автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему:
Лексикографические особенности словаря Махмуда Кашгари

  • Год: 1998
  • Автор научной работы: Рустамова, Салима Алибековна
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.22
Автореферат по филологии на тему 'Лексикографические особенности словаря Махмуда Кашгари'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Лексикографические особенности словаря Махмуда Кашгари"

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИИ ВА МАХСУС УРТА ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ШАРКШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ

РГВ йч

' ' 4,1 Цулёзма ^уцуцида

2 I СЕН 1898 удк 809.27-3

Р — 92

РУСТАМОВА Салима Алибековна

МАХМУД К01ПГАРИЙ ЛУГАТИНИНГ ЛЕКСИКОГРАФИК ХУСУСИЯТЛАРИ

10.02.22 — Осиё, Африка халцларп, Америка ва Австралия туб хал^лари тиллари

Филология фанлари номзоди илмий даражасинн олиш учун ёзилган диссертация

АВТОР ЕФ ЕРАТИ

Ташкент — 1998

Тадцицот Тошкент давлат шарцшунослик инстигути филология факультета араб филологияси кафедрасида бажа-рилди.

Илмий ра^бар — филология фанлари иомзоди, доцент Цодиров Тургун Шаропович

Расмий оппонентлар — филология фанлари доктори, катта

илмий ходим Дадабоев ^амидулла

Етакчи муассаса — УзР ФА тил ва адабиёт институти

^имоя 1998 йил ШрМ-?^ соат «Ж5да

Тошкент давлат шарцшунослик институти хузуридаги ДК 067.70.02 ра^амли Ихтисослаштирилган кенгаш йигилишида. утказилади (700060, Тошкент ша^ри, Ло^утий кучаси, 25-уй).

Диссертация билан Тошкент давлат шар^шунослик институти Асосий кутубхонасида танишиш мумкин (700060, Тошкент ша>;ри, Лохутий кучаси, 25-уй).

филология фанлари номзоди, катта илмий ходим Ва^обова Бория

Автореферат 1958 йил тар^атилди.

Ихтисослаштирилган кенгаш илмий котиби, филология фанлари доктори

Т. МУХТАРОВ

УМУМИЙ ТЛВСИФНОМА

МЛПЗУНИНГ ДОЛЗЛРБЛИГИ. Шу куннинг тил, тарих, маданият билан боглнк музммоларини >!ал (¡илишда ёзма ёдгорликларга мурожаат килнш мухим кадамлардан бири хисобланади. Республикамиз истицлолга эришгандан сунг президент ташаббуси билан миллий кадриятларни, жумладан, илмий меросимизни тадник иилишга катта йул очиб бернлди

Маълумки, ^ар кандай тил ходисасини тарихий жихатдан урганишнинг ягона илмий йули бирламчи манбалярга асосланиш ва у ёзма ёдгорликлар тилини киёслаш ва шу асосда икки орадаги якинликии, фарн ва янгиликларни аниклашдир.

Туркий халилар куп асрлар давомида яратган ноёб маданий ёдгорликлар каторига шу хали фарзандлари яратган лугатлар хам киради. Бундай лугатларнинг цулёзмалари бизгача етиб келган.-Уларнт.г баъзилари вашр пилинган. Уларии нашр, таржима ва тад!ШЧ килишда К.Броккельмам, Б.Лталий, Г.Абдурахмонов, С.Муталлибов, Ж.Клосон, Б.Хасансз, ^.Дадабоев, Т.ШДодиров, Э.А.Умароз, З.А.Умаров, А.ИДуришжонов, Т.К.Чороев, Ромаскевнч, З.М.Исломов, ^.ЗДориев, Х.Расуловя, А.Усмонов, К.Б.Усмонов, Ш.А.Файзуллаев?. НДусанов, Н.Я.Шоракмедова, АЛОнусов, М.Ю.Хакимжопои па бошкалар хнзмат хурсатганлар.

XI асрда яшаган дунё фан тарихида бириичи туркшунос, лахжашунос ва «иёсий услуб сояиби Махмуд Кошгарийнинг

' И.А.Каримов. Узбекистан XXI аср бусагасида: Хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва таранииёт кафолатлари. -Т.: Узбекистан, 1997. -С. 137. -

з

"Ди:ва:ну луга:ти-т-турк" асарн ана шундай лугагларнинг биринчиси, энг йириги ва энг мухимидир.

Бу асар туркшунос олимларнинг асоснй дастурига айланган булса хам, унинг лексикографии хусусиятлари махсус урганилган змас. Бу асарни хар томонлама чукур. урганиш, жумладан, асарнинг лексикографии хусусиятлари ва ундаги тилшунослик атамаларини тадкик килиш тилшунослигимиздаги халигача ечилмаган айрим муаммоларни хал килиш учун мухимдир. Шунингдек, бу асарнинг туркийшунослик тарихини, унинг XI асрдаги холатини урганишда хам ахамияти каттадир.

