автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Лингвистическое исследование ойконимии Горного Бадахшана

Текст диссертации на тему "Лингвистическое исследование ойконимии Горного Бадахшана"

/

Ч,УМХ,УРИИ точлкистон ДОНИШГО^И ДАВЛАТИИ миллим точикистон

Ба х,укми дастнавис

ОФАРИДАЕВ НАЗРЙ Л

г (У1

ЗАБОНШПНОСПП ОЙКОИИМИЯП КУ^ИСТОНИ БАИЛХШОН

Ихтисос - 10.02.22 - забонх;ои халкхои мамолики Аврупо, Осиё, Африка, мардуми бум и и Америка ва Австралия (забоин тоцикй).

Рисола барои дарёфти дарач,аи доктори ИЛМХ.ОИ филология

:..тг-.г*л».:- тагагляЬааяыкагА

Мушовири илмй-узви вобастаи АИ ЧТ , доктори ИЛМХ.ОИ филология, .д^оФессор М. Нфреймов а

|| Президиум ВАК России г

|| (решение от" _ г., № I,-

присудил ученую степень ДОКТОР/-..

J Начальнгп^управления ВАК России^£ 1 Ш ioJ,,,< ДУШАНБЕ - 2&02

Д0НИШ1ЩИ ДАВЛАТИИ миллим то^икистон

Ба х,укми дастнавис

Н.ОФАРИДАЕВ

ОИКОНИМИЯИ КУ^ИСТОНИ БАДАХШОН

(тадкдооти забоншиносй)

Ихтисос: 10.02.22 -забон^ои халвой мамолики

хоричрии Европа, Осиё, Африк;о, бумиёни Америка ва Австралия

(забони тоники) РИСОЛА барои дарефти дара^аи илмиии доктори илмх,ои филология

Мушовири илмй: узви вобастаи АИ ^Т, доктори

илмх,ои филология, профессор М. Н. КАСИМОВА

Душанбе - 2002

МУНДАРИЧА

MYIWWHMA....................................................................................................4

БОБИ I. ТАВСИФИ ЛИНГВОГЕОГРАФИИ КУ^ИС-ТОНИ БАДАХШОН ВА МАСЪАЛАХОИ ТАШАККУЛИ ТОПОНИМИЯИ МИНТАКД

1. Тавсифи лингвогеографй ................... ................................... 24

2. Масъалаз$ои ташаккули ойконимия .............. ........................ 35

3. Гидронимия ........................................................................... 44

4. Оронимия .............................................................................. 51

5. Хоронимия ............................................................................. 53

6. Ойконимия ........................................................................... 61

БОБИ II. ТОПОНИМИЯИ ТАЪРИХЙ

1. Масъала^ои омузиши топонимия ва чугрофияи

таърихии Бадахшон .............................................................. 84

2. Топонимияи таърихй дар сарчашма^ои авди цадим .... ....... 99

3. Топонимияи таърихии Бадахшон дар осори

Чугрофии аср^ои миёна ........................................................ 108

БОБИ III. ТАВСИФИ АРЕАЛИИ (МИНТА^ВИ) ТОПОНИМИЯ (ОЙКОНИМИЯ)

1. Муло^иза^ои цаблй ............................................................... 120

2. Густариши минтацавии ан^ома^ои номсоз ......... ................. 129

3. Тавсифи минтацавии ойконимия ............... ............................ 138

4. Хусусиятх;ои ареалии (минтацавй) апеллятив^ои забони тоники дар топонимия ......................................................... 144

4.1. Апеллятив^ои умумито^икй ................. ............................. 148

4.2. Апеллятив^ои минтацавй .................... ............................. 156

4.3. Мутобицати фонетикии тополексема^ои то^икй дар ареали забощои помирй .................. ................................ 158

