автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Литературное течение "зар заман"

Полный текст автореферата диссертации по теме "Литературное течение "зар заман""

^ #

0 АБАЙ АТЫНДАРЫ АЛМЛТЫ МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

*ч

Колжазба югкында

Кднипаш Кайсакызы Мэд1баеш

ЗАР ЗАМАН АРЫ МЫ ЖЭНЕ ШОРТАНБАЙ МУРАСЫ

10. 01. 03. - казак, эдебиетшщ тарихы

Филология гылимдарьпшн кандидаты талыми дэрежесш алу УШ1Н дайындалган диссертацияныч

АВТОРЕФЕРА"-4

А л маты -1995

Жумые ол-£арабл атыкдагы Цаьак ыеылекемк улттаг, ункверситетчн:« кавак едебиепнхч тарихы мен сыны кафеДОасынд орыкдалда.

Гыльши жетекси: . Филология гылыгдарышц докторы,

профессор Т.КЭКЛиЬЬ

?еага оштонентте?: Филология гыльшдарыкын докторы,

профессор Ч.Ыырзахыетов

филология гылдадарынын кандидата,

* I

доцант 1Лебегенов Еетеклп уйии: ¡.;аЕа^ мег/лекегт!« кигдар пида^огика институты

Диссертация 1995 жылы Абай атывдаш кгм&ты уеулекеттгк унивфеияе®: к'анындагы филология гыльадарынын кандидаты д^ргаосхн беру ЖУН2КД6Г1 К 14.05.05 маландандарылган Кецеспшч мая!1Л1с1нд® коргалады. /480100. Алыаты цаласы, Ленин дадгылы, 1&/

^ссертациетен Абай атыкдаги Лямаяы иешекем1к укиверси-тет!нщ гьшыки кхтапканасында тешеура болада.

Автореферат 1995 жылы пШ" кфшиды.

А1а»»андандарылган кёцестщ гыльши хат!шск, филология гальа-дарынын кандадаты "ЯГ С.кАЩШ^Ш

гаыстын, ЖАЛШ СИПАТТШШ

Шортанбай - казак эдебиет! тарихын-.да айрьщша аталатын, эдеби мурасы эр уакыттьщ иэД1л" багасын алу уигн сан хайта сараланган 1рз адындарьиыеда д бхр I. Лйтканы бутчнге алмагайып гакандаэдан ет!п кеткен акынньщ астарлы сыры кеп.

¥зац жылдардан сон акын 1.?урасына авдкат жвнн'ен у,аДта оралдак. Шортэябайдац эдеби иурасы - тутастай XIX гаеыэдагьг кагак адебиетг тарихыньщ олжасы. XIX гасыр эдебиет тарихында ек! кевецге: I жартысындагы, II жартысындагы эдебиет болып белшт келе жаткр. Ал эдебиет тарихындагы тутас дэу1рлерд1 камтитын агьш, сарындардан, турл1 багыттардац хроюлогиялык, шерттьишцтардан тещберхне скймай жататьгаы жанхнен келгенде, ертел:=кеш айтылган гылыми ой=п!к1рлерд1 ер I карай бек1те ту-су, дамыта беру, луйелеу, тужьрымдау мселелер! эр уацытта назар да болуга тихс.

XIX гасырдщ аяц кез1нде казак халда эдебиетхн карасты-рушылар П1к1ргнде ^аьак эдебиетхндег1 взхндхк ерекшел1ктер! танылган адеби агым ретхеде аталып, XX гасырдац жиырмасышы яылдарында масмун, тур эггешелхгхне караЯ, бар сил атш.-ен ек-шелт, тужырымдалган, эдебиет тарихындагы зар закан агыш де-ген атау сол бетте орнкгда, эдеби сглатын ацуда не-

г!з болып кана алган кок. Турл! саяси наукавдардьщ т^сында ол атау г а - агжга килы мен беридх.

Еиыртсынш гасырдан алгвэды шреНнде М.оуег-ов *уелг1 П1К1рлерд1 1лгер1 дакыга отырып, цаЕак эдеОетх тарихындагы айрыкпа, алабетен адеби агдада гьша-и кег1ЕДе тужарьгудадг. Г,ас-1рг: кайсыб1р жагдайда айтып яургеншхгдеЯ, жУЕ^егек ш-

дарда еыее, над ты sy3 жылдац дауходх и^игтада дел, aap заыак асьшын, cap заман адебнетхн арнайы царастырда.

Шортанбайдач адеби мурасы, штарыашлвд негхадер: жайлы тияна1с=тужыр ыы жасаута со л sap заыан едебиет1н:н орбнгаскна шыцпай бару киын.

