автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.03
диссертация на тему: Лингвогеографическая группировка говоров Березовского района

Полный текст автореферата диссертации по теме "Лингвогеографическая группировка говоров Березовского района"

v.. л

\ b IV-' АКШЫ1Я НАБУК БЕЛАРУС1

1НСТЫТУТ Ы0ВАЗЫА7СТВА 1МЯ Я.ЮЛАСА

УДК 808.26—087.9 / 476.Л/

ЛЕШШШ Лена Вас1львуна

Л1НГВАГЕАГРАФ1ЧНАЯ ГРУШКА ГАВОРАК БЯРОЗАУСКАГА PAÊHA

I

Спецыяльнасць 10. 02. 01 — Беларуская мова

AÍ 1АРЭ#ЕРAT дысертада! на атршаннв вучонай ступен! кандидата ф1лалаг1чных навук

Míиск — 1996

Работа выкатана у ада, а ела диядэюгалог! I { л ¡январе аграф! 1 Хнотытута мовазнауства 1т. Я. Кояаоа АН Бзяаруо!

Навуковы к!раун!к — кандидат ф!лалаг1чннх навук схаран кавуковы оупрацоУн1к

А$!гщйкыя апаненты — доктар ф1яалаг*чных навук

Л.Ц.Внгоиная

кандидат ф!лагаг(^ших навук дедэнт П.А.Шзса&шУ

Апан1рувчая арган! зацыя — Беларуси! дзяржауны

ун1вэрс!тэт

Абарона адбудзэцца 1996 года У

гадз!н на пасядгэнн! оавета па абарояэ даоертацый Д 01.43.01 у Гнстытуце гдовазнауохва !мя Якуба Коласа АН Бзларус! па адраау: 220072, г.Шнек, вул. Ф.Сяарыны» 25.

3 дыоертацыяй мокна азнаём!цца У Фундаментальной б!бл!ятзцы АН Бвларуо!.

АУтарэферат разаоланн "//"1996 года.

Вучоны оакратар оавета

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСИЖА РАБОТЫ

Дысертадая прысвечана л!нгвагеаграф!чнаму даследаванню га-ворак Бярозаускага райна 1 яго сумежжа.

Актуальнасиь даследавання. Увага да гаворак, матэрыяльнай 1 духоунай культуры насельн!цтва Брэсцка-Шнскага Палесся дау-няя. Так, аутар манаграфИ пра фанетычныя асабл!васц! дыялект-вай мовы жыхароу Заходняга Палесся Ф.Д.Кл1мчук у сп!се л1тарату-ры ацзначае больш за сто прац — ад леке I каграф! чшх падборак, зборн!кау, фальклорных 1 даялектных такетау да тэарэтычных артыкулау 1 манаграф!й, црысвечаных вывучэнню 1 ап!санню асабл!-васцей мовы I культуры гэтага крав*. Тш не мент, ц!кавасць да дадзенага коунага мас!ву у апошн!я гады не тольк! не спадае, а, наадварот, павял!чваепца.

Актуальнасць даследавання гаворак вызначанага рэг!Вна абу-моул!вавцпа перш за у сё тш, што гаворк!, як! я бытуюць на яго тэрыторы!, знаходзяцца у зоне м!ждыялектннх кантактау. Так1я зоны, як прав!ла,характарызуюцца разнастайным1 дыялектшш! уза-емауплывам!. У пауночнай часгцы рэг! ёна даследчык! звычайна праводзяць мяжу паи!я заходнепалескай 1 гродзвнека-баранавIцкай /панямонскай/ групам! гаворак. Даследаванне гаворак.так!х тэры-торый патрабуе п!льнай уваг!, выкарыстання максIмальна.густой сетк! з мэтай больш дакладнага вызначэння характару розннх моуных прадэсау, вызначэння груп /падгруп/ гаворак на памежнай тэрыторы! I устанаулення ыежау пам1& !м!.

Л1нгвагеаграф1чнае адлюстраванне гаворак I надрабязнае ап!санне дыялектнага ландшафта рэг I ёна дазваляюць прасачыць разв!вдй фанетычннх I лекс!ка-граматычных асабл!васпей мовы у часе, даиць магчкмасць вызначыпь агульныя тэндэнцы! гукавога I фармальна-граматычнага афаршення канкрэтных моуных з*яу у пэу-ных гаворках I на мяжы груп гаворак, выразна паказваюць зву-яэнне ц! пашрэнне бытавання тых п! !ншых форм у пэушх гаворках, а таксама змены, выкл!каныя ушшвам I узаемадзеяннем гаворак 1 л!таратурнай мовы.

Валучаны рэг1§н ц!кавы 1 тш/, што мног!я даследчык! праводзяць тут /прыбл!зна па рацэ Ясельдзе/ стараштную балта-славянскую моуна-этн!чную мяяу.

1Кл!мчук э.Д. Гаворк! Заходняга Палесся: Фанетычкы нарыс.—

М1нск: Навука I тэхн!ка, 1983.— С. 107—115.

Мзта даследавання — правесц! л1агвагеаграф!чнаа даследаван-не мовы дыхароу Бярозаускага раёна I яго сумежжа, даць групоуку гаворак дадзенага рэПёна.

— распрадаваць праграму па зборы дыялехтнага матэрыялу;

— вызначнць апорну» сетку населеных пунктау;

— сабраць у палявых умовах дыянектны матэриял;

— скласц! карты асноуных фанетычяых, марфалаг!чшх I лек-с!чных асабл!васцей гаворак Бярозаускага раёна I яго сумеажа;

— на асаове складзеяшс карт пацрыхтавадь зводныя карты !заглос I устанав!ць межы тэрытарыяльнага раснаусюджан-ня асобньх з'яу у 1х суаднооных варыянтах;

— праанал!завацъ характерная фанатычшя, марфалаг!чныя I лекс!чныя рысы гаворак Бярозаускага раёна I яго сумежжа I устанав!ць днялектную дрыналежнасць гзтых гаворак.

Метаны даследавання абумоуленш мэтай 1 задачам! навукова-га даследавання. Асноуныя метады — л1нгвагеаграф1чны I ал!сальны, внкарыстоувающа таксаиа параунальна-супастауляльнн I частно ва метад унутранай I знешняй рэканструкцы!.

Матэшял даследавання. Фактычны юунн матэрыял зб!рауся на працягу пяц! гадоу /1988—1992 гг./. Усяго абследавана гавор-ка лшхароу 83 населеных пунктау, з !х у Еярозауск!м раёне — 59, Драг!чкнск!м — 16, 1ванауск1м — 4, 1ваг©в!цк1м — 3, Пру-жанск!м — I. Аутарам асаб!ста абследавана 68 населеных пунктау. У дзесяц! вёснах збор праводз!уся над час планавнх студэнцк!х дыялекталаг!чных экспедиций, згодна з праграмай кафедры бела-рускага мовазнауства Брэсцкага ун!зерс!тэта. У пяц! вёсках ма-тэрняя сабраны выхаадчыкам! БрДзУ /Гарбачыкам М.Р., Кананеа-кай Т.Ы.,Нов!к МЛ./. Як прав!ла, даследавадася мова 1нфармата-рау ва узросцв ад 50 да 90 гадоу. Апытванне праводз!лаоя па специальна распрацаванай праграме, якая складаецца з дзвюх частак: "Як у Вас гавораць" I "Як у Вас называюць". Праграма укявчае 300 пытанняу, з 1х: 57 — на фанвтыцн, 53 — ш мар-фалогИ, 130 — да лекс!цы. Насля збору асноунага матэрыялу пры схладанн! карты Трупы гаворак Бярозаускага раёна I яго наваколля" узн!кла патрэба для больш дэталёвага абследавання большай частк! тэрнторы! з натай удакладнення мвяау пам1ж асобным! грудам! гаворак. Для гэтага быу складзены "Каротк!

алытаяьн!н па висвятлевн! днялектных тыла у у сярэдняй частцы", як! уклячае сем пытанняу па фанетыцы /найболып тыловых, выраз-ннх рыс гаворк!/.

