автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Лингвистическая и ономастическая поэтика татарских народных песен

Текст диссертации на тему "Лингвистическая и ономастическая поэтика татарских народных песен"

Казанский государственный университет

На правах рукописи

Биктимирова Айгуль Ринатовна

Лингвистическая и ономастическая поэтика татарских народных

песен

10.02.02 - Языки народов Российской Федерации (татарский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук.

Научный руководитель -доктор филологических наук, профессор Г.Ф.Саттаров.

Казань - 2003.

Эчтэлек

Кереш..........................................................................5

Беренче булек. Татар халык жырларыныц лингвистик поэтикасы..............................................................................14

1.1. Татар халык я^ырларында кучерелмэ мэгънэле суз белэн сурэт ясау..............................................................................16

1.1.1. Чагыштыру..................................................17

1.1.2. Метафора....................................................28

1.1.3. Эпитет...................................................... 36

1.1.4. Ж^анландыру................................................48

1.1.5. Метонимия..................................................52

1.1.6. Синекдоха...................................................56

1.1.7. Лирик эндэшлэр...........................................59

1.2. Татар халык жырларында теп лексик - семантик категориялэрнец стилистик кулланылышы...................................66

1.2.1. Синонимнар.................................................66

1.2.2. Омонимнар.................................................73

1.2.3. Антонимнар................................................76

1.2.4. Парлы суз л эр...............................................83

1.3. Татар халык жырларыньщ синтаксик поэтикасы........87

Икенче булек. Татар халык ж;ырларыньщ ономастик поэтикасы.

II. 1. Поэтик ономастика Иэм эдэби эсэрлэрдэ ялгызлык исемнэре...........................................................................104

II.2. Ялгызлык Ьэм уртаклык исемнэре, аларныц функциясе...................................................................108

II. 3. Татар халык >кыр исемнэренен ономастик поэтикасы............................................................................111

IL4. Татар халык жырларында поэтик антропонимнар.....................................................................118

11.4.1. Эдэби антропонимнарныц функциялэре..........118

11.4.2. Татар халык жырларында кеше

исемнэре.............................................................................121

11.4.3. Татар халык жырларында

кушаматлар.........................................................................134

11.4.4. Татар халык жырларында фамилиялэр............140

II. 5. Татар халык жырларында поэтик топонимнар.........144

II.5.1. Татар халык жырларында поэтик оронимнар.....146

И.5.2. Татар халык жырларында поэтик ойконимнар... 152 II.5.3. Татар халык жырларында поэтик гидронимнар...159 II.6. Татар халык жырларында башка тер поэтонимнар... 168

Йомгак..................................................174

Файдаланылган чыганаклар Иэм эдэбият исемлеге........... 182

КЕРЕШ

Ж^ыр ул - чишмэ. Ж^ир-анабызныц уцдырышлы, бай Ьэм тыгыз куеныннан бэреп чыккан бу хэзинэ, юлында терле калын-калын урманнар, биек тау-ташлар, иксез-чиксез тигезлек Ьэм узэнлеклэр аша узуына карамастан, узенец сихерле моцы, тылсымлы тавышы белэн эйлэнэ-тирэ мохитне, кешелек деньясын куандырып, сеендереп, тормыштан яца аЬэцнэр алып, бугенге кендэ дэ челтерэп агып ята. Бу чишмэнец мул, шифалы, сихэтле суы галэмне эле дэ булса туендырып тора.