1\агак едебиегхнхч тарихындагы айрыща бхр кеаен тугыз-. ' ган езгеше, ез ернегхмен, es маемуныыеи жасаган адебиет аайлы С03 asi де н§гчздеудх, хтйалел, эерделеуд!, даштуда кажет етш отыр.

Иортанбайдыц еаман cyperi ггскен улкек адеби мурасы жай-#

лы айгуда sap еаман агшышн таралуы мен ташлуынын уезд *о-лына KÍflipic жасамай огермей алмасымыз даусыз. Акьшньщ вы-гарыадшлык в л ем in тарихи мэн. керкевдхк чундылык жактан бага-лауда сол улкен адеби кубылыс - sap заман адебиетмщ bsíhaík орта!; сипат ерекшел1ктер1не топталып отыру, акын мурасын сол аяда ашу - голым цааетггхя iri.

Зар замакда вдебкетхьпздщ тврихындагы вз!нд1к кер-кекдгк сиааттары, гыльши=теориялыц пегхедерi жвтиен жуйедеп, сол агьш адебиетш жасаган ербхр апын=жыраудец эдеби' ыурасьш сол пег i еде тужыршдауда api дарай даиьгау, жалгастыру кажег. Ызселен, Шортанбай шгаркалары кавдай=цандай сипаттарына бай-лашеты осы ашмга яащыгылда, жатцызылуга та i с?

BÍ3 asipre квбше sap саман адебиетппц такырып твкгрв-г1нде *YpMÍ3. Керкевдхк силат: дастур!, ланалыгы, влеч yarici, квркемдеу парады т,б. сияцгы таза талгам тургысынан кед сек те зар sav&H агышна ортац аЯгацтвр as внес. Сол жагдайларда . карастару, nicyi жеткен толгакта кэселелерге барлау жасау ба- * ригшядвгц e^eKTÍ-пшата жацадщтарм ммнадай:

Bip тииден, казак эдебиеятц тарихындагы айтулы эар за-г,»ан агымы угымитермишн гылыш хслдакымга eroisy мэселес! тео-риялык кисын=нег1здерге огйенв отырып гртырыыдалда.

Екшслден, шортанбайдач шыгармашлык мурасыньщ танылу, сакталу басылым жайы, акын экпрб&яшна катысты деректер тутае-таЯ камталып карастырылды, рылыми талап пецбер^нде а*йелендг.

Ушшиден, ЫортанбаЯ еленгндегч еэпдок сэз орнегх, оньщ зауан кейгпн, ада».' кейгпн жасаудагы кэркемд^к колдакыстары, аеберл1к кырлары алгаш per ернайы талдаида.

Тер^гайден, е;;ын м^расынын гылыми тэкстологиясы аайлы нактьшы оалыстыру негзгхвде цайсыб!р туйхя, боля eu/до?-алга тар тыл,vp.

Беспшден, акын елец1 занр, тур яагынан; ayusisa эдеби-еттен жазба едебиетке ауысу кеззндаг! болатан ерекаелхктер аагынан карастерылт, Шортанбай шгар1»ал'вры нег1эхкен яыр=тол-гау улг1с1ндег1 елеч дел ташлда.

Алтыняыдан, Ыортакбейдач адалдак кур асы sap саман агыш-шн болмысын ашатын, айга^тайтын, нег1ЭдеПт1н эдебиет улг1С1 есеб1нде барша злеукет"пк мднгмен, керкеидтк ерещелЬчмен sa»® иацты адастырылу яайы цозгеишп, соныч шгнде Мортанбай шгар-маларыкдагы дхн яайы кец аяда царастарилып, яана л ар и алга тартылды.

SggCTgyajij,jjgrl3PÍ._^^ga?yagtj_yeHryiffpeweg i. Зар гаг/ан агымы дегенде, яалпы казактын атаи замактан Öepri euip тар их- • ындагы гарда еиес, орыс отаршлдагы sacaran саяси ахух'^а байланысга тутан ¡.*ун !'ен гарда нысаиада устау. Ош отазшлдак, ' саяраттын зарддптарьг t-'ен уацсаттары саяси яуйе ретгкде, тар иг- ' тыч бедгЬп 6ip 6eTÍ резчнде корi иг ей тустыч сипат е?-чзая*г1-

мен байланысты алып карау.

■ Цазак эдебиетхн1Ц гарихывдагы тур л г багыт, агым, сарын-

дардан теориялыц нехчэдерш карастьгра отырып, sap гаман здеби

!

агыкышц ерешел:к, ©ггешедгётерхн оршнтыру ыацсатында ой= nÍKip айту.