Картатэка сабралага матэрыялу склала каля 25 тысяч картак. Пракартаграфаваны матэрыял па фанетыцы, марфалогП I некаторых тэматычных грулах лекс1к! /назвы свойск!х I дз!к!х птуиак, яы-вёл, насякомых, дрэу, ягад, кветак, трау, грыбоу, астранам!чных з'яу/. Усяго складзена 165 карт, з 1х: фанетычвнх — 60, марфа-лаг!чных — 52, лбкс!чных — 53. Карты па фанетнш I марфалогП алубл!каванн у выглядзе м!краатласау.

Сабраны I пракартаграфаваны матэрыял дав дастатковую колькасць супрацьпастауленняу для вызначэння даялектнай прына-лежнасц! гаворак у даследуешзм рэг!йне.

Навуковвя нав!зна. Даследаванне уяуляе сабою л!нгвагеагра-ф!чны анал!з даялектнай мовы аднаго з рэг!ёнау Брэсцка-Шнска-га Далесся. Такое даследаваше гэтай тэрыторы! праведзеиа уперш-нв. Праанал1заванн фактычны матэрыял, сабраны у палявых уловах па спецыяльна распрацаванай праграме, дазвол!у вызначыць харак-тэрння асабл1васц! гаворак у гал!не фанетык!, ыарфалогП I лекс!-к1.

На аснове фактычнага штэрнялу складзены м!краатласы: "Атлас гаворак Бярозауската рабна Брэсцкай вобласц!. <®анетыка." /Брэст, 1993/, "Атлас гаворак Бярозауската раёна Брэсцкай вобласц!. Марфолог!я" /Брэст, 1994/, "Атлас гаворак Бярозаускага райна Брэсцкай вобласц!. 1екс!ка" /рукап!с/, усяго — 165 карт. На аснове аношн1х падрнхтаваныя зводнкя карты !заглос, як!я аб'ядноувавица у 20 пучхоу.

7 сяавянск!ы швазнаустве стварэнне рэг!янальных дыя-лектных атласау мае значныя традыцы!. Большасць так!х атласау створана польск!м!, укра1нск!м! I рускШ! мовазнауцам!. Шэраг гэтых даведн!кау уключавць матэрыялн беларуск!х гаворак. Для прыкладу можна назваць яЛекс!чвы атлас Заходняга Палесся" ство-ранн польск!м л!нгв!стам Ю.ТарвацкШ, а таксама "1!нгв1стнчш атлас Н1яняй Прыпяц!" укра!нскай даследчыцн Т. В. Назаразай, што уключае ИЗ пунктау» з ях!х 43 знаходзяцца на тэрыторы! Гонедь-скай войлас'ц1. На Беларус! створаны рэг!янальны днялектны атлас Выганаускага Палесся /рукап!с/ ! сабраны матэрыял для "Днялект-нага м!краатласа Турауичыны" /захоуваевда у аддзеле даялектало-г!! I л!нгвагеаграф! 1 1нстытута мовазнауства !мя Я.Коласа АНБ/.

Шкраатласы па тэме дысертацыйнага даследавання складзены з ул!кам вопыту падрыхтоук1 пЛвкс!чнага атласа беларуск1х народных гаворак", а таксама з ул!кам тэматычнай ск1раванасц1 рэг!янальных атласау !ншых кра1н. Гэта дазваляе правесц! парау-нальна-супастаудяльны анал1з фанетычных, марфалаг!чных I лекс!ч-ных фактау з выкарыстаннем матэрыялау розных моу.

Практичнее значэнне даследавання. Правд будзе карысная пры вывучэнн! г!сторы1 фарм!равання заходнепаяеск!х гаворак бе-ларускай мовы, пры складанн! праграм па вывучэнн! беларуск!х гаворак, дыялектных слоун!кау, пры даследаванн! узаемадзеяння гаворак з л!таратурным! мовам1, пры параунальным даследаванн! гаворак беларуекай I 1ншых славянск!х моу.

Матэрыялы дысертацыйнага даследавання таксама могуць быдь выкарыстаны пры выкладанн! курса дыялекталог!! для студэнтау вышэйшых навучалышх устаноу. Л!нгвагеаграф!чныя матэрыялы дысертацы!, выдадзеныя у якасц! вучэбных дапаможн!кау па курсу "Беларуская дыялекталог 1 я" для студэнтау аддзялення беларускай мовы I л!таратуры ВНУ, могуць быць выкарыстаны на занятках I пад час правядзення дшшекталагIчнай практик!.

аб^рору вторздш рартурши падяюнв!:

1. У вын!ку даследавання выдзелена новая дыялектная група — стрыг!некая, якая уключае пауночна-усходнюю I цэнтральную частк! Бярозаускага раёна ! характарызуецца адз!наццацвд> моуным! рысам! /5 фанетычным!, 3 марфалаг!чным!, 3 лекс!чным!/, што не уласц!вы !шшм гаворкам даследаванай тэрыторы!.

2. На даследаванай тэрыторы! вызначана пашырэнне значнай су-купнасн! ыоуных з'яу фанетычнага, марфадаг!чнага ! лекс!чнага характеру, на гэтай падставе праведзены дакладныя межы пам!ж асобным! групаи! гаворак, выяулены таксама важк!я аргументы, як!я дазваляюць удакладн!ць палажэнн! ранейшых клас!ф!кацый.

3. На тэрыторы! Бярозаускага раёна I яго сумежжа вылучаны восем канкрэтных дыялектных м!крагруп, як!я шэрагам агульных моуных рыс аб'ядаоуваюцца у тры буйныя арэалы.

Апрабапыя вын!кау дысерташ!. Дысертацыя абмяркоувалася на пасяджэнн! кафедры г!сторы! беларускай мовы I дыялекталог! 1 Брэсцкага дзяржаунага ун!верс!тэта /1994 г./ I на пасядяэнн! аддзела дыялекталог! I ! л!нгвагеаграфИ 1нстытута мовазнауства !мя Я.Коласа /1995 г./.

Па тэме дысертацы! прачытаны даклады на навуковых ceciax I канферэнцыях: "РэПянальныя асабл!васц! усходнеславянск!х моу" /Гомель, 1990/, "ДыялекталоПя i культура беларускай мовы" /MIhck, i991/, "Мова, л!таратура, краязнауства" /Брэст, 4992/, "Праблемы народнай адукацы!, навук!, культуры" /Мазыр, 4992/, "Науков! читання пам'ят! Тетяни В!ктор1вни Назарово!" /Kley, i993/, "Навука года" /Брэст, 1993/, "Рэг!янальныя асабл!васц! Берасцейска-П1нскага Палесся у мове, фальклоры I л!таратуры" /Брэст, -1994/.

А1губл1каванаспь вын!ка?. Па тэме дысертацы! апубл!кавана дзесяць работ агульным аб'бмам 12,6 друкаваных аркушау /з !х 11,1 аркушау —ы!краатласы/.

Структура работы. Дысертацыя складаецца з уводз1н, агульнай характарыстык! работы, чатырох глау, вывадау, а таксама cnlca принятых скарачэнняу i абазначэнняу, cnlca выкарыстанай лiтара-туры I дадатка.

SMECT РАБОТЫ

Ва уводз!нах абаснаваны выбар тэмы, вызначаны прадмет да-следавання. Пададзены некаторыя г!старычныя звестк! даследуемага рэг!Йна.

У агульнай хатзактарыстыпы работы паказана актуальнасць ! навуковая нав!зна даследавання, ал!сваецца юта I задачи, практычнае значэнна работы. Сфармуляваны асноуныя палажэнн! дысертацы!, як!я выносяцца на абарону. Давдца звестк! аб апрабацы! 1 апубл!каванасц! вын!кау даследавання.

У першай главе дысертадыйнага даследавання анал!зуецца распрацаванасць дадзенай праблеш у навуковай л!таратуры. Падаецца агляд навуковых прац, у як!х, пачынавчы з другой чвэрц! 112 ст., вывучал!ся гаворк! Бярозаускага раёна.

