автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Лингвостилистический анализ художественного произведения

Полный текст автореферата диссертации по теме "Лингвостилистический анализ художественного произведения"

од

К&РГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫ УЛУТТУК ИЛИМДЕР АКАДЕМИЯСЫ

ТИЛ ИЛИМН ИНСТИТУТУ

Кол жазма укугунда

УСУБАЛИЕВ БЕЙШЕНБАЙ ШЕЦКЕЕВИЧ

КвРКШ ЧЫГАРАМГА ЛИНГВОСТИЛИСТИКАЛЫК ИЛИК

Адистиги 10.02.02 — Улуттук тнлдер

Филология илимдериник доктору деген илнмиА даражаны алуу учун жазылган диссертациясынын АВТОРЕФЕРАТЫ

Бишкек — 1994

Иш Киргиз Республика УИАнын Тил ил ими иистнтутунун кеп мада-нняты жана экспернпеиталдык фонетика белумунде аткарылды.

Илимий кецешчи — Кыргыз .Республика УИАнын корреспондент мучесу, филология илнмдершшн доктору, профессор. Кыргыз Республикасиньш ил и ми не эмгек сшшргеп ишмер Т. К. Лхматов.

Расми оппоненттери:

1. Филология илимдеришш доктору А. Турсунов.

2. Филология 'илимдеринн доктору К. Есеков.

3. Филология нлимдсришш доктору С. Абдуллаев.

Жетектеечу мекеме — И. Арабаев атындаш педагогикалык универ-ситетинин кыргыз филологиясы факультетишш кыргыз тили кафедрасы.

Иш 1994-жылдыи АО саат / V — ° Л-&

Кыргыз Республика Улуттук илимдер академиясыньш Тил климп институтунуи алдындагы филология нлимдсришш доктору дсген илимий даражаны ыйгаруу боюпча тузулгел Д.10.93.20 шифрпндеги Адистешти-рилгси кенештип жыйыиында корголот.

Иш мепсн Кыргыз Республика УИАнын илимий клтеикаиасынан таа-нышууга болот.

Адистештирилген кецештин__

окумуштуу катчысы, филология

илимдеринин кандидат!,/ ^ САДЫКОВ

Ирркем чыгарцаньш халпы зстетикалык-коркомдук даелетун ачин беруунун ногиэги йболгэлефунун бири - анчн тилии иликтээ. Овондуктан к'нргнз тил плпми мянен ацабиятында йул иаселеге квп-

т

т9н бери квцул бурулуп колот . Бирок бул изилдрелэрдуп баарн •шлгнй ливгпистикалнк иунэздч (мунун дурус sana бурун жактары хэнундо киИпнчерээк оаупчэ айтиакчыбыз) бвлгендуктан, кеп бо- • луп жаткан маселепин оээгу - тилдии квркэм чнпэрмвдаги орду жада мааписи - алигиче дапна пчила элек. Буга Оайлапишхуу к9рком квптин табият-манизи, нэгэчалугу, тилдин эстетикалык функцйясн," тилдик семантика менчп поэтикалнк! семаптикачнн оз ара карим-катыяч «нцуу кдптэгян врчуидуу проблеиалэр да бузул-баган диц бойд'он калууда.САталгин иаселолер жалпы тил илинии-д9, мунуп ичинде, орус тил илиииндд да оигулуктуу чечиле злек-тигип здилеттуулук учуи белгилпй квтизкчибизО Ал эыи бул иасе-лелерди лингвостилистикалшс (лингвипоэтикалнк) иликтин пвгизин-Хе гана терец чечууго болорун практика эчак зло ырастаган болчу. Инна ушул кагдайдн квцулгв йеквн туйуп, биз кзркчы чнгарианин тилине лингвостилистикалшс илик жургузуугэ кирияип отурабыз.

Идтип максатн zana ыилдети - кзрквм чнгарианин жаралуу мэханизиипо токтолуу ичион, тилдин корней чигариадаги ордув, ааанисян nmiKTsoj квркэм чигариаларга лшгэостилистикалык иляк жургузуу аркнлуу квркэм ксптип табият-маяызын, езгочэлугуп жаиа ти/дин эстетипалик фупкцилснн ачып беруу. Бул боле» темэпдчгу талант ар ды коёц

- коряв« чмгпрмояып жарплуу механиэыия жапп аиыи (кэрхзм чнгарианын) жаралнл тепкичтерияпя ар бирине карата тилдии карнм-катнинн anHKTorsj

- чнгармания жаралуу процессиндз сэз ывнеп кврком деталдцн (тил аеяеп ядеянчи) 9э ара байлапнгаын тил менян ойлоопуя карий-кативши териитируу аркилуу чечип берууj

- тил корЕям чнгармада яеткпруучу гана змее, калнптаидн-руучу (жаратуучу; да курал-траяат экендигяп ачып беруу|

ЬКнрбвпов К. А.лнкул Осмоновдуп пеэзияситши тиля. ФрунзеД967{ Мураталиев М. Баатнрдык кенже эпостордуя тяликдаги бэгэнчолук-тэр. Фрунзе, 1976; Мураталиев Ы. Киргнздмн элдик поэтикалня чыгармаларнндагн лзя бир сиитаксистик йвтянчэлуктвп.Фрунзе, 1963¡ Мамктов 5. Квркеи чыгарматшн тили. Фрунзе, 1У90j Кантэ-шева S. Салштыруу—И.Жантваевдия чнгарначы.'шгыпдагн сурвгтевчу . коркем нкна. Фрунзе, 1981; Аяирбаеп Т. Язнк романа "СлоыашшИ

- тил (керкеы чыгарманын материалы катары.) иеньн искусс-щонун башка турлврунун катериаддарынын ортосуадагы аМирыачилцк-ты ачии кэрсетуу}

- керкеи кеп иенен кадыресе кептин жалгшлик // айыриачи-лыгын, керкеы кептин бетенчелугун аныктоонун негиэги чен-елчеи-дерун ачуу»

- керкеы кептин езгечелугун анын табият-ыацызы ценен тыгиз байланылиа кароо; буга байланыштуу образдуулуктун сирин, бел-гилери ыенен турлерун аныктосц

- керкец кепти белунбвс, бутун система, ал аии сеэду бул бутундуктун ажырагыс бирдиги катары кароенуи сеоеи-аоелгвсун ачуу»

- керкви кепгин кереыет сырын, б.а.,керкви чыгарыада тилдн колдонуу тезсникасындагы бетенчелукту ачып беруу|

- хил чеберчилиги иенен дуинену квре билуу, кабылдоо вэге-челугунун ортосундагы карыы-катишти ачып кврсвтуу}

- тилдии эстетикалык функцияга ээ болуиунун себеп-ебелге-сун, коицуникативдик функция иенен эстетикалнк функциянын айыр-ыачылык // жалпылыгын аныктоо}

- керкеи кёп эстетикасшшн езгечелугун, керкеы чыгариачы-лыктын психвлогихалык жана психолингвистикалык иеханизиин ачып

берт

- тилдин эстетикалык функциясын ачууга вбелгэ туэгеи илик-ти, анын мазыун-мунэзун аныктоо}

- поэтикалык ейдуя керкви чыгарыадагн тилдик Оирдиктергв, тескерисинче,ушул эле тилдик бирдиктердин пватикалык ., ойгв тия-гизген таасирин ачып Оеруу}

- поэтикалык сеиантиканын табиятын, анын тилдик сеиантикага карата катыш-байланышын аныктоо}

- керкеы чыгарманын бирдиктеринин (соз, суйлеи ж.б.) сии-ввлдук касиетинин сырын ачып беруу.

Кмтин илииий жадылыгы - киргиз тил илиыинде биринчи жолу тил пенен керкеы чыгарманын харалуу ыеханизыи тыгыэ баиланыита териштирилгендигинде, квркэм чыгарманын тилине лиягв^стилистика-лык илик да алгачкц ирег жургуэулгендугунде. Буга байланынтуу

меч ^.пасыыоекова: лвтореф.канд.дисс... Фрунзе, 1990} Кериижано-ва Б.,1уиадылов С. Кыргыз поэзиясынын керкеи сез каражаттары, Фрунзе, 1968} Бакадова Ж. Художественные функции сравнения и иеха-форы в повестях Ч.Айтматова: Автореф.канд.дисс...Бишкек, 1992 ж.б.

кэркем чыгарианын харалнп баскычтары, иуиун ар бирине карата тилдин карнм-гатнан, тилдин коркэм чыгарыадагы чыныгы орду, иаанися талдоого алипуу менен, кептоя бери талан туудуруп ке-латкап оул проблеиани терен ачип беруунун езунче бир илимий ыгц харалнп, херкэм кептин пегизги езгечолук касиети, тилдин зстетикалнк функцияси ецдуу коптогеп орчундуу маселелер илимий чочилиике ээ болуп отурат.

Иятип теория лцк мааписи, баарыдан ыурда, керкэм тексттип лингвистикалык концепциясын игатеп чиккандыкта хатат. Аталгап концепция боюнча керкэм текст - бул бирдиктери симввлдор бвлгвп экинчи бир белгилвр системасы оолуп саналат. Муну менен катар ии позтикалик ой ценен тилдик бирдикторди, автордук идея tienen кэркен чнгарнанми назмунун тааннп-билуунун психолингвистикалак ыаселелерин, тилдик сомаитика мелен поэтикалык сеыаптиканнн карии-катннцн, деги эле сеиасиологияга, кэркам кеп теорялсина таандык олуттуу иаселелерди хакы оцуттен карап, терец хана ар тараптуу изилдоэгв илииий пегиэ болыокчу.

Пятин практикалык мааписи. Диссартациялнк иштп окуу процвс- ' сняде, o.a.»киргиз тилииин стилистикасн менен керкяи чигариаянн тилине, халлц зла тэксткв, семасимлогняга арналган лекцинларга, сеивнардык саоактарга кенири пайдаланса оилот, ояондой эле атал-ган иаселелерди камтыгаи окуу китептери менен куралдарин тузуу-дв да ал чип кэиэк корсвтэру аексвз. Циндая тыакары, ия текстке стиллстикалык хана сеиаятикалык илик хургузуунун методу менен ыктарця енуктуруугз, туаундурио хана поэтикалык сездуктэрду тузуугэ да эор улун кошот. Акырында ал квркеи тексттин харалуу техникасын ачип берууде ахыя-яаэуучуларучун яалэк болору бкшык.

Апробадиялоо. Ип оошча "Кэркэм чыгариага лингвостилистика-лих ялик" аттуу ялший ыопографил xana кундолук Оасаа созго бир яечо макалалар харыяланды. Ошондой эле изилдвэд^гу ;айрыи ыаселе-лер КМУУнун профессор-окутуучулук составшган илимий конференция-сында, профессор К.Тыныстановдун 90, академик Б.Ояусалиевдин 80, ХП кнлымдын при ойчул акнядарыныя бири Арстанбек Буйлаи уулунуп Г/О хнлднгыпа -.арналган илиыий-теириялык кинференцияларннда ха~ салган докладдарда да чагнлднрнлды.

Коргоого яалпы жонунан темеядегудей иегизги хоболор коюлатт

I. Тнлдин коркдм чыгармадагы ордун, маанисин туура хана терен ачш беруу учуп кэркем чнгарманнн харалуу механизмиие

иликтев кургузуу зарыл. Квркви чыгарианын жараливы уч тапкич-ти басып 9тат, иунун биринчи жана экинчи тепкичтеринде тил ан-ча деле роль ойнобоит, ал взунун кадыресв функциясынан жогорху дедгээлгв кетвруле албайт. Учунчу тепкичте гана твлге болгон ыуктаждык куч алып, ал оадкы орунга чыгат, б.а.,ал терт дуйнв-сун тугал твгуп, квркви образга айланат. Ошентип, тил кацы -эстетикалик - функцияга ээ болот.

Квркэи чыгарианын жаралышында эки процесс: 'I) дехалдарды табуу, 2) буларга дал келуучу тилдик карагаттарды табуу харша журвт, бул экввну бири-биринен ажыратып жиберууге болбойт. Деиек, тил даяр ои, идеяны жеткируу учун гана эыес, аны калып-тандыруу, ийге келтируу (жаратуу) учун да втв зарыл. Ар бир тилдик бирдик квркви чыгарыага коадонулганга чейин эле белгилуу бир децгээлде образдуулук касиетке ээ болот, буга анын иурда квркви чыгариаларда далай ирет колдонулгандыгы шарт тузвт.

Тил квркви чыгариада негизги ролду ойносо да, анын иаанвсин биротило абсолютташтырып жиберуу туура эиес, б.а.,квркви чыгарианын тилдвн белек квптвгвн злеиенттери бар экендигин унутууга гсарабайт, денек, аларды ария-арках кароо зарыл.

2. Квркви чыгариада соз бир нерсени белгилее, атоо ыенен чектелбейт, ал взу белгилеген нерсенин езуне айланат, ошон учун анын таасир этуучулук кудурет-кучу артат. Буга,байланыштуу квркви кепхин бетвнчвлугун тереадетип кароо зарилчылыгы туулат, б.а.,аны квркви кептин табият-иацызы иенен тыгыз байланышта те-рищтируу керек. Квркви чыгариа дуйнвну образдуу чагылдырып, об-раздар аркылуу таанып-билгвн сон, образдуулук квркви кептин кан-аанын тузвт. Образдуулук оозеки кепке, публицистикалшс стилгв деле таандык, бирок буларда ал эпиэоддук иунезго гана зэ, ал эии квркви кеп взунун бутундвй турушу ыенен образдуу, дааналап айтканда, ыында образдуу эиес тилдик бирдик билоойт. Образдуу-лукту хооз, ивквттвлгвн свздердун (айталы, троптун турлвру) жы-йындысы катары бир жактуу кароо чыидик иенен коошпойт: образдуу-луктун белгиси байкалбаган карапайыи свздвр деле квркви чыгариада образдуулук касиетке ээ болот. Андцктан квркви кептеги образ-дуулукту зкиге бвлуп кароо иаксатка ылайыктуу: I) ачык, взунвн езу эле билинип турган} 2) купуя, сыртинан анча^илинбеген.