Татар халкыныц жыр мирасы да - нэкъ шул чишмэ кебек аны гасырлар буена тормыш дэрьялары аша озата килгэн кыйммэтле хэзинэдер. Борынгы заманнарда ук инде адэм баласы жырларга, аларныц сихри кеченэ ышанып яшэгэн. Нинди генэ эш башкармасын - ауга йеруме ул, игенчелек, терлекчелек эшеме ул, я булмаса гадэти куцел ачу, яисэ ниндидер йола утэуме - халкыбыз жырдан аерылмаган. М.Х.Бакиров, хезмэт шигъриятенец эволюцион баскычларын билгелэп, аерым эндэшлэрдэн усеп чыккан яралгыларньщ эчтэлекле сузлэр белэн алышынып, суз - текстньщ ниндидер бер мэгънэгэ ия булып эверелу процессын эсаслы ацлатып бирэ. «Борынгы поэзия ечен, - дип яза ул, - хезмэт сурэтлэу-ияру объекты Ьэм ритм-хэрэкэт чыганагы булып кына калмаган, э эстетик ац яралгыларыньщ тууы Ьэм усеп китуе ечен матди жирлек тэ булган. Ритмньщ структур кыйммэтен, текст агышын форма Ьэм интонация ягыннан оештыру Ьэм тэртипкэ салу ролен кеше беренче башлап нэкъ менэ хезмэт процессында ацлаган, эш вакытында туган хис-тойгыларын Ьэм кичереш-чагыштыруларын да беренче башлап хезмэт жырларында самими поэзия дэрэжэсенэ кутэргэн» (Бакиров, 2001,23). Татар халык жырларыныц барлыкка килу Ьэм усеш этапларын да нэкъ шул ейрэтмэ нигезендэ ацлатырга кирэк. Халыкньщ жырдан аерылмау сэбэбе дэ галимебез курсэткэн катлаулы эволюциянец башлангыч этаплары белэн бэйле.

Ждлр - татар халкыньщ иц таралган, саф, гузэл Ьэм нэфис ижат жимеше. Халык ижатыныц башка терлэреннэн ул бер-берсенэ тыгыз бэйлэнгэн, бер бетен хасил иткэн ике местэкыйль сэнгать чишмэсе - шигырь Ьэм кей бэйлэмнэреннэн кушылып барлыкка килэ. Ул - татар халык ижатыныц иц танылган Ьэм аеруча тиз усэ, тарала торган синкретик жанрларыннан берсе буларак, милли менталитетныц чагылышы гына тугел, мэдэниятныц гомумторышы, «халкыбыз куцеленец Ьич тэ тутыкмас вэ кугэрмэс, саф вэ рэушан кезгеседер» (Тукай, 1946, 29). Чыннан да, жырларда халыкныц иц тирэн, самими Ьэм нечкэ хис-кичерешлэре, уй-телэклэре, емет-хыяллары.

Халык ижатыныц жыр жанры галимнэребез тарафыннан этрафлы ейрэнелгэн. Бу байлыкны жыю, туплау, бастыру эшенец ике гасырлык тарихы бар.

Татар халык жырларын ейрэну ерак гасырларга барып тоташа. Багдад илчелеге сэркатибе Ибн Фадлан (X йез), гарэп сэяхэтчесе Ьэм географы эл-Гарнати (XII), фладманлы монах, сэяхэтче Рубрук (XIII) уз сэяхэтнамэлэрендэ бу тебэктэ яшэгэн халыкныц музыка уен кораллары, бэйрэмнэрдэ, мэет кумгэндэ башкарыла торган жырлары турында мэгълумат бирэлэр (Мицнуллин, 2001, 16). Татар жырларыньщ беренче жыентыгы 1869 елда Казанныц А.Коковин типографиясендэ «Ж^ырулар» исеме белэн Гэбдуш Эхтэм улы ВаЬапов тарафыннан тезеп бастырыла. Бу басмадан соц терле исем астында дистэлэгэн жыентыклар денья курэ: «Менэ дигэн шэп жырлар», «Иц яхшы жырлар», «Тэмле-тэмле жырлар», «Ис китэрлек шэп жырлар», «Терле-терле шэп жырлар» 11.б.лар, 11.б.лар. «Уз вакытында бу тор жыентыкларньщ эЬэмиятен танырга телэмэу, аларны бары тик сэудэ-табыш ечен генэ деньяга килгэн басмалар итеп карау да булды. Эмма татар жыр китабыныц чишмэ башында торган элеге жыентыклар халыкта жыр сэнгатенэ, гомумэн, фольклорга карата кызыксыну, мэхэббэт уятуда роль уйнаганнар» (Мицнуллин, 2000, 14).