Другая глава дысертада! "Асноуння дыялектныя асабл!васц! даследуеыых гаворак? прксвечана анал!зу характэрных фанетычных, марфалаг!чных ! лекс!чных рыс вывучаемых гаворак.

У раздзеле "Устушшя зауваг!" абгрунтоувагцца прынцыпы падачы матэрыялу у першай главе.

Предметам анал!зу паслужыл! тольк! тыя дауныя асабл!васц!, як!я маиць дыялектныя адрозненн1 на тэрыторы! Бярозаускага ра-8на 1 яго сумежжа I даюцъ падставы для выдзялення канкрэтных

диалектных м!крагруп.

Пры ап!санн! фанетычных асабл1васцей гаворак даследуемага рэг!ёна зыходз!ы не з сучаскай фаналаг!чнай с!стэш, а з с!стэ-ш Г1старычных або этшалаг1чных гукау так звякай старажытна-рускай эпох!, так як вывучаешя гаворк! вызначаящца фанетычным! асабл!васцям1, як!я з»яуляюцца не паз!цыйным!, а функцыянальным! /звязаны з роляй гукау ва утварэнн! елоу 1 1х форм, з 1х пашы-рэннеы у розных лекс!ка-граыатычных умовах/.

У раздзеле "Факетычныя асабл!васц1" анал!зуюцца асноуныя рысы вакал!зму I кансанантнзму даследуемых гаворак.

Вакал!зм вывучаемых гаворак мае наступныя асабл!васц!.

Галоснн Этнмалаг!чны гук жа пераважна захавауся ва ус!х гаворках /трава, садок, замок, радо'к/. Выключэнне складаюць даследуемыя гаворк! на пауночным захадзе Драг!чынскага ! пау-ночным захадзе 1ванаускага раёнау, дзе на месцы нац!скнога *а I пасля ыякк!х зычных вымауляецца /§/: к'е'ба, ш'епка,

с'еду, вз'ев, т'е'шко, йема, прокл'ев /Атл. Фанет., к. 21/.

Гук найбольш широка ужываецца у гаворках иауночна-усход-няй частк! Пружанскага I пауднёва-заходняй 1вацэв!цкага раёнау. Тут ён вымауляецца у наступных паз!пнях: на месцы *о у перадна-ц1скных складах пасля цвёрдых зычных, акрамя канцавнх адкры-тых складоу: галав^, ыалако', дарога /Атл. Фанет., к. V; на месцы ^е, у першым пераднац!скнш складзе пасля губных зычных: в«асна, п»асок, 6»ада', м'ашок /Атл. Фанет., к.2/; на месцы ке у першым пераднац! скнш складзе пасля зед, кт, кс, йн: дз'ан'ок, с'ало', з'акл'а ! !ш. /Атл. Фалет., к. 3/.

Галосны /V таксама пашраны ва ужыванн! у даследуемых гаворках ¡ванаускага раёна. Тут ён вымауляецца пасля цвёрдых зычных на месцы *е: тварды, маралы, мам, дан', набо, гато /Атл. Занет., кк. 19, 20/.

Галосны о. Этымалаг1чны *о захоуваецца у пераднац1скных I паслянац!скных складах пасля цвёрдых зычных ва ус!х гаворках, акрамя гаворак пауночнага у сходу Пружанскага 1 пауднёвага захаду 1вацэв!цкага раёнау: голова, молоко', корова /Атл. Фанат., кЛ/. У новых закрытых складах пад нац!скам этымаяаг!чны *о захоуваецца у гаворках пауночнай, пауночна-усходняй ! цэнтральнай частак даследуемага рэг!ёна: нож, стол, кон», ноч, бол'Ш, мой /Атл. 5анет., к. 46/.

¿Ь. Вымауляецца на месцы эткмалаг!чнага йо у новых закрытых складах пад нац!скам у гаворках пауночиа-заходняй I пауднёва-заходняй частак Еярозаускага раёна: н^ож, сту2>л, муой, в^Ън /Атл. Фанет., к. 16/.

Галоснн Этыь;алаг1чнн гук жу захавауся ва ус!х гаворках: дуб, куток, капуста. У гаворках на усходзе I поудн! Еярозаускага равна I прнлягаючай пауночнай частк! ДраПчннскага раёна галоснн /у/ вымауляецца таксама у так званых новых закрытых складах пад нац!скам на месцы былога ао: нуд, стул, муй, пуйдеш, корувка, нуч, вун /Атл. Фанет., к. 16/. У пераваянай болывасц! гаворак, яя!я пашыраны на усходзе I лауднёвым усходзе Бярозауската раЗна, а таксама на поуначы I пауночным усходзе Драг!чынскага раёна, галоснн /у/ вымауляецца у прыстауцы-прыназоун!ку /пад, пад-/: пуд лавкойу, пудло'га /Атл. йъяет., к Л 7/.

Галоснн е. У большай ц! меншай ступен! 8н захавауся у даследуемых гаворках. Галосны /о/ найбольш пашыраны у гаворках пауночнай, пауночна-заходняй, пауночна-усходняй, пауднёва-заходняй I цэнтральнай частак Бярозаускага раёна. У гэтых гаворках §н захоуваехща на месцы этымалаг!чннх Ц> у першым пераднац!ск-нш складзе пасля губных зычных: весна, песок, бед^, мешок; в'есна, п'есс/к / Атл. $анет., к.2/; на месцы же у першш перад-над!скнш складза пасля этнмалаг!чных вд, йт, йз, йс, йн: де-н'ок, село', зеил'а', тепер/Атл. Фанет., к.З/; нема', не зна'йу, нечого /Атл. Фанет., к.4/.

У нац!скных I канцавых адкрытых ненац!скных складах /о/ уяываецца на месцы этнмалаг1чнага % у даследуешх гаворках 1ванауската раёна /Атл. Фзввт., к.25/.

ДыФгонг Св. Бяступае на месцы былога у надIокной паз1цы| у гаворках пауночна-заходняй I пауднёва-заходняй частак Бярозаускага раёна: л'(ее, о'(ено, сн'(ег, хл»Геб /Атл. Фанет., к.18/

Галоснн 1. Уанваецца за ус!х гаворках, але яго пашырэнне у розннх гаворках I стотна адрозн!ваецца.

На поуначы, пауночным захадзе, пауночным усходзе I у цэвт-ры даследуемага рэг!8на этыыалаг1чны 5! перавазша захоуваецца: касМц-'» з'Ша', нЧука, рабЧц', роб'1ц'1, ы*1ска 1нш. /Атл. §анэт., кк.27, 29/. У гаворках на поудн!, пауднёвым захадзе I усходзе рэг!ёна этнмалаг1чны не захавауся, пакольк! знчния перад !м, акрамя йл,ацвярдзел!,! была гук перайпюу у /ы/,

а часам у /*е/« Выключэнне складае паз!цыя пасля мяккага этыма-лаг!чнага *л у гаворках пауднёва-заяодняй частк! Еярозаускага раёна: лЧпа, ходылЧ /Атл. Фанет., к.32/.

Гадосны н. Зтшалаг!чны ®ы захавауся ва ycix гаворках. Выключэнне складавщ. паз1цы!, дзе у тых ц! !ншых гаворках 8н дерай-шоу у [\] або /о/.

На поудн!, пауднёвш захадзе I усходзе рэг!ёна наз!раецца замена этымалаг!чнага SI гукам /ц/ пасля этымалаг!чна мякк!х зычных, як!я у дадзеных гаворках ацвярдзел!: косыты, зым^, ро-быты, мыска, колы/Атл. шанет., кк. 27, 29 , 31/. У так званых новых закрытых складах над нац!скам [\Ц або Д/ вымауляюцца у адпвведнасц! з эткмалагЛчннм йо у большасц! гаворак на поуначы Драг1чынскага i у даследуегшх гаворках 1ванаускага раёнау: внн, вЧн, корывка, корЧвка, мый, м' 1й, ных, ныс, нЧс /Атл. Фанет., к. 46/.

Кансанантызм. У гаворках Еярозаускага раёна I яго сумежжа ужываюцца цвёрдыя, мякк!я ! "паумякк!яи зычныя.