Асардаги тилшунослик атамаларининг урганилиши,,эса, атамашуноелнк анъаналарини тулароц ёритишга имкон беради. Шу билан бирга Махмуд Кошгарий ишлатган атамаларнинг маъноларини аниклаш, "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк"дан кейинги тилшуносликка оид асарларнинг илмий даражасини аниклаш учун мезон булади. Масалан, Махмуд Кошгарийда ^улланган купгина атамалар Мирзо Махдийхоннинг "Санглох"ида тугри фойдаланилган. Аммо баъзи бир атамаларнинг кулланиши Толи Имонийнинг "Бадойиу-л-лугат"и каби китобларда Махмуд Кошгарий куллаган ■ маънога мувофиц эмас. Мана шуларни хисобга олса, Махмуд Кошгарий куллаган атамаларнинг мазмунини аниклаш канчалик долзарблиги маълум булади

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ . МАКСАДИ. "Ди:ва:ну луга.ти-т-турк"ни тилшунослик, жумладан, лугатчилик жихатларини тавсиф нилишдир. Бунга эришиш; учун куйидаги вазифалар белгиланди:

. -"Ди:ва:ну луга:ти-т-турк" нинг мазмуни ва унинг мухим лексикографик хусусиятларини аниклаш;

-тзддинотчи ва гаржимон олимлар томонидан маъноси аникланмаган ва турлича изох берилган атаммарни аниклаш;

. -атамаларнннг лугавий ва истилохий маъноЛари орасидаги маънсвий алопаларпи.анинлаш;

-атамаларнннг араб тилига нисбатан ишлатнлгандагн маънонинг туркий тилларга нисбатан ишлатилгандаги узгаришига асос булгаи сабабларни аниклаш.

ТАДКЩОТНИНГ МЕТОДОЛОГИИ АСОСЛЛРИ. Тадкицотга . замонавий тилшунослнкка оид булгаи назариялар асос килиб олинди. Мавзуга оид ^одисалар циёсий-тарихий ва чогиштирма услублар бил?» тзисиф килинди. Мазкур услуб ^ар бир атаьганинг тарихи ва ункнг араб тилшунослигидаги маъноси ^амда . туркшуяосликда кайси маъноларда ^улланганини аниклаш учун восита булди.

ТАДКИКОТНИНГ ИЛМИЙ ЯНГИЛИГИ, Махмуд Кошга-рийнннг "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк" асарннинг тузилиши урганилдн. Кулёзмадаги поашщ сузларга аннилик киритилди. .Бу асар атамашунослнкда бирйнчи бор у,ар тарафлама, кенг урганилдн.. Манбадаги тилшунослик атямаларинннг туркии тилларга тадбики изохланди, иунозарали атамаларнннг маъноси аницланди. Лсардаги тилшунослнкка оид атамаларнннг тулии руйхати тузилди.

ТАДКИКОТНИНГ АМАЛИЙ А^АМИЯТИ. "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк" асарининг лекснкогарафнк та^лили ва Махмуд Кошгарий нуллаган тилшунослнкка оид атамаларнннг махсус ' текширилкши:

-асардаги училиши мунозарали булган баъзи сузларнинг талаффузини аниклашда;

-Шар1$ тилшунослигининг тараяниёт боо;ичларинн белгилашда;

-Махмуд Кошгарийдан кейин ёзилган асарларнинг илмий даражасини ва улардан чай даражада фойдаланиш мумкинлигини аниклашда;

-бугунги тилшунослигимиздаги атамаларни ислох килишда анамиятн каттадир.

ТАДКЩОТНИНГ МАНБАЛАРИ. Мазкур -тадкинот учуй "Ди:ва:ну луга:тн-т-турк"нинг Аннарада нирол Али Амирин кутубхонасида саклаиаётган, бизгача етиб келга*; я, она К^лёзмасининг факсимилн ва босма машрларини, шунингдек, асарнинг туркча, узбекча, уйгурча, кнглкзча таржималари, индекс-лугати манба сифатида кабул килинган.

ТАДКИКОТНИНГ СИИОНДАН 5>ТИШИ. Тадникот Тошкент давлат шаркшунослик институти филология факулыеткшшг араб филологняси ва узбек тили кафедраларк чушма мажлисида му^окама цилинкб, ^имояга тавсия килинган (1998 йил 16 май). Илмий ишга тегишли масалалар юзасидан олтита илмий макола ва битта тезис чоп этилган. Диссертант тадкикот натижалари юзасидан Тошкент давлат шарцшунослик институтининг (199В йил 29 май), УзР ФА Х.Сулаймонов номидаги Кулбзмалар институтининг (1998 йил 19 май), Мирзо Улугбек номидаги Тошкент давлат университети узбек тилшунослиги кафедрасининг (1998 йил 29 июнь) Илмий семинар мажлисларида, шунингдек, Тошкент давлат шаришунослнк институти профессор ва унитувчиларинилг анъанавий илмий конференциясида, институт ёш олимлари ва

мутахассикларипииг нлмии анжуманларида (1995 йил май, июнь, декабрь) маърузалар килган.

ТАДКИКОТНИНГ ТУЗИЛИШИ. Таднинот "Муиаддима", беш боб, хулоса, адабиётлпр руйхати ва иловадан иборат.

Мазкур таднн^отда куйидлги транскрипцнон белгилардап фойдалаиилди: туркнй сузлардаги унли товушлар учун а, а, и, ы> У> У> У- У! aPaf> сузларндаги фат^а "а", касра "и", дамма "у" харфларн бнлан; чузиц унлилар "а:", "и:", "у:" шаклида остнн-устун икки нунта билан, итбон товушлар харф остида бир нукта, ъайн айириш белгиси, *амза тутук белгиси куринишида берилдн.

Апторефератда куйндзги кискартмалар кабул килиндн:

АР- Аз^мад' Рифъат. "Ди:ва:ну луга:тн-т-турк"нннг босма нашри.

БА- Divaria lUgat-it-tUrk terciimesi/ geviren: Besim Atalay. cilt-1. 1939, cilt-2, 1940, cilt-3. 1941, -Ankara.