Шор гад бай дан ацындак мурасын жана танш, таэа керкемд^к ' тал га» т^ргысшшй г ер дед eyre у итьшу. Зар гаман эдебиетх сипат-тарышн Шортаноай шыгаркаларындага масмундак=мэнд1к, керкем-Д1К KepiHÍcÍH жУЙелеу, тртырьшдау. Шортанбай шыгармаларындагы текстологиялык ттйук1лдерд1 наварга у сыну. Шортанбай тануиа-сеяелвргнхц быдайги беиоыснна барлау хасау. ,

Лумыста "Баласёры", "Бес гасыр жырлайда", "XIX. гасыр едебиет1", "Шортанбай", "Зар зашн", "Ш-зшан-зЯ, заыан=ай", "Айтыс" жшкистарывда, "Жулдаа" яурналыида. басылым керген елец=толгаулары пайдаланылда Ецбектх дейьшдау барысында Кдса^стан республикасы Улттык, Гы-лым акадеыиясы С^талыц кхталханасы мен Кдсакстан Республика-сынын сирек колкагбал ар бвлхмхнде сактаулы'деректер, цолжаз-балар карастырьшда. Нагар да болда. Жезкдзган аблысы Шеф ауда-нында Шортанбай мурасьш жиыстарып, наслхагтап, жариялап жур-ген жаэушы Кэыел &УН1стег1Н1Ц акын ешрбаякыка катысты дерек-тер!, ел арасынан *иып«=терген елец«толгаулары Шортанбай ы^Ра-' ' сышц бейыэдхм ¡дарлары есеб!нде пайдаланылда.

Ацынкьщ ар килы басылымда ттрлх калыпта журген толгаула-ры гекстологиялык жактан салыстырыльи, иагмундак. керкемдхк принциптер нег135кде талдаида. Зерттеу барысында Шортанбай анернамасы жайлы ер кегдерде nÏKÏp айтцан В.В.Радяов, Ы.Алтын-садон, б.Бекей ханов, Д.Сулгангагин, Ы.Вуеэов,, А.Бейтурсынов,

С.Сейфуллин, С.%цанов, К.ЗЕумалиев, Е.Ысмайылов, Б.Некгебаез, 9 .Ррчиратбаев, Х.Суйшаэлиев, ДтгЯеенбаев Ы., Т.Нуртаван, СЛалжанов, С.фцэабаев Р.БерД1баев, Т.Кэкхаев, M.iib-pРахметов, Ы.Магауин, в.Кппсбаев, С.Негимов, Б.сбдхгагиев.Х.Хебегенов, т.б., адебиетшх.галнадардач ецбектерше sYriwiiit.

IX!iSSSii!L.2i&B!iSi[SS_S25i£_l!2!i2S2i2iI252S5_i32£l£SSEti Р ет i н-де А.Байтурсынов, Х.^зсмухяыедулы, М.Эуесов, С.Сейфуллин, С.куканов, К .Жугалиев, Б.Кегаебаев, Х.Суйi клалиев, С.К?;рабаез, 1.Кэк1шев, х^Берд^баев, З.Ахметов, З.Кабдолов, Н.Габдуллин, Ь.Келмбетов, Ш.Сэтбаеэа, М.дагауин, «.¿тлебаев, Ц.Сыдацов, С.Негиков, Б.Эбмкасымов, Б.йбд1газиеа ецбектерх эле?.'Д1к еде-бмет тарихн, теорияеы, орыс здебиет! тарихы, георнясы ¡лм/ан-дарыныц тужыры».<дарын ветекке алдак; кагак адебиеттаяу гьшыкы-нын бурынгы=соцгы едебиет тарихын дэухрл^ге, казан енер:к1Н теориялык тунырыедогасин жаеауга, жекелеген акын=згы?аулар расын гутастай карастыруга арналган nerisri-Kericri герттеу-лердщ лгег1стгг1не сУйендгк; hjicuяда, тупкппкт! тубегейл! ар наларда багыт туттьп;.

%л серттеу жалпы эде-биет чарихындагы агым, багыт, сарын кайла тутард*дарди;~'. гар гш.'ан здсбяет! ерекаелгктерш тезендете, лшлгасткра серт-теуге, толыктаруга кол ашада. Оортанбай шгаркодарыкт* текс-тологкясын яасауга, ац^шшц к&йсыбзр бойкэл:м дагаркаларин ээ Mf-расына крсуга, толыктыруга кол ааада. Бурын аркайы ас-тыры.и.>аган Ьортанб^Л елекпиц квркеуд1к кестесг курылыга же-н1нен б&яндал, аЧгацаЯди. Екбектш raTX*eciK логары оку дарында ау?гз^1лет!н арнаулы курстар Ь'вн лекцияларда лайддла-нуга. болада. XIX гасыр, sap cava« эдебя агш'Ы ерекцел1кте?1'н

б -

ашудагы басты айгацтар есебхнде пайдалануга болада.

