автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Лексико-грамматические особенности шугнанских пословиц и поговорок

Текст диссертации на тему "Лексико-грамматические особенности шугнанских пословиц и поговорок"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ

ТАДЖИКИСТАН ХОРОГСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ М. НАЗАРШОЕВА

На правах рукописи

2Б583 -

Алихонова Сайёрамо Тиллохоновна

Лексико-грамматические особенности шугнанских пословиц и поговорок

Специальность: 10.02.22- Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (памирские языки: шугнанский язык)

Диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Юсуфбеков Ш.П.

Душанбе-2006

л

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ^УМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН ДОНИШГО^И ДАВЛАТИИ ХОРУР БА НОМИ

М. НАЗАРШОЕВ

•лг / Ба $укми дастнавис

Алихонова Сайёрамо Тиллохоновна

Хусусият^ои лексики-грамматикии зарбулмасал ва

мацолдои шурнонй

Ихтисос: 10.02.22- Забон^ои халвой мамолики хори^и Аврупо, Осиё, Афри^о, ахолии бумии Амри^о ва Австралия (забон^ои помири: забони шугнонй)

Рисола

барои дарёфти дара^аи илмии номзади илми филология

Ро^бари илми:

доктори илми филология,

профессор Юсуфбеков Ш.П.

Душанбе -2006

г

Му^аддима ......................................................................3-11

Боби 1. Тах^шли тематики ва лексикй-семантикии зарбулмасалу ма^олз^ои забони шурнонй

1.1. Та^лили зарбулмасалу ма^ол^о аз руи замон..............................12-17

1.2. Таснифоти ареалии зарбулмасалу ма^ол^о.................................17-19

1.2.1 .Зарбулмасалу ма^ол^ои но^ияи Шугнон...................................19-22

1.3 Таснифи лексикии зарбулмасалу ма^ол^о аз руи

баромади и^тимои.....................................................................22-24

1.4. Ифодаёбии хусусият^ои ахло^и инсонй дар лексикаи

зарбулмасалу ма^ол^о...............................................................24-28

1.5.1.Инъикоси та^рибаи ме^натии хал^ дар лексикаи

зарбулмасалу ма^ол^о................................................................28-29

1.5.2.Инъикоси тазод^ои и^тимоии лексикаи

зарбулмасалу ма^ол^о.................................................................30

1.6 Ономастика дар зарбулмасалу ма^ол^.о.....................................31-33

1.6.1. Корбурди топоним^о дар зарбулмасалу ма^ол^о........................33-36

1.6.2.Этнонимия........................................................................36-37

1.7. Зарбулмасалу ма^ол^ое, ки дар он^о номи ^айвонот

ифода ёфтааст.........................................................................37-41

1.8. Лугату истило^оти марбут ба дину маз^аб дар

зарбулмасалу ма^ол^о...............................................................41-42

1.9. Инъикоси номи ^ирм^ои осмонй ва истило^оти ну^ум

дар зарбулмасалу ма^ол^о...........................................................42-43

1.10. Истеъмоли лурат ва истило^оти хешу табори ва пайвандй

дар зарбулмасалу ма^ол^о.........................................................43-45

1.11. Зарбулмасалу ма^ол^ое, ки дар ohjjo калима^ои

марбут ба аъзо^ои бадан истифода шудаанд................................45-48

ъ

Боби 2.1^абат^ои луравии зарбулмасалу ма^ол^о

2.1. Калима^о ва ибора^ои и^тибосй дар

зарбулмасалу ма^ол^о..............................................................49-50

2.1.2. Калима^ои арабй............................................................51-53

2.1.3.Калима^ои турки..............................................................53-54

2.1.4.Калима^ои русй................................................................54-56

2.2.1. Антоним^о дар зарбулмасалу ма^ол^ои забони шурнонй............56-59

2.3. Ь^абат^ои забонии зарбулмасалу ма^ол^о...................................59-60

2.3.1 Зарбулмасалу ма^ол^ое, ки ба забони ма^алли ( шурнонй)

э^од шудаанд...........................................................................60-62

2.3.2. Зарбулмасалу ма^ол^ои шурнонй, ки дар дигар забон^ои помири муродиф надоранд......................................................................62-64

2.3.3. Зарбулмасалу ма^ол^ои шурнонй, ки дар дигар забон^ои помири ва

тоники муодили худро доранд......................................................65-69

2.3.4 Зарбулмасалу ма^ол^ои забони тоники, ки дар забони шурнонй

истифода бурда мешаванд...........................................................69-74

