автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Литературное наследие Машхура Жусупа Копеева

Полный текст автореферата диссертации по теме "Литературное наследие Машхура Жусупа Копеева"

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН. Б1Л1М МИНИСТРЛ1Г1 АБАИ АТЫНДАРЫ АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТЩ УНИВЕРСИТЕТ!

РГб ол

К,олжазба к,ук,ында

Сеифитден Назымбекулы СУТЖАНОВ

МЭШЬУР ЖУС1П К0ПЕЕВТ1Н ЭДЕБИ МУРАСЫ 10.01.03 — Казак эдебиетшщ тарихы

Филология гылымдарыныц кандидаты рылыми дэрежесш алу ушш дайындалган диссертацияньщ

Авторефераты

Алматы — 1994

Жумыс Казакл . кыздар педагогтж институтынын казан эдебиеп кафедрасында орындалды.

Рылыми жетекш! — филология рылымдарыныц докторы С. НЕГИМОВ.

Ресми оппоненттер — Казахстан Ресиубликасы ¥лттык Рылым

академиясынын, корреспондент-м\тшес1, филология рылымдарыныц докторы, профессор Ш. К,. САТБАЕВА;

— филология гылымдарыныц кандидаты, доцент 3. БИСЕНРАЛИЕВ.

Жетекии уйым ,— Павлодар педагогикалык. институты.

Диссертация 1994 жылы « »_ сагат « »

Абай атьшдагы Алматы мемлекегпк университетшщ (480100, Алматы ка-ласы, Ленин дацгылы, 13) жанындары филология рылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежесш алу у™» диссертация коргау жешидеп К.14.05.05. мамандандырылган кецестщ ыэжшсшдс коргалады.

Диссертациямеи Абай атындагы Алматы мемлексттщ университетшщ рылыми тапханасында танысура болады.

Автореферат 1994 жылы « »_таратылды.

Мамандардырылран кецестщ гылыми хатшысы, филология гылымдааыныц

кандидаты, доцент \jtr~u7 С- М< МАК.ПЫРОВ

ЩВЕКПН, МАШИ СИПАТТАЫАСЫ

\

Урцилы тарихи=елеуметт1к, саяси-цогамдыц взгерхстер* ге толы кезецде дуниеге келген М.л.Кепеев /1656=1931/ rça» йак; яаэба адебиетшп! цалыптасуына, кс жемдхк кекжисгшщ кечеюхне елеул: улес цссцан, агартушыльщ=демократтин; ба « гытты берхк устанган ак;ыи api тарихшы ретгнде белгШ. Ол - "Хал=ахуал", "ИршЩкте кеп касагандыцтан кэрген 6ip тамашашз", "Сарыирцаньщ kím^íkí ôkenfliri" /Казан цаласы, 1907 ж./ двген к i та; i тары мен мерэшдг баспасез беттергнде басылган мацалаларында eKi гасыр аралыгындагы к;аза:<; rçora=> киныц саяси=элеуметт!К жагдайын шынани суреттеген замана .тынысын дэп басип, айта бглген цаламгер. Ыешпур áyciu, со«» нымен катар, к;аза^ ауыз одебиет1 му радары мен тарихи маг« луматтарды этнографиялык деректердх spi жинаушы, api зерт= теуш! фольклорист, зтногрш|)»тарихшы регчнде де тэл одебие-TiMÍ3AÍ4 тарихында ерекше орьш алады.

XIX гасырдыц аягы пен XX гасырдьщ басы - цазац хдлк.ьшиц рухании.юдони ом!р!ндо ошиес is цалдырран ерекше ксзец. Ёндешо осы «eoeiuieri ар» 6ip ipi едебиет цайраткершщ творчествосын на^ты dpi те* penipeK зерттеу цажет'пг! айрыг^оа. вйтпейпшш сол ¿ayip* дщ курде л i дэ a Я цын cypsTÍH кезге елестсту мушан емес. Ал, К тан ToiiKopicÍHc гнгг ü/iaóu■ процессе Ы.М.Нпинев* Tin атцарган рол i я то эор. Сондыцтан да осы кйзецдеР1 rça« aarç адебиетЬйц корнектi тулгаларыныц Öipi ратждз Mamhyp-

шгармашыльгыныц зерттелхнут, жан=жацты царастырылуы ца = жет.

Ецбект1ц_гыдаыи=зе2ттвл1^_й02ежес1. М.Ж.Кепеев тура» лы у'а^ыттьщ талгам=талабына орай ер кезде ертурЛ1 ninipAÍn болганы рас. Tíiití, кун! бугшге дейтн, б1рыцгай таптыц саясат есершен туындаган сыцаржац тужырымдар оныц твор= чествосын ад i л багалауга кедерг1 келтхр-'д1. Ондай nÏKip = лерддц орын алуы материалу жете б1лмеугенемесе Meœhyp Mycin творчестаосын таразылауга oß=epici жетпеуге, сондай= a¡<¡, аумалы=текпел1 кезевдердегх шектеул1 саясат аун;ымынан аса алмай, шындьщты бьле тура буркемелеуге байланысты. Алайда, оныц кестелх e*eiyiepi мен кел1ст1 ойларын, acipe= се, халыц ауыз адебиетш жинаудагы жойдасыз ецбег1н еишм де ж<эда шыга^йн емес. v ; •

Зертте^а! ц_ма^сатта]2ы_мен_мш^тте]32 • Диссертацияныц Heri3ri нысанасы - М.й.Кепеев шыгармшнылыгына ^атысты ар кезде айтылган тк1р=тужырымдарды' сараптай отырып, оныц поэзиясына тен сипаттарды айцындау, коркемдхк ере шел i к = тер i мен идеялын;=тацырыптык; арналарды ашып кэрсету. Ол . yrairt алга мынадай М1ндетгер цойыл^-д.ы:

- МашЬур ¿iycin QMip сурген flayip тынысын ацгарту;

- жазбагердщ идеби мураснн тарихи-гыльши Оайыптау, кэлемд1 туындкларына керкемддк талдау жаеа.у;

- ан;ьшныц философиялыц ой«=тужырымдарынш1 мен-магына= сын айк.ындау;

— s —

-жинауты api зерттеупй фольклорист ретшде ci^ipreH . ересен ецбегш тарихи=гылыми тургыдан таразылау.

- dpi ацын, api фольклорист, этнограф=тарихшы ретш* до ез тусындагы тарихи«эдеби ироцесте атцарган ролш, агар» тушылыцвдемократтьщ багыттыц кушей in, epicTeti lycyiHe к;оск;ан улкен улесх/нацты мысалдар арцылы далелдеу.

Гылими жушстыц теорияльщ«методологиялъщ Herisi ретш» де корне кт i цазак; жане орыс сыншы=галымдарышн зерттеу та« . цырыбына Т1кблей немесе жанама н;атысы бар ецбектер пайда п. ланылды.