4.4. Сохтор ва таркиби лексикаи апеллятивй ......... ............... 164

5. Та^лили ареалй (минтацавй) - таърихии истило^оти

Чугрофии ма^аллй ...................... .......................•.............. 169

5.1. Истило^оти ойконимй .................... ................................... 170

5.2. Истилох;оти оронимй ..................... ................................... 175

5.3. Истило^оти гидронимй .................... .................................. 181

БОБИ IV. ТАШАККУЛИ ОЙКОНИМИЯ

1. Анчома^ои ойконимсоз .................... .................................... 186

2. Сохтор ва таркиби морфологии ойконим^о ........ .................213

БОБИ V. ХУСУСИЯТХОИ ЛЕКСИКИ-СЕМАНТИКИИ

ОЙКОНИМИЯ

1. Вожаков, ки мавцеияти мавзеъ^оро ифода мекунанд ....... 229

2. Вожа^ое, ки макони зист ва машгулияти одамонро

ифода мекунанд ................. .................................................. 234

-33. Тополексема^ое, ки мафдум^ои гидронимиро ифода

мекунанд ............................. ................................................. 238

4. Вожа^ое, ки хусусиятдои сатди замини минтацаро

ифода мекунанд ......................... .......................................... 240

5. Истило^оти ботаникй дар таркиби ойконим^о ....... ............ 244

6. Ыом^ое, ки аз номи цазфамонони асотирй

ба вучуд омадаанд .............. ................................................ 246

7. Ном^ое, ки аз этноним^о ба вучуд омадаанд .................. 247

8. Вожа^ое, ки маф^ум^ои маз^абй-и^тимоиро

ифода мекунанд ......................... ......................;................... 249

9. Вожа^ое, ки исте^комот ва ёдгори^ои таърихиро

ифода мекунанд ........................ ............................;.............. 252

10. Ойконим^ое, ки марбут ба ном^ои дигар мебошанд ...... 254

И. Ойконим^ое, ки аз антропонимов ба вучуд омадаанд .... 256

12. Вожа^ое, ки маф^ум^ои замони шуравиро ифода мекунанд ........................... ................................................. 257

13. Вожа^ое, ки аломат, масо^ат ва андозаи мавзеъро (объект) ифода мекунанд ................... ................................ 257

14. Вожа^ое, ки номи ранг^оро ифода мекунанд .................. 258

15. Вожа^ое, ки маф^ум^ои со^аи чорводориро ифода мекунанд ........................... ................................................. 260

16. Вожах;ое, ки номи маъодин ва сангдои ^иматба^оро

ифода мекунанд ........................ ........................................... 260

БОБИ VI. ^БАТХОИ ЗАБОНИИ ОЙКОНИМИЯ

1. Ном^ое, ки дар маъхазз^ои хаттй дучор меоянд ва мутааллщ ба цабати бостонии топонимй мебошанд ......... 261

1.1. Хор оними Бадахшон дар осори хатти .......... .................. 264

1.2. Муло^иза^о оид ба этимологияи хороними Бадахшон..... 267

1.3. Шугнон .............................................................................. 271

1.4. Карон ................................................................................. 272

1.5. Помир................................................................................ 273

1.6. Ишкошим ......................................................................... 273

2. Ном^ое, ки дар заминаи ла^а^ои ^адими шарциэронй

ба вучуд омадаанд ................................. .............................. 277

3. Номх;ое, ки дар заминаи забощои муосири эронй

ба вучуд омадаанд .............................................................. 298

4. Ойконимияи туркй ............................................................. 302

5. Нацши вожатой русй дар ташаккули ойконимияи

минтаца ..............................................................................................................................................................303

ХУЛОСА................................................................................................................................................................................308

ФЕХ;РИСТИ АДАБИЁТ....................................................................................................................314

ШАРХ;И ИХТИСОРОТ......................................................................................................................338

