, Амринг, Хирманчо, Чъск, Шохон (Шовун), Шуробдара, Асптоз, Магзорак, Пашадара, Тагнов, Ангурбог, Съфедов, Киштиё ва гайрахо.

Бояд гуфт, ки чанде аз дехоти баъдй дар цаламрави минтакаи Кулоб, нохияи Мирсаид Алии Х,амадонй вокеанд. Як к;исми ахолии Тагнов мухочир шуда дар маркази шахри Кулоб, дар нохияхои Фархору Восеъ низ умр ба cap мебаранд. Забони зиндаи онхо аз лахчаи тагновихое, ки дар марзи ачдодй зиндагй мекунанд, андаке фарк мекунад ва дар он таъсири забони адабй ва лахчахои шимоли Кулоб эхсос карда мешавад.

Х,амаи махалхои водии Тагнов, ки зикрашон дар боло рафт, пештар дар ихтиёри ду шурои цишлок; - Хирманчо ва Ёл царор доштанд ва онхо тобеи собик; нохияи Даштичум буданд.

Х,аминро хам бояд тазаккур дод, ки лахчахои Тагнов ва Даштичум аз чихати лексика ва грамматика хам умумият ва хам то андозае тафовут доранд. Дар бораи лахчаи Даштичум ва хусусиятхои хоси он В. Яблонская мацолае ба табъ расондааст, ки дар он муаллиф бештар ба

хусусиятхои фонетики ва грамматикии ин лахча диктат додаст (157, 2328).

Соли 1957 нохияи Даштичум бо карори махсуси хукумати чумхурй бархам дода шуд, ва ахолии он ба нохияхои Хамадонию Фархор кучонда шуданд.

Х,оло дар нохияи Мирсаид Алиии Хдмадонй дехае бо номи Тагнов вокеъ аст, ки дар он хамон тагновихои аз кухистон мухочиршуда зиндагй доранд. Ин деха такрибан 500 хонавода буда, ахолии он иборат аз ду хазор нафар мебошад.

Тахминан аз солхои 90-уми асри гузашта cap карда мардуми тагновие, ки дар нохияхои Кулобу Х,амадонй ва Фархор сокин буданд, як цисмашон боз ба ватани бобоии худ баргаштанд.

Дехахои Порвор, Ёл, Сари Намак, Сари Магзор, Миначубор, Новачун, Кишт, Хирманчо, Шовун, Мулёв, Сари Fop ва г. аз сари нав обод шуданд.

Мардуми тагновй, ки дар навохии Кулоб, Х,амадонй, Фархор зиндагй мекунанд, лахчаашон андаке бошад, хам аз лахчаи мардуми Тагновй кухистон фарк мекунанд.

Мо дар ин тадк;ик;оти худ ба лахчаи мардуми кухистон такя мекунем, чунки вай бо хусусияти худ аз дигар лахчахои чануби Кулоб тафовут дорад. Ин тафовут бештар ба сохаи лексика-грамматика хос мебошад.

ЗАРУРИЯТИ ИНТИХОБИ МАВЗУЪ

Дар шароити имрузаи тарацциёти шевашиносии точик пурра ва хаматарафа омухтани лексикаи лахчахо айни муддаост. Бинобар ин мо зарур донистем, ки лексикаи лахчаи Тагновро омухта, дар шакли як рисола комил дастраси умум гардонем.

В.С.Расторгуева шевахои чанубии забони точикиро ба чор лахча так;сим менамояд: 1) Лахчаи ь;аротегинй. 2) Лахчаи кулобй. 3) Лахчаи

рогй. 4) Лахчаи бадахшонй. Х,ар як гурух боз ба гурухчахо тацсим карда шудаанд (101, 37).

Мухак;ь;ики лахчахои шимоли Кулоб Р.Л.Неменова лахчаи Кулобро ба гурухи шимолй ва чанубй чудо мекунад. Аз чумла, у менависад: «Аломатхои хоси лахчаи чанубй дар лахчаи Давлатобод, ки дар Шурой дехоти Кодараи нохияи Шуробод вок;еъ гардидааст ва лахчаи Тагнов, ки дар чанубй нохияи Даштичум дар шурои дехоти Ёл ва Хирманчо доман пахн кардааст, ба мушохида мерасад» (84, 48).

Дар асари минбаъдааш у лахчаи Тагновро, ки дар шохаи чанубй мавцеи асосиро ишгол мекунад, лахчаи чанубй Кулоб арзёбй мекунад: «Тадкици муносибати лахчавии шохаи Шимоли Кулоб бо чанубй Кулоб муцаррар намуд, ки шохаи дуюм - чанубй Кулоб (Тагнов) бо аломатхои махсуси худ ба шохаи якум каробат дошта дар якчоягй гурухи шевахои Кулобро ташкил медиханд» (89, 21).

Лексикаи лахчаи Тагнов дар к;атори дигар лахчахои забони точикй, ки дар мубодилаи афкор, муносибат ва муоширати одамон хизмат мекунад, хамчун вохиди устувори таркиби лугавй зимни ба вучуд омадани калимахои нав дар забони адабй заминаи асосй ба шумор мераванд.

Аз ин ру, хаматарафа ва дуруст таджик; намудани лексикаи лахчаи Тагнов дар халли бисёр масъалахои шевашиносй ёрй мерасонад. Зарурияти омузиши ин мавзуъ боз дар он аст, ки то хол дари хазинаи пур аз ганчи лахчаи Тагновро касе ба руи оммаи васеи хонандагон накушодааст. Аз ин ру, боз намудани дари ин хазина, ба ак;идаи мо, як кори хайр хисоб меёбад. Ин кор дар омузиши лахчаи Тагнов ивдоми аввалин хохад буд.