Октябрьгэ кадэрге чорда халык жэуЬэрлэренэ игътибар азрак булса да, жырлар турында азмы-купме мэгълумат бируче хезмэтлэр шактый. Татар

жырларыньщ беренче урнэклэрен (Идел турындагы жырлар) XI гасырда ук инде М.Кашгариньщ «Китаби легать терки» исемле хезмэтендэ очратабыз.

Ж^ырларга ныклы игьтибар XIX гасыр башында жэелеп китэ. Халык жырлары Ьэм кейлере белэн кызыксынган И.Добровольский Эстерханда чыга торган музыка журналында Ьэрберсе дуртэр юлдан торган дурт татар жырын кее-ноталары белэн урнаштыра. Бу татар жырларыньщ нотага салынган беренче урнэге була.

Соцрак татар халык жыр урнэклэре терле дэреслеклэрдэ куренэ башлый. Мэсэлэн, М.Ивановныц «Татарская хрестоматия» (1842), Г.ВаИаповныц «Русско-татарская азбука» (1852) хезмэтлэрендэ куп кенэ фольклор материаллары арасында жырларны да очратырга мемкин.

Чит ил галимнэреннэн Н.Берг (Восемь татарско-башкирских песен / Под общ. ред. проф. В.А.Богородицкого. - Казань, 1922. - 22с. - Ноты. - 500 экз.), Ь.Паасонен (Tatarische Lieder/Gesammelt und €bersetzt von H.Paazonen/ -Helsingfors: DrOckerei der finnischen Literaturgesellschaft, 1901. - IX, 67c.) кебеклэр татар халкына игътибар белэн беррэттэн, аньщ бай мирасы -жырларына да зур кызыксыну белэн карыйлар.

Атаклы галимебез Каюм Насыйри «ФэвакиЬелжелэсэ» (1884) хезмэтендэ татар жырларына киц урын бирэ. «ЛэЬжэи татари» хезмэтендэ дэ, фольклор урнэклэренэ мерэжэгать итеп, куп кенэ жыр урнэклэрен урнаштыра.

Г.Тукайньщ да татар жырларына булган менэсэбэте зур игътибарга лаек. Аньщ 1910 елда «Шэрык клубы»нда «Халык эдэбияты» темасына укылган доклады татар халык жырлары турында беренче кулэмле хезмэт саналырга хаклы.

Совет чорында татар халык жырлары белэн кызыксыну усэ тешэ, гомумтеоретик пландагы мэкалэ h9M хезмэтлэр денья курэ. Бу елларда аерым фольклор жыентыклары басылып чыга. 1927 нче елда фольклорчы Ф.Туйкинныц «Безнец юл» журналында «Халык эдэбиятын тикшеру юлында» исемле мэкалэсе басыла. Ул монда халык эдэбиятыныц эЬэмиятенэ, халык

жырларыныц теленэ, сурэтлэу чараларына, жырларда табигать куренешлэренец гаять матур итеп бирелуенэ туктала (Туйкин, 1927).

1935 нче елда Арча якларына беренче фольклор экспедициясе оештырыла, шул елларда А.Шамов татар халык жырларын гына туплаган берничэ жыентык бастырып чыгара: «Совет жырлары» (1933), «Татар халык ижаты» (1934 - 40), «Татар халык жырлары» (1939).

XX гасырньщ икенче яртысыннан татар халык жырлары комплекслы, максатчан ейрэнелэ башлый. Бу эшкэ фольклорчылар Х.Х.Ярмехэммэтов, И. Н. Надиров, Ф.И.Урманчеев, М.Х.Бакиров; эдэбиятчылар М.С.МэЬдиев, Т.Н.Галиуллин, Н.Г.Юзёевлэр белэн беррэттэн, музыка белгечлэре дэ алына. Алар арасында М.Н.Нигъмэтжанов, Р.А.Исхакова - Вамба, З.Н.Сэйдэшевалар бар. Бу галимнэрнец терле жыентыкларда басылган мэкалэлэрендэ, монографиялэрендэ жыр жанрыныц тарихына, классификация принципларына, сэнгатьчэ эшлэнешенэ, мелодикасына кагылышлы мэсьэлэлэр кутэрелэ.