а>Щ1., ^ссертацияльщ жумыстын Herisri niEipsspi иен тугыркзда- Шортанбайдац 1993 жылы ж арык кврген жинагында, гылшш=эдеби журналдарда жене мерзгм-Д1 баспасо где яариялаида, Шортанбайдьщ туг акына 17Ь жыл толу-ына орай Жеэцаэган облысы Ыет аудашнда еткен Республикальщ гылыми=теориялыц конференцияда, Эл=йараби атындагы Цазак ыеы— лекетт1к университетхнде еткен 6л=Фарабиге арналган гылыми= теориялщ;, *уааМУ-д1ц 60 жылдогына орай еткек гылыш=теория-лыд конференщялерда кан=®ацчы талкыланда. ¿¡иссертация Эл*Фа-раби атындагы ¡fcsai; иеылекегпк -улттык университетгнхц казаг. эдебиетчнщ тарихы мен сын* кафедоасыныц, Абай атындагы Апма-ты кемлекетт1к укиверситетхнхц казак эдебмет! кафедр йсынь-:!, ыаЕипстерхндб талкылакшт, коргауге усышлдо.

Диссертация куРылымь; К1р1спеден, eKi тарвудак,' корытан-дадан яэне осы тавдэшща качисы бар эдебиеттер тхэхмхнен турада.

Еушстын nerisri у а ему км. Kipiследе диссертация тацырыг»-тарынш; езектихгг, зерттеудщ гьшыми ггацалыктары, максаты мен ытндеттер1, зерттеу коздерi, теорияльи;, практикалык мак: мен кажетт1лхгг айкзшдалада.

Бтр iHaii тарay. Заа заыан агыыы.

1927 жылы. М.буеаов эдебиет гарихы мэселесхндегх аса ыан-Д1 яайлар есебхнде иынадай кгрдел: сур адтарга аз тртырымьш ' усында. Зар заыан деген багыг неден басталып, немен 6itti? . Анцндвры KIM? %?ынгы елеадерден баскашц жацалыгы бар ма?

Кейгнгг sauawa кандай саркут цалдарда? Эдебиетте „ул дзу ip . цашд ай орын ал ада?

M.SyesoB ж Ys жылдач дэу ip атагнн sap еаман адебиетхне байланысты б!рнеше туяырым ж ас ада.

1. Зар заман адебиетхн тугызушыныч 6ipi - яырау. Ошц ¡tasarç едебметхндегх орш, eHepi, влец1 нес г ген ерекше.

2. Яагба адебиетке ауысуы. Оянц жаты адебиеотея эзгасзлпгг.

3. îapnx яыр - зар заман едебиет! тусында туган тур. Оньщ ыэнх, магмуны.

4. Зар заман кнгнен басталып, кшнен аяхталада.

5. Зар заман эдебиетшщ негхзгх сарындарьша айга^тар.

6. Зар заман едебиетхнщ яанр, тур, елец ynrici.

?. Эул эдебиеттщ туу, даму, esrepy себеп тер i KepiHeTÍH 3 яезевдх белу.

8. Зар эаыаншн цай акынында. пай сг$>ын'басыы болгашн саралау. s'

9. Осы эдебиетт! еерттеудегi былейгы мхндеттердх тухы-рымдау.

Осы тртырыыдааалардан шхнде эл1 де iflrepi дамытуда, ашу-ды kytíxi ж&тллш аз емес. Сонын нгырау внернамасы, ауыэяа эде-биет пен жаэба эдебиет арасындагы етпелх кёзеч ерекаелхктерх, гар саман едебиетпшн канр, тур, елец улгici, пай aíjíH у.ай са-рынкен сей лед! дегендей жайлары acipece кокейкест^Сол адебиет-тхн гыли^;"=кериемд1к неНздеош ныгайта тусуге каает иартта?.

Жырау - ээ гш/ашшц бас идеолога-. Ол кур ацыл, ¡çyp-гак вленах ewec, салсч салмап иесх, кайраткер. Ытхмй би.

йыраулыц каза^тап es енер толкрагыкдагы вггете 6ip кубыль; с. Ьортанбайдач гаь'ан kyíííh хешхрген толгаулары со л улкен енердтл 6ip дары.