ДК- Mahmud al-Ka?gari. Compendium of the turkic dialekts (Divan luyat at-turk). Edited and translated with introduction and indices by Robert Dankoff in cotlaborafion with Jams Kelly, Printed by Harvard University Printing office, Part 1-1982, Part 2-1984.

КБ- Mahmud al Kasgaris Divan lOgSt at-ttlrk. Budapest-LeipEig, 1928. •

Кл.-Clauson Sir Gerard An Atymological Dictionary of Pre-Therteenth Cetury Turkish, Oxford of the clarendon press, 1972.

СМ-С.Муталлибов. Махмуд Кошгарий, Туркий сузлар девони (Девону луготит турк), Таржимон ва нашрга

тайёрловчи Муталлибов С.М.Д-том, 1960, 2-том, 1961, 3-том, 1963.

Ф- "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк"нинг фотонусхаси, Туркия миллий кутубхонаси. КУ-пёзма № 4189.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ КИСКАЧА МАЗМУНИ

"Мукадцима"да "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк" асарининг туркийшуносликдаги ахамияти очиб берилган. Мавзунинг янгилиги ва долзарблиги, мансад ва вазифалари, илмий ва амалий а>;амияти курсатилган.

"Махмуд Кошгирнй ва унинг илмий мероси" деб номланган биринчи бобда Махмуд Кошгарийнинг шахсияти хусусида тухталиб, шаркшунос олимлардан О.Прицак, М.Хартман, З.В.Туган, А.Н.Кононовнинг маълумотларига таянган холда цуйидаги фикрлар баён килинган:

Ма^муднинг отасн Хусайн, бобоси Му^аммад деган шахслар булиб, отаси цорахонийлар авлодидан булса, у Барсхоннинг амири >>усайн ибн Му^аммаддир. ^озиргача букж туркшуноснинг тугилган ва вафот «илган саналари, лугатнинг качон, каерда ёзилгани аницланмагаи. Тахминий фикрларга кура, Махмуд Кошгарий мелоднинг 1029 ва 1038 йиллари орасида тугилган. Лугатни 1072-1077 йилларда ёзган.

Махмуд Кошгарий асари бизгача ягона кулёзма холида етиб келган. Хозир Истанбулдаги миллий кутубхонасида Али Амирий фондида 4189 раками билан сачланмокда.

Махмуд Кошгарийнинг лугати жуда катта суз бойлигига эга. Ундаги сузлар узакдаги харфларнинг тартибига кура

жойлаштнрилгаи. Асар хикматли сузлар, мацоллар, шеърлар, рквоятлар билли бойитилган. Махмуд Кошгарий асариии саккиз бобга булади. Биринчи бобдан алнф билан бошланган сузлар урин олган. Иккинчи бобда са:лим, яыш та|жибида алиф, ва:в, йа: булмаган сузлар, учинчи бобда муда:ъаф, нънн икки ундоши бир хил булган сузлар, т^ртинчи бобда миса:л, яъни "й" товуши билан бошланган сузлар жойлашган. Уч харфли сузлар бсшннчи бобга, турт харфлн сузлар олтинчи бобга, бурун товушли сузлар етткнчи бобга ва икки харакасиз ундошли сузлар саккизинчи бобга кнрмтилган. Хар бир боб исм ва феълдаи иборат икки «исмга ажратилган.

Махмуд Кошгарий бу асарида биринчи булиб туркий тилларни тавснф килган. Бунда у тилпинг лексик, фонетик ва грамматик белгнларигл асослангпн. Махмуд Кошгарий турк тилларини ниёслаш оркали ургянгян биринчи олии хисобланади.

Махмуд Кошгарий лахжаларнинг софлигига аха?.1ият беради.

Махмуд Кошгарий туркий тил ва лахжалар орасидаги фонетик фаркларни ж'удп яхши баем чилади. Масалан, суз бошидаги "т-д" мослигига "туя" маыюсидаги "тавай" (туркларда)-"давай" (угузларда) каби мисолларни келтиради. Суз бошидаги "й"минг тушиб «олишига "йилиг" (туркларда)-"илиг" (угузларда) каби мисолларни беради.

Махмуд Кошгарий шарций гурух тилларида узак таркибида ва аффиксларда тор унлилар куп учрашини, гарбий гурухда эса аксинча кенг унлилар уступлен килишкни тсгишли мисоллар билан баён Килади.

Махмуд Кошгарий туркий тилларнинг фонетикаси ва грамматикаси тарнхи тугриснда хам маьлумог бериб утади. У араб ва уйгур алнфбоси хусусида тухталади. Унда турк булмаган халклар учун талаффуз килиш цийин булган, факат турк тилларининг узига хос булган товушлар и, ч, ж, г, г, ц ханида, шунннгдек араб алифбосидаги айрим харфлар борасида фикр юритади.

Махмуд Кошгарий феълдан ясалган отлар ва уларни«? ясалишини, турк тилларида феълларникг узаги уиинг буйруч майли формаси эканлигини баёи килади.

У лугатдаги сузларии араб тили грамматикаси схемаскга тацлидан харфларнинг сонига караб жойлаштиради: аввал икки Харфлилар, кейин уч харфлилар ва х-к. Асардан феъл, сифат, масдар каби суз туркумлари хакида хам кизихарли маълумотлар олиш мумкин.