Боби 3. Таснифоти грамматикии зарбулмасалу ма^ол^ои шурнонй ЗЛ.Хусусият^ои морфологии зарбулмасалу ма^ол^о..............................75

3.1.1.Исм.Категорияи ^инсият......................................................75-81

3.1.2.^амъбандии исм дар зарбулмасалу ма^ол^о..............................81-83

3.2.Сифа т.................................................................................83-84

3.2.1.Сифат^ои ифодакунандаи хусусият^ои исм^ои райришахс............84-88

3.2.2.Сифат^ои сохта..................................................................88-89

3.2.3.Сифат^ои мураккаб............................................................89

3.3.1. Шумора...........................................................................88-91

3.4.Феъ л..................................................................................91-92

3.4.1.3амони гузаштаи феъл.........................................................92-94

3.4.2. Замони ^озираи феъл...........................................................94

3.4.3. Замони ^озираи давомдори феъл............................................94-95

3.5Донишин.............................................................................95-97

3.6. Ху су снятии синтаксисии зарбулмасалу

ма^ол^ои забони шугнонй.........................................................98-99

3.6.1.Зарбулмасалу ма^ол^ое, ки ба шакли ^умла^ои яктаркибаи муайяншахс

баён шудаанд........................................................................100-101

3.6.2. Зарбулмасалу ма^ол^ое, ки ба шакли ^умла^ои дутаркиба истеъмол шудаанд...............................................................................100-103

3.7. Таснифи зарбулмасалу ма^ол^ои забони шугнонй аз руи о^анги талаффуз...............................................................................103-105

3.8.Мав^еи ^умла^ои мураккаб дар зарбулмасалу ма^ол^ои забони

шугнонй...............................................................................105

3.8.1.Зарбулмасалу ма^ол^ое, ки аз ^умлаи мураккаби пайваст таркиб

ёфтаанд..............................................................................105-107

3.8.2Л£умлаи мураккаби тобеъ...................................................107-109

Хулоса.................................................................................110-112

Замима:

Фе^ристи зарбулмасалу маь^ол^ои шурнонй..........................113-142

Адабиёти истифодашуда..................................................143-151

МУЗДЦДИМА

Зарбулмасалу мацол^о аз чумлаи чинс^ои адабии э^одиёти бадеии шифо^ии халк; буда, дар он^о муносибат^ои таърихй, даёти моддию маънавй, унсур^ои фар^анги халк; инъикос шудаанд. Зарбулмасал^о хусусияту дара^аи фа^миш, бинишу дониш, ^а^онфа^мию ча^онбинй, дарки бадеии ^одиса^ои зиндагй, цобилияти зе^нию тафаккури бадеии ин ё он халцро инъикос мекунанд. Дар баробари ин зарбулмасалу мацол^о хусусият^ои забони халцро таърихан дар худ инъкос намуда, аз ин ру дар пажу^иши забон ^амчун маводи лингвистй а^амияти бузургеро доро мебошанд. Дар тули таърих забони гуфтугуй, махсусан, забон^ои бехати ба тагйироти фонетикй, лексикию семантикй дучор шуда, як цатор калима^о аз байн мераванд ва калима^ои нав пайдо мешаванд, маънои бархе аз калима^о тагйир меёбад. Та^лилу таадив; ва омузиши зарбулмасалу мацол^о аз ниго^и забоншиносй барои омузиши забони гуфтугуй, таздици инъикоси расму русум, таъриху э^оди мардумй ва ^иссиёту кайфияти халк; а^амияти назариявию амалй дорад.

Рисолаи мазкур ба та^лилу таздици зарбулмасалу мацол^ои шугнонй аз нуцтаи назари забоншиносй бахшида мешавад.

Навоварй ва а^амияти актуалии рисола. Таадици забоншиносии зарбулмасалу мацол^ои шугнонй барои амик;тар омухтани забони шугнонй а^амияти калон дорад, зеро дар зарбулмасалу мацол^о табиат, зебой ва ^илои забон хубтар инъикос меёбад. Аз назари лугавй зарбулмасалу мацол^о гуру^и гуногуни семантикй ва цабат^ои гуногуни лексикиро дар бар гирифтаанд. Дар зарбулмасалу мацол^о ибора^ои рехта, цолаб^ои гуногуни Чумла^ои содда ва мураккаб бо тобиш^ои нозуки маъной ва грамматикй ба кор бурда шудаанд. Аз ин ру, омузиши хусусият^ои лугавй ва грамматикии зарбулмасалу мацол^о барои ами^тар омухтани та^аввул ва инкишофи лугат, сарфу нав^и забонй кумаки калон мерасонад. Аз тарафи дигар аз ниго^и забоншиносй таздиц намудани зарбулмасалу мацол^о метавонад ба баъзе

па^лу^ои норавшани инкишофу густариши забон ва сабку хусусият^ои ин жанри фолклорй равшанй андозад.