N

3^ттеу_жушсшшц_жацалигы. Бул - МЛ.Кепеев тура/Aj алгацшы 6ipTyTac зерттеу en6eri. бкппшко орай, оиьщ шыгар= , машылыгы туралы жарыц кэрген мацалалар мен ар турЛ i ецбек -тер* бола тура, цаза^ адебиеттану саласында алi соншалыцты

I. Эуедов Ы. ^орытынды сез//Удеби мура жане оны зерттеу. А л маты, 1961, 3U3-6.; Маргулнн ó. Maiuhyp áyeiu Ко neo в// Дазац адебиеттЛУ40. ¡¿»цацтар; Ысмайлои b!. XiX гасирда» гы цазац адебиети йцу ^урали.З»бал1М.А.,1У41;Кеижибаов Б. Ка-чак; халцыньщ XX гасыр басындагы демократ жизушылары.А., ХУйо.о'/'нб.; ЬбЬщасымов Б.Алгаш^ы ^азац газоттершщ тш. А. ,1971,1й*1У*бб.; Лирешиин о. кпа;1тарьшыц тарихы=

нан.А. ,1971.3=6.; Бежееи U. Mauihyp Mycin' му рил ары хацында //талын,1УУ4, 127-i33o66.; ¿Щлов Д. Ш еж i ре болган copiri // Казан; адебиет1,1УьЗ, 2с«тамыз; Д.-jyiToa С. Халнцтыц мнр-жлн C03ÍH цадхрлогеь // Цазац эдйбиет1 ЛУсЗЗ, 2б=тамыз; ,Дауítoü С. Алгы соз// М.М.КвпеевЛ'ацдамалы.л.,'1УУи.З=22=йб. Сей'пжанов 3. Mamhyp áyciu Кенеев// l^aaa^ фольклористика«: синиц тарихы. A., I9bb. 303=36Ь*-бб.

толык; 3pi нан;ты зерттелмеген. üp кезде айтыльт=жазылган ой=тужырымдардан цорытынды шигарып, жазушыньщ тел туынды* лары мен жинаган фольклор улгглерш кец цамтып к;арастыра= тын кез жеттЬ Сондай=ац, ЫэшЬур шыгармашылыгына -^aaipri кезец алга тартып отырган тала!ггар тургысынан царап, еде» би-тарихи зерттеуге талпыныс жасалдр.-

Алдагы уацытта

М.Ж.Кэлеев творчествосы цазац <здебиетш1ц тарихынд.а esi= Hin лайьцты орнын алуга thíc. Шне, осы орайда зерттеу жумысын тел адебиет1м1эд1ц Дазан тецкер1сше fleíiiHri /XX гасырдыц басы/тарихын оку курстарына цажетт1 цосымша теоряялык; epi практикалкц материал ретгиде пайдалануга то= лык;' болады

Í2<ü§iíÍ£_H§EÍ2Í crin М.Ж.Квпеевт1Ц тачдашлы тел туын= дылары мен ол цагазга туслрген халыц ауыз едебиетх нусца = ларыныц келемд1лерг алынды. Соз енерппц кэрнект1 тулгаларыныц 6ipi екешн айцындау ушхн Meinhyp )KycinTÍn елец kí аптары, цодказбалары мен архив материалдары зерт= телдд. Сондай=ак, аталмш автор творчествосы туралы эр кез= де мерз1мдд басылымд.арда жарияламган, сын=зерттеу К1тапта= рына енген материалдар пайдаланылды.

Ь^мыстыу маздлдан^н. Диссертация ЦазаКтын мемлекеттхк 1{ыздар педагогпк институты мен'Абай- атьшдагьО ^'.емлекеттгк униве;;ситет1н1и цазац адебиетх кафедраларынгд талцыланын, !-;орга,/га уоынь'лды. Ьерттеу тацирыбы болынша уш мацала жа = рык; керд!.

__г—

йиссертац!1яныц_5урылыму. Мумыстыц кхрхспеден, неНз-ri уш белгмнен жJна цорытындыдан турады. Найдаланган еде-биеттер TÍ3ÍMÍ социнда берхлдд.

ЕНБЁКТ1Н НЕГ13Г1 ПаАЗМНЫ

Кхргспеде тацырыптыц кэкейкест1Л1Г1,оныц зерттелу frerçrewi айцындалып, гылыми жацалыгы,матодологияльщ жэне теориялык; neriai, практйкальц май i, ма^саты мен мхндеттерх аны^талды.

I - ТАРАУ. _л_е^'меттi к^агдайjijeл^агшмгеди:ь№(>-[1Л

Бул тарауда екх гасыр аралыгындаги цаза^ елшщ тур,.1ыс= Tipaimri, саяси*алеуметт1К жагдайы жене оныц Aietuhyp Jüycin творчествосына acepi еоз етхледд.

Ыынында да, Mjmhyp OMip сурген д^уip цааан; халк;ы уппн аса 6ip курделх кезец едд. XIX гасырдац екпшц жартысында Дазачсташыц к;огамдык;=саяеи, елеуметтпмкономикальц лмне мэдени=рухани емхршде мщызды о.^игалар дуниеге келдк Бул кезде 1^азац елкес1 тугелдеЛ Россияга н;осилип 6ítküh бола * тын. )'1атша вкхме'п осы туста б1рнеше реформини жупеге асыр-ды. Россипда крййостникт!к ираво жойылдц. }й>щдаган opus шаруалары rçasarç жергнен ¡^оныс аударды. ¡(азац даласин Сас = царудьщ акхш1л1к жуйесже e3repic ендЬ Коалел1 ел турмы= сына жаца экономикальц катынаетар Kipiii, капитализма^ ны= шандары пайда болды. Елдд мекендер кебей in, onflipic пен сауда^саттыц ici дамыда, erina^iK ор1стедд.

Муныц '6api к;азац халфишч цогамдыц*саяси .санасына, адебие'п иен мадениетппн. енер^не белгШ 6ip дэрежеде ыцпал етт1. .'

ЫашЬурд1Ч творчестволык; сапарынын бастау алуы, мше, осы кезге туспа=тус келдх. КошпеЛ1 сахара цазацтары керген тецс13Д1к, ад1летс1эддк, зорлыц»зомбылыц Idomhyp Eycin ] туынд^ларынан айрыцша орын алды. Оныь) шыгармаларынан казак; халцыньщ эткен кезеедег1 OMipiH, арманын, KyñiHiffl=cyHiHi» Ш1н, цайгы=н;ас1рет1н коремгз. Ол халыцтьщ гылым=бхл1мнен шетцалмауын, енерл1 болуын, алдыцги цатарлы ел болуын тх= ледд. Патша саясатыньщ rçapa халыц басына азап тендхрген аунртпалы^ты жа^тарын эшкереледг.

ЫашЬур Жус iп ез заманшд.агы саяси=алеуметт1К цубылыс= тардаи ман=мацызына терем ой »idepe отырьш, ол жайындагы [ЦК1р=толганыстарын мерз1мд1 басйасэз беттер!нде унемг ор= тага салыл отырган. Оныц долелi - "Дала уалаяты" газет: * мен "Aiirçan" журналында турлг тацырыгхта жарыц керген маца* лалары мен суреттемелерг. Автор бул туындыларында ез кезе= цпйц алеуметт1К, саяси жане мадени жа^тарына цатысты эр', алуан маселелер /дхн, саясат, квЦ1Л=куй, ша.руашылык;, жара= ' тылыс га^у, мектеп жане т.б./ тецхрегхнде сэз козгап гана •поймай, солар жайлы кесек те келел1 ойлар туйхндейдх.' üci-ресе, иныц прогресипл йй=гйк1рлер1не кецхл аудараёы^. Ол'• :<амандчетарына шаруаагылык; эмгрге байланысты ан;ыл»кечестер íepe о :ырьы, бхрцатар цогакды^ к;убылыстарга сын ко a i мен

т

¡дврайда. Населен, Кзгсеез Êip иш^зласындаг içasaiç аогршде ^ршетанган орыс шадоаларншзд ïcEepjrïrÎK, тапзфциштян га тарта о/шрыл, атандастаршщ аз керш ддагс: цаЛдапяна. я шия йтиттдяуим скнайде- "Ksiîfilp EçartE^ifl; байлпрм, — деш жата» да Кааеев, — еггЕдакке жнрамды кэдиЯлы ЖЕрдкрдЁ вемден'е атырыа, fçœerrepïHe жарата бышейд! асане дал керяердг бас*: в^ларга жалга, ЕеМсшда Capara, беру ар^ьпш пайдт табуда б'.Ёлкейда. Саатгп,олар ез жердерш керзгидЁ 6acaç»=

га (Гврудея бас тартвдк .