"Ди:ва:ну луга:ти-т-турк"нинг кулёзма ва босма матнларн" деб аталган иккинчи бобда нулёзмага тавсиф берилади, ундаги узига хос хусусиятлар санаб утилади ва к,улёзма фотонусхаси Бесим Аталай тузатиб нашр хилдирган босма матн билан чошштирилади. ){ар иккала матн орасидаги тафовутлар нуйидагича гурухланди: а) кулёзмада йук, босма матнга киритилган сузлар; б) босма матнда тузатилгак матний хатолар.

Бу бобда кулёзма матнидаги ноаниклигича холиб кетган сузларга анихлик киритилган. Масалан, матнда "мындату'' деган сузнинг арабча таржимаси алиф, ла:м, ка:ф, ташдидли за:, йа:, ну:н, нукталарсиз та: марбута (хулёзмада йа: харфининг .нукталари яам йу«) харфлзридан иборат суз шаклида берилган (API, 406). Бу куринишдаги араб сузи .мавжуд булмагани учун

Ахмад Рифъат унга ноаниклик аломати^уйган. К.Броккельман (КБ, 768), С.Муталлибов (СМ1.452) ва Ж.Клосон буни "казз" (хом ипак) сузидян (Кл.,768) олинган деб тахмин чилганлар. Бундан ташкари Ж.Клосон "мындату" санскритча "manduta" (наишланган, безалган) сузидан олинган булиши хам, лекин бошча суз булиши хам мумкин деган (Кл.768), "Мындату"нннг хозирги "муиди"га алоцаси булиши мумкин. Шундай булса, мазкур сузни "ал-чйрбату" (сут, сув идиши) деб учиш керак б^лади.

Матнда "чозурчуч" деган сузни арабчада алиф, ла:м, ка:ф, йа:, да:л харфларидан тузилган суз тарзида ёзилган, хамда "бу чиз болаларнинг уйнамоч учун ясайдиган одам шаклидаги тимсоллари" (API, 414) деб изох берилган. Бу ерда мазкур сузга ноаниклик. аломати куйилган. Бесим Аталай бу сузнинг маъносинн тушунмадик (БА1, хошия), дейди. Бизнингча, мазкур суздаги на: харфи аслида та: булган булиши керак. Ушбу матнга асос булган чулёзмада Та: харфининг нунталари куйилмаган булса, хаттот мазкур сузни "ал-кайду" деб учиб, та: харфининг нучталарини харф остига нуйиб, уни йа: харфига айлантирган. Хачичатда эса мазкур суз "ал-катаду" булиб, унинг маъноси "эгин"дир. Икки елка бирликда "эгин" дейилади. Кугирчо«нинг энг содда шакли бир чупга иккинчисини эгин килиб боглаш билан ясалади. Хаттотнинг "ал-катаду"ни "ал. кайду"га айлантиришига сабаб "катад"нинг жуда кам ишлатилиши туфайли купчиликка нотаниш булганлигидир. "Кайд" эса куп ишлатилади ва у араб тилидан бошка тилларда хам чулланади. "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк"нинг мунларижаси" деб аталган учинчи бобда асарнинг мунаддима ва лугат чисмлари

хакида фикр юритилади. Мухаддимада, турклар ва туркий тиллар хацида хамда туркий с^зларга оид график, фонетик ва морфологик маъиолар баён килинган. Китобнинг лугат ннснига фанат туркий сузлар киритилган. У саккиз булммдан иборат. ){ар бир булим икки кисмга булинган ва "китоб" де(5 аталган. Китоб сузи вазнга к араб бобларга булинган. Баъзи боблар харф сонига караб бчрлаштирилган ва "абва:б", яъни "боблар" деб аталган. Биринчи китобнинг биринчи бобига фаъ, фуъ, фиъ вазнидаги, учинчи бобда биринчи ва учинчи ундош олдида турлича унлилар келган вазнлардаги сузлар, т^ртинчи бобда афъа:л, уфъа:л, ифъа:л вазнидаги, бешинчи бобда фэъа:л, фуъу:л, вазнидаги, олтинчи бобда биринчи ва охиргн царфлари турлича харакали вазнлардаги, еттинчи бобда фаьа:лу, фуьгглу, фиъа:лу вазнидаги, -саккизинчи бобга харакаси турлича афа:ъу:лу вазнидаги сузлар берилган.

Лугатда худди |мана шу тартибда турт харфли, беш харфли, олти харфлк ва етти харфли сузларнинг "абва:б" (боблар)и берилган. I Икки харфлилар бир бобдан иборат булгани учун "абва:<?" демасдан "бабу-с-суна:иййа" (иккилик боби) деб аталгак. Колганлари эса, "абва:бу-с-сула:сий" (учлик боблари), "абва:бу-р-руба:ъий" (туртлик боблари), "абва:бу-л-хума:сий" (бешлик боблари), "абва:бу-с-суда:сий" (олтилик боблари). "Абва:бу-с-суба:ъий" (еттИлик боблари) деб аталган. Лугатдаги колган китобларнинг боблари хам мана шу тарзда берилган. Лугатдаги хар бир боб номи зикр этилиб, "фасл" сузи зикр этилмаган холда фаслларга булинган. Лугатда куйидаги фасллар мавжуд: муда:ъаф - икки ундоши бир хил (аркак, арра) сузлар фасли; мисагл -"в" ёки "й" товуши билан бошланган

сузлар фасли; мамку:с - уртаси алиф, ва:в, на: харфи булган сузлар: матвий - икки хярфи алиф, ва:в, йа: булган (айла-андог каби) сузлар фасли; гунна - бурун товуши бор (тац-тонг) сузлар фасли; зава:ту-с-сала:са • киска унли сифатида укиладиган алиф, ваз ёки йа: харфлари бор сузлар фасли; зава:ту-л-арбаъа - алиф, ва:в, йа: харфлари киска унли сифатида ва "в", "й" деб укн.чп наган сузлар фасли.