Найбольшае пашырэнне мяккасць губных зычных набыла на поуначы рэг!ёна. Тут губныя зычныя мякк!я перад этымалаг1чным1 га-лосным! SI, *е, Н: б'ёраг, п'ёршы, в'ечар, рабЧц*, мЧска, пЧсац', лавЧц', умЧрац*, забЧрац», звЧв^ц', цвЧсцЧ, б'а-да', в'асна, м'ашок, п'асок /Атл. Фанет., кк. 28—30/. У гаворках на пауночным усходзе , пауночным захадзе I у цэнтры рэг!ёна губныя мякк!я перад эткмалаг1чным : робЧтЧ, пЧсатЧ, ло-вЧтЧ, цвЧстЧ' /Атл. Занет., к.27/. У гаворках на усходзе, поудн! i пауднёвым захадзе рэг!ёна у адзначаннх паз!днях губныя зычныя цвВрдыя: робнты, мыска, пнсаты, берог, вечор, перш I !нш.

Этымалаг!чныя зычныя ад, кт, йз, *с, % мякк!я перад рэф-лексам! м!нулага галоснага *е тольк! на поуначы рэг!ёна: з»ам-л'а, Сало', дз'ан'ок, н»!ма/ 1 !ш. /Атл. Фанет., к. 26/. На усёй астатняй даследуемай тэрыторы! гэтыя зычныя вымауляюцца цвёрда: земл'а,. сэло, сыло, ден'ок, дын'ок, нема, ным^ I !нш.

Што датычыцца мякк1х /д/, ftf, дык у адных гаворках яны захавал1ся /усход, поудзенъ, пауднёвы захад, пауночны усход I дэнтр рэг!ёна/, у друг1х /поунач ! пауночны захад рэг!ёна/ перайшл! у /дз'7, /ц'7: Д'ен»Д'lif, т'ен', ходЧтЧ ;дз'ед, Дз'ен', ц»ен', хадзЧцЧ I 1нш. /Атл. Фанет.,кк.34—36/.

Дднак, у гаворках на пауночнни захадзе рэПёна перад этымалаг!ч~ ным же зычныя /д/, Д/ зымауляюхща цзёрда, I таму яны не перайпл! У /дз\Л /ц'У: ден'ок, тепе'р, стерпла /Атл. «Ранет., к. 36/.

8тштлаг1чны йр у большасц! даследуемых гаворак ацвярдзеу. У некаторнх гаворках Драг!чынскага раёна зычны /р'у у пэуных па-з!цыях вымауляеода мякка: р'1чка, гор• !х, пор'!зав, р'!дный, по-р'1'г, р'ажка, р'ежка /Атл. Зачет., к. 39/. У 1ншх даследуемых гаворках зычны гук /р/ тольк! цвёрды.

Шыпячыя зычныя у большасц! даследуемых гаворак ацвярдзел!. У большасц! вывучаемых гаворак Драг!чынскага 1 1ванаускага раё-нау яны захавал1 сваю этымалаг!чнуи мяккасць: ш'епка, ж*ер, на мыж'/, на пыч»!, ж'!то /Атл. <йанет., к.40/.

У асноунай частцы даследуемых гаворак зычны 5ц ацвярдзеу

паелядоуна. Этшалаг!чна мякк! 5ц пераважна захавауся у большасц!

вывучаемых гаворак Драг!чынскага ! 1ванаускага раёнау, у иног1х

гаворках на усходзе Бярозаускага : молодиц»I, крыныц' I, молодец»/ / / / к'е, дывоц'к'е, хлопц'1, конец', молодыц'а I !нш. /Атл. аанет.,

кк. 41, 42/.

У раздзеле "Марфалаг!чныя асабл!васц!" разглядашца тыя марфалаг!чныя формы, як! я маюпь супрацьпастауленн! у межах даследуемага рэг!§на ! арэальна днферэнцыруюць дадзеную тэрыто-рыв. Привядзём некаторыя з !х.

У творннм склоне назоун!к! адз!ночнага л!ку жаночага роду першага скланення маюць два варыянты канчаткау: -ой ! -ойу. Гзтыя канчатк! утваравдь два супрацьпастауленыя арэалы. Першы арэал значна большы ! ахопл!вао уса вывучаемую тэрыторыя, акрамя крайняй поуначы. Тут пашыраны канчатак -ойу: сц'анойу, м'агойу, вадо'йу, з'аил'ойу I !нш. Друг! ахопл!вае пауночную частку рэг!ёна /пауночны усход Пружанскага 1 пауднёвы захад 1вацэв!цкага раёнау/, дзэ пашыраны нанчатак -ой: вадой, м»ажой, с'Ц'ано'й, з'аш'о'й /Атл. ¡Марф., к.!/.

У месным склоне назоун!к! мухчыкскага роду адз!ночнага л!ку другога скланення з мяккай асновай мавць канчатк!: -!, -е, -у, -ев'! /-овЧ, -овы/ /Атл. Марф., к.8/. Найбольш пашыраны канчатак -I: на пнЧ; ён сустракаецца на усёй тэрыторы!, акрамя за-ходняй частк! рэг!ёна. Гаворкам заходняй часгк! харакгэрны канчатак -е: на шге. Астатн1я канчатк! ужываюцца спарадычна / на пн'ев'1, на пн'озы, на пн'у I !нш./.

ПрнметнШ жаночага роду адз!ночнага л!ку з нац!скам'на аснове ужываюцца з канчаткам1 -ata i -а. Ненац1скны канчатак* -айа /добраЁа, новайа/ пашыраны у гаворках на поуначы, пауночным захадзе i у цэнтры рэг!ёна. Ненац1скны канчатак -а /до'бра, нова/ характэрны гаворкам усходняй, пауднёвай I пауднёва-заходняй час-так даследуемай тэрыторы! /Атл. Марф., к. i9/.

У творным склоне прыналежныя займеннШ фактычна маюць тры формы, як!я не утвараюць выразных арзалау /Атл. Марф., k.3Í/. аорма майо'й, твайой уласц!ва гаворкам на поуначы рэг!ёна, а такса-ма спарадычна сустракаецца у 1нп!ых гаворках. Форма мойе'йу, твойэйу пераважае у гаворках Бярозаускага раёна I ахопл!вае усю тэрыторыю, акрамя усходняй частк!. Форма мейу, тве'йу I яе фанетыч-ны варыянт /ма'йу, Tbáfiy/ характэрна вывучаемым гаворкам Драг!-чннскага ♦ 1ванаускага i у сходу Бярозау ската раёнау.

1нф1н1тыу дзеясловау з асновай на гапосны мае суф!кс -ц», ян I у л!таратурнай мове, 1 старажытнн суф!кс -ц»!, як! мае фа-нетычныя варыянты -T'i, -ты, -те /Атл. Марф., к.32/. Усе формы 1нф1н!тыва утвараюць кампактныя арэалы. Суф!кс -ц* пашыраны на поуначы рэПёна /хадз'Гц* , спад', раб'!ц»/; -ц'! — на пауночным захадзе /ходзЧц*I, спад'I, роб»in'!/; -т»1 — у цэнтры ! на пауночным усходзе рэг!ёна /ходЧт»!, робМт'!/; -ты — на пауднёвым захадзе, поудн! 1 усходзе рэПёна /ходыты, спаты/; -те — на пауночным захадзе 1ванауската раёна /ходете, спате, робете/.

Дзеясловам друтога спражэння з асновай на губны у першай асобе ацз!ночнага л!ку характэрны $ормы: купл'у, робл»у — уласц1ва большасц! гаворак на захадзе 1 пауночным захадзе рэг1-ёна, часам сустракаецца ва ус!х гаворках Бярозаускага раёна; купйу, робйу — даследуемым гаворкам Прунанскага, 1вацэв!цкага ! 1ванаускага раёнау, а таксама утварае арэал у цэнтральнай частцы Бярозаускага раёна /Атл. Марф., к.41/.