К>онуният^ои таърихй ва раванд^ои инкишофи забонро бе омузиши пурра ва тасвири системавии хусусият^ои забонии зарбулмасал ва мацол^о, ки дар худ меъёр^ои лексикй, грамматики ва семантикию услубии забонро та^ассум кардаанд, муайян намудан аз имкон берун аст.

Аз тарафи дигар омузиши лингвистии э^одиёти шифо^ии бадеии халв; кори мушкил ва за^матталаб буда, жанр^ои он аз ли^ози забонй аз ^ам тафовути назаррас доранд. Дар байни жанр^ои гуногуни фолклорй зарбулмасал ва мацол^ои халцй аз ли^ози забонй тафовути зиёдтареро касб кардаанд. Он^о, тавре ки маълум аст, мисли дигар чиненой фолклорй дар ало^идагй баён нашуда, крисми таркибии нутци зиндаи мардумй мебошанд. Дарачаи омузиши мавзуь. Дар илми забоншиносй оид ба хусусият^ои лингвистию фолклории зарбулмасалу мацол^о як цатор коркой илмй ба сомон расонида шудаанд, ки коркой илмй-тадк;ик;отии Ф. М. Турсунов «Лексико-семантичские анализ пословиц и поговорок в таджикском и русском языках» (106), А. С. Аксамитов « Лексика Белорусских пословиц 19 века в связи с общей проблемой фразеологии» (1), В. П. Фелицина « Лексика русских пословиц 17-века» (114), Ю. Ф. Ефимов « Лексико- грамматические особенности чувашских пословиц и поговорок» (27), С.Н. Киселёва «Структурно-грамматические особенности чувашских пословиц и поговорок» (53), Р. Ф. Андреева «Семантико-стилистическое исследование французских пословичных фразеологизмов» (4), И. А. Хугаев «Язык осетинских пословиц» (119), Б. А. Соатов «Жанровая специфика и поэтические особенности узбекских народних пословиц» (97) ва гайра аз цабили чунин пажу^иш^о ба шумор меоянд.

Перомуни зарбулмасалу мацол^ои забон^ои гарбии эронй хоса точикй олимони ватанй коркой илмиеро ба сомон расонданд ва ин ч° чанде аз ощ,оро метавон ёдрас шуд: В. Асрорй «Зарбулмасалу мацол^ои тоники», муаллиф (5), Б. Тилавов «Современный пословичный репертуар » (103), Б.

Тилавов «Поэтика таджикских народних пословиц и поговорок» (100), «Зарбулмасал ва мацол^ои то^икй» (104), М. Фозилов «Фар^анги зарбулмасал, мацол ва афоризм^ои то^икию форсй» (115), «Персидско-таджикские литературные пословцы и поговорки» (116), М. К^осимова «Хусусият^ои лексикй -грамматикии зарбулмасал ва мак;ол^ои ^амгуни забоиной то^икй ва русй» (56), « Хусусияти забонии зарбулмасалу мацол ва ^икмат^ои осори Камоли Ху^андй» (55 ) ва гайра.

^амъоварй, омузиш ва нашри зарбулмасал^ои забон^ои шарк;ии эронй аз чумла забон^ои помирй, бахусус, шугнонй таърихи на чандон тулонй дорад. Бори аввал, А.К. Писарчик (соли 1951) 63 намунаи зарбулмасалу мацол^ои аз Помир гирдовардашударо бо тарчумаи русй нашр намуд. Соли 1961 Н. ^амроев 33 намунаи зарбулмасал^ои помириро дар тар^умаи то^икй чоп намуда буд. Соли 1979 ма^муаи нахустин та^ти унвони «Зарбулмасал ва ма^ол^ои водии Бартанг» мураттиб Р. Ширинова (128) чоп шуд. Ма^муаи номбурда бори аввал аз руи та^рибаи усули навтарини илми фолклоршиносони то^ик мураттаб гардида, ба табъ расид. Ин ма^муа 434 матни 265 адад зарбулмасал^оро дар бар гирифтааст.