Йазбагер публицтистшсаш^; шыгариштрывда ел auípine

белее не арадасыгг, саясй=алеукет1£н: айне шдени=рухашг из»

?

сглелер та^дрегщра стз ^рзгайда. Eïprç&Tap ецСеетерда егш шаруаашешгы' туралы, жемношв дайындаудьп^ сайда« мам саудажн аЖналысудан тигмдЁ'жагш: «петтигвея, Сейаризда^; пей жаиисцулыцтан арылыя, касгпиея иртвшедануга, шарз/ашнлыциет айналжгутз. кецес бередг. Ол сауда. капе егш шяр^ашьглырдащ ерявндвуГдТауар мен aaçaa ^атшасышд а су i не мои юрист ¿ Д1Г бередЁ, сеЖт1(1 i^aaiç даш&сында mapyaaibuiHFBr еркеядетев, о KQKüEuvíaríí дашгаи ел болыгт н^льштаегда увд?тек&Д1. Заселен;, 6îp габарламаеинда. içiattiçça шмандьш;га кге»

pin* бгягя алудвд аса. цджет'гтгтк сгсжрте еэтыри» быдай дейдЁ: "КэсггшЕК'айналых^-, кысалы„ eTÏtcoMiir,, устали;!;. ар&

i. "'Дала, уалаятыиыц гаавтг", Id9Uv ÍM. 2.. Сонда, Ittóa,

цылы енбек етуге болатын болса, сол тажхрибемхздд рылиммен уштастыра бхлсек, кеп хагдайда утатын еддк. Гылым жолымен касхп игеру, жалпы б1лхм-алу> халкымызга аса кажет. Бхз бекер ерхншсктгкке, наным=сен1мге бой алдырамыз. ¥лы адам» дардан 6epi де гылыйды н;ад1р тут^ан".

8з квгекх ушн хлгершхл мундай ойлардыкуаи^т талабь? * нан, когамдыц жагдай туралы толганыстан туганы ceacia.

Mamhyp JÍycin ендхг1'бдр топ публицистикалыц шыгарма*' ларында^ мал шаруашилыгын. утымды эдхспен жург!эе 6iflyге . ша^ырады. Байлардвд ез малдасын eai бак;пай, шаруашылык;тан кол узуше, ойын-сауык;пен кун етизуше peHiui бхлдхредх. ' 'М.Ж.Квпеев/'оеы пШрлерше таптьщ идеология устемд4к цурган кенес заманында1кептеген тарихты, адебиетпл гылым= . дар сьщаржак кезк;араста болда. Сондащтан цаламгер тыгар*-. машылыгыныц агартушылык;« демократии багыт»багдары мен riporpeccHBTÍK. силатын ай^ындауга баса назар аударылда.

Mamhyp Дус1П ipi каламгер, api цайраткер ретхнде та= рихи казен мен цогам туралы ээ niKipíH унем! бхлдхрхп отыр= ды. Догамдагы нан;ты жагдай кен esrepicTepfli кезхмен Kepin, журегхмен сез1нген акын гасыр басындагы дурбелохи мол ке = зендз туган халцыныц кекейтест1 муц=муктажын жыр bttí. . ; 1907 жылы 1\азан цаласында ^усайыновтар баспаханасынан ж ей - рык керген уш кхтабында esiHÍH саяси алеуметтхк кезк;арас= , , тарья Оиддрадд. Маселен, "Сарыарканьщ kímaíkí екенд1гх" аттк. колемд1 туындысында казактьщ жор»суынан айрылып, пат»

I. " Дала уалаятынъщ raseTÍ", 1889, гК39. -С сна ¿45,4o.

—и-

шанщ отаршыльщ талауына тускешн жазада. ^азацстандагы жер моселесхн, цаэац халцыньщ к; оные тан цысым кор.у in ауцым--» да тарихи моселе eTin кэрсетедк Бул мэселен1ц халыцтын-азаттык;, отан, ел ymiH KypeciMeH, кунбе^кунгх ïipmiJiiriMSH байланысты, саяси»ултты^ Te^ciafliriMeH байланысты екенш баяндайда. XIX гасырдагы /30=4U жылдарында болган/ Кенесары-Наурызбай бастаган казац халцыныч аатшага rçapcu кeтepiлicj 93ÍHÍ4 тауелс1здхгх, »epi, Отан ушхн itypeci екешн ашкч айтады.

Сейтха, ол халщтыЧ шурайлы жершен, мал epicÎHeH ай® рылганын, ел iiaiHeH 6epeitti<«6ipflïKTi4 кеткенхн, чиновниктар» ддч кала салып, егхн еккенхн ашына жазады. Сол кездегх жер ауыи келгенд.ермен 6ipre, rçaaarç турмысьша кеп жачалы^тьщ ен= renin, атап айтцанда, ел хшхнде erin салу, 6ip жерге Typaiç« танып отыру, газетвжурнал шыгару, оцу«агарту мен мадени ка» ралардын кеш11лхк к;ауымга бхрте^бхрто тарай бастагшшн ашик;» тан auiurç жариялады. Оныч бул лШрЫен сол кездегх журттыч турмыс жайы, жер атаулары, елд1ч iuiKiicupT«;» жагдайы Kapi« недЬ Сонымен rça-rap, Manihyp KycinTÍ4 топеномия, этнография туралы дaлeлдi де дайект1 толгамдары да манд i.

Maceлен, "Сарыар^аныч кун шыгыс жагында ашьщ натз оцылатугын, цубылага Tapi тура келген тао ^оргалдар бар. Ол ногайлыныч цалмац цамаран кунде намаз оцу ушхн тастан жаса» ган ^органы екен деп айтысады. Сарыарцада жары терэч, cyw аз азендэр сол заманДагы ногайлардач eriH салу ушш цазган ары pu екен"*, - деп ой вкшеух шындщда салрп.

I. М.л.Коизев. Сарыарцаныц kím^íkí екенд1гт. Звб.

Бтр еэзбен айтг^шра, ;казбагердщ JKep*çy аггарына бай» . ланвгти ой*1ГОягамдаршщ ¡гшшы "ушга ыажрлзи эор евЕШ ашщ. Дазбагевпхц "Сарыар^аныц квдд1к1 e^sHjiîri" мтабыза еилен "iíasai; журтаиыц ош згртгс s^riMeci" аэтпы ejjôeri сод вез jmiH Mdiii зср вдгеул! эаэеелажер жвтедайягн ¡^унда. ©лар мша* 'дар: цазаз; муддеспз щшдау трлш думага депутат сайдау; саяся хэзт^раскна баиланыста туркеге жабу jai сшау; паша амадвр!» но} зорлы^зшбилшрарш ашкерелеу; арфалайьы евшЪнгктхзз ар^илы к^гаамга. грэрш Cípirín куресией, жш-арьдагшшрга бас урыл кше ÖEßymiiisrri, xixxe баящуд! сынга ащу; ел хш жзн ауиртиай, вдза багииыч едмин квздейтдндерд! евз = бен туйре^; адцдак жожыш бас tïkksh ерлерд! fjiri ету;т.б. *i9üö жнзи. eujD.î трзатда б}р jtEjpiaÎK бол гады тур, ыатг=» . шанщ œîiiaî кещдЁ, ^азад ответа хаашвда рахдаы тус!а, 17 октябрь »залифесш апаадзди? - деп атсда улкен уштте бшшди.