Квркеи чыгарианын образдуулук касиети анда коадонулган тилдик бирдиктердин езгвчэлугун шарттап турса, тескерисинче, тилдик бирдиктердин квркви чыгариада колдонулуу техникасинынi ботвнчв-

б

лугу анын (квркэм чыгарыанын) образдуулукка жетишине ебэлгв тузет. Бул жагынан алганда, керквы кептин взгвчвлугу катары твменкулорду кврсетсэ болот: кэркеи кептин агумурулугу, бвлун-Й9 стугу) ыргактын жали сапатка аэ болушу{ диалогдуулук жана кеп ундуулук касиети х.б.

Керкеа кепте ар бир тилдик бирдик белгилуу бир децгээлде квп мааниге ээ, ошондуктан анын бирдиги катары сеэ, суйлеы ж.б, эмес,,символду кароо зарил.

3. Тилдин эстетикалык 4 функциясы лингвостилистикалык илик-тин негизинде ачылат. Тил кэркем образды ишке ашырып, теыенку-дей эстетикалык функцияни аткарат: I) чындыктагы кубулуп, квру-яуа л.б. женунде". конкреттуу, туюмдуу элести оеруу> 2) автордук идеалды билдируу. Тилдин эстетикалык функциясы тилдик бирдиктер-дип сеыантихалыя жнлыиынан (кыймылынан) айкын жана конкреттуу корунвт, б.а.,семантикадагы взгвруи, кыйыыл аркылуу ал (тил) эстетикалык функпияга ээ болот. Семаятикалык дзгэрушкэ кабылган тилдик ар бир бирдик жады иааниге - поэтикалык мааниге ээ болуп, катмарланып татаалданууга жетииет.

Поэтикалык ой поэтикалык семантиканын жаралыпына вбэлге тузсе, поэтикалык семантика, ез кезегинде, поэтикалык ойдун взгерушуно алып келиии да толук ыктымал. Тилдик семантика ыенвн поэтикалык семантиканын ортосунда тыгыэ байланьш бар, бирок поэ-тукалых семаятикаяын табияты бир яыйла татаал» мында бир канча иааня чокмороктоиуп бир эле маалда кыймылга келет жана будеыук кеяпте да болот. Керквы чыгармадагы тилдик бирдиктердин символ-дук касиети биресе ушуну ценен да шартталат.

Автордук баа-идеал поэтикалык семантика аркылуу берилет, б.а.,аны коркэм чыгарыадагы сездердун тике ыаанилеринин сумиасы-нан ИЭДВ9 чои жацылыштыкка алып келет. Поэтикалык семантиканы коп иаанилуу сез, айталы,кадыресе метафора ка!ары женил-желпи кароого болбойт. Бул жагынан алгаида, кэркем чыгарыадагы метафо-раны (мында кадыресе саз деле ыетафоралык касиетке ээ экендигин эскерте хетели) сэз ыаанилеринин кенейиши катары гана кароо туу-ра эмес, ал, баарыдан мурда,дуйнэну иликтввяун жаны ыгы, дуйнэяу баякача, жаныча керэ билуу.

Маанилик катиарлануу (поэтикалык семантика) автордук кепте гана эмес, кейипкерлер кебинде да учурайт. Эквенун айырмачылыга ыына мында: I) автордук кепте ал аркылуу автордун чнндыкка карата жекече пикири, мамиле-баасы берилсе, каармандар кебиндеги

хатиарланууда автордук ыааиле оерилбейт, а кейипкерлердин сырт-ки дуйкега карата каз караши, бааси, кайси чвирвгв (диалект) таандык экендиги оерилет} 2) автордук кептеги иаанилик катиар-лануу кебунче атойин, алдин ала ойлонулган, автор тарабцнан таакылип-билингеи болсо, каариандар кеоивде ал эрске баш ийбе-ген, алдин ала ойлонулбаган ыунэзге ээ. Ошондуктан керкеы чигар-ианын идеялык иазиунун берууде автордук. кептеги катиарлануу башкы, чечуучу иааниге эо.

Кэркеы чыгариада даяр ой, идея rana эиес, ошол идеяни ку-руу, жеткируу иеханизии да адамга зор таасир калтырат, б.а., поэтикалык ойдун жшшлыгц катары оир гана идеянин жадцлыгын ка-роого болбойт, иикда Дорианы да кенулгв туйуу керек. Ал эии форц&нын таасирии арттыруудагы, аны жаркын кылуудагц башки рол-дордун оири тилге таандык.

Иштин структураси жана мазчуну. Диссертация киришуу, уч главадан, корутунду жана пайдаланылган илииий адабияттардын тиз-иесинен"турат.

Киришуудв изилдвенун актуалдуулугу, иаксаты жана иилдети, нзилдввнун илииий жадылыгы, изилдввнун практикалык хана илииий-теориялык иаанвси, изилдвенун иачериалдарынын апробациядан етуау хвнундвгу иаселелер каралды.

Иштин биринчи главасында ("Каркай чыгариа жана тил") •тил илииинде да, адабият таанууда да алигиче талаш-тартьштын оутасы оолуп келаткан иындай суроолорду чечууну кездедук: I) Тил адабий чыгариада крркеи оирдик, карахат катары кандаядыр сир иааниге ээби j ал эстетикалык жукту аркалай алабы, же квркеи чыгариада деле езунун негизги функциясында (карын-катнаш куралы) кала береби, б.а.,квркеи чыгарыа учун хеи гана форыабы? 2) Квркеи чыгарианы, ыунун ичинде акын тилин иликтееге тилчилердин акысы барбы, же ал адабиятчылардын гана шыоагасыбы? 3) Квркеи чыгариадагы тилдин рилун ачып беруу учун иликтввну кандайча жургузуу ыаксатка ылайыкхуу, б.а.,тилдин ролу качан хана кандай кырдаалда айкын кврунерун канхип ачып бере алабыз, деги эле акын-жаэуучулар тилге зине учун иуктах? 4) Уаул хаатта-. алганда, тил ценен идеякын (.образ, деталь), ошендой эле тил (квркеи чы-гарианын иатериалы катары) иенен искусствонун огГ,ка турларунун материалдарыиын орюсунда кандай карыи-катнаа (хажтлык//айыриа-чылык) бар? Бул суроолорду ырааттуу чечуу максатында Оиринчи главаны экиге бе луп кароого туура келдиг I. "Тилдин зарылдыги

женундв" (Биринчи главага кириауу иретинде)} 2. "Керкем чыгар-манын жаралуу механиэми жана тил".

Биринчи белуктэ тил менен керкем чыгарманын карыи-катыпы, Дааналап айтканда,тилдин херкви чыгармадагы ролу женундв аяшл-ган окумуитуулардни пикиряи талдоого влип, аларяа карата оэ овоуэду билдирдик. Нрпс, илимпоэдордун квпчулугу тилдин образ-дуулугуп (эстетикалык фуянцияга ээ эиендигян; таншпаят, бирек аларды, бул маселе боюнча онрдей пикирдо деп айтууга да болбойт. Опондуктан кеэ карашынын жалпылыгына карай окумуштууларды уч чоц топко белуп кароого туура квлет»

1) Тилдин керкем чыгармадагы ролун тангандар (айриыдары тике, айрнвдарн кыйыха) жана буга нлайык, терен карай келгенде, керкеи чыгарыаннн тилии иликтееге тилчилердин тиеиеси жок деп эсептегендер.

2) Керкем чыгарманы взгэчв бир куралган тил деп эсептегендер.

3) Керкем чнгарыаны лингвостилистикалык жана лингэопоэти-калнк ыкманын ширелишинде (айкалышуусунда) кароого далалат кыл-гавдар.

Биринчи топтогулар (М.Бахтин, В.В.Кожинов ж.б.) иындай бу-тумге келишкен» Керкеы кеп - бул искусство, херкеи чыгарманын еэу. Деыек, керкем чыгарма - бул, баарыдан мурда,кайсы бир тил-дик карахаттардын эмес, а керкеы образдардын, деталдардын кый-иылы, жыйындысы, анднктан мында тилдих каражаттар женунде эмес, дал ушул керкем образ ценен деталдар тууралуу кеп болууга ти-йиш*. Айталы, чыгаая эстет М.М.Бахтин тил керкем чыгарма учун техникалык каралат гана экендигин баса белгилеп, тилчилер керкем чыгарианын тилин иликтесе иликтей берсин, бирок аны керкем каражат катары эмес, а чылгый лингвистикагыя;:аубулуи катары иэилдееге тийиш деген жыйннтыкка келет. Упул эле ойду окумуштуу В.В.Кожинов да терекдетип, оз пикирия конкреттуу фактылар менен бекеыдееге далалаттанат. Дааналап айтканда, ал эгер изиадеэчу чын эле адабий форманы иликтей турган болсо, анда лингвистикалык, кеиири алганда, филологиялнй ыктан баи тартууга тийиа экендигин эскертип, керкем кепти езунун табигый еэвк-негизинен - кадаресэ

I. Албетте, кайсы бир енуттен алганда, мннда эч кандай дела кал-пыстык жок, бирок ыуну Сиротоло туу тутуу, акыры,кэркеы деталдардын ролун айрыкча абсолютташтырууга, керкем бирдик катары тилдин табиятын туура эмес тушунууге алып келип, керкем чыгарманин калпы эстетикалык деелэтун ачып берууге кедерги бол-бой койбойт.

кеитьн - таптакыр . ажиратьш таштайт. Анын ою боюнча, "керкем ксп" деген термин - спектаклдерге карата колдонулуп журген "кер-кбм киймцл-аракег" дегендей эле шарттуу термин. Ошондуктаи сцеиада журуп асаткан кайсы бир "эмгек процессии" ендуруштук же эконоыикалык кеэ каралтан иликтее кандай маанисиз болсо, керкем кепти да лингвистикалык вцуттен алип иликтее оаюндой эле маанисиз^.

Албетте, аталган эки окуыуштуунун пикири, -тиешелуу енуттон алганда, орундуу экендигин, ал керкем кептин ээгечелугун ачып беруудэ белгилуу бир денгэзлде вбелге тузерун тана албайбыз. Бирок, ошентсе да, бул пикирдин ете оир жактуулугун да кез жаэ-дында калтырууга Солбойт. бцгесуи айтпаганда да, ыында етэ ор-чундуу калпыстык кетирилген, б„а.,тилдин табияты (керкэм бирдик катары) туура эмес талкууланган. Керунуп тургандай, алар тилдик бирдикти кансыз нерсе катары карап, ушул эле тилдик бирдиктин катышуусу менен куралган керкем кепти артисттин кыймылына меха-никалык турде окшоштуруп салып отурушат. Чындыгында, ар бир сез-де кооэ же кунарсыз болууга толук мумкунчулук Сар; далай ирет каркай адкакка тущуу аркылуу ар Оир сез взунче мукаыга,доошхо шна туркун туске ээ болот. Бул жагылан алганда, теменку пикирге кошулбай косуга болбойт: "Тил музыкалык гаммадан же таштан, кый-мылдан, тустен айырмаланып, суреткер колдонгонго чейин эле семио-тикалык система болуп ланалат. Болгондо да мурунку муундардын чыгармачылык кудурет-кучун езуне каытыган система болуп эсепте*-. лет" . Кыскасы, поэзиянын материалы (улуттук тил) эстетикалык потенция катары мазмунга ээ, мунун ичинен керкем иазмунга ээ. Демек, кайсы гана сез чебери болбосун керкэм чыгарма жаратуу про-цессинде, баарыдан мурда, дал ушул сезде камтылган образдуулук-ка, анын ички мазмунуна кайрылууга муктаж болот.

Экинчи топтогу илимпоздордун (А.Жолковский, Ю.Цеглов ж.б.) пикири айланып келип эле белгилуу окумуштуу Р.Якобсондун теменку оюна такалат: "... поЭдия езгече куралган тил болууга жана дал • ушундай каралууга тийиш"^. Окумуштуунун бул пикири, терен карай келгенде, биз ейдеде белгилеп кеткен В.В.Кожиновдун керкем кеп -

1.Кожинов В.В. Об изучении художественной речи //Слово и образ»Сб.

М., 1964. С. 264-265. .

2.Поэт и слово. М.. 1973. С. 54. п

3.Виноградов В.В. О теории художественной речи. -¿,>...г 1971. С. 4.