У першай асобе адз!ночнага л!ку цяперашняга часу зваротныя дзеясловы маюць два варыянты постф!кса -c'a: мякк! -са /-с>/ ! цвёрды -са /"-с/. Постф!кс -с*а í-c'J болыа пашыраны i утварае арэал, як! ахопл!вае пауночную, усходнюю ! пауднёвую частк! рэг!ёна: байус'а,- купайус'а, бойус', купайус'. Постф!кс-са ¿-ч7 утварае арэал, як! уключае пауднёвы захад, пауночны захад i цэнтр рэг!ёна: бойуса, купайуса, купайус /Атл. Марф., к. 42/.

У раздзеле "Леке!чныя асабл 1 васд! " анал 1 зуецца тольк! частка сабранага матэрыялу па лекс!цы. Гэта наступныя тэкатычныя групы:

сеойск!л 1 дз!к!я аывЗлы, свойск!я I дз!к!я птушк!, пладовыя дрэвы 1 ягады, кветк!, травн, грыбн, прнродння I астранам!чныя з'явы. Прывядзём некаторыя з"лексем.

Словаутваральныя I фанетнчныя варыянты !снуюць для назвы в£рабДд, Гэта: в'ераб'е'й/вороб'е'й, гороб'е'й/, горобулю'к, ора-бух, аворобок /сш'оробок, швырабок/, шворобух, иворобел', шво-роб, шворо'бчык /Атл. Лзкс., к.8/. На поуначы, пауночным захадзе i пауднёвым захадзе выступав лексема в'ераб'е'й I яе фанетнчныя варыянты. На поудн! 1 усходзе даследуемага рэг!ёна пераванаодь назвы з часткай швороб-.

Кветка щдлец у гаворках Бярозаускага раёна i ято сумеяяа мае рознакаранёвыя назвы са словаутваральным! варыянтам!: зозу-л'1н л'он /зозул'чын л'он/, слЧпота /курына слЧпота, сл'1пак'!, сл'апнЧ/, л'угЧк, васЧл'ок/Атл. Леке., к. 45/.Прыведзеныя назвы не утвараюць арэалау.

Для назвы ба^аз^ка найбольш пашырана словазлучэнне б'елы /бЧлы/ грыб /Атл. Леке., к.21/. Яно займае тэрыторыю у сходу I поудня даследуемага рэПёна. Итаратурная назва баравЧк ужываец-ца на поуначы I у некаторых гаворках цэнтральнай частк! рэг!ёна. Словазлучэннем праудзЧвы грыб называецца барав!к на пауночным захадзе, а справедливы грыб — на захадзе рэПёна.

Big як вадаварот на вадзе мае рознакаранёвыя назвы:, в'!р, йур, жерло' /дырло'/, проворот'т'е, буркун /бурчачка/ /Атл. Леке., к.38/. Слова B'ip паяырана на усёй тэрыторы! рэг!ёна. Назва яерло /жырло/ утварае два мГкраарэалы: у цэнтры I у даследуемых гаворках 1ванауската раёна. Слова йур уживаецца у гаворках наваколля Белаазёрска, а таксама спарадычна сустра-каецца на пауднёвым захадзе рэПёна.

BygdajKi, як!я узн!кавць на вадзе у час дажджу, называвцца адна- I рознакаранёвым! словам!: бурбалк*!, бун'к»I, бул»к'1, бон'ечкы, боиблЧ, бул'бы, бул'бочкЧ, бул'бовкЧ, ямурк'! ! як адз!нкавыя заф!ксаваны назвы бул'баткЧ, бун'Ц' 1к* I, ddyu1 !к»1, бомкЧ, бон'кЧ', бомбил ч', булыбочкЧ. Большасць з лексем не утвараюць" арэадау" Г спарадычна сустракаюцца на усёй тэрыторы!. Три назвы утвараюць невялШя м!краарэалы: болбатк* I ~ на поуначы рэг!ёна; бон'ечкы — у гаворках наваколля Белаазёрска; бул'бочкЧ •—у цэнтры рэг!ёна /Атл. Леке., к.35/.

Трэпяя глава "Характеристика пучкоу .!заглос" складае ап!-санне пучкоу !заглос. Усяго выдавлена 20 пучкоу. Гэта: ружанска-

!вацэв1щ:1 /33 !заглосы/, ружанска-лукомерска-!ващэв!цк1 /6 !заглос/, ружанска-бяроггауска-1вацэвIцкI /5 1заглос/, ружанска-лукомерска-бщю з а у ска-1 ваг© в I щс I /5 1заглос/, ружанска-чарнякоуска-косау скI /4 !заглосы/, дзеткав!цка-пескауска-опаль-ск! /19 1заглос/, дзеткав!цка-спорауск! /4 1заглосы/, дзетка-вIцка-м ал ецка-опальск 1 /21 1заглоса/, дзеткав!цка-бярозауска-опальск! /3 1заглосы/, малецка-с1гневIцка-чарнякоу скI /4 1за-глосы/, сялецка-ц!хнауска-стрыг1нск! /И 1заглос/, лукомерска-чарнякоуска-стрыг!нск! /5 1заглос/, сашыцка-чарнякоуск! /7 !за-глос/, лукомерска-стрыг! нска-сашцк! /2 1заглосы/, гошауска-какорыцка-бездзежск! /4 !заглосы/, дзеткав!цка-маркав1цка-завер-танск! /3 1заглосы/, белаазёрска-л1сIчацкI /7 !заглос/, дзетка-вIцка-маркавIцка-з авершанска-опальскI /6 1заглос/, дзеткав!цка-бездзежска-опаньск! /7 1заглос/, опалъска-лядав!цк! /10 !заглос/.

¿характеризуем некаторыя пучк!.

¡заглосы пауднёвага напрамку, як!я утвараюць ружанска-1ва-цзв1цк! пучок, выдзялявдь поунач даследуемага рэг!ёна. Ружанска-!вацэв!цк! пучок самы вял!к! па колькасц! 1заглос. Ён аддзяляе гаворк! пауночнай частк! рэг!ёна ад ус!х астатн!х гаворак дасле-дуемай тэрыторы!. Адной з асноуннх у гэтым пучку з»яуляецца !заглоса, якая размяжоувае недыс!м!лятыунае аканне I оканне: галава, малако", даро'га: голова', молоко', доро'га /Пучк! !загл. к.1/. Аканне характэрна гаворкам пауночнай частк!, оканне — ус!м астатн!м, як!я абследаваны для дысертацы!.

У гэтых жа гаворках /на поуначы рэг!ёна/ адзначаецца мяк-касць губных ! эгымалаг!чных кд, хт, ^з, йс, % перад же: б»е'раг, в»е'чар, п'е'ршы, з'амл'а', с'ало', дз'ан'о'к /Пучк! !загл. к.2/. Гаворк! пауночнай частк! супрацьпастауляюцца ус1м астатвШ дасле-дуемш гаворкам, дзе дадзвныя зычныя цвёрдыя.

Адна з асноуннх марфалаг!чннх !заглос размяжоувае канчатк! -ой I -ойу назоун!кау адз!ночнага л!ку жаночага роду першага скланення у творным склоне /Пучк! 1загл., к.5/. У гаворках на поуначы даследуемага рэг!ёна заф!ксаваны аднаскладовы канчатак -ой: вадой, м'ажой, з'аш'о'й. У !ншых даследуемых гаворках внмаудяецца канчатак -ойу: водо'йу, мыжойу I !нш.

У разглядаемы пучок уваходзяць лекс!чныя !заглосы, як!я размяжоуваюць назвы: травы чаботэ /чабор: чабрец, шчабрец, чабо-рык, цышйо'к/; грыба ДМШШШ^М /краснагаловЧк: краен»ук, краскоголовец/ Г Iнш.

Д зеткавIцкя-яйснауска-опаяъск 1 пучок — трэц! па колькасц! !заглос. Моуныя з'явы, !заглосы адрозненняу як!х уваходзяць у дзеткав!цка-пвскауска-опальск! пучок, структурна разнастайння.