Эрине, здебиеттег1 -cap заман агыш маселесхке tiyxTap SyeaooTiH гасыр басындагы гпк^рлер! аркау болып кала беред!. bipar, б«Т1НГ1 адебиеттану голыш же таен меже, таным двнрейх-нен аргы=берг1Н1 саралал, елеп=екшеу гана бул агырдл казак адебиейнзп тарихындагы бip арна есебхнде тулкхлхктх оршк-тыруга, гылыми негхздеуге ыумк1НД1к бериек. Себеб! sap 'гаюан угымы б1рде а^каттын балаыасы болда, б1рде ясат пигьшдан атауы болда,°6ip кездерде адеби, гнльюи айнальшда ыулде "уг.:ы-тылда*.

Цавах адебиpri тарихы кэсалелерх гурлх саяси наухакдар тусында кэптеген бурмалауда, бурвлач колдарда бастан кеатх. Эдебиет тарихында кшдер калып, кмдер аталмауы керек деген мэселе тецгрегхнде узак, нылдар бойы айгыс=тартыс гзхлмедг. ЭДай fisyip, к,ай кееец калай аталуында салск жактан к;алай бага-лануы керкекдхк кундалыхтардан елдецайда басык rYcin иатты. Сол кхй XIX гасыр эдебиетхне, оныч iumi ерекиелхк, езгешелх-riH cap алеута, адеби агык, багыгтардв айцындап, гылыми тургы-да ориыквдэуга кеп кедерг! касада.

Здебиет тарихын дэухрлеу к'зселесшде адебиет тарихында "sap саман" аталган дзу1рге байланыеты айтылган ой=п1кip, солардан туындеган гшшм, таныь'дык мэселелер ав емес. Ы.оуе-сов cap залан, отарашдац дэухр эдебиетiiyieri уакыт wepsiMiK 1итей ХОД гасырдыч соны ven XIX гасыр адебиет1не жаткызда.

Казак эдебиет1н1Ч таризшн дзу:jxajy>сзсел2<лнце еч ауелх цай деухрден бастайшг, адебиет тарихына кх»гдер eeyi керек.де-геч жайлар турда. НандаЯ^кандай тутас кезевдер болгаш сара-ланда, ср дэухрдщ едебиетх - ол 6ipтутас, адзак халцышн адебие-ri. Ол адебиетте цоЯ даухрде бодмасын турлх агыы, сарын,

б агат, багдар, уан^маэкун /уакыт,еаяси=элеуиетт1к, тарюси загдай тугызган/ болда. Населен, улт=аЕая"г'ы:К СЗРЫН казак, эде-биетгнхн ен бойында -татар. Шо'кан Уелихадав, Алтынсарин, Ахггет Байтурсынов, ]\алел ¿¡рсщхамещлы, Ыухтар Эуезов,- Сакен Сей-фуллик негхсдеп, кёНи кен ар кал ар га уласкан цазаз( эдебие?!-hih, гылыми классификация«« да dip гана деузрге сызи-айды. Jx -яуздеген яылдар боЯы иасалган ха-шк адебиетхнхн тутас eraici.

Галымдарымыздац эдебиет тарихын дэу1рлеудег1 кеЕен,-

дсрхне келтсе отырып, ocrepic енгхву де, жетхлдхру де каяет.

"К^Рак иглi йен эдеб'летз" яурналында соцгы гшлдары ака-деяк CepiK Дирабаев, профессор Хангалн СуЯ 1ниэлиев, филЪло-гия гылымдарыныц кандидаты ^ахш-иан ^рысоеков -оса наЯлар-дан сез цозгады.

И.Эуезов "Эдебиет тарихыада" карак эдебагтх тарнхын дэу-грге' белудщ алгашпа айгацтарын яасал., эдеОнетхмхгдх халык ауыз эдебиет: нэке вар заь'ан ацындари дегек нежэлерг? ; бел in • карасдарада. Sap гаман адебиетх жасаг&ь дзухрдх syd лылдац дзухр деп- белед!

"Эдебиет тарихы" оцулигышн жгЯег.тн сажала?. 07а?ьп,га5на■ Йекемтас мыреах'нетбв hyd яылдац кезевд* отаричлд^к дэутр адэ-биетх дёп атауды усынада: кагац едебуетх тари»:« киЛта цграу масепесхн чозгайда.

' - Зяр гаман 'йгыь-ы отершылдац деухрдт« кчп :г: к »«а.— •

.тыган тахен•эдеби•агым. Ол дэу!рде вьхкдлс салси, теориялык бар erreaeairireH ясана сипаин.зяй'дхк децг«йдег1, европалык |.'вндег1 профессионал адебиеттхц де туал,'жасагага ¡/агАь.