МУКАДДИМА

Ономастика содаи махсуси забоншиносй буда, мухтавои бадей онро омузиш ва баррасии номхои хос (исмхои хос) ташкил медидад. Номдои хос дар низоми таркиби лугавии забон бо вижагидои инкишофу тахаввулот ва бо дарачаи интишору доираи корбурд дар байни соири бахшдои лугат мавкеи махсусеро ишгол мекунанд. Номдои хос мадсули даврадои мухталифи таърихй мадсуб шуда, дар забон вазифахои номбаркунй (номинативй), тасвирй, тавсифй ва ишоратиро ба душ доранд ва барои ифодаи номи доираи васеи ашёхо, мафдумдо ва додисадо ба кор бурда мешаванд.

Баррасии лугати ономастики истифодаи он методу усулдои тадкикро такозо мекунад, ки дар макотиб ва чараёндои забоншиносии муосир мавриди истифода карор мегиранд. Аз чумла, дар забоншиносии сохторй, ичтимой, минтакавй, мукоисавию таърихй, типологй, этнолингвистика, прагмалингвистика, универсализм аз маводи ономастика ба таври васеъ истифода ба амал меояд.

Ономастика - чун содаи забоншиносй модият, вазифахои махсус, пайдоиш, инкишоф ва равобити номдои хосро бо соири сатддои забон мавриди омузиш карор медидад. Масоили умуминазарии ономастикаро вижагидои лексикаи ономастики ташкил медидад, ки дар тамоми забондои дунё дорой аломатдои умумй буда, самтдои умумии корбурд ва рохдои умумии инкишофи таърихй дорад.

Умдатарин масоили ономастикаи умумй ва фаръй дар мардалаи дозира аз индо иборатанд: 1) тафовути сохторй ва маъноии исмдои хос аз исмдои ом; 2) мавкеи лексикаи ономастики дар низоми забон; 3) мушкилоти дамгунин водидхои ономастики (калима, ибора); умумият ва тафовути бахшдои ономастики аз руи омилдои забонй ва гайризабонй; хадди фазой ономастики оё этнонимдо (номи халну

миллатдо), неонимдо (номдои номенклатурии ин ё он содаи илм, техника, санъат, истилодоти хешутаборй, номи рустанидо...) бахши лексикаи ономастики мадсуб мешаванд ё не; 4) конуниятдои пайдоиш ва инкишофи ном дои дос, накши омилдои дохилй ва хоричии инкишофи забон дар тадаввулоти номдои хос; 5) масъалаи ташаккули низоми бахшдои ономастика; 6) хусусиятдои ономастикаи адабй, корбасти лексикаи ономастики дар услубдои забони адабй; 7) шевадои омузиши лексикаи ономастикй (методдои умумиилмй, забоншиносй, чугрофй, равоншиносй, методдо ва равишдои хоси тадкики ономастика ва бахшдои он - анторопонимика, топонимика); 8) хусусияти байналмилалии ономастика ва мавдеи он дар байни соири илмдои инсонй ва табий; 9) пайдоиш ва инкишофи* бахшдои ономастика (антропонимика, топонимика) чун илм; 10) масъаладои амалии ономастика (риояти меъёри забони адабй дар навишт ва истифодаи ном дои хос, мушкилоти тарчума ва бозгардони ном до, адамияти фардангй, эстетикй, кишваршиносй, забономузй ва методии номшиносй) (Ниг: Бондалетов, 1983, 6).