бул керкем чнгарыаннн 0зу деген пикиринен эч камлай деле attup-маланбайт. Айирмачылнгы: бири (.Р.Якобсон) на пикири аркылуу тилдин ролун Сиротило абсолюттамтырип салса, экинчиси (В.Л.Кожи-нов) угауга окшогон пикири менен эле, тескернсинче, ешын рилун танат. Чын-чынына келгенде, кэркям чнгарма - оул яягчче куралгач тил, 60Т0НЧ0 снрткы техникасы боюнча ами мнндан белокче элесте-туугэ мумкун эмес. Бирок кпрквм чнгарманн тилдик алкакка пша камап, анн болгону адам тилинин езгече бир туру катары кароо чинднк менен таптакыр коошпойт. Огер биз Оуга барсак, анда оо« зеки кепхин баарин эле кчркоц чнгарыа катары кароого, демек, ис-■кусствонун бир туру катарн корнем вдабияттнн оеделин туиурууго, атугул шш яасалыа турдэ юсп жииеруугэ яол берген Оолобуз. Тил к9рк9м чигарманнн жаиадан лалгыз элементи эмес, аннн тилден болпк да пегиэги алемеиттери квп: керквм деталь, композиция, сюжет ж.б. (Тилдин болуиу - бул кпркчм чнгарнаинн яагалншн дегендик эиес, анып жаралууга ыумкундугу бар дегеп зле свэ). Мына ушулар тилди кнймнлга келтирет, ошолор аркылуу гана тил эяунчв бир куду-рет-кучко зэ Оолот.

Кчунчу топтогуларди иликтев нкмаси, иагыти богнча шарттуу турдэ эки топчого бялуп караса болот: IJ чилгнй липгвистикалик планда иликтегендерj 2) лингвостилистикалнк, кзпде лингвопопти-калик планда иликтегендер.

Бириячи топчодогулар кяркчм кепке чылгыЯ лингвист катарн ыамиле кылгандн эп керушвт. Тактап айтканда, кврквм чигарманнн жучурулук каснетин (болунбчс система укендигшО, ал идеялик-квр-кемдук мазмунга яэ энеиин кеэ жаздымда калтнрнп (албетте, максат-тарина ылаяик атаялап,), тулку перееден синоним, антоним, троптун турлчру ж.б.у-с. кубулуштарди жулуп алыпат да, аларды чигарманнн идеялнк наэмуну мепен оапланышта карабай, же алардып жалпы тилге карата катнптын, б.а.,жазуучунуя индивидуалднк тилинин стплистика-лык идеалга катнлип теригатироея зле, Оул чигармада миндаЯ анто-пии, евнинимдер е.б. килдонудуитур деген ендуу лингвостатистика-лик бутунге келягает*.

,!..Буга Н.М.иалския, д.Н.Шмелев, л.А.Новиков сыпктуу окумуатуулар-дин аррым эмгектери кирег. Азыркы учурда киргиз тил илиминдегя лингвостилистикйлык иликтвелвр уиул тепкичте тургандмгкн да атаяы белгилея кетууго тилишпиз. ллоетге, бир чкгармадагн же дал пи зле чыгармалардагы тигил ке оул тилдик куоулуату сантонин, еинини«, грамматикалык форыалар «".б.) иликтев ез хемилин берери гаексиз. Лнткени бул аркылуу тидцик кубулуштун квркемдук кудуре-ти, стилистикалнк муыкунчулугу, же кайсы бир яазуучунуя бул тилдик кубулуоту колдопуудагы чеберчилиги, кок дегенде зле

Экиняи гопчодогулар /Л.В.Щерба, Г.О.Винокур, В.В.Виноградов к.б.) поэтикалцк тил (керкем кеп) - керкэи чыгариада колдонул-ган тил| тилдин эстетикалцк функциясы - бул анын коимуникатив-дик функциясынын езгечв бир функцияланышы деген хуйеден чыгып, бирде иаэыундан формата, бирде, тескерисинче, формадан мазмунга келуу аркылуу, ал зыи кээде зкоану зриш-аркак кароо ценен керкем кептин вэгечелугун ачып беруугв далалат кылишат. Бул топтогулар, айрин ексуктеруне карабай, мындай артыкчылыкка ээ: алар свзду хумуру перееден хулуп албастан, тескерисинче, лингвопоэгикалык контексгте, б.а., керкем чыгарыанын составында (бутундей бир чыгармакин, хе анын Селуктерунун) териштиришет. Албетте, керкем кептин езгечэлугун ачууда ейдедегу уч топтун ар биринин вз орду бар экендигин танууга болбойт. Бирок, ошентсе да, сез болуп хаг-кан маселе, взгечэ керкем чыгармадагы тилдин ролу даана чечил-бей, алигиче талаш бойдон кала берген. Мунун, биздин оюбузча, теиенкудэй эки себеби бар« I) Аталган окумушгуулардын дээрлик баары даяр, буткен чыгарианын тилин гана иликтешкен, алардын биреа да чыгарманын харалуу механиэмине, . процес сане наэар бурбаган. 2) Биздин оюбузча, тилчи керкем чыгарыанцн бул енуртун, ал эии адабиятчы менен эстет тиги енуртун гаиа изилдве менен чектелип, зкво белгиленген чек-ген аыпаш керек деген ендуу пикир да орунсуз. Ken бул херде изилдев багыты менен ыгын так аныктап алууда гана жатат. Мындай багыт менен нк - лингвостилистика жана л и н rTta этика. Деыек, кептин баарын илиипоздун чаыа-чаркы, даярды-гы гана чечууге тийиш, б.а.,згер хеткиликтуу даярдыгы болсо, тилчи да, адаоиятчы ыенен эстет да - учее тен аталган ык, багыт-111 коадонуп» керкем чыгармага талдоо хургузууге акылуу.

Тилдин керкем чыгариадагы ролун конкреттуу хана терен ачып берууну кездэп, биз экинчи белукте ("Керкеи чыгарманнн харалуу механизма аана тил") акын-яазуучуларга теыенкудей суроолор менен

езгечелугу ачылбай койбойт. Бирок муну бутундей керкэи кептин табиятын, езгбчелугун ачуу катары тушунуу - чоц ханылыштык. Ошондуктан аталган ыаселени терен, туура иликтве учун аны езунун вашоо ыатериясынан ахыратпоо керек, б.а>,анын бутундук касиетине доо кетирбее зарыл. Мина ушундай орчундуу аагдайды хана чылгый лингвистикалык талдоону максат кылоагандыгыбызды-эске алып, биз бул топчодогуларга кенен токтолууну эп кербвдук. Ошондой эле ишибизде аталган ыкты (чылгый ; лингвистикалык иликти) атайы каз хаздимыбызда кал^ырганибызды да эсхерте хетиекчибиз.

кайрилдык: i) Каркви чыгарыанын жаралышнн канча оаскычка (айта-лыг жалпц ой-идея згаралат; -деталдар я.б.) белэр элечиз? 2) Тил-ге чу дегенде зле чындап ыуктаж болосузбу, же тил качан гана акыркы вариантын жазып жатканда эте зарылбы? Деги тилге езунуз кврсетквн кайсы баскычта ете ыукгаж болосуз? 3) Жазып жатканда эмнеиин жардаыы аркылуу ойлоносуз! тил аркылуу ганабы, же дагы кандаядыр бир кошуыча каражаттар (айталы, будэмук злестер ж.б.) жардаыг.а келеби?

бйдэку суроолорго кайтарылган жоопюрго яана езубуздун кеке тажрнйбабнзга таянип, ииз чыгарианын жаралуу иеханизмин болжолдуу турдо уч тепкичке бэлуп кароону туура таптнм

1) Далкы ойдун пайда болуиу.

2) Буга ылаиык деталдарды издео, калыптандыруу, жвтиляуу, б.а.,калпы ойдун ыдырашы.

3) Омол деталдардн, кэрунуиторду ж.б. чу дегенде даяр туи-к9н жалпы ийго (,1-тепкичтеги.) бириктируу, оутун (жумуру) орга-низмге айл&нднруу.

Виз бул т«икичтердин ар Оирине кенири талдоо жургузуу менен, иыиа иыпдай оутуыгэ келдик»

I. Керкем чнгарыа тилсиз жаралоай тургандай керунгэяу менен, терец карай келгенде, адегенде тил анча деле роль ойнобоят» б,а., техникалык харахат катары гана катииат. (Поэзия учун тил болги-ну гехникалик каражат гана болуп саналат деген и.М.Бахтиндин пикири дал уаул биринчи тепкичке дал келетО Анткени чнгауыа чу дегенде эле жумуру тушет, тактап аитканда, бвяталбай жатып аяк-тавт, жаралбая жатып пайда болот. Калпыга ыаалым, каркэм чыгар-ыада К91гх9ген окуя, буга ылапак образдар, деталдар ж.б. болот. Бирок алардын ар бирин адегенде койдой санап вз-езунчэ кез ал-дындан эткерв албайснч, баари чокмороктоиуп келет да, ошо чокмо-роктогакон кейпивде алеки-заматта кез алдындан чууруп втуп кетет. Ошентип, кургуштогвн ой-сезимдин, окуя, кврунуштардун кубаттуу толкуяу бизге ээ-жаа бербейт - биз аларга тилибиз ыенен кууп жете албай калабиз. Ошондой эле алар чачкын да болот жана вте будэмук келет, б.а.,биз аны али даана андап-туиуна элех болобуэ. Аны дал ушул чокиороктошкон, будэмук яана чачкын кейпинде кагаз-га-мээгв тупуруп калуу керек. (Эгер биз тил менен куупГжетуугв хандалбас кылсак, алардан ныпым кол жууп каларыбыз быиык^) Мына ушул зарылдыктаи улай тил взунун негизги функциясннан (ойду хвт-кируу, карым-катнал) жогорку дечгээлге кетврулв албайт. Дааивлал

айтканда, керкеы енэрдун иыйзаи-ченеыи пенен Караганда, жансыз болот, езунун терт дуйнесун тэге албайт, Оуга ыумкунчулук да тузулбейт. Ошондуктан биринчи тепкичтеги обраэды кепке че-йинки образ катары кароо макс&тка ылайыктуу, ал эыи ыындай образ, когоруда белгилегендей, букулу (белунбес) болот.

2. Экинчи гепкич вдыроодон башталат, б.а., будеыук, чокыо-роктошкон элес-ойду "жиликтеп", жан киргизе баштайбыз. Буга бай-ланштуу тилге да жан кире баштайт - ал кабарлоодон ошол кабар-дын езуне айланууга ыуыкунчулук алат.

3. Учунчу тепкич ыргак издееден башталат, жалпы ойдун (идея-нын) ичинде жашырынып аса ткан будеыук ыргак ыайда ыргактар аркы-луу конкретгеатирилш, ачыкка чыга баттайт. Бул процесс будеыук идеянын Оышып-хетилиши, ачыкка чыгшы, буга ылайык тилдик кара-жаттардын табылышы ыенен бирдикте, жарыша журет, б.а.,бул учеену бир-оиринен ахыратып жиберууге таптакыр ыуикун зыес. Тилдин ка-дыр-баркы да дал уиул учунчу баскычта даана билинет, б.а.,тилсиз бир кадаи да кылууга болбой калат. Эгерде ыурунку тепкичтерде тил негизинен инфориациялык ыилдетти гана аткарып (албетте, ав-тордун еэу учун), азунун кадыресе кызиатынан жогору кетеруле албаса, бул тепкйчте тилге езгече жук-талап (эстетикалык дара-ыетин ачуу) коюлат. Тил езунен езу зле диалогго айланат» акын-жаэуучу ыенен тилдин ортосувда байланкш гана эыес, караыа-кариы-лык да куч ¡алат. Ал (тил) керхем алкактик караиагындагы турмуштук чындыкка (керквы образдын езуне) айланганда гана,караыа-каршылык чечилет. Ошентип, учунчу тепкичте жазуучунун тилге карата ыаыи-леси таптакыр езгерет: ыурда ал аркылуу ойду сактап калуу (шарт-туу турдв кагазга тушуруу же ыээге калтыруу) ыилдети турса, эии тилге жан киргизуу (т.илди керкеи деталга айландыруу, бул аркылуу керкеы-деталдын взун жаратуу) ыилдети башкы орунга чыгат. Деыек, тилди керкеи чыгарианын жен гана кабыкчасы, сырткы турпаты катары кароо логикага таптакыр сыйбайт» иында форма (тил) ыазмундун езуне айланат.

4. Учунчу тепкичте гана керквы чыгарыа жаралат: тил взунун терт дуйнесун тегет же. тегууге тияиа. Теге алганда гана толук кандуу чыннгы керкец чыгарыа жаралат. Мында ез ара етме катар байлаяыатагы эки процесс жарыш журет» будеыук эл£.с~ой (идея) ачыкка, белгилуулукке чыгышы керек, ал эци оул болсо - ушул будеыук ой-элеске ылайык тидцик каралаттарды табуу деген да сез.

5. Акнн-жазуучу езунун ан-сеэиминде куралган (пайда Оолгон) образдар, элестер системасин окурмандарга жеткируу учун гана тилге муктажбы? Хок. Ьул - населении бир гана жагы. Тил, баарндаи мурла, мина ушу л образдардын ... кыйма-чийие, татаал системасын жаратуу, жетилтуу учун да эте зарыл, б.а.,ой (идея) менен тил - зкее бирге жуурулуяа иоке ешат, ачыкка чигат. Анда жеткируу дегендин езу эмне? Жеткрруу - бул жаратуу, жетилтуу деген да сез. (Демек, аИ-ркм окумуштуулардын паркам деталь, ой табилга, ara ылайыктуу тил-дик каражат взунвн-взу эле табыла коёт деген пикири чындык менеп коотпойт).

6. Оаентип, устуртвн Караганда, чыгармачылыкта мамундай бир процесс кимди болбосун тунгуюк ойго туртпай койбоЯп I) идея таоылнп, ara ылайыктуу тилдик карахаттар табылбай жана 2) идея табылбай, ишон учун тилдик каражагтар да табылбай жаткандая тую-лушу мумкун. Чыпднгннда, оул экее эз ара тыгыз баяланыатуУ: идея-ньш табылышы, дааналап аиткаида, будемук идеянын ачыкка жаркнн чыгышы (жок идея деген болбоит, демек идеянн кариай албай жатам дегендик - будемук идеяны ачыкка чигара алоай жатам деген гана сез) - бул ara нлапык тилдик каралаттын таоылоай жатышы да болот. Эгер бул чип зле табылбай калса-, анда чуоалжыган, тажатма, баарн-дан мурда,так змее, кукаренз (демек, образ децгэзлине катарула албаган) кап сездуулук жаралат.