Адной з характэрных рыс гаворак пауднёвай I усходняй частак рэг!3на з'яуляецца вымауленне галоснога /I/ на месцы былога % над над!скам: л • I с, сЧно, снЧг /Пучк! !загл., к Л 8/. У !шпых даследуешх гаворках у дадзенай наз!пн! ужываюцца галосныя [ъ], /1е7: л'ес, л*{ас, хл'еб, хл'Геб, с'ено, с'Гено 1 1нш.

Дзве марфалаг!чныя 1заглосн акрэсл!ваюць поудзень I усход рэг!3на па наяунасц! наи!скнога ! ненад!скнога канчатка -нй пршетн1кау мухчынскага роду адз!ночнага л!ку у назоушш склоне: малый, старый, до'брый, новый /гаворк! на усходзе 1 поудн! рэ-Пёна/: малы, стары, до'бры, н^вы /1ншыя вывучаешя гаворк!/ /Пуч-к! !загд., к.20/.

У разглядаеш пучок уваходзяць лекс1чныя 1заглосы, як!я размякоувапць назвы: сонейка /сонечко: еоныйко, сонышко, сон'ен-ко I !нш./; гТЦня /пролуй: пролЧв'ен', лроро'й,про'жЧв I 1 т./ /ПучкI !загл., к.21/.

Некальк! фанетычных ! адна лекс!чная 1заглосы выдзялявдь гаворк! пауночна-заходняй частк! рэг!§на.

Адна з !заглос выдзяляе пауднёва-заходн! арэал па вымаулен-н! слова месш: мЧст'е I супрацьпастауляе арэалу, дзе ужыва-вдца фор?лы: м'дс'ц'е, м'е'сто Дучк1 !загл. к. 36/.

У гал!не лекс!к! гаворкаы на пауднёвнм захадзе Бярозаускага раёна характэрна лексет дробны /дождя/ у значэнн! "малы", !ншш даследуешм гаворкам — I мжа, !мжнчка, шшчка, курачка, м^рос' 1 !нш. /Пучк! !затл., к.36/.

1заглосы сядецка-ц!хнауска-стрыг!нснага пучка акрэсл!ваюць гаворк! пауночна-усходняй 1 цэнтральнай частак даследуемага рэг!ёна, аддзяяяючы !х ад астатн!х.

Асноунай у гэтш пучку э»яуляеща 1заглоса, якая супрацьпастауляе зычныя /д/, Ы перад рэф-тексам! этнмалаг!чнага 5! / ход'1т'I, тЧхо: ходыты, тьжо, ходзЧцЧ. цЧхо/. Гаворкам на пауночным усходзе ! у цэнтры рэг!ёна характэрна мяккае вюлау-ленне зычных /ц'7, /т'7. Ва ус!х астатн'!х гаворках у дадзенай паз!цы1 вымауляюцца зычныя ¿д/, Ы або /дз«У, /ц'7 /Пучк! !загл., к. 30/.

1заглоса нац!скнога канчатка -ей пршштн!кау жаночага роду адз!ночнага л!ку у месным склоне / у хорошей/ супрацьпастауляе гаворк! пауночна-усходняй ! цэнтральнай частак ус!м !ниым,

у як!х ужывадаща канчатк! -уй, -ай, -ой: у хоро'шуй, у хорошой, у харо'шай /Пучк! 1загл. ,*к.31/.

Адна з лекс!чных 1заглос выдзяляе гаворк! на пауночным усходзе I у дантры рэг!ёна, дзе бытуе леасеаа тнс'ачел'етн»!к ,крываун}к>. На супрацьпастауляемай тэрыторы! ужываецца слова тыс'ачелЧстнЧк 'крываун!к'. /Пучк! 1загл., к.31/.

Некадьк! 1 заглос пауночна-усходняга напрашсу утвараждь гошауска-какорыцка-Зездзежск! пучок. Ен вндучаны некальк! умоуна, тему што уключае усяго сем ускра!нных 1 астрауннх гаворак.

Адна з марфалаг!чннх I заглос размяжоувае формы зваротнага дзеяслова у трэцяй асобе адз!ночнага л!ку: смыйец»ц»а

Гаворк! на пауночным усходзе Драг!чынскага раёна/: шейецца, смЧйецца 1 !нш. /!ншя даследуемыя гаворк!/ /Пучк! !загл., к. 16/.

У гал!не лекс!к! выдавлены арэал характарызуецца наяунасцю ело у пахмзфок як невял!кае воблака ! пташка як агульная назва птуаак /Цучк! !загл., к.16/. У !ншых вывучаеыых гаворках увыва-юцца адпаведна лексеш: о'болок, о'болоко 'воблаꧻ ; птушка

Характэрнай рысай гаворак пауночна-заходняй частк! Драг!-чынскага раёна з'яуляецца наяунасць мякк!х шшячых парад галос-ным /!/: на мыж»!', на пычЧ'/Пучк! 1загл., кЛ2/. У !ншых даследуемых гаворках шыпячыя вымауляюцца цвёрда: на мыжы, на пычы ! !нш.

Гаворк! пауночна-заходняй частк! 1ванаускага раёна акрэсл!-ваюцца кампактным лучком фанетычннх, марфалаг!чных 1 лекс!чных Iзаглос.

Асноуным! у гэтым пучку з'яуляюцца 1заглосы, як!я размяжоу-ваюць галосныя на месцы этымалаг!чных кь пад нац1скам: дан», набо, марзлы, тварды /гаворкI пауночна-заходняй частк! 1ванау-скага раёна/: ден», не'бо, мерзлы, тверды I !нш. /!ншыя даследуемыя гаворк!/ I галосныя на месцы нац!скнога этымалаг!чнага *ы: дехаты, сен, грыбе /гаворк1 на пауночным захадзе 1ванаускага раёна/: дакатн, сын, грыбы /!неыя даследуемыя гаворк!/ /Пучк! !загл., к.28/.

Четвёртая глава "Пучк1 1заглос I групоука гаворак. Некато-рня пытанн! генез!су" складаецца з двух раздзелау. У перши раздзеле "Пучк! Iзаглос I групоука гаворак" разглядаецца групоука гаворак Бярозаускага раёна I яго сумежжа. Як вядома, адроз-ненн! пам!ж суседн!ы! дыялектным! адз!нкам! па ступан! !х ад-

даленасп! ц! бл!зкасц! маюць неаднолькавы характар. Аб гэтым яскрава сведчыць "насычанасдь" пучкоу !заглос, як!я 1х падзя-ляюць. Чнм больш насычаны пучок 1заглос, тнм большая ступень аддаленасц! нам! ж мяжуючым! гаворкам! I, натуральна, тнм больш icHye падстау для ix выдзялення. Больиасць 1заглос, як!я увахо-дзяць у разглядаемкя пучк!, выдзялявдь дыялектныя групы. Ibта: панямонская — пауночны усход Пружанскага I пауднёвы захад 1ва-нэв!цкага раёнау; верхняясельдская — пауночна-заходняя частка Бярозаускага раёна; стрыг!некая — цэнтр I пауночны усход Бя-розаускага раёна; ¡лалецкая — пауднёвы захад Бярозаускага раёна; пауночназагародская — поудзень I усход Бярозаускага I прыляга-ючая пауночная частка Драг1чынскага раёнау /бярозауска-драПчын-ск! арэал/; сярэднезагародская — пауночны усход Драг1чынскага раёна; пауднёвазагародская — пауночны захад Драг!чынскага раёна; тараканская — пауночна-заходняя частка 1ванаускага раёна /!ванау-ск! арэал/.

У раздзеле "Некаторыя штанн! reHesicy" указваюцда фактары, як!я матл! зраб!ць уплыу на фарм!раванне днялектнага ландшафту даследуемага рэг!ёна.