Галимнэр арасында татар халык жырларын классификациялэу мэсьэлэсендэ терле карашлар яшэп килэ. Терминологиядэ эзлеклелек булмау да катлаулылык тудыра. Классификациями терлелеге ике елкэ галимнэре -филологлар Ьэм музыка белгечлэре тарафыннан аерым-аерым тикшерелуе белэн генэ тугел, аерым елкэ галимнэре арасында терле карашлар булу белэн дэ ацлатыла.

М.Х.Бакиров жырларны йола, тарихи, уен-бию, лирик терлэргэ, э соцгысын исэ ижтимагый-социаль Ьэм кенкуреш жырларына булеп карый (Бакиров, 1998). Х.Ярми «Бездэ сюжетлы жырлар бармы?» (1964) дигэн мэкалэсендэ жырларны, эчтэлеклэренэ, мэгънэлэренэ Ьэм тезелеш формаларына карап сюжетлы, сюжетсыз, капма-каршы жырлана торган Ьэм бию жырларына булэ (Ярми, 1964). И.Н.Надиров жыр мирасын биш теркемгэ -йола, уен, тарихи, лирик озын Ьэм лирик кыска жырларга булуне тэкъдим итэ (Татар халык ижаты, 1988, 5).

Музыка белгечлэре арасында А.Абдуллин жырларны лирик Ьэм эпик терлэргэ булэ, лирик жырларньщ естенлеген, татарларда иц популяр Ьэм

традицион булуын курсэтэ. Аларны озын кей (протяжные), кыска кей (короткие), такмак, авыл кейлэре Ьэм шэЬэр кейлэренэ теркемли (Абдуллин, 1963, 10). М.Нигъмэтжанов йола жырларын, музыкаль эпос (бэет, менэжэт, китап уку кейлэре), лирик жырларны аера. Лирик жырларньщ озын кейлэр (протяжные); авыл кейлэре, салмак кейлэр (умеренные); кыска кейлэр, такмаклар, бию кейлэре (скорые) теркемнэрне уз эченэ алуын курсэтэ (Нигмедзянов, 1984, 4). Р.А.Исхакова-Вамба татар халык жырларын кыска Ьэм озын жырларга булеп (Исхакова-Вамба, 1981, 5), ислам дине йогынтысында музыкаль жанрларныц стилистикасы югалуын да эйтеп китэ (Исхакова-Вамба, 1976, 4).

Тикшеренулэребез кайбер татар халык жырларыньщ берничэ вариантлы булуын курсэтэ. Халык ижатыныц язма эдэбияттан аермасы эсэрлэрнец (бу очракта халык тарафыннан ижат ителгэн эсэрлэр куздэ тотыла) вариантлары куп булуда куренэ. Татар халык жырлары белэн дэ шул ук хэл. Вариантлар аларныц таралыш дэрэжэсе, эчтэлегенец халык тарафыннан терлечэ кабул ителуе Ьэм мэгънэне тегэлрэк, тирэнрэк итэргэ тырышуы турында сей ли. Эсэр озак вакытлар яшэп, бер чордан икенчесенэ кучкэн вакытта узгэрешлэр кичерэ. Халык иске сузлэрне яцалары, анлашылмаган тешенчэлэрне гадирэклэре белэн алыштыра. Бер социаль даирэдэн икенчесенэ кучкэн очракта да, жыр яца тирэлекнец караш Ьэм идеалларына туры килеп «яцарырга» мемкин. Борынгы жырчыларньщ ижади кечлэре, жыр эчтэлегенэ узлэре ацлаганча мэгънэ естэргэ тырышу да яца вариантлар тууга сэбэпче була. Элбэттэ, вариантлылыкныц да чиге була: Ьэр жыр билгеле бер эчтэлеккэ, эшлэнешкэ ия. Беренчел вариант халыкныц милли узацына, эстетик идеалларына жавап бирерлек дэрэжэгэ житкерелгэннэн соц, узгэрешлэргэ бирелми диярлек, кайбер вак детальлэргэ генэ естэмэлэр яки кыскарулар керергэ мемкин. Ни гена булмасын, жыр вариантлары узара эчтэлеклэрен генэ тугел, эшлэнеш принципларын да саклыйлар. Шул исэптэн жырныц эмоциональлеге, эстетик кыйммэте дэ югалмый.