7. Саэду табуу тил байлыгы мол кврунген калемгерлердин колу-нан эле кале оероейт, эгер мындай Оолсо, анда сезду кеп Оилген кишилердии Оаарн але акын-жазуучу болуп кетмек. (Демек, чыгарма-чылык чеберчиликти сез байлнгн воя катары женил-желпи тушунуу туура эмес^) Бул учун тенирден буткен талант керек, б.а.,тилдик туюыунун кучтуу болугау жетилсиз, а,баарыдан мурда, дуйнону езгече-озунча кара оилуу кудуретине эгедер болууга тийиш.

8. Кэркем чнгармадагн кайсы бир саэду (мучаяу ж.б.) ara маанилсш сез менен алмаштыруу чыгармага олуттуу зыян келтироейт, демек, тил анча деле мааниге ээ энес, негизги роль образдар сис-темасына таандик дегея пикир ата бир жактуу, калпые. Биринчиден, керкам чигармада зыянды олуттуу жана анча олуттуу эмес деп селуш-туруу логикага снйбайт. Экинчиден, эя негизгиси, конкреттуу бир коркам текетте оелукту, суйламду, сазду мындай кой, мучану, ату-гул оир эле тноышгы орунсуз алмаштыруу каркеы чыгарма учун зор зыян. Бир зле ыисал: жазуучу М.Гапаровдун "Байчечек" аттуу ацгеме-синде йАл иаяСТЩ кшйрадаи учул-кетет* деген суялемду "Ал таарШ

каирадан учуи кетет" деп берсек деле оолот, ыында анын жалпы ыазиун-иаанисине эч кандай доо квтпейх. Бирок уаул бир эле иу-чвну алмапиыруу карквы техстти поэтикалик иааниден(образдуулук-тан) ажыратып, кадыресв суйлеиге айландыруу ыенен, кургак инфор-мациянын денгээяине тушуруп салат. Анткени бул сез чцгарманын квркеидук-идеялик иазыунукан, керкэы контексттен ажырап, взунун кеп ыаанилуулук касиетинен кол жууп калып отурат, Чык-чынына келгенде, бул суйлвмдун кэрквидук касиети ушул иучвгв (-ы) сини-рилген, ушул ыучв гана аталган суйлэцду "Байчечек" ацгеыесишш бир бутун, ажырагыс белугу (б.а.,оОраздык каражат) катары кариап турат.СБиз ишибизде бул ыученун уланышы аркылуу "шаар" сазу 8зунэ кандай психо-эстетикалык жагдайларды каытып, квп иаани-луу свзге - поэтикалик элеыентке айлангандыгцна кенири токтолуп, аталган маселени терен чечип беруугв дала!лагтандцкО Андыктан квркем тексттеги тилдик кайсы бир бирдикти алмаигырууга боло тургандыгын бетке кариап, б.а., орун алмаятыруудан суыиа взгер-б9йт деген арифиетикалык принцип™ орунсуз колдонуп, тилдин ролуи жокко чигаруу - бул акылга сыйбаган жорук.

9. Адаы баласы дайыыа эле тилдин жардаыы ыенен ой лоно бер-Сестигин, ойлоонун тилден белек да кептеген типтери бар экенди-гин баса белгилев ценен, бул аркылуу квркеы чыгармадагы тилдин иаанисин теывндетуу* чындык ыенен коошпойт. Албетте, тил - бул ойлоонун жападан жалгнз каражаты змее, а бир гана тиби (караха-ты) болуп саналат. Акын-жазуучуларда элес аркылуу ойлоо да башки орунда турат. Бирок бул тилдин ролун жокко чнгарууга нвгиз боло албайт (буга дуйнедегу залкар илиыпоздордун тил ценен ойлоонун карым-катышы жвнундвгу пикирлери жана акын-жазуучулар-дын биэдин ейдеку сурообузга берген жооптору да толук кубе). Анткени адаы, езгече акцн-жазуучулар эмненин жардаш аркылуу гана ойлонбосун, баары бир акыры келип Тилге урунбай койбойт -ой-элестин баарын тил гана ийге келтире алат. Ал зыи ийге келти-руу процессинде (б.а.,учунчу тепкичте) акын-жазуучулар учун ,бирден-бир курал - бул тил,

! 10. Чыгарыачылык процессте , (чыгарманын жаралышында) тил ыенен ойлоонун кыйыылы дайыма эле шайхеш келе бербейт. Алгач-кы, взгэчв биринчи тепкичте тилге Караганда оялро втв теэ втвг

______, ... . 1958.

т.Назаренко В. Язык искусства //Вопросы литературы № б. С. 75. '

жана будвыук, чокмороктошкон кейпте болот, аны тил менен кармап калууга мумкуп змее. Тил менен ойлоонуи дал келиши учунчу теп-кичте гана иаке ацат, ошондуктан бул тепкичте тил езунун бутун-дэй терт дуйявсуи теге алат.

II. Сеэ бир зле чыгарцада колдонулуу менен чектелбейт: ал ар кил чыгармада ар кандай мааниде (муну керкем-поэтикалмк маа-ни катар« туиунуу абэел) колдонулат. Демек, ал кайсы бир кон-креттуу керкем алкакка туикенге чейин эле езу белгилуу бир ден-гэзлде квркэмдук (образдуулук) касиетке ээ болгон-болот. Андык-таи аны, ейдеде белгилегендей, ыеханикалык хана искусство кыймы-лына, айтала, колхозчу ыенен колхоэчунун ролундагы актердун кнймнлына окшоитуруу - бул натуура бутумге гана алып келет.

12. Тил - керкэы чыгарманын жаны, бирок анын (керкем чыгарманын) езу эыес. Тилчинин, дааналап айтканда, лингвопоэтикатн кезу меиен Караганда дал ушундай. (ал эыи адабият таануу кэркем кепти, ез максатына ылайык, керкем чигарыанын езу катары карапш толук нктымал жала буга акылууО Ошондуктан тилдин ыаанисин аш-кере квквлатууге болбойт - керкэы чыгарманын башка элементтерин да эске алуу зарыл.

Керкем кептин озгечэлугун аныктоо - керкеи чыгарманын тилин терец иликтеенун бир ебелгесу. Ушул жагдайды квнулге туйуп, биэ экинчи главада ("Кэркем кептин езгечелугу") теменкудей конкрет-туу суроолордун тегерегинде сез кылдык: I) Кадыресе кеп керкем алкакка тушуп, керкем кепке айланды дейли, анда ал езунун езегу-нен (кадыресе кептен) кандайча айнрмаланат, же баягы зле кейпин-де кала оереби $ 2) Айыраалоонун негизги чен-елчемдеру катары кайсы белгилерди белуп керсетууге болот, же мындай белгилер бо-луиу иумкун эмеспи? 3) Деги эле керкем кептин взгечелугун эмпе-ге (жалпы эле - абстрактгде- тилгеби, же илимий стилгеби, яе оозеки кепкеби) салыштыруу аркылуу ачып берууге болот; Ц) Чылгнй лингвистикалнк енуттен алганда, керкем кеп менен кадыресе кептин ортосунда кандай айырыачылык бар?

Алдын ала белгилей кетчу негизги нерсе« материалднк жактан алганда, кадыресе кеп менен керкем кептин ортосунда эч кандай деле айырыачылык зок. Тактап айтканда, экее тен эле бирдей иате-риалдык базага (тыбыны да, сездеру да, суйлемдеру да окаош тилгф таянат. Нуну окуыушгуулардын эч кимиси танбайт жана айырыачнлык-ты кубулуитардын материалднк жагынан иэдевге умтулбайт. Аларднн

Г7

капчулугу херквы кептин негиэги езгечалугу катары образдуулук-ту белгилешип, анын бвхвнчвлугун "хоикреттуулук", "эиоционаддуу-яук", "сыйимдуулук" бвдуу белгилер (чындыгинда, оулардын баарын "оораздуулук" вз кучагына каытып турат) аркылуу аныктоого ниет-тенишет .

Албетте, мында зч деле калпыстык хок, бирок образдуулук-гу каркаы кептин бирдеи бир Оелгиси катары кароого йолобу - кеп иына ушунда. Менииче, кароогх> болбойт, анткени бул касиет каркай кепке гана эиес, ооэеки кепке да тааняык. Оозекн кеп эыоционал-дуулукка, обраэдуулукка, дааналап айтканда, эстетикалнк сапатка зз болушу иенен тилден айырыаланып турат. Деиек, каркай кепти аталган белгилер аркылуу Оолгону белгилуу бир децгээлде илииий тилден гана айрууга болот, ал эци ооэеки кептен айырыалай албай-быз, эгер бул чен-влчэидерду бетке карыасак, каркай чыгарыаны кагазга иеханикалик турде кэчурулгвн оозеки кеп катары кароого туура келер эле. Андыктан сез' квркэы иенен илимий кептин ез ара айыриачылыгында зыес, каркай кеп иенен кептин (стилдин) башка бардык турлэрунун ортосундагы айырыачылык тууралуу болууга тийии. Ошовдо гана керкви кептин табияты туура аныкталыакчы.

Ушул сияктуу эле кептин образдуулугун бардык адабий чыгарыа-лардын идеалы катары тутуп Сбуга биз да кошулабыз), бирок кеп качан гана иетафоралык иаанилер хана иаанилик башка катыарлар, салштыруулар, перифразалар х,б. активдуу колдонулганда образдуу оолот деп эсептеген окуиуитуу А.Ефимовдун пикири да ета оир хак-туу^. Эгерде бул пикирди жандуу деп тапсак, анда керкеи чыгариа аталган тилдик» стилистикалык карахаттардын женекай гана хыйыи-дысына айлаииак | каркеи чыгариа жаратуудан оной эч нерсе калиак эиес. Экинчиден, кептин образдуулугу троптор ценен гана чектел-бейт, эч' ; бир тропту колдонбой эле хогорку оораздуулукка жетишкен юлух кандуу херкеи туундулар адаоиятта четтен табылат.

Аталган проилеманы терецирээк чечуу ыаксатында биз керкеы кепти харатуучулардын (акын-жазуучулардык) ездэруиа да ыывдай суроо иенен кайрылууга иахбур болдук* "Кадыресе кеп мепен керкаи хептин (керкаи чыгарианын тили) ортосунда кандай айыриа бар деп

1.Головин Б.Н. Введение в языкознание. М.:Высшая школа,1966. С.77; Сорокин В.И. Теория дитераиуры. М. Учпедгиз, 1^3. С. 119.

2.Ефииов А. Обрэвная речь художественного произведения //Вопроса литературы, 1959. й 8. С. 93, 95, 101.

ойлойсуз? Деги зле каркам кептин керемет сыры эмнеде? Алардын пикирин жалпнлагаяда, таманкудай бутумга келсе болот» I) Экаанун ортосунда збр айырыачылык бар, негиэги батанч9лук каркам кептин тандалмалуулугу, таасирдуулугу хана каркамдугу. 2) Бирок, квды-ресе кеп - каркам кептин угут-карэцгасу, аэагу, б.а., ал - туган-гус казнна, аны чеберчилик пенен колдонуч, каркам образга айлан-та билуу зарил. 3) Ар бир коркам чнгарма (кеп) илдивидуалдуу жапа кайталангыс, ал - калемгердин ан-сеэимииин, жан дуйнэсунун чагылншы. Бул жооптордо олуттуу ой лор камтнлгаидыгнн танбайбыз, бирок,оиентсе да,акнры келип эле мындай суроолорго кабылбай койбойбуз*. таядашалуулук, таасирдуулук, каркемдук деген эмпе, ал эмне учуп карквы болот, буга кантип жетишет, кяркамдугун кантип билебиз?

Карунуп тургандай, окумуптуулар менен акнн-жазуучулардын пикиринде бир жалпылнк бар. Ал - экеандэ тен обраэдуулук каркам кептин пегизги эзгечалугу катары каралгандигы. Бирок каркам кептин образдуулугу эмнелер менен шартталат, ал оозеки кептеги об-раздуу мааниден кандайча айнрмаланат? Еогоруда тунгуск бойдон кала берген угаул суроо акырн келип бизди каркам кептин аэгачэлу-гуп аянктоодо, баарыдан мурда каркам чыгарманын азунун табият-мацызына назар бурууга, б.а.,еэгвчвлукту дал ушул табият-мацыздон издаете туртуп отурат*.

АдабиЯ (тилдик) образ каркам образдын бир туру болгон соц, каркам чыгарма каркам ой жугуртуунун бир туру катары искусствого кирери оелгилуу, демея, ал колдонулуп взгачалугу жапа максаты бовнча кадыресе кептен айырмалаиат. Кадыресе кеп - бул байланыи-катыш куралы, ал ами каркам кеп байланыш-катыа менен чектелбейт, аны женил-желпи гана кадыресе кептин взгача туру катары кароого болбойт, ал (каркай кеп; - эстетикалнк карааат, б.а.,искусствонун бир формасы. Дал уаул маныз-табиятыядагы орчундуу азгачэлукке байланыитуу таианку жагдайларды кацулгэ туйууга тийиашиз!