ДАРА^АИ ОМУЗИШИ ИН МАВЗУЪ

Аввалин касе,ки дар бораи лахчаи Тагнов маълумот додаст, Ю.И.Богорад мебошад. Вай дар асари тадкицотиаш «Лахчаи Роги забони

тоники» (14, 195) дар бораи хусусияти фонетикию грамматикии лахчаи Рог рисолаи номзадй химоя намудааст. Дар ин асар муаллиф лахчаи Рогро бо гуйиши Тагнов мукоиса намуда умумият ва фаркияти онхоро нишон дода, дар бораи лексикаи он низ чо-чо маълумот додааст.

Баъдтар у ин маълумоти худро дар бораи лахчаи Тагнов андаке васеъ намудааст ва онро чун як лахчаи мустак;ил дар системаи шеваи чануби забони точикй эътироф кардааст (17, 95). Вай дар асараш «Южно-кулябские говоры» баъзе калима ва вохидхои лугавиро истифода кардааст, ки на танхо дар лахчаи Тагнов, балки дар дигар лахчахои чануби Кулоб мавриди истифода карор надоранд. Масалан, калимаи «тамун» ва «нат»-ро ба лахчаи Тагнов нисбат дода, онро ифодагари ороишоти занона каламдод намудааст, вале мардуми водии Тагноб ба чунин вохидхои лугавй сарфахм намераванд.

Неменова P.JI. дар асари худ «Кулябские говоры таджикского языка» (северная группа) ба гуфтахои Богорад Ю.И. истинод карда дар бораи умумият ва тафовути лахчаи Тагнов, Рог ва дигар лахчахои чануби Кулоб маълумоти мухтасар дода, фикру акидаи худро ба таври фишурда изхор доштааст (89, 48).

Дар боби «Лексика»-и рисолаи Р.Л.Неменова ва F. Ч,ураев «Шеваи чануби забони точикй» ч.1, ки ин боб ба калами F.Mypaee тааллук дорад, дар бораи лахчаи Тагнов чо-чо маълумот дода шудааст ва чун намуна аз ин лахча муаллиф вохидхои лугавии зиёдеро ба кайд гирифтааст (89,23).

Расторгуева B.C. дар «Очеркхо...» дар бораи лахчаи чануби Кулоб мулохиза ронда аз лахчаи Тагнов ёдоварй менамояд (100, 83).

М.Эшниёзов дар «Диалектиологияи точик» (156, 193), «Лексикаи шевахои точикй» аз лахчаи Тагнов вохидхои лексикии зиёдеро тавзех додааст, ки аксари онхо бозгуи хакикат нестанд. Масалан, вай вожаи «плох»-ро хоси лахчаи Тагнов номида, онро чунин шарх додааст: «плох - чангара, шаттох» (с. 91) Х,ол он ки ин калима тамоман маънои дигар дорад, яъне нокора, танбал. Ё ин ки калимаи «каплък» дар мавзеи

Тагнов маъмул нест, вале муаллиф вайро моли лахчаи Тагнов медонад ва rçoiuyrçiï чубин тавзех медихад (с.78). Дар хакикат вожаи «балък» аз Тагнов аст, вале вай нодуруст шарх дода шудааст. Ин калима на «бародари калон», балки «бародари хурдй»-ро ифода мекунад. Чунин мисолхо зиёданд: Балък-та бозй бъдорун_(П).

Асари дигаре, ки дар он ба лахчаи Тагнов таваччух. зохир карда шудааст «Лугати шевахои забони точикй» ч.1 ба шумор меравад. Ин лугати аввалин ва тачрибаи нахустин дар шарху тавзехи вохидхои лугавии лахчахои чануби забони точикй аст (56, 287). Дар ин лугат аз лахчаи Тагнов мисли дигар лахчахои чанубй калимахои фаровоне шарху эзох ёфтаанд. Инчунин бонд ёдовар шуд, ки дар чилди панчуми «Шеваи чанубии забони точикй» (тартибдиханда Ч,. Мурватов), ки танхо аз матн ва наклу ривоятхо иборат аст, маводи фаровоне аз лахчаи Тагнов оварда шудааст (77, 330).

Чунон ки мебинем, ба гайр аз цайдхои чузъй оид ба лексикаи лахчаи Тагнов то хол асари махсуси тадкикотй, ки тамоми чузъиёти лугати онро фаро шрифта бошад, ба майдон наомадааст. Х,амин пахлуи масъала водор сохт, ки мо лексикаи лахчаи Тагновро, ки бо як ь;атор хусусиятхои худ аз дигар лахчахои чанубй фарк; мекунад, мавриди таджики яклухт карор дихем.

А^АМИЯТИ ИЛМИЮ АМАЛИИ МАВЗУЪ То хол бисёр лахчахои чануби забони точикй, ки дар хамсоягй бо чумхурии Афгонистон к;арор доранд, аз чумлаи лахчаи Давлатобод (дехдх,ои Саричашма, Чагам, Ч,илга, Догистон, Шуробод, Хочагалтун, Харкорун ва г.), ки хусусиятхои ба худ хос доранд, мавриди омузиш rçapop нагирифтааст.

Ба омузиши хаматарафа ва дацик; фаро гирифтани хама гуна хусусиятхои лексикиву грамматикии лах,чаи Тагнов дар илми шевашиносии точик ахамияти калони илмй - амалиро бархурдор аст. Ин

лахча мисли дигар лахчахои чанубй хусусияти гузарандагй ва фардй дорад. Х,оло зарур медонем, ки дар ин но баъзе онхоро нишон дихем: 1.Пеш аз хама да