_ Бхз кеб:не зер зш'ан эдебиетхкщ тацыоьлтык (.'эндерхшн Teniperiisu иыга ачгай jn'Pvii. Яеоке>дйк сипа? дзстурт, хаиа-

лыгы, тур i, елец елше:.и, керкеидеу куралдары, т.б. сикцть; rasa эстетикалык танык тургысыкан келгенде эар еаман агымыкда esÎHfliK ортак, айгаятар as evec.

Bip дзугрдхч адебиетг, онын негхзг! сазын=багкты, ггур, vac-vyH бзгшел1к^е5екш<упг1 жек!нен 1иорчанбай ewip сурген ке-еец белгм! 6ip декгейде саралаиыл, багаланда. cipaH сол XIX гасырдыц бай едебкет1»элх де тутас акырадылып,дараланып,сала-даяш,сараланшх' болган жок>

I9t>S хьшы I&-I9 маусын арьлыгывда еткен казак едебиет1-HÍn Herísri проблемаларына арналган гилыш=теориялык конферен-цияда эдеби мураны герттеу, кздеге асыру жайы жаи=жакты ces бол да. Сол кездег1 жетекш кущ - партаялык саясат^а жалтактау басыы болганьэ/ен, км ел i, уэселелх ацгше 6Ttí.

ЛуыЕга аса кэп туекен, здеби мурасы белгм1 бхр дар еже до es багасын алган Шортанбай акын болду. Ара=тура, ти1п=калып Шортанбай заианындагы эдебиеттщ керкемд1к кундалыгы, ces ewepi есебхвдег! багасы еал айтылганьшен, nericri эуен талшыл-дыкган тец!рег1нде гусаулашл калда. шортанбай мурасык бага-лауда оньщ аыгаркаларыкдагы Д1н жайы ecípece баса айтылда.

йортанбайтачуда Иортанбьй дхишл дегек каллы бага кеп айиигашкен, шортанбай д1Ю1п:дипн нег^ьдеп Сергеи теориялык; тужыры«; жок. 1аор?аябай ижан болса болды, "?судай" десе боа-fifi - лцшшп enea. Ал окыц шрармалврыидагы д1н сарыни,мусыл-гандак ыарттары t • -;v - TÍnii де «агымсыэ кандег1 д1нш1лд1к ei'ec. Ол - едебиег1к1зд1н тарихында акелг! еск: эаыандардан sacan келе жатвдн, ш/андьшык кдеясышч Шортанбай тблгауларыи-да толыса iltcyi, заиан Tvpiae карай uauin, уаксатын айкьшдай тусyi.

Шортанбайдын "¡,!усыл1.'аннан хал nerri" fleyi тек эконошкашц кысыьта байланысты еиес, каган даласыка улы sepiH жайган рухага кысыыдо керт, йиш, ces in. отыргаш.

Ахают bait tvP сынов казак эдебиет1 тарихын дшдар дэу1р, дхл-мар дэу!р дел белу1нде дхндар деухрдщ, сол дэу1рде дуниеге кел-ген бастапкы жагба адебиеггхч бас кацсаты - дтндх жая, д1ндх куиейту болганын ажьратып айтгы. Шортанйай шыгарл'шгылыгыныч 6ip сыры осы тещректен шыгары даусыг. шртанбай дэухргнде XIX га-сыр дац орта аенхнде аса жандана туснен мссяонерлík салсатка каряшык; рстгнде д1ш=агартушьиык i/ураттар бой ко тер in, етек жайда.

бдебиеттеих Д1ни сарын, кусылканшыльпс идеясы, дни 1лд1к пен Д1ш=агартупш1ык сиякты бугхнде де ар asir i аса ащылкай, гы-лат жуй ere туспей келе жаткан туй-гкхлдерге бойлау дртден бас-талган.

n

X. Дрсьу хаме дул ы д-гш сипаттагы адебпеттхч icnauHin негхз-дерш, ааригаттын кагидалары кен талалтарын т.б. туетндхру максатын устанатынын айтцан.

Эдебиет1МГ5дег1 Д1н жайы дегенд1 ар^аЛы карастырганда Б.Кетебаев айткандай, дхншл 6ïp 6acrça, дгни агартушлык 6ip баска.