Звяртае на сябе увагу супадзенне сучасных дыялектных адз!-нак даследуемай тэрыторы! 1 гнёздау канцэнтрацы! археалаг!чных помн!кау У—XIII стст. В1дапь, гэта не выпадкова. Хутчэй за усё гнёзда пома!кау адпавядаюцъ невял!к!м племянным трупам, даялекты як!х адрозн1вал!ся пам!я сабою. Так, панямонскае гняздо /у да-следуевшм рэг!ёне яго пауднёвая частка/ знаходз!цца на тэрыторы! сучасных панямонск!х гаворак; верхняясельдскае гняздо /у меаах Пружанскага раёна/ — верхняясельдск!х гаворак; бярозауска-стры-г!нскае гняздо -- стрнг!нск!х гаворак; малецка-с!гнев!цкае гняздо — малецк!х гаворак; хомска-здз!таускае гняздо — пауноч« назагародск!х гаворак; дзеткав'цкае гняздо — пауднёвазагародск!х гаворак; опальскае гняздо — тараканск!х гаворак. Таму, в!даць, аенова сучаснага дыялектнага члянення гаворак даследуемага рэ-Нёиа была закладзена яшчэ у былой племянной групоуцы славян-скага насельн!цтва часоу пераходу ад першабытнага ладу да дзяр-гаунасц!.

16 ВЫВАДЫ

1. У даследуемнм рэПёне на дараунальна невял!кай тэрыторы! наз1раенца доснць значная дыялектная стракатасць: нал!чваецца восем дыялектных м!крагруп: гаворк! панямонск!я /гродзенска-баранав1цк!я/, верхняясельдск!я, стрыг!нск!я, малецк!я 1 за-гародск!я. Адошн!я, у сваю чаргу, падзяляюцца на пауночназага-родск!я, сярэднезагародск!я, паудн8вазагародск!я i тараканск!я. Асноунш! крытэрыям! падзелу даследуемых гаворак наслужил! наступныя факетычаыя рысы: рэфлексы галоснага йо у новых закрытых складах над нац!скам, рэфлексы галоснага пад нац!скам, наяу-насць окання-акання, цвёрдасць ado мяккасць зычных /б/, /ц/, /%/, Гц/, /д/, Гх/, fa], /с/ перад йе, наяунасць ado адсутнасць дзекання-цекання. Цучк! фанетычных !заглос дадауняюцда шматл!-к!м! марфалаг!чным! i лекс!чным! !заглосам!.

Найбольщ ярк!я рысы панямонск!х гаворак — аканне, яканне, дзеканне, цеканне I !нш.; верхняясельдск!х гаворак — цвёрдасць /б/, /в/, Гч/, Гп/, fij, /з/, /о/ перад se, мяккасць перад *!, пераход *д', у /дз'У, /ц'7 ! !нш.; стрыг!нск!х гаворак — цвёрдасць /б/, /в/, Гц/, /ц/, /ц/, /т/, /з/, /с/ перад *е, мяккасць иерадй1, адсутнасць цекання-дзекання I !нш.; малецк!х гаворак — цвёрдасць /б/, /ц/, /в/, /ц/. Д/. /т/, /з/, /с/ перад ке, si, дыфтонг! Ле/, /уо/ пад над!скак на месцы }5б J жо у новых закрытых складах ! !нш.; пауночназагародск!х гаворак — галосны /у/ на месцы йо у новых закрытых складах пад нац!скам; сярэ д не з агаро дек I х гаворак — гадосныя /н/, Д/ на месцы *о у новых закрытых складах пад нац!скам, галосны /"'§/ на месцы *'а, у нац!скных складах 1 !нш.; пауднёвазагародск!х гаворак — галоення Гъ/, /I/ на месцы 5о у новых закрытых складах пад нац1скам, галосны Г%/ на месцы ft'a, у нац!скных складах ! !нш.; тараканск1х гаворак — галосны /а/ на месцы fte<se, *ь у нац!скных складах 1 !нш.

2. На тэрыторы! даследуемага кантынуума па характеры большай ц! мешай бл1зкасц! ц! авдаленасц! пам!ж асобным! група-м! гаворак наз!раецца своеасабл!вая л!нгв!стычная бесперапын-насць. Найбольыаддаленым! пам!ж сабою з'яуляюцца панямонск!я ! тараканск1я групы гаворак. Да панямонск!х, па моуных асабл!-васцях, найбольш бл!зк!я гаворк! верхняясельдск!я, затым !дуць

стрыг!нск!я, далей малецк!я, потш пауночназагародскIя, сярэдне-загародск!я, пауднёвазагародск!я, нарзшце — тараканск!я. 3 па-нямонск!м! гаворкам! верхняясельдск!я аб'ядноуваюпца па наступ-ных моуных рысах: дзеканне-цеканне,. мяккасць зычных /з'_/. /с>_/ перац наступным! мяккШ! зычным!, акрамя заднеязычных; наяунасць нац!скнога канчатка -ам назоун!кау тылу лкщз£ у давальным склоне; ужыванне слова дрыгва 'дрыгва,' I !ни. 3 загародск!м! гаворкам! маледк!я аб'ядноувазэцца па яастунных моуных рысах: цвёрдасць зычных /б/, /ц/, /в/, /м/, Д7, /т/, /з/, /с/ перад ке, й1; наяунасць мяккага гука Уц>_/ перад рэфлексам! нац!скнога I у словаформах тылу молодец'к'е, криниц*I; вымауленне канчатка -1 /-ы/ у назоун1ках жаночага роду адз!ночнага л!ку першага скланення з асновай на заднеязычны у месным склоне; ужыванне ненац!скнога канчатка -а прдаетн!кау жаночага ! н!якага роду адз!ночнага л!ку у назоуным склоне.

3. У сваю чаргу,пэуным групам гаворак характэрна шэраг агульных рыс, як!я падзялякщь даследуемув тэрыторыю на тры частк! або зоны: пауночную або панямонскую, пауднёвую або зага-родскую ! сярэдшзю ц! сярэдняясельдскую зону. Назавём асноуныя фанетычныя, марфалаг!чныя 1 лекс1чныя асабл!васц! кожнай частк! /зоны/:

пауночнай /панямонскай/: аканне-яканне, дзеканне-цеканне, канчатак -ой у назоун!ках жаночага роду адз!ночнага л!ку першага скланення у творннм склоне, лексемы прей кваснЧца 'св!н2ха тонкая' ! !нш.;

сярэдняй /сярэдняясельдскай/: дыфтонг! /Те/, /уо/ на месцы нац!скных ^ I ^о у новых закрытых складах, галосны /V на месцы этымалаг!чных же, часц!ца -са /*-с/ у зваротных дзе-ясловах /саканне/;

пауднёвай /загародскай/: галосныя /ы/, /|/, /у/ на месцы нац!скнога "о у новых закрытых складах, гук Д/ на месцы нац!ск-нога цвёрдасць /б/, /п/, /в/, /м/, /д/, /т/. /У. № перад ж1, йе, нац!скны I ненац!скны канчатак -ый у прыметн!ках муж-чынскага роду адз!ночнага л!ку у назоуным склоне I !нш.

4. На матэрыяяе карт па фанетыпы, марфалог!! ! лекс!цы выдзелена стрыг!нская дыялектная група. Стрыг!нск!я гаворк! бы-туюць болыа чым у дваццац1 населеных пунктах, сюда ж аднос!цца традыцыйная гаворка г.Бярозы. Раней гаворк! гэтага арэала выпадал! з-пад уваг! даследчыкау. Гаворк! в.Сялец /н.п. 7/ ! в.Рэ-

чыца /н.п. 19/, як!я былI абследаваны для палярэдн1х атласау, л!чыл1ся астрауннм!. Стрыг!нск!я гаворк! характарызуюцца найболь-иай спецыф!кай у сярэдняясельдскай зоне. Гэтую дыялектную трупу акрэсл!ваё пучок, як! уключае 11 1заглос фанетычнага, марфалаг!ч-нага Т лекс!чнага характеру. Сярод !х: вымауленне тука /Ь7 на месцы нац!скнога захаванне нац1скнога этымалаг!чнага хо у новых закрытых складах; захаванне мякк!х этнмалаг1чных хд, кт, у тым л!ку перад ; наяунасць канчагка -1 /-ы/ у прыметн!ках ыужчынскага роду адз!ночнага л!ку назоунага склону; ужыванне лексем муравы ^щраик!' , тыс»ачел»етн'!к * *нв1,

5. Матэрыялы карт 1 1нтэрпрэтацыя 1заглос, а таксама адказы на каротк! алытальн!к /па 20-ц! населеных пунктах/ дал! магчымасць удакладн!ць межы пам!ж дыялектныи! трупам! у сярэдняясельдскай зоне. У прыватнасц!, удакладнены межы пам!к верхня-ясельдск!м! I малецк1м!, малецк!м! I пауночназагародск!м! гаворкам!. Крытэрыем удакладнення паслужыл! наступныя фанетычныя рысы: характер талосната на месцы нац!скнога 3&Ь; рэфлексы талое-нага о у новых закрытых складах пад нац!скам; наяунасць дзекан-ня-цекання; цвбрдасць-мяккасць /б/, /ц/, /в/, Ы> ДА /т/. /з/, /о/ перад ке,

Асноуны зыест дысертацы! адлюстраванн у публ!кацыях:

1. Асноуныя фанетычныя асабл!васц! гаворак Бярозауската раёна Брэсцкай вобласц! // Рэг1янальныя асабл!васц! усходне-славянск!х моу: Тэз. канферэнцы! /26—27 кастрычн!ка 1990 г./.— Гомель, 1990.— С. 71—72.