I. Карпом кеп азунун тургал турпаты, табият-маныза боснча образдуу, мннда обраэдуу эмес элемент (каражат) болууга тийии эмес.(Ал эми обраэдуулук кадыресе кептин бутундзй мазмунун тупа албайт: ал кабунчэ кокустук катары гана кездепет, б.а., эпизоддув муназгэ ээ.) Аядыктан "обраэдуулук", "конкреттуулук", "индивидуал-дуулук" андуу ж.б. белгилерди таптакыр баикача сапатта, нукта, тактап айткавда, каркам чыгарманын тилин искусствонун бир формасы

1,Ыындай бутумга аз учурунда А.А.Потебня, А.М.ПеяковскиВ, Г.О.Винокур, Б.А.Ларин, В.В.Виноградов аадуУ илиыпоэдор дв келяикен-дигии белгидай кетелч.

катары караган иукта кабил алии, теришгируу зарыл. Бул жагынан алганда, В.В.Кохмноадун теиекку пикирине кошулбай коьуга бол-бойт: "Квркеи кеп - бул, баарыдан иурда, искусство. Ал суреткер тарабынан жаралат"*.

2.Кадиресе кеп аркылуу биз башка бираегв иаалыиат жеткиребиэ, аиын пикирин угабыз, ыуну пенен ;ал езунун негизги кызиатын sien буткэн болот хана иындаи беленту андак талак да кылбайбыэ. Ал эии сез, кеиири алганда, тил керкеи алкактыа караиагьша еткен-де, кетергвнпхугу" (аткарган кыэиаты) боюнча чоа езгврууге учу-paflij ал иаалыиат хеткируу ценен чектелбейт, б.а.,бир нерсени белгилаа, билдируу иилдети зкинчи катарга сурулвт да, езу белги-деген нерсенин езун9 - керквц образга айлануу башкы орунга чыгаг. Ошентип, тил лингвистикалык кубулуш катары взун жоюп, квркеи образга айланат, деги эле керквц алкакка тушуу учун тил взун взу чилгый тил катары хоюуга тийия. Кыскасы, квркеи чыгариадагы сез -бул куду эле хандуу нерсе: ал эзунун буткул терт дуйнвсун, взун-двгу бутундей караиа-каршылыкты квркаи чигариада гана таге алат, анткени квркеи чыгариа учун свздун бир нерсенин белгиси болуу касиети хетишсиздик кцлат, сез ал учун бутундей турпаты, бардык тариагы, езунун. бутундей ыоивнт-хагдайлары хана нюанстары иенен зарыл, иунсуэ ал квркви образга айлана албайт. Квркви чыгарыа-нн, взгвче лирикалик ырларды байка тилге которуунун татаалдыгы да ыына ушул хагдай иенен шартталаг.

3. Сез керкеи чыгариада керкеи образга айланууга тийиш, деиек, тил - туриуату образдуу турдэ кайра жаратуунун карахати. Ал эии бул болсо - тил эстетикалык функцияга да ээ дегендик. Тилдин эстетикалык функцияны аткарышы - квркеи кептин негизги бетенчвлугу, бул хагынан Г.°.Винокурдун пикири колдоого толук татыктуу. Ал эстетикалык функцияны тилдин комиуникативдик функ-циясынын бвтанче бир татаалданышы катары карал, тилдин еэгвчв функциясы катари позтикалык тилдин негизги айыриачылыгын шндай-•чв тушундурвт: "8те кенирирээк" хана "вте алысыраак" иазиундун езунун тыбыштык фориасы болбойт, бул форианын ордуна башка бир форма колдонулат. Башкача айтканда, чыгарианын иазиуну оно л "етв кенирирээк" хана "етв алысыраак" иазиундун фориасы катары пайда-ланылат. Оиентип, тыбыштык фориасы бар (б.а., ти^цик карахаттар аркылуу берилген) бир иазиун езгвче тыбышшк формасы хок экии-

I.Koxhhob B.B. Слово как фориа образа //Слово и образ: Сб. М.,

196t. С. 47.

чи бир иазиуига форма катары кыэидт кылах. Ошиндуктан ани квбуп-чэ ички фориа деп атап журушот"1. Муну схеиа гурундо твивнкудой корсатуу ыахсатка ылайикгуу:

Жогоруда айтцлпшдардан улам, ииндай жыйынтыкка келеек болот8 кадиресе кап ыет:н кврквы кептин ортосундагц негиэги айыриачылык алардин табият-иавдзывда, холдонулуш иаксатында жа-тат. Ал эм&оуга оапланцштуу дагы бир бвтэнчелук: колдонулуа техникаси (техникалык ееыантикасы) ооюнча, б.а.,чылгый лингвис-тикалык айирмачылик келип чыгат. Биэ лингвостилистикалык иликги туу тутуп отурган сон, буга кененирэок токтолууга далалаттан-дык. Чылгый лангвистикалык жаатта алганда, орчундуу айыриачылык катары теиеюсуларду белуп кэрсатууга болои

I. Каркай кептин жумурулугу, Оалунбестугу жаиа бутуадугу. Кэлвиу канчалак оолбосун (капча еоздон куралоасын), ар бир жаркам чнгарыа бир ^ана евздвн турган болот, дааналап айтканда, чыгариадагц ар бир саз - бул ошол чыгариаяыи азу, ал эци бутун-дай бир чыгарыа - оир эле сеэ. (Ошондуктан чыгариадагн бир эле сезду алиаштыруу, езгартуу - оул чыгарыадагы калган евздарду да алиаитируу, азгертуу дегендик.) Анткени анда ар бир саз башка саздардун баары ыенен кцйиа-чийиебайлатгата болуп, .;*жуыуру, балунбве оир организыди тузуп калат. Буга байланыитуу керкаи чыгауиада ар бир евз кайра жаралат, катиарланып татаалданат. Корней кептин хуцурулугуна иындай бир жагдай ачык далил боло алат» кадыресе тилдеги жалки иаанилуу эле сеэ кэркец алкахка тушканда кап иаанилуу сеэгэ аиланат жана ал ыаанилеринин баары оир эле учурда тегиз катышат, б.а.,реализацияланат. Алсак, жал-пы элдик тилдеги бир эле иаанилуу "байчечек" сазу М.Гапаровдун "ьайчечек" атауу ангецесинде таыандэгудей кеп иаанилуу сазгв айлангандыгин, буга илайык ар кандай баага (он, терс), ырад-туекв эз оолгондугун кврэоуз:

I.Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. П.» Госиздат, С. 390.

суыдук| CD

ГБайчечек|

назиктик, ийкемдуулук, O.a.,адам табиятынын îte яумшактыгы, шартка кез карандылыгн - (¿) адамдын баякуитугу____ ___

'алалик, пакизалык] (D

[кайдыгерлик] (д)

2, Кэркем кепте ыргак жоцы сапатка ээ билот, б.а.,тилдик бирдиктер ыргак аркылуу жады функцияны - эстетикалык фуикцияны atKapyyra отв оаштайт да, ыргак каражаттарк ырды ырдай, проэани проэадай кврквы чыгарыа катарн каоылдоого вбелге тузуп турат. 03Г9Ч9 уйкаасыз, íponiyn эч кавдай турлеру катыяпаган ырларда я^гактын ыаанися даава кврунвт, мыида нргак »ираздуулуктун бир-ден-бир карвжатн катары кызыат етейт. Нргак поэзияда каидай мааниге ээ болсо, проэада деле ошондой эле мааниге ээ.(Еул пасе леге Оайланыштуу биэ ишибизде Ч.Айтматов, С.Жигитовдун чыгар-маларьша токтолуп, ыргак ценен мазыуя-идеянын ез ара карым-ка-тышын ачнп берууге далалаттандык,) Кыскасы, ыргак проблеыасына келгенде, керкем кеп менен каднресе кептик ортосундагы айырма-чылыкты актердун ойлонулган? далай ийлеадан етуп жвнгэ салннган кыймылы иенен адамдардын кадыресе кыйиылыяын ортосундагы айыр-мачылыкка салыштырсак болот.

3. Диалогдуулук-керкем кептин дагы бир бвтвнчелугу. Кврквм чнгарма езгече карьш-катнаш, езгеча диалог экевдиги белгилуу, Оуга байланыштуу андагы диалог да кадыресе диалогдон сыргкы туру боюнча гена эыес, ички манызы (салаты) жагинан да айырмаланат.

Суреткер чыгарышш жаратуу аркылуу дуйнену, уиул эле маал-да езун еэу да ачат, демек бул - суроого жооп беруу деген сез.

Суроону сурэткердин вэу коёт, бирок ояол злз иаалда дал ушул суроо аркылуу жооп беруугв да тийиш. Ошентип, бутундвй бир чнгарма езгече диалогго айланат, . анткени ал - суроо xana оиол эле ыаадда жооп да. Буга байланыштуу жазуучу ар бир соэду диалог аркылуу, б.а., кивдир бирав (езу менен езу, езу менен не-Шткйр/'менан талааып-тартышуу аркылуу колдонот, ошондо гака сэздун жаны ачылат, ал езунун буткул терт дуг,несун rere алат. Мындой талаш-тартым тилдик бирдиктердин ортосупда да болот: бир ces чыгармадагы калган сездер ыенен диалогдо болуп, оири окин-

чисин даярдайт, ез ара нур чачиаип, бири-сирин азиктандират, уиундан улам сездэр предиеттик-хана экспрессивдик жаци кудурет-кучке зз болуп чыга келет. Хыйинтыктап айтканда, биз квркец кепте диалогду свзгв жан киргизген негизги ебелгалардун бири катары карап, аиы таиенкудвй чон жана иайда топюрго белуп ка-радык» А;. I) автор ыенен окуриац} 2) автор ценен окуя$ 3) автор ценен автор; Ч) автор ценен кейипкер} 5) кейипкер ценен кейип-кер. Б. I) бир саз ичиндеги диалог} 2) сэздэр ортосундагн диалог; 3) айтыыдар ортосундагы диалог; бир эле сез ценен оаол чыгарцанык калган бардык сездерунун ортосундагы диалог.

Диалогдуулук ыенен тикеден тике байланшта болгон дагы бир еэгэчвлук - бул коркец кептин кап ундуулугу. Кап ундуулух -бул бир эле адаыдин уну аркылуу бир нече ундун бир эле учурда ауу-рулуйа. берилишй. Ыинда бир ун аркылуу бир нече, адаыдин: (автор хана кейипкердин; бир нече кейипкердин s.d.) ун?/, же, тескери-сияче, бир эле адаидин ар байка (ар баака, нурактагы, шарттагы) уну берилет.

Бга ишибизде жаэуучу Ы.Гапарождун "Байчечек" аттуу адгеме-синдеги автора ценен бшв;:ы кейипкер Кыяздин уауие токтолуу ценен, квп уздуулутяун табиятьш, харалыа ебвлгэ-себеби ценен эарылды-гнн алнп берууге аракеттендик. Бул бовнча чыгарган бутуиубуэдуа негиэгилериш кыстара нетели» а) Кэп ундуулук - адаи таоиятин, езгачв андеяы карама-каршылыктц, жан жана турыуи диалектикасын ачыге беруувун орчундуу каражаттаринын бири. б) Анн (кеп ундуУ-лукту) эта кецири ыааниде - ой, ички уйгу-туйгу, муаэз ж.б, мене» тыгыз байланшита кароо абзел. в) Ken увде бирде бир ун зкин-ч№ унго каршн турса, бирде, тескерисинче, бири-бирин коитойт, ал эии кзэде каршылыкты да, коштоону да байкайбыз. г) Кэрком чы-гармадагы тилдик бирдиктердин кеп ыаанилуулугу жана ездук эмес-вздук автордуя sen деген уаселелер дал ушул кеп ундуулук ценен тикеден тике байла-нншта. болот, д) Кэп ундуулук окуянын журуиунде (чыгарманы улам арылап окуган сайын) гана билине баятайт, бирок хуурулуикан ун-дарду так, даана ахиратуу эта кийын, деги эле ал атайня иэилдее аркылуу гана айкын болот.

5. Тилди цыкти билгендердин баарн эле керкеы чыгарманн да ■мктн туиунв бербейт. Мунун бир себеби кэрхем чнгариада'^кеци-пи алгаяда, искусстводо) тилди коддонуу техникасанын бетеячэлугу

ценен ыартталат. Дааналап айтканда, колдонуу техникасындагы бе-хенчалук тилдик бирдиктердин ез ара карыи-катыншн, наыилесин татаалдаитырып терендетет да, сеиантикайып езгарулуна - поэхи-каяык хилге 'алып келет. Бул хагынан алганда, кадыресе кепте с, еэ ара зч кандай байланышы, карыы-катышы жок саздар деле каркай кепхе ар кандай карым-кахышха (синонимдик, анюниидик ж.о.) болуп халарын белгилей кетуу абзел. Белгилуу акын Т.Кожоибердиев-дин "Узулгаи иандалак" аттуу ыры буга вйкын дапкл: Жел дагы хартпагандир салаканды Жех каруп карап турдуи алаханды... Эинеге узуп алдыи наристени? Эстеткен кызыл энуу балапанды, Чылгый лингвисхикалык жаатха алганда, бул ырдан синоним, анюииидерди хабуу кыйын. Бирок аны чылгый керкои хексх катары карасак, ырда иандалак - наристе - балапан саздэру езунча, салака - ал&кап сездеру еэунче синонимдик катарды тузгандугуна жана уиул эле маалда бул эки топ (мандалак - наристе - балапан*=зсалака - алакан) ез ара антонимдик катыита болгондугуна да ынанабыэ, Уиундан улан кэркеы чыгариада саздар езунун тунку иаанисинек ахырап, таптакыр башка ыааниде колдонулат экен дешке да болбойт: саэдэрдун баары аздарунун тупку маанисинде эле колдонулат, кептик баары колдонуу техникасынын езгачвлугунда жатат, Ойдада эскерт-кевдей, саздар каркай алжакка хущквнда, каркай енардун азгвчо-лугунв ылайык, таптакыр башкача маяиледе болот, алардын маани-лори теревдеп, кандайдыр бяр баакача халпылыкка бшя ийип калат, 0.а.,к8ркан тексттеги саэдардуи баары хуурулуиах да, бир гана взвив» (жалпыликка) баш кйет. оиондуктан авдагы саздарду онойлук пенен алиаштырып жиберууге болбойт, анкени орунсуз алиаштыруу халпылыктын бузулуауна, каркай чыгарианын искусство катары кыК-равына.алып келет. Мындай халпылыкты каркай жепоэги-халык халпнлык деп атаса болот. Айталы, айдэку ми-салдагы иапдалак - наристе - балапан саздарукун поотикалык жал-пылыгын биэ боляолдуу турдэ аруулук. тазалык, ыйыан деп карар элек.