Ономастикаи забондои эронй аз чумлаи содадои эроншиносй буда, таърихи инкишофи худро дорад ва со дай чудогонаи онро топонимика ташкил медидад. Топонимикаи забондои эронй ва омузиши топонимияи манотики гуногуни эронзамин таърихи кадима дорад. Хануз дар даврадои гуногуни таърихи кадим ва асрдои миёна донишмандон дар маъхаздои таърихию чугрофй, сафарномадо, тазкирадо, фардангдо, рисоладои илмию адабй ва динй, асноду катибадои мудталиф зимни тавсифу таджики масъаладои гуногун дойр ба падлудои чудогонаи номдои чугрофй дахл карда, ба ин васила бунёди ин содаро гузоштаанд. Дар сарчашдои хаттии бостонй, аз чумла "Авесто", "Бундидишн", "Шадристондои Эроншадр", Катибаи Бесутун", "Фардангй Падлавик", асноди калъаи куди Муг ва гайра

шаклу вариантхои гуногуни номдои чугрофй сабт шудааст, ки барои омузиши мукоисавию таджики этимологии топонимикаи забонхои эронй сарчашмадои муътамад мебошанд.

Илова бар ин оид ба топонимияи эронй муаллифони атикаи сарчашмадои юнонй, хитой ва арманй маълумоту далелдои чолиб медиданд (Ниг: Юзеф Маркворт, Эроншахр, 1373).

Донишмандони асримиёнагии тонику форс ва араб дар роди фародам овардани номдои чугрофии мавзеъдои мухталиф, дар таълифи лугатдои топонимй, асархои чугрофии гуногунмавзуъ садми бузу pre гузоштаанд. Таълифоти чугрофинависони асрхои IX-X, ки тадти унвони "илм ал-масолик ва-л мамолик" ёд мешавад, маъхаздои мудимме барои омузиши топонимияи таърихии То чикистон мадсуб мегарданд. Аз чумла, "Ал масолик ва-л мамолик"-и Асад ибни Хурдодбех; (с.таълиф 864 м.), "Китоб-ал-хироч'-и Гуадомат бинни Чаъфар, (соли таълиф 880 м), "Ал-булдон"-и Ахмад ибни Яъкуб (соли таълиф 1891) "Илалаолик-ан-нафиса"-и Ибни Руста (соли таълиф 903), "Мухтасари китоб-ал-булдон"-и Ибни Фа^ех;, (соли таълиф 9-034), "Ат-танбия ва-ш-шароф"-и Маъсудй (соли таълиф 843 м.), "Ал масолик в-ал мамолик"-и Абуисхок Ибродими Истахрй (соли таълиф 951 м.), "Сурат-ул-арз"-и Ибни Хавкал (соли таълиф 978 м.) "Ахсан-аТ-такосим"-и Мукаддасй (соли таълиф 983 м.), "Худуд-ул-олам мин-ат машрик ил-ал магриб" (соли таълиф 982 м.) -аз мудимтарин таълифоти ин силсила мебошанд.

Асархои яке аз муаллифони асри XIII Еку ти Хаммави дар таърихи топонимикаи Шарк мавкеи босазоеро ишгол мекунанд. Бино ба маълумоти му^аккщон ду асари у "Муъчам-ул-булдон" (Лугати кишвардо) ва "Китоб-ул-муштарик вазъан ва муфтарик сукъан" (Китоб дар бораи номхои якхела ва чойдои гуногун), ки оид ба омонимхои чугрофй бадс мекунанд, ба масъаладои топонимика

бахшида шудаанд. Екути Хаммавй номгуи топонимдоро бо алифбои арабй оварда, дар даман номдо аломатдои диакритики мегузорад. Чунин амали муаллиф бар дилофи намояндагони пеш аз у дар навишти топонимдо арзиши илмии асардои уро дучанд боло мебардорад. Дар "Муъчам-ул-булдон зиёда аз 12765 адад номдои чугрофй оварда шудааст, ки барои омузиши топонимика адамияти илмй ва амалй дорад. Муаллиф дойр ба номдо маълумоти гуногун медидад, синониму юмонимдои номро зикр мекунад, тагйирот ва тарзи талаффузи номдоро дар ягон мавзеъ кайд менамояд. Лугати муаллиф ба лугати тафсирй майл дошта, баъзе мулодизадои у оид ба сохту таркиби топонимдо, усулдои омузиши формантдои топонимиро ба хотир меорад, ки дар топонимикаи муосир яке аз методдои самарабахши тадкик махсуб мешавад (Хромов, 1969, 1974; Сулаймонов, 1974, 1976, 1979).