2. Склонавыя канчатк! назоун!кау у гаворках Еярозаушчыны // Дыялекталог!я I культура беларускай мовы: Тэз. рэспубл. навукова-практычн. канферэнцы! /10—Н снежня, 1991 г./.— М1нск, 199!.— С. 85—86.

3. Гаворк! Заходняга Палесся. Бярозаушчына // Тэз. дакла-дау навукова-практычн. канферэнцы! /мова, л!таратура, краязнау-ства/.— Ч.1.—Брэст, 1992.—С. 45.

4. Назвы населеных пунктау Еярозаушчыны // Праблеш народ-най адукацы!, навук!, культуры Беларускага Палесся: Тэз. дакла-дау I паведампенняу/ 4.1.— Мазыр, !992.— С. 103— 104.

5. 3 лекс!к! вёск! Здз!тава Бярозаускага раёна // Жывое народнае слова. Дыяяекталаг!чны зборн!к.— ЬИнск: "Навука !

тэхн!ка", 1992.— С. 10—14.

6. Словаутваральныя тылы айкон!мау /Бярозаушчшш/ // Матэ-рнйяы и1жрэг1яначьнай навукова-практычнай канферэнцы! "Навука года"/.— Брэст, 1993.— С. 34—36.

7. Г!дрон!мы Бярозаускага раёна Брэсцкай вобдасц! // Рэ-г!янальння асабл!васц! Берасцейска-Шнскага Палесся у мове, фалыслоры, л!таратуры: Матэрыялн рэспубл. навукова-практычн. канферэнцы! /9 — -10 л!стапада, 4994 г./.— Брэст, -1994.—

С. 87—88.

8. Атлас гаворак Бярозаускага раёна Брэсцкай вобдасц!. #анетыка. Частк! I—II: Дапдаожн!к па курсу "Беларуская дыялекта-лог!я" для студэнтау спепыяльнасц! "Беларуская мова I л!тарату-ра."— Брэст, 1993,— Ч.1.— 50 е., Ч.П.— 65 с.

9. Атлас гаворак Бярозаускага раёна Брэсцкай вобласц!. Марфалог!я: Дапаможя1к па курсу "Беларуская дыялекталог!яи для студэнтау спецыяльнасц! "Беларуская мова ! л!таратура".— Брэст, 4994.— 81 с.

10. Структурна-семантычная характеристика нокаторых дыялект-ных палеск!х лексем // Пачатковая адукацыя ! выхаванне: прабле-МН; дошук!, знаходк!. Штогадовы зб. навук. прац. Вып. 2.— Брэст, 1996.-— С. 171—172 /у сааутарстве/.

РЭЗШЭ

ЛШНЦЗВ1Ч Лена Вас!лъеуна

IIнгвагеаграф!чаая групоука гаворак Бярозаускага раёна

Даследуемы рэг!ён, арэая, 1заглоса, пучок !заглос, !нтэр-прэтацыя, групы гаворак, вакая!зм, кансанантызм, рэфлеке, фанетычныя I марфалаг!чныя варианты, лексема.

Даследаванке уяуляе сабо» л!нгвагеаграф!чны анал!з дыялект-най швы аднаго з рэг!ёкау Брзска-Шнскага Палесся /Бярозауск! раён 1 яго сумежяа/. Такое даследаванне гэтай тэрыторы! пра-ведзена улершыню.

, На аснове фактычнага днялектнага матэрыялу, сабранага па спецыяльна распрацаванай праграме, складзены м!краатласы па фанетыцы, марфадогИ 1 лекс!цы /усяго — 465 карт/. На аснове апоин!х падрыхтаваны зводныя карты !заглос, як!я аб'ядноуваюцца у 20 пучкоу.

1нтэрпрэтацыя 1заглос дала магчымасдь выдзел!ць асобную групу — стрыг! некую, а так сама удакладн!ць мажы пам!ж верхня-ясельдск!м! I малещ!м!, малецк!м1 I пауночназагародск!м! гаворкам! .

Групы гаворак, як!я э'яуляюцца предметам дысертацыйнага даследавання, адрозн1вавдца адна ад адной цэлым шэрагам фанетычных, марфалаг!чных I лекс!чннх рыс, што дало падставы з большай вщ>азнасцю вылучыць на тэрыторы! Бярозаускага раёна ! яго сумежяса восем канкрэтных дыялектных м!крагрул, як! я шэрагам агульных моуных рыс аб'ядноуваюцца у тры буйныя арэалы.

РЕЗЮМЕ

Леваяцевач Лека Васильевна

Лингвогеографическая группировка говоров Березовского района

Исследуемый регион, ареал, изоглосса, пучок изоглосс, интерпретация, группы говоров, вокализм, консонантизм, рефлекс, фонетические и морфологические варианты, лексема.

Исследование представляет собой лингвогеографаческий анализ диалектного языка одного из регионов Брестско-Пинского Полесья /Березовский район и его окрестности/. Такое исследование этой территории проведено впервые.

На основании фактического диалектного материала, собранного по специально разработанной программе, составлены микроатласы по фонетике, морфологии я лексике /всего — 165 карт/. На основании последних подготовлены сводные карты изоглосс, которые объединяются в 20 пучков.

Интерпретация изоглосс дала возможность выделить отдельную группу — стригинскую, а также уточнить границы между верхне-ясельдскими и малечскиыи, малечскими и северозагородскими говорами.

Группы говоров, которые являются предавтом диссертационного исследования, отличаются одна от другой целым рядом фонетических, морфологических и лексических черт, что дало основания с большей выразительностью выделить на территории Березовского района и его окрестностей восемь конкретных диалектных микрогрупп,которые рядом общих языковых черт объединяются в три крупные ареала.

Summary

levantsevich Elena Vasilievna

Linguistic and Geographical Grouping of the Beryoaovski District Dialects.

The region under study,area,isoglossa,bundle of isogloasas,interpretation, groups of dialects,vocalism.consonantism,reflex,phonetic and morphological variants,lexeme.

The research is a linguistic and geographical analysis of a dialectal language of one of the Brest-Pinsk Polesie regions/Beryozov-ski District and its vicinities/.Such a research of this territory has been done for the first time.

On the basis of the dialectal facts gathered according to a specially worked out programme we compiled micro-atlases in phonetics, morphology and vocabulary/total - 165 maps/.On the basis of the latter we prepared consolidated maps of isoglossas,which are united into 20 bundles.

The interpretation of the isoglossas gave a possibility to single out a separate Striginskaya group,and also to specify the boundaries between the Upper-Yaseldski and Malechski,Malechski and Seve-rozagorodski dialects.

The groups of dialects,which are the subject of the thesis,differ from one another in a number of phonetic»morphological and lexical features.This gave grounds to single out with greater expressiveness eight concrete dialectal micro-groups on the territory of Be-ryozovski District.These micro-groups are united into 3 major areas by a number of common linguistic features.

1996, Epry, t. 100 3K3•, 3aK83 V 281.