Aim сарын 6ip Шортанбайдаи пщццан яемесе 6ip кеоевдхк.

fçai>a кубьдыс et.'ec. Ол етелг i дэухрде де, о?та гасырларда да бол-

до, XX гасырдач басындз да болда. Бола бераек. йртурлт пагдчй-,

да, эртурлх ма«сатТс1 пыгып бой кэтердх, KOpiHfii. Йэсслен, яана усу su

ОКУДМ уагыгдаган яад«ггллдхк, неиесе йотчт&РУ счясатаня цг?«* д1н кегггдерхн баякдяган кисса, хикаяттар, аэнзйн гылш.'й енбек-тер /Л."гыксарии, иэкерхм еибектер i/ сипат*»нда немасе с^'зд

тунегхнен адамшшык.касиетт^д! алыл дагута уагыз туршде /Шор-

танбай, ббубакхр, Ак^олла т.б,/ керхнд?. Ал, Абайдагы дхн жайы ■

бхрнеше'ыацсат ТУйхлген аса кур дед í куСылыс.

i

.Rasait эдебиетт таряхындагы агым, багыттарда саралау, бeici— ; ту хайы, сарындарда ж1лгктеп=ж1ктеу- кайы XIX гасырдач сонунак б ер i ces болып келе жаткдвдна карвыастак, aaipre гшшуи *уйеге . •гускен жок. tisÍMÍB ceo eîin отырган sap. .заман едебиет1, зар за. ыан багыты, зар заман агыш,-' £ар саман сарыны дел- санашзга аб- ' -. ден цальштасып, с i Hin кеткен угьшдардач*гьшьши=теориялЫ!С неггс-дерт гутаствЯ сйрвланып бслмагадан ^юйындауга. здиспхз. .. •

2£алпы, аса таратыльш, л^ктед&егенхмен, ар жылдардагы ойлар ... , жяынтыгы /эдебиеттану гш^андагь! - К-&-/ сарыннын не, багыттын

не, агшшын не екёнш дэл ажырапш, .гужырыыдауга нег-io болада. V\ Эдебиепег1 сарын адамит, когамшн талап=т1яегх, мук«=мук-■ . тажшен Ундес угш. ^урескерлхк сарьш^.ултшшдас сарын, стан: ' mufWK, аз^тТык, .дхни Т;<5.- .

...... Саруншй.аяеуи«тк*саяси. кврлары..¿ten''болгйнымвн, ол вз •

алдана öarbäT емес, белгих- ó'ip эдебк,. саяси багыгшч идеялык jiyß íf • агымный квп. кдаинык бгр.к Агьа'.угьшы к9б1не.эдебиеттхк элеуыёттхк* тарйхи, саяск сипастерш Яеггздеп, белектш керсе-тет1Н;эдебк тур, кернемд1к -ёрекаел2:к=сялат£аргй-тугае вдаган-да колдашлада. Маселен, эдеби.еттег^дхни'сарын, дхнк агш .

• дегендердхИ'тзыунынде. уадастык; .болгдшмен,, мант, nepinici . Килы», айыриашшы^тар акыратип катар г^стДОы аз омес.-

Налпы рдм'к адебле?1ндегт баге?,- агнм атаулынын ешщратнлвд ' сйта'бастауц XIX гаскрда кат^аныкен, гулили' нсгпгда карастыры-лушш^ез! sa? сшшз--sfißCttetiu 'attvùyityxeK Öipre' гаис ;бс,сталш;. '•* .скяадйи läyöHH .«tai capiagas фбкякс.. E&SÔ& »доби<яМкчмй- •

• да-»gmü Едазв, •богсл', -агш&щ-

cf-aii. ca^iitfr; с-^чШи: <?ípí - £*/; сжск. .■

тщжазбага кешу!. Зар за»/ан - цагак едебиетхнхн "кезец аскан fleyipi". Агым, багыгтар онымен бхрге туда. Ендеае, зар.заман агьшы - казац эдебиетхидег! бар агым атаулышн, бурын=соцды байкалып, бвкгген агыуньщ /турл1/ басы.

оул угыг/дар 6iр Караганда - дара, бхр Караганда - 6ipTyTae. ApasiriH ашш тастау mwkxh еместей керхнед!. Ырак олардан, ара Hiri айкнн. Сарынньгн - багит, агымсыз болуы, белг1л1 6ip кеген кыспагына. сьймей-катар тестеры бар. Ал агык - белгхлх бгр дэу-ipre, оныц са.яги ахуалына тауелдх. Багыттьщ ДД адеби ерекшелхк-тер гтагынан /романтизм, реализм т.б./ ер дэухрде болуы табиги ал агым кезендхк 5^былыс. Мэселен, дхни агартуыыльщ агыы т.б. .Багыт, сарын бар тарихца тэн болса, агым белгип бхр кезенн1ч саяск турпатынан к ел in шшдан мазмун, тур.

1. Багыт - едеби, эдхс=тэсйшен бейген саяси бет.

2. Агым - белггл! бхр кезецнш, неыесе тутас дэухрдгц саяси»

алёумеатхк жагдайьшан к ел in туган, квркемд1к, тацу-рыптык как,тан ерекшеленген эДебн icy былые.