"Ди:ва:ну лу| а:тн-т-турк"нимг таржимонлари "зава:ту-с-сала:са"ни "уч харфли" па "завя:ту-ларбаъа"ни "турт харфли" деб таржима килганлар. ^олбукн, Махмуд Кпшгаркй узга тилшупослар каби уч харфли сузларни '[сула:сий" ва турт харфли сузларни "руба:ьий" деб атаган. Мазкур "сала:са"дан мурод алиф, ва:й, йа:-харфларидир. "Арбаъа"дан ну род мазкур уч харфнинг барака урнида келиши, яъни киска унли тарзида талаффуз этилиши, хамда сокин (ав-уй, ай-ой сузларидаги каби) ва мутахаррик (уаа-лаббай, айа-кафт сузларидаги каби) холатдаги талаффузи наларда тутиладн. Уч харакага икки холатнинг бир хил талаффузи кушилиб арбаъа (турт) хосил булган.

Тадкикотнинг шу бобида "вазн" тушунчасига изо?; берилиб, Махмуд Кошгарийнипг турк сузларнга ясаган вазнлари мисоллар билан келтирилди. Масалан, фаьул - басут (ёрдам), фаъа:л - уха:к (урик шарбати), фаълу: - балду: (болта), фа:ъу:л -ла:гу:н (идишиинг номи), фаъли: - нарши: (хон саройи). Бу бобда асарнинг тулик фихристи хам берилди.

Махмуд Кошгарийнинг лингвистик атамаларига туртинчи боб багишланган. Махмуд Кошгарий туркий тил бирдиклари ва ходисаларини таърифлаш ва аташни уч турли йул билан амалга

оширган. Биринчи йул арабий атамага туркий маъно беришдан иборат. Бу йул мохият жихатдан бир хил булиб, хажман ёки шаклан бир-биридан фарк чиладиган ходисаларга нисбатан ишлатилади. Бу холда олим атаманинг лугавий маьносига асосланади. Масалан. араб фонетикасида "ишбаъ", атамаси хараканинг уз жинсдоши булган харф даражасида, фатханинг алиф, дамманинг ва:в, касранинг йа: даражасида талаффуз «илкниши тушунилади. Махмуд Кошгарий бу атамани туркий унлиларнинг тилорка талаффузига нисбатан ишлатади. Араб тилида "а"ни "а:", "у"ни "ув", "и"нн "ий" деб талаффуз килиш

ва туркийда "а", "у", "и" унлиларнни тил оркасида, «алии

• с.

килиб талаффуз килиш турли фонетик ходисалар. Аммо мохият жихатдан булар бир хил, чунки хамма :-;олда, унли т^йинтирилади. "Ишбаъ"нинг лугавий маъноси "туйдириш", "туйинтириш" булгани учун Махмуд Кошгарий унга янги туркий маъно берган.' Иккинчн йул мавжуд арабий атамага сифат орттиришдан : иборат. Масалан, "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк"да араб тилида мавжуд булмаган товушларга нисбатан "сала:ба" (наттинлик), "рикка" (юмшоцлик), "байна махражайн" (икки махраж оралиги) деган атамалар ишлатилган. "Махраж"атамаси талаффуз урни ва талаффуз усулини уз ичига олади. "Катти^лик" замонавий тилшуносликда "жарангсизлик"ка, "юмшоклик" "жаранглилик"ка тугри келади. Гарб тилшуносларининг баъзилари хозир хам мазкур атамаларни Махмуд Кошгарий куллаган тарзда, аммо уз тилларига таржима килиб ишлатадилар. Учинчи йул мазкур икки йулдан фойдаланиб булмайдиган холга янги атамалар. яратишдан иборат. Масалан, "ка:фий" ва "ка:фий" шундай

атамалардан. Туркий тилларда сингармонизм (товуш уйгунлиги) билан боглих калннлик ва ингичкалик бор. Махмуд Кошгарий халин узак ва нушимчаларни "ха:фий" деб, ингичкаларини "ка:фий" деб атайди, чунки "х" товуши . узининг жарангли

/

жуфти "г" билан факат йугон с$з ва унинг формаларида, "к"' эса, ^зининг жарангли жуфти "г" билан фачат ингичка суз ,ва унинг формаларида учрайди. Махмуд Кошгарийнинг мазкур атамаларидан Махдийхон >;гм ^зининг - "Санглох" асарида фойдаланади. >

Махмуд Кошгарийнинг "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк" асарида бир нечта мазмуни яхшн аникланмаган лингвистик атамалар мавжуд. Булар "ишбаъ", "има:ла", "ишма:м", "зава:ту-с-сала:са"ва "зава:ту-л-арбаъа", "луга" атамаларидир.

Туркийшунослар орасида "ишбаъ" атамасининг талкинн хахида турлн фикрлар мавжуд. А.Б.Боровков "ишба-ь" атамасини унинг лугавий маъносидан келиб чи^иб "туйинган" (насыщенный), А.М.Шчербак "унлининг аниц талаффузн", З.А.Умаров ва Х.Расулоаа "каттих талаффуз" деб изохляшгаи. Аммо Мирза Мухаммад Хойи узининг "Хулоса-йе Аббосий" асарида ва бошка бир нечта лугатшуноеларнинг асарларида бу атама аксинча ингнчка ёки тор фонемаларига нисбатан хулланиши кайд хилинган.