Теманыц Ьэм тикшеренунен актуальлеге

Ж^ырлар татар фольклорыныц жанрлар составында куренекле Ьэм тотрыклы, э хэзерге вакытта теп урынны билэп торалар. Ж^ыр - татар халкыньщ мул Ьэм мэцге саекмас изге чишмэсе. Халкыбызньщ гузэл бу мирасы тикшеренулэр ечен бай материал бирэ. Фэнни жэмэгатьчелекнец фикерлэу кече халык мирасына юнэлгэн бер мэлдэ, жырларга да игътибар усэ бара.

Татар халык я^ырларын фэнни анализлау Ьэм ейрэну фольклорчылар М.Х.Бакиров, Ф.А.Урманчеев, Х.Х.Ярми, И.Н.Надиров, К.М.Мицнуллин, эдэбиятчылар Н.Г.Юзеев, М.С.МэЬдиев, Т.Н.Галиуллин, музыка белгечлэре Р.Э.Исхакова-Вамба, Н.М.Нигъмэтжановларныц исемнэре белэн бэйле. Галимнэребез тарафыннан ныклы узлэштерелгэн булуына карамастан, татар халык жырларын бугенге кендэ эдэби эсэрлэрдэ ялгызлык исемнэрен, аларньщ сурэт тудыру принципларын, функциялэрен ейрэнуче поэтик ономастика Ьэм жыр текстларынын телен анализлау аша аларньщ поэтик Ьэм эстетик кыйммэтен ачыкларга ярдэм итуче лингвистик поэтика яссылыгында тикшеру мэсьэлэсенец эЬэмияте арта бара. Шуца курэ татар халык жырларыньщ лингвистик Ьэм ономастик поэтикасын ейрэну хэзерге татар филологиясе фэне усеше талэп иткэн эЬэмиятле мэсьэлэлэрнец берсе булып тора.

Максат Иэм бурычлар

Хезмэтебезне башкарганда, уз алдыбызга татар халык я^ырларын лингвоономатопоэтик яссылыкта тикшеру максаты куйдык. Билгелэнгэн максатка ирешу ечен, тубэндэге бурычлар билгелэнде:

1) татар халык жырларында кучерелмэ мэгънэдэге сузлэрнец суз-сурэт ясау узенчэлеген билгелэу;

2) татар халык щлрларында лексик-семантик категориялэрнец суз-сурэт ясауда стилистик кулланылыш узенчэлеклэрен ачыклау;

3) татар халык ж;ырларыньщ синтаксик поэтикасын тикшеру;

4) поэтик ономастика Ьэм эдэби эсэрлэрдэ ялгызлык исемнэренец кулланылыш узенчэлеклэрен ачу;

и

5) ялгызлык Ьэм уртаклык исемнэре, аларньщ функциялэренэ кузэту

ясау;

6) татар халык жыр исемнэренэ анализ биру;

7) татар халык жырларында поэтик антропонимнарнын кулланылышын тикшеру;

8) татар халык лдырларыньщ поэтик топонимнарына анализ;

9) татар халык ж;ырларында башка тер поэтонимнарга кузэту ясау.