6. Кадыресе кеп ыенен каркем кепхеги кап иаанилуулук ез ара карш-катыита болсо да, экаану окнои кароого болбойт, б.а.,алар дайыыа эле бири-бирине вайкеш келе бероейт. Керквм кептеги коп маанилуулук чыкгнй лингвистикалык эиес, а.поэтикалнк (социалдык,

психологиялык) кубулуш оолуп саналат} ал эстетикалнк мудаа-талаптан улам харалат. Ар оир каркам текст турган турпаты менен эле кеп маанилуу, демек, коркам тексттин бул касиети аидагн ар бир сезге жайылып, ara (саэге) азгече бир иаани хана туе берип турат. ошондуктан кадыресе кептеги жалкы маанилуу сездар каркам кепте кеп маанилуу сэзге айланаг, ыуну менен катар кадыресе кептеги кеп иаанилуу сэздар каркай алкакка тушкандв дагы татаалда-нып, миндан да белек ханы маани, тускв зэ болот. Кыскасы, чыгар-мадагы ар бир сез чыгаршшш азу сыяктуу эле кубулма келет.

Ken ыаанилуулукту ар оир каркай чыгарманын атынан даана бай-коого болот хана каркеи кепхеги кап ыаанилуулуктун сырын ачуунун негиуги абалгеларунун бири - бул чыгарманын аты болуп саналат. Буга оайланыатуу оиз шшоиэде М.Злебаевдин повести ("Узак гол") ценен Ч.Айтыатовдун раианынын ("Кылым карытар оир кун") аттары-на да кенирн талдоо кургузуп, алардын оутундей чыгарманын идея-лык-каркаидук ыазиунуна болгон катышын, аттардагы кайманалуулук-хун сырын, кыскасы саз болуп жаткан проблеманы терецирзэк чечип берууга аракеттендик.

7. Саздун ички форыасына карата катыши бовнча да кадыресе кеп ценен каркам лептин ортосунда айырмачылык бар*, а) Кадыресе кептеги сеэдердун баарынын эле ички формасы боло бербейт жана муну (саздун жакынкн этимологиялык маанисин) билуунун анча деле кажети хок. Ал эыи каркай кепте ар бир саэ ички формага ээ, мун-суэ каркам чыгарманын жаралышы да мумкун эиес. б) Кадыресе кепте ички форма саздун жакынкы зтииологиялык ыаанисин оилдирип, саздун тыоыштык жагы менен маанисия байланыштыуып турса, каркам кепте саздун тике маанисин оилдирет да, анын тыбыштык формасы ценен поэтикалык маанини (кайсы бир керкам чыгармада гана жаралган маани) оайланыитырып турат.

8. Кадыресе кепте саз белгилуу бир иаанидв колдонулбаса, адамдар ортосундагы оайланыш-катнаш оолуиу мумкун эыес. ал эми каркам кепте квпчулук сэздер белгилуу оир мааниде аыес, а вир эле учурда бир нече мааниде колдонулат жана дал ушундай керемети менен бизди азупа ароап турат. Буга байланыштуу мындай эки жаг-дайды белгилей кетуу абзел: а) Тилдик жаатта.алганда, каркам чы-гарма учун бышып-хетилген, даяр материал (евз) болбойт, сездар кадыресе кепте гаиадаяр, жетилген материал катары коддои^лат, ■ анткени алар ыннда бир гана белги.^ мааниге зз эмеспи. Каркай

анарда абал балэкчорэек: сэздар белгилуу бир каркам алкакка туяуу

аркылуу rana жетилет, езунун чырайина чыгнп, чнныгы кучуне келе алат хана ушул эле иаалда будамук, сырдуу боюнча кала берет.

б) Бир эле сез бир нече чыгарыада колдонулат, бирок бир чыгарма-да коддонулушу аркылуу "алуп", экинчи чыгармада колдонулуиу менен кайра "тирилип" турат, б.а.,эки башка чигарыада колдонулганда, кадыресе ыааниси боюнча айырналанбаса да, поэтикалик ыааниси боинча аз ара бетанчалукке ээ. (Бул бир .. . ...эле чыгармадо бир нече жолу колдонулган сээдарге да таандыО Эч зле жок дегенде ыргагы, эыоционаздык мааниси-тусу боюнча езгачелэнбей койбойт.

в) Кыскасы, ар бир каркай чыгарма - езунча жады дуйна, жаны гана эыес, бутун, ажырагыс дуйне. Оиондуктан ар бир сэздун каркай чыгармада коадонулушун (жаральшын) адамзатткн балалык чагындагы жацы саздардун жаралышына салыштырса болот. Биринчи кырдаалда (адамзаттын балалнк чагында.) ата жок нерсеге ат бери лее, зкипчи кырдаалда аты бар нерсеге эле ошол эле ат кайра, жацыча, башка ануттен нйгарылат. Демек, поэтикалык сеыантиканын казу менен Караганда, "каркаы текеттин бирдиктери саз кана суйлем эыес, а символ. Керкеы текст бутундук катары-бул сиыволикалык структура Оо-луп саиалаЛ

9. Керкеы кептин жуыурулугу контекст ыаселеси боенча да айырыачылыктын жаралышына ебелгё тузат. Кадыресе кепте сездар негиэинен азуна жанаша жайгашкан саэдер менен карим-катышта болот да, алар аркылуу ушул кырдаалдагы (контекеттеги) ыааниси айкындалып такталат. Ал эыи каркеы кепте контекст чыгараанын бутундай идеялык-харкаыдук мазыуну менен тыгыз байланышта кара-лат, тактап айтканда, нында контекст катары каясы бир сеэду кур-чал турган саз, суйлеы гана эыес, а абзац, глава, бутундей кер-кеи текеттин езу кызиат аткарат. Ошондуктан булардин биринчисин

лин-гвистикалык , окинчисин лингвопоэти-к а л ы к деп атоо максагка ылайнктуу.

10. Синтаксистик кактан алганда, кэркам кеп кадыресе кен-тен гаманку белгилери боюнча айырмаланат: а) саздардун орун тар-тиби? б) суйлаи т.урларунун хайгашыаы, ез ара алыашып туруиу;

в} бирдик-ченемдердин каламу; г) бир эле бирдик-ченеыдин каламу. Булардын ичииен тартунчу аэгечалукка айрикча казар бурууга туу-ра келди, анткени ал тууралуу алигиче тил илишшде сез боло олек.

1.Баяиева Г.Х. Лингвистические основы анализе художественного текста. Автореф.: - . ,дисс...д-ра. Таякент, 1993. С. 43.

26

Биз жазуучу К.Жусубалиевдин "Амбарная книга" аттуу повестинен алниган, келеыу лгарии баска табакка чаиалап барган жана абзац-ка балунбеган бир суйлэмгэ (мындай чубалжыган узун суйлеи кыр-гыз керкем адабиятннда буга чейин учурай элек эле) кенири тал-доо хургузуу пеней, аталган батенчелуктун сирин ачып берууну каздвдук. Кыскача бутуцуоуз мындай: теориялнк (синтаксистик) алкакка сийбаган, калпыс дана орунсуз керунгвн шндай суйлеыдэр кокусунан зыес, зарылдыктан улаи жаралат, б.а.,алар езунчв бир поэтикалык аилдетти аркалап турат. Дааналап айтканда, удургуган турмуш диалектикасын, буга ылайик ой диалектикасын жана жан дуй-нодэгу баш алацандихты керкеи адабиятта таасын чагылдыруу зарнл-дыгы анын взунчэ бир багыт, каркеи ыкиа катары жаралыиина жана зетилишиие вбелге тузгвн. Ошондуктан ал адабиятта XX кылыыда ан-сезии а г и и и деген ат иенен пайда оолгон жана андан оери ар кандай фориада анугуп, ез арыиын кенейтип келет.

Мындай ыкыаны негизинен ички ыонологдун езгвча бир туру» жогорку баскычы катары караса; аа болат. Бул жагынан алганда, ал азунв теывнкуларду: каарыандардын тике аятылбаган кебин| вздук эиес тике кепти (.шшда автор каариандын унун, интонация ыенен лексикасын ачдештуруп алып, аз атынан суйлайт); ички ионо-льгду (иында каариандын уну ез ара талаяып-тартнвыакан эки унгв балунат); бир катар иреттуу, жэнге салынган ой корутундуларын жана оаондой эле баш алаыан, хунурт ойлорду да каитып турат. (Карунуп тургандай, оиэ жогоруда эскерткен кеп ундуу* лук да дал ушул кэркам ыкыа ыенен тыгыз байланышта жана эквв бири-оирин шарттайт.) Кептеги ыындай азгечелук адаыдын ары хахаая, ары караыа-каршылыхтуу ички жана интеллектуалдуу дуйнвсун буру-теруусуз, чын чагылдырууга аоелге тузвт*. Бирок ан-сеэиы агыиын бир гана ички монолог, б.а..каариандын ички уйгу-туйгусу менен чектеп ковуга болбойт, ал, ейдедв белгилегендей, турыуитагы удургуган, чыриалышкан окуяларды (булар да ан-сезииде ушунДай кейпте агип етвт эыеспи; дал , езундей берууде да кенири колдонул-ган керкеи икиа. Муну иенен катар аталган ыкманы колдонуу сурат-кердин индивидуалдуу жузу, дуйнв кабнлдоо озгечалугу жана чебер-чилиги менен да тикеден-тике байланштуу экенин да белгилей хе-туу абзел.

II. Керкем кептин фонетикалык ••:<; ?лугун, тыбыштард'йн функ-

Оотнлсва Т. Зарубежный роман сегодня. М., 1966. С. 279.

27

циясына байланыштырып териштирдик. Мында конкреттуу чыгармалар-га жургузулген талдоонун жана "Жазып жатканда сездердун тыбыатык туэулушунэ назар бурасыэбы? Згер бурсадцз, себеби эмнеде деп оЙлойоуз?"-деген сурообузга кайтарылган акын-жаэуучулардын хооп-торунун негизинде тыбыштар да керквм алкакка тушквнде, функциясы жагынан вдгерууге учурарнна ынандык. 1*актап айтканда, тыбыштар эстетикалык кызмат аткарууга втет, алар, биринчиден, уйкаштыкты, нргакты камсыз кылуучу каражат катары ыузыкалык-эстетикалык эффвктти пайда кылса, зкинчиден, кенул туйгуну, маанайды (шавдуу-лукту, ыаанай пастыкты ж,б.) туиндуруучу каскетке да эгедер.

12. Керкем кептин жалпы тиддеги стилдерге карата карыы-ка-тышынан анын дагы Оир езгвчвлугу айкын болот. Бул карым-кагышка келгенде, керкеы кеп аакере мумкунчулуккв зэг жалпы улуттук тил-де ар бир стиль колдонулуу чвйрдсу жагынан чектелгек болсо, квр-хеы кепте стилдердин бардык туру айкалыштырыла ходдонула берет. Бирок иындан бул стилдер керкви кепте деле езунун кадыресе тил-деги функциясында колдонулат деген пикирге келууге болбойт« тигил же бул чыгармаяын идеялык-эстетвкалык наксатыяа ылайык, алардын кадыресе стилистикалык тусу эзгерулуп татаалданат, б.а.,жакы-зс-тетикалык-функцияга зз болот.