Дар баробари гирдоварй ва нашри намуна^ои зарбулмасалу ма^ол^ои Бадахшон дар хусуси баъзе аломату хусусият^ои мундари^авй, гоявй, забону сабк ва инчунин ^амбастагии он^о бо зарбулмасал^ои то^икй чанд мацолаи профессор Д. Карамшоев «О языковой основе памирских пословиц в сравнении с таджикскими» (42), «К анализу структуры памирских пословиц в сравнении с таджикскими» (45), Р. Ширинова «Оид ба зарбулмасалу мацол^ои Шугнон» (127), «Зарбулмасал ва мак;ол^ои то^икии ахолии Шугнон ва Рушон» (129), 3. Назарова «Мацолу зарбулмасал^ои ишкошимй» (70) низ таълиф ёфта, дастраси а^ли илм гардидаанд.

Ма^муаи «Фолклори мардуми Помир» тартибди^анда Н.Шакармамадов (117) бузуртарин корест дар со^аи паремиологияи Бадахшон, ки ба масъалаи зарбулмасалу маь^ол^ои ахолии Шугнону Рушон бахшида шудааст. Ба ин ма^муа цариб ^амаи зарбулмасал^ои солкой 19596

1978 аз но^ия^ои Шугнон ва Рушон гирдовардашуда, ки дар захираи илмии шуъбаи помиршиносии Института забон ва адабиёти ба номи Рудакй ва баъдан дар Пажу^ишго^и улуми инсонии Академиям Илм^ои ^ум^урии То^икистон ма^фуз мебшанд, ба мивдори 1486 матн дохил гардидаанд. Аз ин мик;дор 1199 адад матни (царинаи) 417 асарро се гуру^и зарбулмасал^о ташкил меди^анд.

Аз гуру^и аввал ^амаи царина^о ба забон^ои шугноню рушонй, аз rypyjçH дуюм баъзе царина^ои як асар ба забон^ои шугнонию рушонй ва баъзеи дигар ба забони то^икй, яъне дар намуди омехта гуфта шудаанд.

Азбаски ма^муа зарбулмасал^ои ба забон^ои гуру^и шугнонй-рушонй ва тоники э^одшударо дар бар мегирад ва як цисми он%о б о к;арина^ои дастрасгардида дарч шудаанд, сало^ дониста шудааст, ки он^оро мутобицан ба бахш^ои «Матн^ои аслй (типй)», «Матн^ои якнусхагй (бевариант)» ва «Матн^ои царина^о ( варианту)» чудо карда, ^ар кадоми ин бахш^о аз руи мансубияти забонй ба кисмхои зарбулмасал^ои шугнонию рушонй ва то^икй тацсим шаванд. Братьи назар аз мансубияти забонии асарро дар он^о тартиби ягонаи рак;ам^о ниго^ дошта шудааст. Тартиби «Матни царина^о» аз руи принсипи серцаринагй ва камцаринагй рацамбандй ва тасниф шудаанд, яъне аввал матн^ои интихобй (аслй) бо нусха^ои бецарина мутаносибан ба забон^ои шугнонию рушонй ва то^икй ^ой дода шуда, баъд матни царина^о дарч мегарданд. Зимнан ёдрас менамоем, ки ба во^ид^ои зарбулмасал^ои шугнонй, инчунин шакл^ои ба^увй ва ба во^ид^ои рушонй шакл^ои хуфй бе ишораи изофй дохил карда шудаанд, аммо дар цисми сигнатура ба таври мушаххас ^амаи ин санад ва исбот дорад.

Чунини усули таснифот ва тарзи ^оба^огузории маводи ма^муа имконияти бештаре фаро^ам меоварад, ки аз захираи ^ам мутахассисон ва ^ам доира^ои васеи а^ли илму адаб ва хонандагон хубтар бархурдор гарданд. Бо ^амин мацсад зарур дониста шудааст, ки матн^ои аслй ва якнусхагии шугнонй ва рушонй ба забон^ои то^икй ва русй, матн^ои аслй ва якнусхагии то^икй ба забони русй тар^ума шаванд.

Зарбулмасал^ое, ки ба сифати асар^ои аслй интихоб шудаанд ва асар^ое, ки аз як нусха иборатанд, мувофици мансубияти забониашон бо сар^арфи унвони jçap кадоми забони помирй ( Ш.- шугнонй, Б. -бартангй, Р. -рушонй ) ишора ва мутобицан бо тартиби рак;ам^о дарч мешаванд.

^амчунин, бо мацсади осон гардонидани истифодаи ма^муа ва аник; намудани таркиби лугавй ва дара^аи истеъмолу истифодаи муносиба^ои гуногуни мардум ба ашёву ^одиса^ои зиндагй ба ин китоб ду намуди лугат: лугати алифбой ва лугати маф^ум^о илова карда шудааст. Дар лугати якум калима^ои асосй аз руи алифбо ва дара^аи истеъмоли ohjço дарч гардида, ба кадом забои ва асл мансуб буданашон ишора шудааст. Дар сурати якхела будани шакли калимаю истило^от дар ду забои ва ё гуру^и забон^ои шугноий- рушонй аз ишораи мансубияти забонии он^о худдорй шудааст.