Хезмэтнец фэнни яцалыгы

Бу тикшерену татар филологиясендэ беренче тапкыр, заман казанышларына туры китереп, халык жырларын лингвистик Ьэм ономастик поэтика яссылыгында анализлау, ейрэнуе белэн эЬэмияткэ ия. Диссертация алдына куелган максат Ьэм бурычларны шушы юнэлештэ тикшерергэ омтылу татар тел белемендэ генэ тугел, эдэбият, фольклор, сэнгать елкэсендэ дэ фэнни яцалык булып тора. Хезмэттэ татар филологиясендэ элегэчэ тиешенчэ ейрэнелмэгэн проблемаларга - татар халык жыр текстларыньщ лингвистик Ьэм ономастик поэтикасына житди игътибар ителэ. Беренче мэртэбэ татар жырларыныц лингвоономатопоэтик узенчэлеклэре тикшерелэ.

Диссертациянец гамэли эЬэмияте

Татар халык жырларыныц ономастик Ьэм лингвистик яссылыкта поэтикасын тикшеру жырны ейрэну теориясенэ зур елеш кертэ. Диссертациядэ кулланылган тикшеру алымнары башка эдэби эсэрлэрдэге лингвистик Ьэм ономастик узенчэлеклэрне анализлау елкэсендэ нигез була ала. Хезмэттэ кулланылган материаллар югары уку йортларында махсус курс яисэ тел белеменец кайбер тармаклары буенча гамэли дэреслэр ечен ярдэмлек ролен утэргэ, методик эсбаплар тезу эшендэ ярдэм итэргэ мемкин.

Тикшеренунец методологии: нигезен куренекле татар, рус галимнэренец - телчелэр, эдэбиятчылар, фольклорчыларныц хезмэтлэрендэге татар халык

жырларына багышланган фэнни нигезлэмэлэре тэшкил итте. Эш барышында И.Б.Бэширова, В.В.Виноградов, Ф.А.Ганиев, Ф.Г.Гарипова, М.В.Карпенко, Ю.А.Карпенко, А.Квятковский, Х.Р.Курбатов, Э.Б.Магазаник, К.М.Мицнуллин, Э.М.Мурзаев, И.Н.Надиров, Н.А.Никонов, С.Ш.Поварисов, Н.В.Подольская, Г.Ф.Саттаров, Ф.С.Сафиуллина, А.В.Суперанская, Б.В.Томашевский, М.И.Фомина, О.И.Фонякова, В.Х.Хаков, С.Ш.Ханбикова, Ф.Х.Хатипов, h.6. галимнэрнец фэнни теоретик карашларына киц таянылды (фамилиялэр элифба тэртибендэ китерелде).

Тикшеренунец методлары

Материалны тикшеру барышында эдэби эсэрлэргэ поэтик анализ ясау метод Ьэм алымнары кулланылды, лингвистик барлау-теркэу, функциональ-стилистик h.6. алымнар файдаланылды. Шул рэвешле комплекслы якын килу татар халык жырларыньщ лингвистик Ьэм ономастик поэтик узенчэлеклэрен ачарга момкинлек бирде.

Материаллар Ьэм чыганаклар

Диссертациядэ купсанлы жыентыкларда басылган татар халык жыр текстлары анализланды. Топ чыганак - «Татар халык ижаты» басмаларыныц «Тарихи Ьэм лирик жырлар» (1988), «Йола Ьэм уен жырлары» (1980), «Кыска жырлар» (1976) жыентыклары; узебезнец тарафтан кириллицага кучерелгэн «Ис китэрлек шэп жырлар» (1908), «Авыл жырлары» (1926), «Торле-торле шэп жырлар» (1908), «Менэ дигэн шэп жырлар» (1908), «Менэ бигрэк шэп жырлар» (1914), «Менэ сица шэп жырлар» (1914), «Менэ монда татлы жырлар» (1916), «Менэ кая шэп жырлар» (1916), «Татлы жырлар» (1911) кебек жыр мэжмугалары. Шулай ук башка бик куп басмалардан элеге жыентыкларга кермэгэн татар халык жырлары тупланып анализланды.