сада jceifuiffliK нуар, б^эдщ жалшждд! патша осы ущшт* jça дейш "pznaä жур екен^ау",- - jueras наныммен: Саз юцш б1здзщ ^азац ба лагана, Нетрбор кедщ1а деп ;цаласына. , KeijmiiiÍE ойяай берсез} селе катар, Сажараннщ згашл курген далашна,^-

peSjsi.

Ишыщда., 17«=©итябръ машфесшеи, жжща- даияеиетттк ду* ¿вдин нурт уянен ymít щхт i. 1Э05 ашд озрагаш rçasaç зил = ндшщ »фиаиша тайн rçajîa ^ешзай.оларджч арасинда ^лжш сер»

1. йсада, ¿сб. -

- &■-

nwic тудырды. Дума сайлаудан бетке устаган курылтайлар,

жиналыстар кала, жормецке сайын боли!1, онда кептеген саяси

талаатар усынылган. Бул жайында Mamhyp itycin былай дейд1 :

Натшаныц кузырына тартып калам,

Бас косып вчшен жуйр1к=б1лгш адам.

Дш мен жалгыз жер емес сураулары,

Сураган бостандыкты Teric томам.

Расында, ондай жиындарда дш, жер жене улт бостанды®

гы, тецд1к идеясы туралы улыктарга арыз»петициялар жгберхл-»

ген. 1906 жылы сол жиналыстарды уйымдастырушылардыц Ha6i

жер аударылган. Одар - жаца калыптаеа бастаган н;аэан;тыц улт»

. .epL .

тыц интелегенциясыныц 9К1Лд/ед1.

Сейтп!, халыктыц i ^aa«TweKTepi орындалмай ; аякасты болады. Mamhyp ел уми-шщ акталмаганына K83i жетгп, мани» фестп< oTipÏK, алдау ешин угынып, натшадан, оныц ук1ме « Tïnen бас та а барлык акшдерше дей1н халыктиц душпанын екенш, шетшен алдаушы екен;пгЫ туе¡не бастайдм: Туц1лд1 ест{ген журт минан таза, данеце жок бхлмегенге, бьтгенге аса. Манифест бар деуиллер тутцын болни, Кес1ЛД1 еш себьас13 оган жаза. Bip ку^ай 01зге жарык тацьнуш ачыр, Болар ь'К, атса тацыц, 6i3 ди батыр, деи, ацын бостандыктыц тацын ацсайди. Акын елщ уицн цамал= оац да, бостандик куресхнен бас тартуга болмайду, "бас та

I. Сонда, 14»б.

. азат, орын да азат, форма да азат", ерк:мен журсш apKÏM пайдасына" ден армандайды:

Болыцдар кетермекпи жарысканга, Душпанмен жлгаласкан, алысканга. . Bip тиын онан куны кемхмейдх, Салганмен.«анша KiceH арыстанга.* Мунда акын бостандык KypeciHe тускендердх арыстаяра те^ей к ел in, халы;;ты табанды саяси куреске шакырады. "Зын= дан тубх - бостандык, курас туб! - цайыр" дейдх-

орине, МэшЬур lycin бул мацсатты хеке асыруДыч кандай колы барын айту дарежесше жете алмады. Ол'патшаны кулатуды да Taiian етпейдх. Дегенмен, жазбагер бул максатты сауатсыз= дьщты жецу, о^уабШм аркылы-icKe асыруга болады деген та» за агартушылык niKipден айнымайды. ¥сынган енбекте Mamhyp» ддч бостандык, жары к кундх ацеап жазган осындай Öipneme елецдерше, атап айтканда, "Кун мен тун", "Кдоан кус - кеч^л ашар.,", "Жалганда таппай dip..." жене т.б. елевдерше тия» накты гылыми талдау жасалып, ой корытуга талпыные жасалды.

М.Ж.Кепеев - ез дэухршщ реалист акыны. Ол ульщтарды, отаршыларды сынвды, халыцтьщ патша 9KÍMeTÍ курсауынан куты* луын ацеады. Туган ^алкын шын журектен суйген, оныц алдыцгы катарлы ел болуын ацеаган. МашЬур "казагыныч" сорлы таг дыры» ! ча KyF.ÍHfli, ошщ надандагы мен карацгылыгына жаны куйзеле налыды.

., '"Пришлите к©» жасагандьщтан керген 6ip тамашамыз"/" -;уитабь:ка енгон шыгармалар жорарыда сеэ еткен туындылармен ,

Сикда, V

6ip сарындас. Бар1нде дерлгк аи;ын к;аэак; OMÍpinin жай=жап= сарын сез еткен. Ken елецдер1 ез халцыньщ тагдырын ойлап толганудан туган арман мен шерге толы болыи келедх. Сол елечдерден 6iз ан;инныц квз жасын керем1з; оныц муц»нала •» сш, шер=шеменхн сеземгз. Уаселен, кхтаптагы оншацты бол1м=» нен туратын елевдер цик Л1не енген жыр шумацтарыныц 6ipi№» де : • -

Аладунеке а^ысын ауылнайлар, МолданыК жаудыратыл кояр kg3íh. Шаригат бул емес деп царсы келсе, Боцтайды стражник туйрен бхзхн. Сез айтсац 6ip»eni ауыз жалдамага, Атам. дел цор^ытаду мылтыгы узын, -. деп халыцтьщ патша окхмет1н!ц зкхмдерхнен жана -солардиц . сыбайлаетары - болыс*ауылнайлардан шеккен жзб1р*жапасын башдайды. ;

Ол ез хал^шшц азапца толы eMipin шынайи opi жаны : ашып, теб1рене куйэеле отырып суреттейдх. Mauihyp áycia елеедершен халыц qmípíhíh кец корп-йстерхн рана бай^аа цоймаПмыз, сонымен цатар, оныц арманы мен ум i т i н тани>алз, цайрат пен Ж1герге толы, ашу изага, муцра толы унхн ести=

mí3.

Таусылмай тольш жатыр арманымыз, EpiKTÏ болмаган соц мал=жаньшнз. Волмицыз алты ауызды бауырларнм, Бул тойдаи не болами." цалганныия, -

деп, халыцты Сгрлхкке ша^ырад!. "Б1рлхкс1Э Т1рлхк жогын" жа^сы TyciHrsH а^ын "алты ауыэды" цазацты бас rçocun, ецбек еоуге уг1ттейд1. ' .

Ю.Кепеев, сонымен я;атар, замандастарыныц келецсхз ioepeKeTiH де сез етедЬ Осы жинаада енген "Цазащтьщ цылып журген жумысы" деген атпен бер1лген елецдер топтамасында партия*партия болып 6ip®6ipiwsH жауласцан' эамандастарын еш» керелейдх.

Сондай«ац, баск;а да елец»жырларында замана MÍHnspiH, царацгылыц пен надандыцты еткхр сынга алады. Оныц шыгарма» ларында сол кездегх ^азаи; цогамында орын алган кеселдердщ бхрталайы баобасына аталып еткен. Кап жайттар мен Kepinic» тер eMÍp шындыгын, аамана сипатын кез алдымызга елестетедх.