Махмуд Кошгарийнинг "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк"идаги "ишбаъ" атамаси узбекча таржимада "хаттик, калин" деб икки хил таржима хилинган. Масалан, Махмуд Кошгарийда:

аба: - би-ишба:ъи-л-алиф. Ад-дуббу. Би-лугати хифча:« (API,80).

^збекчада: ат - (наг гик талаффуз килинадиган алиф билан) от (СМ 1, 70).

Инглизча таржнмада арабча шакли узгаришсиз сакланган, яъни iiba' (ДК, 28).

Махмуд Кошгирий "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк"да "ишбаъ" атамасини айиан араб тилшунослнгида кулланган унлиларпинг чузиклиги мятпошда эмас, балки йугон, яъни орка катор унлиларга нисбатан куллаган. Масалан, аба: (АР 1,80) - айик; туз (АР3.88) - чаиг, губор; туз (АРЗ.ЮЗ) - туз; бар-, тур-(АР2,31) - бор-, тур- мисолларидан куриниб турибдики, ишбаъ унлиларнилг сифатини эмас, тилнинг холати, аникроги тилнинг оркага тортилишини билдиради. Ишбаъли алиф -"а", ншбаьли ва:в -"у", "у" товушларини англатади.

Има:ла араб тили фонетикасида алифни на: ва фатхани касра килиб укиш маъносинн билдиради. Кошгарий асаридаги "има:ла" атамасини Т.А.Боровкова "ишбаъ" атамасига карама-карши куяди. Мазкур асарнинг узбекча таржимасвда "има:ла" атамасига чузиклик маъносини бериш билан бирга "ыайллик" деб таржима килинган. Туркча таржимада эса, "чекма" деб аталган ва "у" товуши назарда тутилган. Махмуд Кошгарий уз асарида "има:ла" атамасини "ишбаъ" атамасига карама-карши К^йган ва урнига караб урта тор кутарилишдаги олд катор унлилари "у" ва "ä"ra нисбатан ишлатган.

Араб тили фонетикасида "ишма.м" атамаси лабланган унли товуш "у"га нисбатан айтиладн. Туркин тилларда .лабланган унли товушлар араб тилидагидан фаркли равишда бир эмас, бир нечтадир. Улар олд катор ва орка катор лабланган унлиларга булинади. Махмуд. Кошгарий араб-

графикасида бу товушларни ифодаловчи ал ох и да харфлар б^лмагани ва туркий сузлардаги лабланган унли товушларнннг хаммаси фачат ва:в, алиф-па:о ёки даммали алиф билангина ифодалангани туфайли уларни бир-биридан фарклаш мац сади да араб тилшунослигида чулланадигаи "ишма:м" ёки "шамма"' атамасидан фойдаланган. Хамда бу атама орчалн лабланган унли товушлар назарда тутилган.

Махмуд Кошгарий "харака" ва бу тушунча билан ооглич булган бошца атамалардан кенг фойдаланади. Махмуд Кошгарий харака билан боглич умумий ва туркий тилшунослик учун мухим булган бир фикрни баён чададн. Бу туркий шллода харакаларнинг, пъни кнсча унлиларнинг ^арф билан ифодаланишидир. Махмуд Кошгарий тур к бзувнда фатда алиф билан, дамма ва:в билан, касра йа: херфа билан нфодалднздн, дейди (Ф,4б; СМ1.49).

Тадки^отнинг бу бобида "сифат", "пасдар". "харф" атамалари борасида хам ту эта б $тилди., Махмуд Кошгарий Чуллаган изох талаб чилмаидиган -атамалар хам к^рсатнлди.

Суз талаффузи ва маъносининг гушунгирилиши, с^знинг лахжаларга мансублиги масалалари бешинчи бобда курилди. * "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк"даги суз моддалари чуйидаги куринишларга эга: v

-туркий бош суздан кейин арабча таржима; • -туркий бош суздан кейин арабча таржима ёки изох, ёки хам таржима, хам изох;

-туркий бош суздан кейин арабча таржима ёки изох. Ундан кейин бош с^зни уз ичига олган бирикма;

-туркий бош создан кейин' арабча таржима ёки изо*. Ундан кейин этимология: .

-туркий бош создан кейин арабча таржима ёки изо*, ёки хар иккиси. Ундан кейин макол, ривоят ёки тарихий маълумот:

. -умумий ном билдирувчи создан кейин таржима ва Изох. Ундан кейин хусусий ном билдирувчи с^з ёки бирикма;

-феъл моддаларнда "йука:лу" сузидан кейин феълни уз ичига олг_~н ran ва унинг таржимаси. Ундан кейин феълнинг хозирги-келлси замони ва масдари.'

Хулсеада тадаикот натижалари куйидагича умум-лаштири: . ■ '

"Дигэ:ну луга:ти-т-турк"нинг 1915-1917 йилларда Истанбу.тгз Ахмад Рифъат нашр «илдирган босма матнида кулёзмад; хаттот нул куйган купгина хатолар тузатилган. Лекин fr.ruа нашр ва кулёзма матни солиштирилганда баъзи сузлар?:-пт укилишида тафовут борлиги куринди. Буларнинг бир к"'часи туркчага таржима пилит жараёнида Бесим Аталай томонид:^ тузатилган.

Ахмад Рифъат кулёзмада тушиб колган айрим сузларни «айта тиклаш билан бирга, «улёзмада мавжуд булган айрим сузларни гох уринли, гох уринсиз олиб ташлаган.