Дар фардангдои кадимаи точикию форси баробари шарду тафсири гуруддои мудталифи калимадо топонимдо низ шарду эзод дода шудаанд. Шарду тафсири номдои топонимй, ки аз чониби бархе аз муаллифон пешнидод шудаанд, то дол арзиши илмии худро аз даст надодаанд ва чун сарчашмаи муътамад барои тадкики топонимикаи таърихии забондои эронй хизмат мекунанд (Оид ба фардангдо ниг.: Капранов, 1964," Баевский, 1971; Рауфов, 1973," Водидов 1980; Ададов, 1981," Баевский, 1981; Герценберг, Саймиддинов, i98i; Д.Бадриддин, 1992).

Топонимикаи забондои эронй ба сифати содаи чудогонаи эроншиносй баробари ба пояи илмй баромадани забоншиносии эронй ба вучуд омад ва онро метавон ба ду кием чудо намуд: а) топонимикаи таърихй, б) топонимикаи минтакавй (регионалй).

Топонимикаи таърихй ба шарду тафсири номдои чугрофии сарчашмадои таъридй сару кор дорад. Пиромуни содту таркиб, маъно,

мансубияти забонй, иртиботи ном дои чугрофии таърихй бо ном дои имруза дар заминаи маводи "Авесто" ва дигар маъхаздои забондои давраи кадиму миёна эроншиносони маъруф В.Гейгер (Geiger, 1932), И.Маркварт (Markwart, 1905, 1938, 1990),' Е.Херзфельд (Herzfeld, 1936)," Е.Бенвенист (Benvemst, 1959),' И.М.Оранский (Оранский, 1988); М.Боголюбов (Боголюбов, 1962); В.И.Абаев (Абаев, 1949, 1982); Ибродим Пури Довуд (1934); В.Айлерс (Ailers, 1956); И.М.Стеблин Каменский (Стеблин-Каменский, 1990)*, Эдсони Бадромй (1978) пажудишдои мудим анчом додаанд.

Масоили этимология, дамгунй ва ташхиси топонимияи ёдгоридои хаттии забони сугдй дар асардои донишмандони маъруфи рус

A.А.Фрейман (Фрейман, 1951, 1962); В.А. Ливщиц (Ливщиц, 1963); М.Н.Боголюбов {Боголюбов, 1962, 1969); О.И.Смирнова (Смирнова, 1950, 1962, 1972) мавриди барраси карор гирифтааст.

Яке аз тадкикотчиёни топонимияи таърихии Осиёи Миёна академик В.В.Бартольд мадсуб мегардад. Хизмати академик

B.В.Бартольд дар омузиши чугрофияи таърихии ин сарзамин хеле бузург аст. Асардои у барои омузиши топонимияи таърихии Осиёи Миёна адамияти багоят бузурги илмй дорад ва ин масъала омузиши алодидаро талаб мекунад (Ниг.: Бартольд, 1962, 1963, 1965).

Топонимика дар осори хаттии чугрофии асрдои миёна, масъала дои ташаккули топонимияи Моваро^уннадр дар асрдои миёна мавзуи бадей як катор асару маколадои А.Л.Хр омов ва С.Сулаймоновро ташкил додааст (Хромов, 1974, 1980; Сулаймонов, 1974, 1976, 1979).

Мавзуи бадей топонимикаи регионалй тадкик ва баррасии маводи топонимии манотики густариши забондои эронй мебошад. Дар ин бахш метавон асардоеро номбар кард, ки ба баррасии номхои чугрофии Эрон, Афгонистон, Точикистон, Осетия ва дигар манотики эронзабон бахшида шудаанд (Аз чумла ниг: В.Айлерс 1956; Ахмад

Хусрави Табрезй, 1956; Дворников, 1964; Савина, 1969, 1980, 1986; Цагаева, 1971, 1972; Грюнберг, 1980; Додыхудоев, 1990; Фардангй чугрофиёии Эрон, Комуси чугрофиёии Афгонистон).