Шыньшда да, ЫЛ.Кепеев халцына саяси»елеуметт1К бостан» дыцты талап еткен XX гасырдац басындагы алгашкы цайраткер» лер татарина жатады. Ол ез шыгармалары арцылы патша eKXMeTi» híh саясатына царсы нараэылыц бхлд1руш1лерддц 6ipi болды. ■ Сонымен цатар, ол rçaaarç даласыныц еэ epKÍMSH орыс пат» шасыньщ бодандагына втухн орны толмас цате деп есептедх. ' öpi би»болыс, ауылнай сияцты влдхц атн;ашнер тобын сынай отырып, осы кесел»кеышхлхктерд1ч туп HerÍ3ÍH rçaaarç цогамын» дагы патша eiÚMeTi орнатцан тарт1птен ¿здейдЬ

Туптеп келгенде, Memhyp MycinTin цайраткер, ipi ацын* жаэушы ратЫде цалыптасуына sop ьп^пал еткен - осы цогамдыц. даму мен онын цайшылыцтары, улт аймацтарындагы eariHirç ку» шеюi, сол козеедеН rçaaarç халцыньщ тагдыры.

- ir-

ïï - ТАРАУ_._Акын

Ifcaipri кезец М.&.Кепеевтщ казак едебиетЫ дамытуга cirçipreH ецбегх мен алатын орнш обьективт1 багалауга мол мумк!нд1к 6epin отар. Сондоктан автордщ дуниетаным эволю» циясын жаксы тусхнхп, творчествосын толыгырац зерттеп б1лу ymih оныц шыгармаларынын такырыптъго; аукымын» Heriari идея» сын багдарлап, жанрлык. стильд!к аукымын, Heriari ерекше® Л1Ктер1Н K;a3ipri адеби ypflic тургысынан нацты api жан»жак* ты керсету цажет.

МапЛурден калган мол мура жанрлык» такырыптык жагынан кепцырлы. Оныц макалалары мен суреттемелер1, елецДер1 мен хикаялары жеке адам болмысынан бастап, когам eMÎpiHirç сан» сала проблемаларын тхлге тиек етедг. Бул орайда ЫэшЬур Äycin ез Ke3ÍHÍn санасы сергек, ойы озык агартушысы peTÍH» де танылып отырады.

Ы.Ж.Кепеевтхц бхркатар шыгармалары вз замандастартыц ескхлхкт1 эдет*гурыпын, мхнез-кулфш суреттеуге арналган. Осыган байланысты ол оз шыгармаларында прогреетiл»демокра» тиялык багыт устап, казак халкыньщ алдында турган зор míh» деттер туралы толганады. '

Ел тардыры туралы толгьные акынныц тал туындоларыныц кай»кайсысынан да айкын ацгарнлыл, азаматтык кредосын кер» сетедх. поселен, ол "Гибрат нама" атты шр-толгауында акын» дык« азаматтык míидет туралы ойын усынып, esiHÍH когамдагы орнын бейнелемекшх болады.' Лрманын шык айта алмай, дагда» рыска упыр-iri , "ап»раху.ет" жэ.:;бырына тецейдх:

Галамга "ап»рахыет" нурын шашар,

УстЫ су болада дап надан цашар,

( ' - . дейдх. ЫашЬурд1ц ас1ресе, мтаптарына енген еле^жырларын»

да эаыана М1ндер1, н^рацрылыц пен надандак втк1р 'сынга алын®

ган. Муньщ в31 акын шыгармаларыньщ такырыптьц ауцымы мен

кэркеыдхк нысанасын, айшьщтары иен бояуларьш, саяси лирика»

ньщ'Сасымдьишгын, бгр сезбен айтканда, керкемдхк ерекшелхк»

терхн айкын ащ'артады. ' .

Шайырдьщ агартушылык сарындагы елецдерх. де баршылыц»

♦

Оныц казац цогамыньщ экономикалык, элеуметт1К жане тыныс» ' тхршШгхн, олцылыктарын терец тусхнгендхктен ецсес: бихк ^ ел болуга уагыздап, угхттеген туындылары - соныц далелЬ Ай» талык, "Кара елец" деген олёцхнде:

¿¿ат^андай тоттг уй^ыда казак халкы, '

. Айыра алмай жаксы ыенен жаман наркы, Баласы дхн-ыусылман ояныцдар, Кархнер вз пайдасы журттыц наркы, деп толганады. [1

МашЬур журтшылыкты адал ецбек етуге, рухани котер1луге , шакырып кана коймай, халыкты жарыада шыгарудщ бхрден»б1р _жолы - оку»бШм деп тусппп, соны багыт-бигдар ретхнде нускайды: "

Онэрге гылым«бШм болсац жерхк, Бергер а^ыр б1р кун оасьща ер1к. , М.й.Ксшеев оз замыниныц болмис^бгтгмт, цазии; халкыныц тиныс»т1ршлтн, рухани капе мадени асу денгейхн терецнеи

I. М.а.Ксыаев. Тацдамалы. 1»т., А., 1'илым. оЗ»б.

толгауга умтылган. Оныц "уй^ыда жатцан" дарацгы халыцты оятпа^ болып, журтына жацсылыц пен жачалыдты TyciHflipin, вркенйеттг ел цатарына цосылу жолын кэрсетуге тырысцан туындылары буган тольщ куе. Олар - "Далмады ойлай»оЯлай басымла ми", "Казацтщ цылып журген жумысы", "^ыран цус -квщл виар..." жене т.б. влечдерЬ

Зрине, М.Ж.Кепеевтхч агартушылыц багыты оныц поэзия саласындагы туындыларында, ecipece, айцын сез1ледх. Ол еэ туснндагы ел тгршхлхгхне кэз жугхртхп, мынау жацсы, мынау жаман деп тайсалйай, ээ пШрхн кулбхлтесхз батыл айта 6íji» ген. Мысалы, оныц "Адам екх турлх" атты елец1 былай баста » лады:

Bip адам бар: ерхк, мейхз агашы сыцылда, Жем1С1нен дуние жузх. 6ahpa алада. ' Bip адам бар терек агашы сыцылды, От^а отын. болганнан басцага жарамайды. Ацын жацсылыц пен жамандыц жайында,. адамныц м1вез«цул» КЫ мен жеке rçacneTTepi туралы ой толрайды. Ол адам бойында» гы адамгероплхкке жат цылыцтардан цатты жихркенхп, ашына суреттейдд. Бул сипат оныц "Д;.ищаулар туралы айтканы", "Ке» дэй болады Kepi кеткен уй^ыоы мол", "Неткхэер, цудай "пен» да" цылса талаи" жене т.б. олендерхнен айцын ацгарылады.

М.д.Копеев азаматтын Еуендег1 иигармаларында "казан", "алаш" дегчн сэздердх ani ц':л,панадн. Ел---журты ушхн неге бол* са да дйгр, жгшы жарйлы, К9"Дл1 vfls\i пйтриот»ацынныц олай деу i за?vjLii да. Ce6e0i:

'—ßO ~~

Б1рл1к цыл, басыцды цос, пайдацды ойла, Цазагым, цайран халцьш, бауырларым, -деп ет»журеГ1 елжгреп, туган халк^ныц тагдыры мен болашагы турали "ойлай»ойлай басында ми калмаган" МашЬурдгц булай деуге и;ук;и бар. Шыгыс пен Батые тыц о зык; мадениет1нен талхм» тарбие алган ол ез халкыныц арманы мен TifleriH езге журт ■ тардан мак;сат»муратцнан белек ураган жок. 6з ел1Н1ц езге журттармен тец цукылы болуын цалаган акын ноэзиясындагы азаматтьщ ун, куатты еуен осы багытта балекше бой корсете» Д1. у

М.Ж.Колеев шыгармаларындагы бул сипатты ез д.аухрхнгч . идеологиясыньщ ыкпилынан шыга алмаган б1ркатар галымдар мен адебиет сынтылары басцаша тус1нддрд.1. Акынньщ демократтык, агартушылык багыттагы oñ»niKipflepi орысца, Россияга царей кёзцарас ретхнде бигаланды. 1с кузхнде акын жырларындд Ре» сейге емес, натша эк1мш1лхгхн1ц озбырлыгы мен ел б и.;-у жуйесшдег1 ад1летсхзд1кке деген карсыльщ идеясы кец жыр» лак да.