Кулёзмада Ахмад Рифъат тузата олмаган ноаник сузлар хам бор. Бундай сузларнинг айримлари таржималарда ё тузатилмаган, ё нот^гри тузатилган.

Махмуд Кошгарийнинг "Ди:ва:ну луга:ти-т-турк" асари мунаддима ва лугат кисмЛардан иборат. Мукадцимада турклар, туркий тиллар, туркий сузларнинг график, фопетик ва

морфологии хусуснптлари хакида маълумот ва турклар яшайдиган ерлар курсатнлган дунё харитаси бор.

Асарниш лугат кнсмнга факат туркий сузлар киригилган. С^злар вазни ва алнфбони хисобга олиб., жойлаштирнлган. Махмуд Кошгарий туркий сузларнннг элликдан ортич вазнларинн курсатган. У баъзи урилларда вазлдан сунг "турли Харакаларда" деб «ушиб иуядн. Бу вазн шаклан купайиб кетнши мумкин булгал холларда кулланган узига хос услублир.

"Ди:ва:ну луга:тн-т-турк"нинг нулёзмасида ' хам, таржималарда хам сарлавхаларнилг фихрнстн берилмаган. Таржималарда лугат кисмндагн сарлавхалар орае.ида нотугри таржима килинган ёки тушириб колднрн.пганлари хам бор. Бу хол айрим атамаларнинг маъноси яхши ургамнлмаганидандир.

Махмуд Кошгарийнипг тушунча ва атамаларга .оид нжодкорлигн туркий тилларнинг узига хос ходисаларини ифодалашида куринади. Бу борада у уч йулнн танлайди. Биринчисн, ара бич атамаларга туркий маъно Пер иш. Иккинчисн, мавжуд атамага снфат орттириш. Учинчиси, юкоридаги икни йулдан фойдаланиб булмайдиган холда ялги атамалар яратиш.

Таржималарда айрим атамаларнинг маъносини тушунишда чалкашликлар бор. Асарда "тил" маъмосида "лиса:н" атамаси кулланган. Ленин "луга" с^зининг араб тилида маъноси кенгрок, булгани учун унинг асл маъноси "суз" булишига карамасдан, нутнда кайтарикдан кочиш максадида исмин жумлада от кесим вазифасида келганда ва "би" ва "фи:" олд кумакчилари билан ёки уларсиз музоф илайх вазифасида келганда "тил" маъносида хам кулланган.

Махмуд Кошгарий "ишбаъ" а,тамасини туркий тиллардаги олд патор ва орка катор унлилар араб графикасида бир хил ифодалангани учун бир-биридан фарклаш мансадида орка кздор унлиларга нисбатан к^ллаган.

"Има:ла" атамаси урта тор кутарилишдаги олд катор унлиларга нисбатан ишлатилган. "Ишма:м" атамаси унлиларнинг лабланишинн англатади. Махмуд Кошгарий "харака" ва унта оид атамалардан фойдаланганда бу атамаларнинг сифатдоши, утган ва хозирги-келаси замон шаклларини хам кенг'куллайди.

Асарда "сифат" атамаси кенг маънода, яъни туркий снфатдошларгэ, нисбатан хам ишлатилган. Махмуд Кошгарий масдар атамасиии хам кенг маънода куллаб, уни туб масдар ва аслида масдар булмай бирор суз к у шиш билан ясалган масдар турларига булади. "Зава:ту-с-сала:са" атамаси "Ди:вя:ну лугапи-т-турк"да киска унли сифатида укиладнган алкф, ва:в, йа: Харфи бор сузларга, "зава:ту-л-арбаъа" атамасини алиф, ваз, йа: харфлари киска унли сифатида ва "б", "й" деб укиладиган сзгзларга нисбатан кулланади.

Махмуд Кошгарий туркий кушимчаларни "зийа:да:т" деб атайди. "Харф" атамаси Махмуд Кошгарийда нутк товуши ва товушнинг ёзувдаги белгисига нисбатан ишлатилиши билан бирга морфологик бирликларга нисбатан хам кулланади. Бу туркумга кумакчи, богловчи, юклама, кушимча, улдов ва сурок олмошларини киригади.

Махмуд Кошгарий сузларга маъно бериш ва уларнинг Кулланишини курсатиб беришда таржима, изох ва мисоллардан

уринли фойдаланган. Бунда у туркнй лахжалар ва араб тилининг узига хос хусусиятларини хисобга олган.

Асардаги суз моддалари оддий лугатларга нисбатан бой ва

ранг-баранг булиб, уларнинг таркиби ва турхий бош сузга маъно

/

бериш услублари узига хосдир. /

Олим керакли уринларда сузларнинг талаффузини харака-лардан, фонетик атама ва махсус сузлардан фойдаланган холда тушунтирган.

Диссертациянинг асосий иазмуни тадхихотчининг'хуйидаги илмий асарларида ёритилган:

1. Махмуд Кошгарий "Девон"идаги "ишмом" атамаси хахи-да//Узбек тилн ва адабиёти. -Т. -1995. -№ 5-6. -С. 53-57.

2. Махмуд Кошгарий ва унинг "Девону луготит турк" асари-//Адабиёт кузгузи. -Т. Адабйёт ва санъат.-1995. -№2.-С. 120:129.

3. "Девону лугати-т-турк" ва "Мухаддамат-у-л-адаб"// Шарк машъали. -Т. -1996. -№ 1-2. -С. 11

4. "Девону лугати-т-турк" ва унинг муаллифи //Гулистон. -Т. -1997. -№ 4. -С. 30. •

5. Махмуд Кошгарийнинг тилшуносликка оид атамалари// "Узбек шархшунослигида илмий тнл муаммолари". Илмий анжуман материаллари. ТДШИ. -Т. -1995. -С. 34-35.