13. 1'иддик кайсы денгээлдеги езгвчвлук оилоосун, алардын баары биригип келип эле акыры керкви кептин негизги касиетине -образдуулукка такалат. Андыктан образдуулуктун эмоционалдык таасиринин артыкча экендигин, ыунун себебин жана кврквм кептеги образдуулуктун езгвчвлугун, б.а., анын чыныгы табиятын ачып беруу кенул чордонуоузда турду. Бул боюнча оиз квн-твгвн керкем чигариаларга талдоо хургузуу аркылуу ыындай жыйынтик-

•ка келдши а) когоруда айткандав, образдуулук воэвки кепке да, керкем кепке да таандык, денек кеп - образдуулукта эмес, а анын ыазмунунда. Керкеы кеп образдуу ыазмунду ишке аиират, б.й.,иаз-иундун езу образдуу, ошондуктан керкэы кеп езунун оутундва тур-ган турпаты пенен образдуу болот. Ал эми образдуулук ооэеки кептин иазмунун тузе албайт! ал мында эпизоддув кунезге ээ, б.а., кокустук катары гана кэрунет. б) Образдуулук - бул образдуу (кооз, ишкеттэлген) сездердун жыйындысы эыес, кврком кепте ар бир сэз образдуу: кадыресе кептин ецутунен Караганда, оораздуу-луктун белгиси жок карапайцы зле сездер кэркэм алкакка хушквнде образдуу С93Г9 айланат. в) Буга Сайланкштуу керкем кептеги об--

раздуулукту эки турге оелсв солон I) ачшс, езунэн езу эле били-нип турган (буга жалпы тилдик жана индивидуалдуу метафора, яето-нииия ж.б. кирвт)} 2) купуя, сыртынан анча билинбеген (буга ка-диресе, Сейобраз свздар кирет). Булардын биринчи туру жардамчы, кучэткуч мунэзда болот да, унвмдуу жана жуйелуу пайдаланууну та-лап кылат, эгер мындан тайсак, чнгарманын керкаыдук кунарын ке-тирууга алып келет. Ал эыи экинчи туру квркви чнгарианнн обраэ-дуу мазмунун ишке аныруудаги негизги каражат болуп саналат. Бирок хайсы бир чыгариада образдуулук7ун жалаи бир туру, экиячидвн* де, тескерисинче, экинчи туру гана колдонулуыу мумкуа змее», булар кайсы чыгармада болбосун вз ара зриы-аркан, бири экинчиси^., пенен жуурулушугс колдонулат.

Ив тин учунчу главасында ("Тил эстетикасы. Лингвосгилистдкалыз алик^) мурунку главаларда айтылган ой-пикирди терендатип конкрет-тештирууну жана жалпы лап жыйшпыктоону ыаксат аылдык.

Керкец кептин езгечелугу, аогоруда айткандай, анын эстетика-лык фунхциясывда жатат, ал эми бул функция лингвостилистикалык алик аркылуу гана айкын болот. Оаондуктан адегенде тилдин эстети-калык функциясына (тил гстетикасына) кененирээк токтолуп* анын табиятын терец ачып беруу зарыддыгы туулду. Аталган маселе бовнча алдын ала белгялей кетчу жагдайлар булар: а) Тилдин эстетикалых функциясы - бул керкем образды иихе ааыруу. б) Тилдин азунде коптэген ыумкунчулуктер пенен ресурстар жатат, буга байланыатуу "тил эстетикасы" деген тушунук екум суруп келуудв. Бирок бул термин, биздин оюбузча, ета иарттуу алынган, б.а,,аны тил иындай функцияны аткарууга аараыдуу, мумкунчулугу бар деген ыааниде ту-аунуу абзел. Анткени тил реалдуу, тикеден-тике эстетикалык функцияны аткарбасган, муну аткаруучуларга угут-керенгу$ булак катары гана кызыат етэйт, Анн схема турунда теиенкудей беруу эп»

(Кэрунуп тургандай, бул учве бири-бирине вз ара таасир этииип, ame катар байланышта болот)

в) Ken эстетикасы ыенен кэркец кеп зстетикасынын ортосунда сапаттык чон айырма бар (бул тууралуу мурунку главада да четий чыгарип айткан элек)? образдуулук керкем кептйн табият-майызкн

1.Биз керкеы чыгарманын тилин териштирип жаткан, ,сон, махсатыбызга цлайнк, керкем кеп эстетикасы менен гана чектелмекчибиз.

тузсо, кадиресе-кепхе ал кскустук катары гана керунет; муку схема турунде теыенкудэй берсек болот:

^байланышуу, карыы-катнаш (I)

'"^-.образдуулук (2Х-|кокустук, чачкы •жонекей___

^кен

Гтйл]\

^оОсаздуулук (т^-^илдык.атаТППГЗир мак-^и^сидуулук ^Мсатты кэздегендук, татас [кеп катыарлуу______

^^йайланишуу, карым-катнаш (2) .

г) Кврком кептин эстетикалык . функциясын териштируу учун оОраздуулуктун (кецири алганда, керкэм образдин) езгечелугун, белгилерин аныктап алуу зарыл. Виз иуиу дуйне таанып-билуунун эки ык-омалына (I. логикалык же илимий; 2. эстетикалык), алар-дын ез ара айырмачылыгьша таянуу аркылуу чече алабыз. Бул жагы-на келгепде, биз квркем образды (образдуулукту) кен мааниде кол-донуу, б.а.,"акыл-эстин жардамы мснен дуйнену таанып-оилуу форма-сн, дуйнепу чагцлдируунун езунче бир амалы, дуйнвну эстетикалык жактаи еэдештуруу ыгы"^ деп кароо менен, анын негизги еэгечолук-белгилери катары темэнкулврду керсвтмекчубуз» 1) конкреттуулук, 2) элестуулук, 3) суреттуулук, 'О Оукулулук, 5) индивижуалдуу-лук, б) тувмдуулук, 7) коп мтнилуулук, 8) сыйымдуулук, 9) коп катмарлуулук. Буга ылайык, эстетикалык Функцияны теменкудей схема аркнлуу беруу максатка ылайыктуу:

Щстет ик_а лщ^Л^^Мй^Е

ГкоркокГо б{ГаТ^дн" ййк .!_______«.пиуу_|

Гкбруиц образдин~5е лгйлерИ]

(1^1Гмаан»луу]ГуЩ |й1й!Щуулук| |К«гз?ат="

индиЕидуал-

14У.1Л1К__

•^гушдуулук]

|ворлуулук'

д) Квркем образдан табиятнна нлайив, эстетикалык фушсиияндо Сир енур1у айкин болот. Еаарыбиэга маалнм, к'-ркем образ - бул турцуятуи жвн&квй газа мгхачикалык кечурдосу эмес, такта:! айтпап-

1Дн гитов С. Лирикалык нрдагы образ //Ханичыддик жолувда. (Ада-бий-сын макалоиар жыНнагн). Фрунзе: Кыргызстан, 197!>. 1чГ>~177-оеттер.

да, турыуштук чындиктыи керсатмелуу (наглядный) злеси anee, а белгилуу бир эстетикалык идеалга ылайык турмушту хандуу, конкреттуу *аяа туюмдуу формада кайра ¡шратуунун игы, полу. Эстетикалык курал (автордук баа-ыаииле) керкэи енарда туз, тикеден-тике берил-бейт, ал кыйыр турде, конкреттуу предметтерди, пейзаждарды, окуя-ларды, иуназдврду кайрадан жаратуу, б.а.,тил бирдиктеринин иаани-леринин катмарланып татаалдаиышц аркылуу хузога ишат*. Буга бай-ланыштуу тилдин эстетикалык функциясы катары мина буларды балуп кэревтуу абзел: I) чынднктагн кубулуи, карунуш ж.б. жвнундв конкреттуу, туюадуу элести öepyyj 2) автордук идеалдц.'билдируу.

ё) Эстетикалык функцияны зки (кед жана тар) мааниде карои максатка цлайыктуу. Кен иааниде алганда, бутундай каркай ке'пти балунбас, асуыуру куоулуи катары карап, анын жалпы эле эстетикалык функциясы тууралуу саз болууга тийиш, ыындай кырдаалда каркеы кеп пенен каркал чыгариа деген тушунуктвр бири-бирине дал келип калат. Тар иааниде алганда, кайсы бир квркви чагарыадаги тилдик к'убулуш Оелунбас, жуиуру нерсенин (ошол чыгарианын) бирдиги катары каралат да, анын керкеыдук дараиет-кучун, ролун, б.а., эстетикалык функциясын конкреттуу ачып оеруу канул чордонунда турат. Ал-бетте, бул экаану бири-оирипен ажыратып жиберуугэ иуьакун эмес: талдоо учурунда бутундан балукка, же, тескерисинче, балуктардан бутунга атуп туруиубуз керек.

ж) Тилдик бирдиктердин квркем чыгарнадагы эстетикалык функциясы карцы-катнаатын, маыилейин теиэнкудвй типтери» 1) идеялык-образдык назхунга ыамилеси} 2) кадыресе кепте эзуно дал, гаайкеи келуучу каражаттарга, б.а.,озунун кадыресе кептеги маанисине карата ыаиилеси аркылуу аныкталат. НИпда биринчи тип негизги, ааык-тоочу иааниге ээ, ал эын экинчи ыаыиле оиринчиден келип чнгат, жаралат, анткени идеялык-образдык иазиун гана тилдик кара-каттар-дын функционалдик-зстетикалык жактан езгврушуна, кайра жаралншн-на абэлга тузат.

Каркай чыгарлага лингвостилистикалык (лингвопоэтикалык) талдоо хургузуу аркылуу тилдик бирдиктердин эстетикалых функциясын ачууда, биздин оюбузча, таиэнку иаселелер чечилуугэ тийия!

I. Тилдик караяаттардын кайсы бир чыгариада эстетикалык функ-цияны аткаргандыгы конкреттуу .. турде эмнеден карунат, б.а.,

1,Рудяков H.A. Основы стилистического анализа художественного произведения. Кишинев, 1973. С. 15.

семаитикалык жылыш деген эине, ал кандайча ишке аиат, ашв пай-да болушуна эынелер ебвлге тузет?

2. Семантикалшс жыши-взгеруш пайда болуу кыртышына (бери-луу мунэзунэ) карай кандай езгечэлукке зэ, же ал автордук кепте кандайча, ал эии кейипкер кебинде кандайча берилет? (Кыйыр беруу деген эине, тике беруу деген эине?)

3. Функционалдык татаалданыи, езгеруштун иуназу кандай, б.а., автордук кептеги алдын-ала ойлонулгандык, субьект тарабынан шцалгандык, ал эии кейипкер кебиндеги ниег кылбагандик, андаяба-гандык деген эине?

П. Автордук кеп ыенен кейипкер кебиндоги татаилдануу, катиар-лануу кандай . жалпылыкка ээ, эыне учуй автордук кёптеги тилдик каражаттардын функционалдык жактан татаалданыкы кэркеы чыгарианык идеялнк-образдык мазиунун берууде чечуучу, аныктоочу ролду ойнойт?

5. Квркеы чыгарцада жаратылыш кубулуштары да, коом туриуау да (табигат керуиушу, ада« туриушу, анын сырткн кебете-кешпири, кулк-ыунвзу к.б.) чагылдырылат эмеспи. Мнка ушулардын ар бирин-де тилдик каражаттар катмарланыш нунвзу, аткаргая кызиаты жагынан кандай взгечвлуккв ээ?

Арийне, буларднн ар бири-езунчэ иликтевну талап калган ары олуттуу, ары татаал иаселе. Ошондуктан биз булардын ичинен сез болуп жаткан пробленанын езегун тузгвн суроолорун гана атайы ир-геп алып, чыгвав акындар А.Осионовдун "Жибек кийген эрке кыз", С.Эралиевдия "Жуэ жылдар ыындан хийин да" аттуу ырларына ар та-раптуу жана конкреттуу таддоо жургузуу аркылуу аларга жооп бе-рууге (дааналап атйканда, тилдин эстетикалык Функциясын кенири жана конкреттуу ачып öepyyre) аракеттендик. Тилдин эстетикалык Функциясы лингвостилистикалнк (лингвоиоэтикалык) иликтин негизш-де ачылат. Ал эии лингвостилистикалык иликтин эки ык, багыты öapt I) негизги идеядан формага хелуу; .2) фориадан идеяга келуу. Ар бир нк, багыг 63-93унче жеыиштуу натыйжаларди бербей койбойт. Бирок экеенун бирее ыенен гана чектелуу туура эмес, керкеи кеп-тин табиятыа терен ачып беруу учук эквену эриш-аркак кароо зарыл. Деги эле биз эки багыт, ыкты ой куэундэ гана селуп алганыбнз ненен, практикада бул экэену бири-биринен бялуп кароого болбойт ~ буга керкэи чыгарнанын езунун табият-манызы жол бербейт. Мына увул орчундуу жагдайды кецулге бекеы туйуп, биз аталган чыгар-маларды талдоодо эки ых-оагытты эриш-аркак колдондук тана муиун натыйжасында жалпы жонунан темэнкудей зшйыктккка келдик:

32

1. Тилдип эстотикалцк Фуякциясы тилдик каражаттардын сеиантикалык хыйыылинаи, б.а.,сеиантикалык жылыштан айкын хана конк»' -реттуу керунет. Тилдик ар бир бирдик коркой алкакка тушкендо,кайcul бир денгэодце сеиантикалык жылншка учурайт, бул болсо свз маани-лвринин катцарланип татаалданшшяа алып келет. Алсак,"Хибек кий-ген урке кыз" аттуу ырда "жаыгыр" сезу езунун тике иааниси менен катар "периштелик", "аруулук" деген цааниге да зз, ушундай зле сеиантикалык жнлышка "кыз" (кыз-периште^кыз-байкуш), "йуэ жыл-дар иындан кийин да" ырындагы "жуз" (кап«=*аз{ бар«=*жок) деген сняктуу кептегвн сеэдер учураган.

2. Сеиантикалык жылштын негиэги себеби керкеы чыгариаиын озунун табият-ыанызннда яатат, б,а.,аиын обраэдуулук касиети (позтикалык ой) тилдик каражаттарды сеиантикалык жылыака учуроо-го цажбурлайт. Бирок лингвистикалык вбелгвлердун да ролук тануу-га болбойп взунвн иурунку же кийинки, кээде экев тен бирге кай-сы бир тилдик бирдиктеги сеиантикалык жылышты даярдайт. Айталы, "хаигыр" сезунун сеиантикалык жылыика учурап татаалдаиыиына ырда бул сезден кийин коддонулган "кыз", "эркелейт", "знтелейт", "колхозчу ата", "Кубанат" сездеру себепкер болгон. Ушул зле иаал-да бул сездвр да бэ ара таасир зтишип, бир« зкинчисии сеиантикалык жылыака даярдаган. Цындан сырткары, ар турдуу стилдик ыкиа-лар, граииатикалык караааттар да тилдик бирдиктердин сеиантикалык жылыака учурадшна галек, жардамчы болорун айта кетуу абзел.