Marnhyp JKycin творчествосында олецмен' жазылган ыысал шыгармалар да баршыльщ. 9з ойын ишарамен, api калшШкке - . TycxHiKTi жец1л жетк1зуге колайлы бул жанрдац мумкхщйкте* pÏH а^ын утымда пайдаланган.

Жалпы казак поизинсында мысал жанрыныц eaitiAÍK даму колдары мен озгешел1ктер1 бар десок, Ы/д.Копеев те »эдобиет* тхц осы саласыныц каркающе e^ayip улес цосцан каламгер. 'Тибраткама", "Шайташшц саудасы", "ларты нон хикаясы" сиякты шыгармаларц соныц пакты долилi.

—si-

Аталмыш е^бегств цаламгврдщ ыысал влецдерЬн задудагы ереипеяхжтер! хщцхрев сез етхледх. Осыган байланыста ыысал» дар sejnripbmi, нгг1зг! сипаттар сараланадн.

М„Ж.Квпеев эа тусындагы ацындар секхлдх шыгнс хикаяла« ршен сарындас шыгармалар жазады. Сондай туьщдалардыц 6ipi -*Тултат»Шеризат".' £\иссаньщ tíjií иен номпозицшышч цурылы» сана Караганда, лшгасты^ свжеттх ^айтадамай, езхкше жацгыр-тып, iça3a3çoa нусзрижи жасаган. МэшЬур тупнусцаны езхнше он» деп, моральдач, эдДлдхк, гашыцтыц хайш сез етед}.

'Швгаргаявд соган байланысты оцигалщ желхсхне, компс» зициялнц т^ршшсша жзне кзркемд}к ерекавлхктерхие коцхл бэлгадЬ

HanhYP Mjcin эзЬпц агартушылш^демократтащ идеясын тех еле^-жнрмен гана ернектеп цана цойган жоц. Сонымен rça» тар, ол цублщистика жанрында да енбек ет{п, субалх чукнды» aap yсннгвя. Онкщ "Дала уалаяты" газет i мет "Aïhçan" журна» лшшц беттерхцда яарияланган мацалаларында лублицистикалыц сарна басым. вйткен!, ол законный толгацты да ту<5егейлх мэ» ceaeaepiH чоггаЗ^дн. Тугая, халцьмкщ тагдары мен тарихына, бодатагвка байзшяысзи.ойларын еш букпестен, жасырмасткн ту» ра айтадц. Ол цогам мен халыц алдкндагы ыищеттер туралы, палых кеч мадртгает, orçy мен онер-бхлхм, тёрбие мен анеге яайын^а. ой ep6j?ln, а^ыл»ке^ес бередд.

0з ттсидагы, аркза^тщ тернектi афтдари секхлдх líanhyp ЯР ад|,дд1п| gcprày, ар тазаяыгын сацтау сияцты этикаяыц-здаигершл!® шсздалгрхн де шыгармашц Herisri арцауы еттх.

-п-

BipaK басн;а эрттестершен 6ip earemeairi - бул идадны д1н® мен байланыстыра уагыздауында. 'Оньщ ^^Ьшында кудайды' тану адамшлыкка» эдмдхкке бастау icine; кемегш тигхзед!. Цудай* ра ceHeThyiiriH жасырмайды: "Мен цудайды бар деп бШын, 6ip деп цана б1леи1Н, icyarri дел б1ле«н. Осы ушеухне наныии ceniuiM куштх. Кудай цандай езх, не нарсе' оны б i луге, оны

т

танура акыл»ойым, se6ÍH>niKipiM *етгшЙД1ИА - дейдь

Рас, ЫашЬур Жусхптхц дуниетаныданда дхни наным»сен1м айрыкша орын алада• Сондактан 6ipKa;rap галымдар Ы.Ж.Капеев» tí XIX расырдыц аягы мен ХХ-.гасырдыц басындагы Казацстанда» гы к°гамдьщ ой»сананыц, дЫи^мистикалык агымныц екШ дел . таныл келдх. Ал, аталшш акынныц шыгармаларын идеялык«эете» тикалык мазмун»ыагынасына царай царастырып, терецхрек уцхл« ' сек, мундай бхржакты тукырыи акын творчествосыныц курделi ерекшел1ктерЫ ад1Л тарааылауга муыкхндхк 6epMel»TÍHÍ б1рден айкын ацгарылады. Рас, бундай тужырьшньщ белец алал келу1» не бвртхнге дейхн устеидхк курып келген сыцаржак ядзология» ньщ шеш i ыкпал eTin келгенх талассыз.

Будан api карай диссертант ойын осы багытта сабацтай Tycin, оны нацты далелдериен тужырымдауга куш.салады. Scipe» . се, УзшЬурдщ дхкге катысты казкарастарыныц шынайылыгына, агартусылык^двмократтык сипатина баса назар аударылды.

Тараудуц соцунда акын елецдерхндохч взгешел1ктер саз оаДледх. Айталык, ЫашЬур шыгармаларында насихатшылдык мотив! басыи. Кобшесе р&ционалистхк лоззияныц сарыны бар, Ол вдеу меттхк маселелердх керкем образдар аркылы бейнелеуден repí

саяси сатира, тхкелей толгау реинде айтыа отырады. Бхрац бул сипаттагы б1рталай шыгармалары 6hík керкемд1к талаптар» га жауап бере алмайды. Ызселен, манифест туралы влевдерх э^еуметтгк тацырыбы жагынан мачызды болганымен, керкемд1Г1 оолрын. Дегенмен, ацынныц тыгарган елеедер1нде суду, шешена д!кпен айтылран терец магыналы жыр»толгаулар да аз емес. /"Апырмай, кессем бе екен мен тШмд1п, "Ту.: ^андай", "Жар» вдаран ай" т.б./.

Memhyp поэзиясына тан тары 6ip ерэкшелхк - пШрдхц етк!рл1г1, ойдыц тагщырлыгы, бейнелеу тасхлдерх мен чур ал» дарыныц орнымен эсерлi Ьам адем1 пайдаланылуы, аз сезге ул« кен марына сыйрызып, парасатты тужырымдар туйгндеуге баса куш садуы. Оньщ айгагы - мысалга келтхр1лген шыгармалары.

Ал, ЫешЬур Aycin влевдершЬч тур ерекшел!ктер1не келе» tíh болсац, ka6íhe 6ip рана формада - II буынды елец елтемх, ягни чара олен уйцасы турхнде келедг. Осы елшемдерден баска 7 буынды жыр улг1схн цолданады. Демек, МашЬур шыгармалары» ньщ халыц ' поэзиясымен байланысыньщ теревдхгг маэмунын» да гана емес, сырт пшшхнде де ёкенш байцау цкын емес.