6. Шарх тилшунослигида "вазн" атамаси//-Ёшларнинг иэ-ланишлари ва ишлаб чихаришнннг истихболлари. Илмий махолалар туплами. 2-хисм. -ТДТУ. -Т. -1995. -С. 91-92.

7. Махмуд Кошгарийнинг "Девону луготит турк" асаридаги мунозарали атамалар хахида тезис// Тезисы докладов, ■представленных на конкурсную конференцию молодых ученых и

специалистов ТашГИВ на тему: . "Актуальные проблемы современности". -Т. -1995. -С. 27.

С.А.РУСТАМОВЛ

ЛЕКСИКОГРАФИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ СЛОВАРЯ МАХМУДА КАШГАРИ

РЕЗЮМЕ

Настоящая диссертационная работа посвящена исследованию лексикографических особенностей "Диван люгат ат-турк" Махмуда Кашгари. Работа состоит из Введения, пяти глав, Заключения, Библиография и Приложения.

Во Введении обосновано актуальность темы, освящена история вопроса, изложены характер исследования и структура работы.

В первой главе, названной "Махмуд Кашгари и его научное наследие" расматриваются следующие вопросы: 1) Личность Махмуда. Кашгари; 2) "Диван люгат ат-турк" и его содержание; 3) Оригинал "Дивана" и ег<? переводы.

Вторая глава посвящена текстологическому анализу рукописи и типографическому изданию "Дивана", где рассматриваются графические особенности рукописи и редакционные поправки, введенные в текст Ахмедом Рифатом, издателем словаря Махмуда Кашгарского. Тут же диссертант уточняет произношение и значение некоторых спорных слов.

В третьей . главе описываются структурные особенности "Дивана" и лексикографические принципы Махмуда Кашгарского. •

Четвертая • глава посвящена исследованию лингвистических терминов, которые употреблены в "Диване" в качестве графических, фонетических и грамматических помет. В связи с тем, что диван был предназначен для арабоязычного читателя, Махмуд Кашгари ползовался терминалогией, принятой в арабистике. Однако' он проявил творческих подход к употреблению соответствующих терминов в отношении специфических явлении турюкских языков. Так термин ншба п арабском языкознании означает появление "й" после "и", а также "в" после "у", но в диване Махмуда Кашгарского этот термин указывает на заднеязычное произношение гласного. Термин "ишмам" означает сгублеиие гласного, но о "Диван"е он употребляется дли различения сгубленных гласных по вертикальному положению языка.

Пятая глаза диссертационной работы посвящена лексикографическому описанию словарных статен "Дивана". Омонимы даны стделными статьями. Значение слов раскрывается с помощью перевода и толкования. В качестве иллюстрации использованы, стихи, послсвыцы, поговорки и предложения, употребляемы в обыходной речи. К терминам и специальным словам даны исторические, этнографические, географические и тому подобные научные справки.

К диссертации приложен указатель лингвистических терминов.

из

Rustamava SA. The Lexicographic Features of the Dictionary or Mahmud K&shgari

RESUME

The dissertation ; is divoted to the Investigation of lexicographic features of "Divan Lugat at-Tuik" of Mahmud Kashgari. The thesis consists of the Introduction, five chapters, the Conclusion the Bibliography and the Supplement.

In the Introduction the actuality of the subject is substantiated, the history of the problem Is taken up and character of investigation and structure of die work Is given.

In the first character titled "Mahraud Kashgari and 'his scientific ' heritage" following problem are considered: 1) The personality of Mahmud Kashgari; 2) Divan Lugat at-Turk and it's content; 3) Original oi the "Divan" and it's translations. ' '

The second chapter is devoted to the textual analysis of tha manuscript and typographical editiou of editorial corrections introduced into ■the text by Ahmed Rifat editor of the dictionary of Mahtuud Kashgaii arc . considered. Hero the investigator determines the pronouncintion and meaning of some questionable words.

In the third chapter the structural features of the "Divan" and lexicographic principals of Mahmud Kashgari are disciibed. The fourth . chapter is divoted to the investigation of linguistic terms used in the dictionary as graphic, phonetic and grammatical matfcs. In connection with that that the "Divan" was intended for the arablan ' reader Mahmud Kashgari used the terminology established in arabesque, But he displayed creative approach using proper tenns with respect to the specific phenomena of tuifcic languages. For example the term "ishba" in Arab linguistics means appearance of "j" after "i" and "w" after "u", but in the "Divan" of »Mahmud Kashgaii this tenn points to the back pronounciation of a vowel. The term "ishmam" means that a vowel is labial; but in the "Divan" it is used to differ the labial vowels along the vertical position of the tongue.

The fifth chapter of ¡lie dissert woik is devoted to the lexicographic discription of the dictionary articles of the "Divan". Homonyms are given In separate articles. The meanings of words are opened by the help of , translation and interpretation. As an Illustration the author used poems, -proverbs, sayings and sentences of everyday speach. To, the terms and special words he gave the historical, ethnographic, geographic and other sdentific informations. .

The thesis is supplemented by the index of linguistic terms, .

Р. Подписано к печати /7 О § В,

Зак.— Ш-18 Г 9 Тираж -/¿2- О 199 8 г. С?6"> 1- 5 Отпечатано в АП 'ГПК

Ташкент, Навои, 30.