3. Позтикалык нетафора (ой), сеиантикалык жылыш, автордук баа-идеал - учэе еэ ара тыгыз байланышта болот. Дааналап айткан-да, позтикалык ой тилдик бирдиктерди сеиантикалык аылыика дуувар кылат, бирок оаол эле «аалда дал ушул сеиантикалык жылыш аркы-луу ал езун реализациялайт. Ошондой эле автордук баа-идеал да сеиантикалык жылыш аркылуу берилет, б.а.,автордук иаанай-баанн сездердун тике маанисинен- тилдик сеыантикадан -издевден.-.»' эч кандай ыайнап чыкпайт, анн "экинчи каоаттан" - сез ыаанилеринин катиарланып татаалдануусунан (позтикалык сеиан1икадая)-издев зарыл. Оиондо гана керкэц чыгарманн керкем енэрдун бир туру катары кароого жетипебиз.

Буга байланнггуу А.Осионовдун "Хибек кийген эрке киз" аттуу ырынан улац жаралган теиэнку cxcv --.и боснча ой жугурта к^туу ыак-сатка ылайнктуу»

А) I акын

-^колхозчу aiaj

жамгыр|

[жамгырГТ оуу .бай лык")]

¡жамгыр (перимте)!

Б) !ЩНЗг-Л10

Чкыз (тажрыйбасыз )|

кыз (перидтеТ

Чкыз (байкуд) 1

колхозчу ата_

|кодхозчу ата (таарыйбалууУ

колхозчу ата (байкуш)

Тиддик семактиканын (А) кезу менен Караганда, карыи-катнаш, автордух баа анча деле татаал элес: акын жамгырдын байлык кенчи экеинн, куну эрке кыздын тушунбестугун, ал зми мээнеткеч колхозчу ата жакшы тушунуп, барбаландап кубанганын айтайын деген. (Демек, мындан акындын симпатиясы колхозчу ата гаранта деген ой взунэн взу жаралат,) Бирик биз куну менен гана токтип калсак, кыргыз поззиясынын мыкты улгулерунун бири болгон бул ырды кэр-кеы чыгарма змее, а карапайыы гана информация катары кароого туура келер эле. Андыктан поэтикалык семантикага каирылууга маж-бур болобуз. Буга келгенде,абал ете татаал! схеыадан кврунуп тургандай, ыында бир да "соо" сез жок, баары сеыантикалык жылшв-ка дуушар болуп, катмарланып татаалдаиууга кабылган, бири-бири менен етмэ катар оайланышта болуп, озунче эле сир;, ■ .'.татаал, кнйма-чийие карыы-катнашты жараткан. Мына ;д«л ушул татаал про-цесстин туундусу катары поэтикалык метафора аста-секин баиин кылтыйтат: кереэ, акын камгырды, ara карата кыз менен колхозчу атанын маыилесин гана керевхууну кездэсептур, а аларга таянуу менен, адам баласынын татаал табият-иасилиндеги бир чо.н трагедийны, байкуитукгу (канчалык жангалашеа да, взукун периштелше каске-тин тубелук сактап калууга адамднн кудурети жете бербестигин)

карсатуп, булар аркилуу оутундай дуйне-еиурга, хаиоого, адамга болгон табшшакхуу нами лесин билдирип, ариан-куйутун хегупхур. (Деиех, акын колхозчу ах&ны жектебесе да, анин симпахнясы кызга азунан азу эле ооп кетип отурахЗ Нрдын <3изди селт эххирген, od-бузду козухуп, туман туйыукха салган хорхэмдук кучу мина уаунда.

Сеыантикалык хнлишка саздар гана дуушар бвлбойт, ал хил-дик бирдиктердин баарын (муча, тибиш н.и.) хучагына алаг. Атугул каркай алкакка туикэнда тыныш белгилер да сеианхикалык хнлышха дууиар болот» алар кадиресе seniera фунхциясы ценен катар хайсн бир хонкреттуу каркеи чигариада аэунчэ эцоционалдык-эстетикалык хукту да аркалап калат. Биэ иаибизде С.Эралиевдин "Луз хыддар мцндан кийин да" аттуу ырынин психи-зиоционалдык чирдонун тузгэн ахирки зхи сабындаги типии белгилерго (кап чекит, чехит) хенири талдоо хургузуп, алардын аталган ирдагы эмоционалдых-эстехикалых милдехин далилдел харсвттук.

5. Ар бир образ биздив зцоциябызды оиготит, ал унунусу ценен езгече ыаанаге ээ. Иунун езу эле каркай чыгариа ар бир свэден эмоционалдуулухту (образдуулухту) талап кыларын кыйыхах, б.а,, халпы элднк хвлде эмоциокалдуулук касиетке ээ болбогон каднресе элв саз керкац чыгармада змоционалдуу сезгв айланууга тийич хана айланбай коё да албайх. Алсак, хадыресе гиаде эцоционалдуулукхун белгиси байкалбаган "тоолор", "адаидар", "суйуулер», "хаз" свздв-ру С.Эралиевдин ейдэку ыравда зноционалдуулуктун чегине xeiyy ценен аарык дуйнвнун сниволуна айланып, эсхехикалшс зор кудурет-кучка ээ болгон. Эаоционалдуулук болсо саз маанилеринин катмар-лашш татаалдануусу аркилуу ишке ашат.

6. Коркаи чыгарманы биз кебунче букулу, даяр чынднк катары кабил алабиз, чындыгцнда каркай чыгариа - бул даяр чнндыхтн гана эиес, аны куруу, яарахуу процессия да ез кучагына камхыЗх. Андыкхан буга бир гана дапр ой, идея эиес, ошол ойду зуруу, хех-кируу ыеханизии да зор таасир калтырат, б.а.,керкац чыгарыа учун зархын идея гана зиес, идеяны харкин кылып турган хархын форца да эта зарыл, Деиех, поэхикалик ойдун жанылыгы катары бир гана идеянын ¡тцылыгнн,кароого болбойт, ыында форма да зеке алынууга тийиш. Ал эми фориапы харкын кылып, хаасирин архтнрган негиэги карахаттардын бири - бул тал.

7. Сэз ценен образды бири-биринен ажыратуу еха кыйын,"деги эле буларды ахыратып болбойт, анткени холук кандуу ар бир чыгармада сээ ценен образ (кецири алганда, форца ценен идея) ханыр-хумур

болуп жуурулуиуп, бири экинчисина етуп кегет.

8. Образдын 9зу ой болуп саналат, бирок ал даяр ойду билдир-бейт, балп эттире бетке айткп салбайт, болгону ал ойду козуtat.

9. Ар бир сездун ыаонисин, ыааиилик нюанстарын, эмоционалдык-нарктагыч тус-ыранын так аянктап чыгууга болбойт, азгача квркэц чыгарыачылыкта ыуну тактоого ыуикун эмес, Анткени ар бир сеэ хан-дырмаксыз табымнак, канчалык казган сайын, оаончолук тереадей береп ар бир тилдик бирдикте биз толук ачып берууге кудуротибиз жетпеген муыкунчулуктвр хшнырыиып хйтат. Буга "Жибек кийгои„эркв кыз" ырындагы "жаыгыр","кыз"}"Куз хилдар ыындай кийии да" нрин-дагы "жуз", "биз", "бул", "ушинтшГ ж.б. свздврдун ушул ырларда гана ачылган жшш ыаанилери, ыаанилик гаоанстарц, эмоционалдык-нарктагич ырон-тусу толук кубе боло алат. Ал эии ыындай муыкунчулуктвр сеыантикалик кнлыи аркылуу конкреттуу кврунуп, езун реа-лизациялайт.

10. Тилдик каражаттардын али . туюлуп-бааадала элек мумкуи-чулугун ачуу учун зор чеберчилик зарыл, мында тилдик тусыдун чап-чацдыгы жетишсиэдик кылат -дуйнану взунчо квра билуу кудурети болушу керек. Буга байланылтуу уч негнзги жагдайды белгилей кетуу абзел» I) тилдик чеберчилик деген : жала бир нерсеии, айталы, свзду, салыштырууну х.б. вараткандыкта эле эыес, а ханы эч нерсо харатпагандыкта да хатаг, O.a.,лшш эч нерса ойлоп таппаЛ туруп эле дал ошол каны нерсени айтса болот} 2) метафора - бул саз ыаа-нилеринин кенейиши эле эиес, а дуйнану жаныча, азунча кабылдоо, кврв билуу{ 3) каркай чыгарыада кеп иаанилуу свздэрдун бардак ыаанилери бир учурда эле реализациялануу пенен, будамук, чокморок-тоикон хейипте да болот, б.а,,ар бир кааниси керунуп келип кврун-бвй турат, дал ушул чокиорокюшуп хуурулушуудан бир букулу хана коп маанилуу, табышыахтуу ой (образ) харалат.

Диссертациянын корутундусунда ищте козголгон проблеы&лар кискача яыйынтыктаады,

Диссертацкялык ли боюнча жарыяланган ыатсриалдар:

1. Адам амуру - хогстуу //Киргиз руху, 1993, 27-январь (№4) Л б.т,

2. Адавдин адамдык трагедиясы //Киргиз подан и л ты, 1993,0,- 22-де-кабрь (*4Ч, 45, 46, 47), I б.т.

3. Нуэ жвлдар кийив не болот? //Кутбилим, 1994. 5у12г19-яиварь, 4-февраль (»1,2,3,4). I б.т. .

4» Квркем чыгармага лингвостилистпкплчк иди к. Кнакск, 1!у:-->. ц;

ЛИШ'ШСТИЛИСТИЩСКЙЙ АНАЛИЗ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ПРОИЗВЕДЕНИЯ Аннотация

В диссертации впервые с киргизском языкознании осущоствлаи лингвостилистический анализ языка художестве иного произведения.

Для раскрытия значения и функцйи языка в художественных текстах необходимо провести анализ механизмов их порождения. Этот процесс включает 3 ступени! на первых двух ступенях язык играет незначительную роль, т.е. он выполняет только обычную, коммуникативную, функцию. На последней же, напротив, язык выступает в своем истинном виде, раскрывая свои возможности полностью и превращаясь в художественный образ, и занимает ведущее положение в этом процессе. Таким образом, язык обретает новую, эстетическую, функцию.

В художественной тексте слово не ограничивается выполнением определенной функции обозначения, а, наоборот, сако превращается в обозначаемую вещь: тем самым, усиливается сила его воздействия. Следовательно, особенности художественной речи должны рассматриваться во взаимной связи с самой природой художественного произведения.

В художественной произведении содержание является образный. Образность проявляется в двух ипостасях: а) в явном, открытом виде, когда она непосредственно воспринимается из текста; б) в скрытом, внешне малозаметном виде, когда она не поддается непосредственному восприятию.

В художественной речи каждая единица языка преобразуется, поэтому единицей художественного произведения является не слово, предложения, а символ.

Эстетическая функция языка раскрывается при помочи лингво-стилистического анализа, Язык, выражая художественный образ, выполняет следующие эстетические функции: I) выражение конкретно-чувственного представления о действительности} 2) выражение отношения автора к окружающему миру, его представление о должном и желательном. Эти функции реализуются путем семантического сдвига языковых единиц, т.е.'при этом значение языковых единиц обретает поэтическое содержание, • ■

Между языковой и поэтической семантикой существует яврадрив-ное единство, однако природа у последней сложная: в ней все значения реализуются единовременно, '

llngruo-st.vli etic inslyeiB of the belles-lettres works

Annotation

For the first time, in tho di.eeerta tiok, the lingiio-etylis-tlo analysis of o belles-lettres work lsnguage in the Kyrphyz philology was done.

To disclose and reveal the meaning and function of the lon-gunge In such texts, It ie necessary to analyse-the meehanizinrj of their origin. This process consists of the following 3 steps: at the first two stages the 1qngunge doesn't really piny an important 'role, llu't ie, it io used In its usual communicative function. At the -last, 3rd.si,age, the language, on the contrary, presenting Itself in its full' brilliancy and 'becoming the iwsge, takes the loading place in thin process. Thus, thn language poirtr-a new aeathctic function.

In the texts, mentioned above, the word doesn't express only one functional meaning, it also expresses the thing it Bland? for, so the word gets o strong power of influence. There fore, peculisrities of the texts should be considered in close connic-tion with the belles-lettres itself.

The content of tho text is figurative. The figurativenesa manifests In two ways: words, meanings of which are easily understood from the text j words, their weaning can't bo perceived directly.

In literature, each speech unit is transformed, that's why the word, sentence are not considered to be units of the text, its unit is tho symbol.

An aesthetic function of Urn language is explained through lingquo-etylyetic analysis. The language, being used as e mo am? for presenting the isaee, carries out the following function?t

1) to express concrete sensual representation of the reaiil;.';

2) to express'the author's understand ing of the PurrotftuUnf; worW. his idea of the duties and ooBicthin/j desire W.e, These function:: work through nercantic changes of the ioupuo^o units, i.e. U.e language units acquire additional BeanitJgs, filled with poetic ones.

There is un indissoluble unity between plain end poslicul semantics! however, the latter'? nature is wore complicated; oil its raenninge are realized only once. i'oetic fjemontice is used to express the author's attitude.