Ш - ГАРАУ. МД-Кепеев .-^олыуорту« •

Цазац адебиетЬйц тарихында Н.Ж.Квпеёв улттьц ауЫз еде» биет{ куралары мен тарихи маглуматтарды, эдетврурылтары ■ мызра байланысты деректерд! api жинаушы, api зерттеуап фольклорист, этнограф рет1нде де ерекше орын алады. Оныц цолймен маржандай Tisiflin, цараз бет1но тус1р!лген эцГ1мелер, epTeri» лер, айтыстар, жыр»дастандар кел»кэс!р.

ByríHri юраде Цазацстан Реслубдикаш ¥дтщ, £шыж г.

Дкадешяш (¿рталыц гыдыыи к£тапханасыньд{ а;аджва6$жр лрфЫ0»

да ол кинагая içjp^ap мура бар. Гулага рягаыгош ^ыгаы как

uypa шхвде ^зав^ сцигалы. хдкаялар мен тарой материяддзр,

турмыос&иг жырдары, ыацадэмателдер, жхмбшргар ива epreri».

лер, а^рзэацг1иелер мен айтыстар, эоикзлын; жыряар ша ше *

шендхк селдер, тарихи жырлар мен шежхрелер т.б,. бар ."Будар»

га коса шфмныч араб, парсы, шагатай тйдердкдегг каш ipso»-

лерш есахше алсак» о дан ^лган мура 3Ü тоцдай йадада-

.. . vjjaf*w»íP. . - - »

faauiíiyp шгармалары онвд егР/®иеш apt шагарчгЕ лолихраФФрао

зршмен жадаан. Олардан Ke¡í6ípeyaepi ируыршк щалаинен хрк>

дише. жданаюа» цалгандары кейш цолдашлгак араб ад$ааasí»

мен жазылгаа""''. 1

Халыщ ауыз адебиэтшщ турлг нусцддарын жасгайыкак

жаттап а сяек ИЬшшурдщ фолькларга да ген tcçutaat ерашв бел»

ган. lirai "йашЬур атты измдену i де оньщ; "Цазы Кзрютт!"

ceria жашндрг, муддрмай жатка айтуына байлдыысш» (ki.<¿íi гад

сырда казак: ауыз адебтетшхц нускаларын. жина^ге. кэш ецбек

cipipreu äJídJUixaHOBЬ.Алтьшсарин> 'ГЛстиник, Б-Раддоа,.

' " В.Диваевтармок Ы.&.Кепеевтщ аты катар атоцуышч себебг де осында.^ . "

МашЬурд!^ Gactça фодыслоршлардан ереяшздшч - ауыз аде» биетшщ улгглер1н бхргу аркылы.емес, ел арадшг, híhejiímÍ aar кинауындд л

йолышзршы заыандастарымен катар аагыен йурынты. юзапе» ген акыа>»жыраулирдыц елец-толгаударыи, айтыстарын да жнада

1. Еадееа bi-iiuu¡íi-¿p Mycin мурндаш ун.цмн-дп- Жчдов* ждашшг.

1974» .lid. 127,»e. Je. caueix аацшишнедиясьи Алмашг» IW-by

алган. Солардьщ хш1нде Бухар жырау мурасш жинау ы, цагаз бет1не Tycipyi - тевдес1 жоц ецбек. fyaaip Бухар шыгармала» рыныц тупнус^асы ретгнде осы Mamhyp lycin цолжазбалары алынып жур.* Будан басца, ол Кетеш, Савду. Орынбай.Шеже т.б. ацындардац жыр«толгауларын, Балта мей Шеже, Жанак пен Тубек, ланац пен Сак;ау, Кудер! мен ¥лбике, Ацбала мен Боз» дан айтыстарын цагаз бетше тусгрген. Сондай»ац, кейбхр туындылардыц цандай жагдайда туганына арнайы тусЬпктеме, кызыцты мэл1меттер 6epin отырган. .

Ы.Ж.Кепеевтщ эерделх эерттеушхлхгг фольклор туындо» ларын ез1нше топтауынан бай^алады. Мысалы, жар-жар, бетатар, жонтау, бата свздер 6ip белек, мацал»мэтел, шешенд!к сездер 6ip белек топталса, ертегх мен айтыстар, тарихи жырлар мен шеж1релер, ацыз»оцг1мелер мен эпикальщ жырлар б!рынгаи жинал» гай.

Фольклоршы эдебйет улгглерЫ жинауда шарын жанрларга Ke6ipeK денцоЛган. Маселен, кацал»мателдерд! тацырыбына на« рай темендегйпе топтап, бэлген: '

I. 9нер=»б1Л1м ту рал ы. 2.Ынтымац"б1рл1К жайында. З.Адам» гершШк, сыйластыц жэнЫде. 4.Туган жер, ел туралы. 5".Ец » бек жайында. б.Денсаулык женшде. 7.9д1лддк, туралыц жайын» ' да. 8.Зу;!ымдык»жауыздыц туралы. 9.Семья, ^огам жайында. 10. Барлыц, жоцтыц хацында. II.Мал жайында, т.с.с.

Ма^ал-мателдерде елдхц салт»сана, зстетикалыц идеалы мен парасаты KepiHic табады десек, Mamhyp Жусш соны жете

Магауин У. Бес расыр жыг-.-айды. З^том. Алматы,19о4,247»б.

тусхнген. Сондацтан ол макал»мателдерд1 мол жинап цана кой«

май, олардын келшШгхне ез1нше TyciHÎK depin, ой к°рытып

отырган. 'I

Жинаушы туршосалт кырларын '"Яар»иар", "Беташар",

"Сычсу", *!Жоктау", "Бата", "i\apa олец" деп бхрнешв салага

кхктеген. Mornhyp acipece, елхмге байланысты туган иоктау

елевдврхне кол кещл белген. Ыазмуны да кэлемх де эрцалай

болып келген жоцтаулардьщ фольклоршы kímhíh кхмге шыгарган

жоцтауи екенш ecKepTin отырган. /"Бопиныц цариндасйниц

куйеу i елгенде жо^таганы" *, "TaiiHi жон;тау" , "Myкыш мар»

Кумды äokw" ®энв т.б./.

Memhyp dye in фольклор нусцаларын жннаганда, жумбактар»

га, бата мен аешендхк сездерге де баса назар аударган.

и.й.Кепеевтен калган енддгх 6ip мура - тарихи ацыз»эц»

гхмелер. Олардыц капшхлхг1 Абылай хан мен оныц жорыктас ба=

тырларына цатысти. Бул туындалардыц халцымыздуц тарихын та»

нып»б1лу1мхз ушш де, едебиет ушхн де мацызы оте сор еке»

híh дэлелдеудЖ к^етх шамалы.

Ендх 6ip тол ацыз»ацгшелер - ¡Асан кайгыныц каэак да»

. ласын келмаяиен шарлай курin айткан шешещпк сын=толгаула»

ры. Шу, Сайрам, Сыр, 1\аратау, Ес1л, Нура, EpTÏc, Баннауыл

тагы баска кептаген елкелердщ т.б. табигат езгешел1ктер1»

не байланыстыра айткан соэдер1 табигцлыгымен, тапкырлыгы »

ыен тэнт* етед1. .