Дар лугати дигар калима^о аз руи ифодаи мазмуни маф^ум^о, мисли «Табиат, ашё^ои гайриорганикй», «Наботот, ^айвонот ва узв^ои инсон», «Фазо, ^ойгиршавй, шакл», шумора, дара^а ва сифат», «Вак;т, намуд,

равшанй, ранг, садо, jçapopaT, вазн, буй, маза» ва гайра тасниф шудаанд, ки барои омухтани мазмун ва мундари^аи гоявии зарбулмасал^о ёрии амалй мерасонанд.

Ма^сад ва вазифаи тадщицот. Мацсади асосии тадцицоти мазкур таздици хусусият^ои лексикй ва грамматикии зарбулмасал ва мацол^ои шугнонй ба ^исоб меравад. Барои ноил гардидан ба ин ^адаф масоили зайл мавриди баррасй к;арор гирифт:

1. Таснифи зарбулмасалу мацол^ои шугнонй аз руи мавзуъ^о.

2. Муайян намудани вижаги^ои лексикй-семантикии зарбулмасал ва мацол^ои шугнонй.

3. Таснифи лексикаи зарбулмасал ва мацол^ои шугнонй аз назари пайдоиш.

4. Омузиши хусусият^ои морфологии зарбулмасалу ма^ол^о.

а) Шакл^ои калимасозии ^исса^ои номии нущ.

б) Корбурди шакл^ои гу ногу ни феъл.

в)Тартиби корбурди ^исса^ои номии нутк;.

5. Таздици вижаги^ои синтаксисии зарбулмасалу маь;ол^ои шугнонй.

а) Тиго$ои алоцаи калима^о.

б) Хусусият^ои алоцаи чумлаи содда дар зарбулмасалу мацол^о.

в) Хусусият^ои ^умлаи мураккаб дар зарбулмасалу мацол^о.

Бозёфти илмй. Бозёфти илмии рисола аз он иборат аст, ки бори нахуст зарбулмасалу мацол^ои шугнонй аз назари вижаги^ои лугавй ва грамматики мавриди тадцицоти махсус rçapop мегиранд.

Хусусият^ои лексикй-семантикй ва морфологй-синтаксисии зарбулмасалу мацол^о таздив; гардида, намуна^ои нави зарбулмасалу мак;ол^о аз манотщи гуногуни наво^ии Шугнон ва Шохдара ^амъоварй шуда, мавриди та^лили илмй rçapop гирифтаанд. ^аллу фасли масъала ва вазифа^ои дар боло зикршуда мо^ияти асосии таздицоти мазкурро ташкил додаанд, ки ба воситаи мисол^ои аёнй аз зарбулмасалу мацол^ои забони шугнонй тасбит ва нишон дода мешаванд.

А^амияти назариявй амалии рисолаи илмй пеш аз ^ама барои мураттаб сохтани грамматикаи тасвирй, грамматикаи муцоисавй-таърихии на тан^о гуру^и забон^ои шугнонй-рушонй, балки барои дигар забон^ои помирй ва умуман забон^ои гуру^и эронй, ки аксаран хусусият^ои муштараки лугавию грамматикй дар ин бахш доранд, ро^ кушода як цатор мавод ва маълумот^ои тозаи лингвистй, этникию фолклорй меди^ад.

Як к;исм маводи типологияи кори илмии мазкур дар мураттаб сохтани коркой илмй-тадцицотй оид ба назария ва типологияи паремиология ва паремиографияи забон^ои бехат мавриди истифода к;арор хо^анд гирифт.

Бахше, ки ба таздици семантикию маъноии зарбулмасалу маь;ол^о марбут аст, ба масъалаи ал^ол норавшан - сермаъной дар зарбулмасалу мацол^ои шугнонй ва умуман кулли забон^ои помирй равшанй меандозад. Пайдост, ки ин навъи та^лил барои муайян намудани хусусият^ои

зарбулмасалу мацол^ои забон^ои хеш а^амият дошта, барои муайян намудани хусусият^ои забонии ин жанр дар дигар забон^ои эронй ро^ кушод. Маводи рисола метавонанд дар омузиши масъала^ои лексикология, диалектология ва таърихи забон^ои эронй, хусусан забон^ои помир