Омузиш ва баррасии топонимияи Точикистон аз руи самтдои зерин сурат гирифтааст: а) чамъоварй ва нашри маводи топонимй зимни тадкик ва баррасии этнографияи сокинони манотики гуногун, б) чамъоварй ва нашри маводи топонимй зимни омузиши забону гуишдои эронии Точикистон; в) пажудишдои махсуси топонимй оид ба манотики чудогона; г) баррасии этимологии топонимдои чудогона, инъикоси маводи топонимй дар лугатдои топонимй, этимологй, тафсирй, чугрофй, ки дар кишвардои дорич ба табъ расидаанд; д) тадкики топонимияи осори адабй. Аз асардои этнографи, ки маводи топонимиро дар бар гирифтаанд, метавон "Точикони водии Хуф"-и М.С.Андреев ва "Точикони Каротегин ва Дарвоз"-ро номбар кард. (Андреев, 1953, 1958},;"Таджики Каратегина и Дарваза", 1966, 1969, 1975). Дар одири ин асардо номгуи топонимдо оварда шудааст, ки чун маъхази маводи топонимй хизмат мекунад. А.З.Розенфельд зимни омузиши ладчадои Ванч, А.Л.Грюнберг ва И.М.Стеблин-Каменский зимни омузиши забони вахй маводи топонимии водидои Ванч ва Вахонро нашр намудаанд (Розенфельд, 1964,' Грюнберг, Стеблин-Каменский, 1976).

Пажудишдои минтакавй оид ба топонимияи Точикистон аз чониби А.Л.Хромов, Р.Х.Додихудоев, Н.Офаридаев, А.Абдунабиев, Ч-Алимй, Ш.Исмоилов анчом до да шудаанд. Инчунин маколахои ало ди дай А.З.Розенфельд оид ба топонимияи Чанубу Шарки Точикистон нашр шудаанд.

Соли 1940 маколаи А.З.Розенфелд оид ба номи "лангар" дар топонимияи Точикистон аз чоп баромадааст, ки дар он сабаби серистеъмол будани вожаи "лангар" дар низоми топонимй, маънидои

ин вожа, маънои махсуси топонимй пайдо ному дани он, сабабдои тагйирёбии маънии он мавриди баррасй карор гирифтааст.1

Дар ду ма^олаи А.З.Розенфельд топонимияи Водии Ванч мавриди омузиш карор гирифтааст (Розенфельд, 1953, 1964). Дар ин маколахо муаллиф топонимияи водии мазкурро аз назари этимология ва хусусиятдои маъной баррасй намуда, дар мукоиса бо маводи забонхои дигари эронй баъзе номхои субстратиро аз чихати сохту таркиб ва ифодаи маъно тавзех додааст. У номдои чугрофии водии Ванчро аз руи аломатхои забонй ба се гуруд чудо мекунад: а) топонимхои точикй, б) топонимдое, ки дар асоси далоили забондои помирй эзод мешаванд, в) топонимхои номафхум, ки дар заминаи забони точикй, забонхои помирй ва забони ванчй эзод намеёбанд.

Маколаи дигари А.З.Розенфельд ба топонимияи Каротегин бахшида шудааст, ки дар он номхои чугрофии кисмати поёнии К,аротегин аз руи аломатхои забонй аз назар гузаронида шуда, оид ба мавкеи анчомаи топонимсози харф, ки дар чануби Точикистон доираи васеи густариш дорад, мулодизадои арзишманд баён шудаанд. (Розенфельд, 1956).

Хамчунин дар маколахои дигари А.З.Розенфельд