. >

Фольклоршыныц мол мурасынан халкымыздыц тарихына бай» ланысты шеж1релерд! де кеодест1рем13. "й,азак Ty6i", "l;oi;aH хандарыныц тарихи", "Абылгазы хан сойлегсь шежхреден жазыл»

-2ГГ

ган сэз", "Бул цазац цай уацытта уш жуз атанган", "Дыпшац тарихы", "Найман тарихы", "Керей тарихы", "Орта жуз тарихы", "Шаныщылы Бердщожа тарихы" "Цанжыгалы тарихы", "Цараке» сек тарихы" деген сыфиду руятайпалардац шыгу тарихын сез еткен туындылары тарихи деректхл1Г1мен, т1лддк»стильдд тазалыгымен цунду.

Халыц шеж1ресх еулет, рулар шежхрелершен к;ураяада десек, еткен куннен сыр шерткен бул шыгармалар тел тарихы« мызды талдау ушхн бага жетпес мура екенг талассыз. Осынщ бЗрх М.Ж.Капеевт1ч талгамы бн1к тарихшы, бхлхмдар этнограф екешн корсетедЬ

Жазушы, сондайяац, ауыз едебиетЫщ квлемдд жанры - баг-тырл ар жырын "Ер Сайын", "Ер Кешё" , "Квруглы" , "Шора ба» тыр" жене т.б. жырларды хатк;а тусдрген.

Жалпы, М.4.Квпееа яинаган эдеби муралардыц толымды бхр сипаты - белгШ бхр кезецге, дэу1рге немесе тарихи ицига» лар мен басца да алуан жайларга цатысты эртурл! мысалдардыц табиги на^ты цалпы, эзхндхк мэнерх мен бояулары бузылмай, бугхнге булжымай дерлхк жетуЬ

Дорыта айтцанда, М.Ж.Кепеев хал^ышздац ауыз эдйбиетх нусцаларын мумк1нд1Г1нше шашпай-текпей толыц аинауга тырыо цан. Ол турмыосалт жырларанан бастап, квлемдх эпикальн; туындыларга дейш цагазга ?1зген.

МвшЬур Жусха арып»аршп жинаган(кэз майын тауысып жаз» ган цыруар мол мурасын бугхнде халиц игШг1не айналды. Оныц ^атч'.з бет1нз тусхрген ауыз эдебиетхнхн улгхлерх - ме» селен, Бухар, Кетеш, * Са^ау, Орынбай, Шеже и^ындардын, жкр»

толгауларыньщ нускалары кептеген окульщтарда, хрестоматия» 'ларда унемх жарияланып келед1.

Оныц фольклорлык ыураларды танып»б1лумен б1рге куныга жинауында да шын асылды тани бхлетш жане сол асылды ке » лер урпактыц рухани кадесхне жаратуды кэксеген хлгерхшхл арман»ацсары айкш ацгарыладу. Б1р сезбен айтцанда, М.Ж.Ке» пеев - цазац фольклористикасында езше лайыкты орны бар ¡рх фольклоршы.

I

Диссертацияныц цорутындысшда,М.Ж.Кепеевтщ казак адебиетх тррихындагы алатын орнына токталдак. Оныц кэзх т:х» р1с1нде репрессинга ушыраганымен, кейш адеби ыурасына кеп» теген тоскауыл к°йылганын, сейтхп, "актацдактар" катарында болганш баса айтуымыз керек. Кейхнге дейш ол жайлы галыы» сыншылар арасында екхудай пхкхр туыгх келген! де сол тарец. байьштамаганымызга байлашсты. Сондиктан да МашЬур лусптц адеби шыгармалшлыгы мен ауыэ одабиет1 улгхлерЫ »нниудагы ересен зор ецбегхнщ обьективп багасы берисе, адебиетх •• мхздщ тарихы нацты, тыц далелдермен толыга туспек.

Диссертация такырыбы бойынша мынадай ецбектер жарык кард!:

I. М.Ж.Копеев.- ек1 гасыр аралыгы // 1ухзакстан Респу» бликасы Ш хабарлары. Тхл, адебиет сериясы, 1992, №4. 26»33ябеттер.

¡¿. ■1<1.л1.Ко!мев шыгарнашцлыгы жоне оныц зерттелу жайы // Казак Т1Л1 мен. адебиетх,1993, Л. 3^»ЬУ"беттер. 3. Халык шсж1ресшщ каикоршысы//Вм1р. идеби«этиографиклык журнал, лацаарка, 19уЗ, гМ. 24»21*баттцр. .

-29-РЕЗЮМЕ

Творчество одного из видных представителей казахской литературы конца XIX и начала XX веков, поэта-гуманиста, собирателя фольклора Машхура Нусупа Копеева впервые становится об"ектом специального диссертационного исследования Сутжанова Сейфитдена Назымбекулы "Литературное наследие Машхура Жусупа Копеева" на соискание ученой степени кандидата филологических наук, что открывает еще одну завесу истории "белых пятен" национальной литературы.

В работе всестороннему изучению и глубокому анализу подвергается литературно=собирательская деятельность поэта, выявляется специфика его поэтических творений, раскрываются худояественныэ особенности и идейно=тематическое своеобразие его произведений.

Диссертация состоит из введения, трех глав и заключения. В первой главе затрагиваются общественно=политическая обстановка казахского общества .конца XIX и начала XX веков и их непосредственное влияние на творчество М.=1.Копеева. Здесь основным объектом исследования являются его книги и статьи, опубликованные на страницах .периодической печати того времени.

Во второй главе "Художественные особенности произведений Машхур Шусупа" раскрываются тематическое многообразие, жанровое своеобразие и художественные"особенности его поэтических творений, посредством этого определяется вклад поэта в развитие казахской литературы.

Огромен вклад М.=й.Копеева в собирании образцов казахского устного народного творчества. Благодаря его упорному труду собраны многочисленные варианты казахского эпоса, народных сказок, легевд, шеяире, айтысов, пословиц и поговорок. Обо. всем этом, о собирательской и фольклористической деятельности поэта ведется речь в третьей главе работе, где диссертантом систематизированы и подробно исследованы рукописи М.=Ш.Копеева. .

В диссертации предложеш сугубо авторские гипотезы и вполне обоснованные суждения о поэзии и мастерстве Машхур Кусупа, определены его место и роль в йстори казахской литературы.

RESUME

Dessertation for the degree of Candidate of Philology, Sutzhanov Seifutden Nazymbekuly,entitled "Literary Heritage of Mashkhur Zhousip Kopeyev" is dedicated to multispectral study .and profound analysis of life and creative activity of the doer of the epoch. , : ;

The literary activity of the poet as well as his endeavours as a folklorist were subjected to a deep and detailed analysis. The peculiarity of hie poetry and the specific features in his artistic approach, i.a., thematic motivation of his works have been clearly revealed in the present thesis. '.-••.

The paper consists of: the introduction, three chapters and the final part. The first chapter deals with the social and political situation in a kazakh community of the late XIX and early XX cc. in the view of its impact on the literary activity of M.ZH.Kopeyev. The secopd chapter entitled "Specific Art' Features of the Littrary Production of Mashkhur Zhousip" depicts the thematic variation of his poetry. It also figures out ■ the individuality of the genre and specific art features of his poetry, which in their way, identify the size of his contribution into the development of Kazakh literature. '

Enormous is the input of M.ZH.Kopeyev in collecting the elements of oral folklore. All this, including the folkloriBtip activity of the poet is dwelt upon in the third chapter, where the diseertator made a systematic comBS-lsfciQn"and a.'diit.&tle.d. analysis of M.^I.Kopeyev's manuscripts.

The dissertation suggests the author's subjective hypotheses and reasonable viewpoints on the poetry and the mastership of Mashkhur Zhousip. The place and the role of the poet in the history of the Kazakh literature are well determined in the present paper.

JtrK. A ' >'L/~ /O0