3. Сарын - дэстурлх, хекейкестх мураттарды алга тарту. Ыазмун,

Мэн. Идея.

Бул та угыы бхрхкен 6ipi б1рл1кте, <Jipine=6ipi коп нагдайда. тэуелд1. Зар гаман эдебиетхнде бет, багыт, агык=сарын коегдбат epwin, тутас dip' дэузрдхц озгеше енпаты тускен керкемсез эле-ui рет1нде kgoihic галты.

Академик Зейнолла Цабдолов агьа.', багыт угымдярын аан=гад-ты негхэдейдх:

сдеби агьш - идеялык=квркемд1к бхрл1к; эрбхр адеби агш.' -эр дау1рдегх идеологиялык курестзц эдебнеттег! Kepisici; эдеби агда - тарихи каегория: б ezrixi б ip кога^дак иуйеихн белгЬг:

- -

кезевдегч, 6елг:пп саяс^элеуг-'етт:* с.'.патына с-зйкес туадц да, сошмен бipre дашл, бзрге жогалып отырада."^ Налпы, епег едеби-еттану гылш-мяда куш буггкге; шейгь epic, багит, аги.» лонхнде цилы кисьшдардьщ катар келе катками осте устай o'ltpun, 61рде бхртутас керастырызып «алии курген одхс, агш.:, багит урнь-^Ры-нын даралык сипаттарын цосш »¡берудон сак; болганыл'ыс- жон.

Баска елдерде заиашна caii, саяс/. яагдай, керко'дтк талга-мьша саЯ кальштасцан турл! вдеби агш/дар сияцты, cap Lui.-ан -казак тарихыка, казак здебиетгнхц езмдхк ерекшелт.че байла-ныеш тугак кубыль;с, агам. Агш-та берген теоретиктердп: акык-таыасаи тутастай негтЕдейтп; эдебиет.

¿¿ортакбай шраркашлыгн epercnejiiri - сел зар си. а к «дебие-vihiH ерекиелггтДл эдебиегт! реал и см, дзетурлх реалкм.- аясьш-да батыл карастырар шац элдедаиан туда. Сырт елдердхн адсбпет-Taisy гыльшыкдагы турлi кясын5 аартшпыктарда тутасымен eciyic-ге ?елуд1н ендх цететг кок. Ндгск; эдебиетгнхн тарихьъдо лгчс жылдыц деу1рд1н ар яац=бер агагын кдмтыган ерекл» сжатг^ эдеби багыт, болекше турпатты эдебк арна - cap заыан arum боя-да. Ол - тутас атас££ - зар зауан эдебиет!. Айкрып атаса^ -отаршлдык деухр ¿дебнет^ндегх cap залан агьшы.'Ошк;гылем тургыда 6exyi XIX гасырдач соцян ала басталда, хчт буrinre гадгасыг келе жатыр.

Тутас 6ip дэугрдщ кал^куйiH езгеше тур, оьхндхн сг;ль, белг*лх уаксат, багыт нег1згх сарындарнен эдебиетке г/гпр-.тп! кубылыс - эдеби агьо<. Сол тургыда Шортанбайдац, Дулаттын, раттьщ, Ьарыанбеттщ отаршшдак ойранына карсылык, нарагхшк,

I. З.К^бдрлов. Ces eHepi. Ка:ак удаверситет1,1992, 355 бет.

>.-:н» -к;: у аноде туган; халыктыц naeipettÎH ©ленте тусхрген; сакс:; сумдацтардач е.шатын Д1ни нысым, щрныстан айьру, тург/ыг куйгн авдару, vKÍicaiaiK билхктен тай дыру, адакгерш ¿я истек асу; т :>, ?ахт8"-.Л'. сан кырынан э^цак поэзиясы: тур i, турпатн, саРы-Ht!, í'f.kc'ítv ToiciïteacHn, oipirep туей нэп enepi - cao гамак .г.лжын непг.. n-.j;. г.гвг - türi? язндггы деуфгндеп згеоиет-: аарты гасьрдан астам yttx&cm-, ulx гаек? одзс.'®тхчш тутас * "О '.-pii-icuH, ocüp йпсьшдагы Оол;г:н ка!--

гыя жа?г,ан агьач Ондиган, апгздеген екхлхнхн оркайсысы арнайы герттеудхн аркауы йолгш, сан ¡адаген, кол сырш/ен ашьшган сай-..ч savin агыуы да айкивдала, беки тусерх даусыз.

.'..ортрнбай шыггргалоры ез гаугшлад жай=куй íh, отаршлдык сал-сат emíh=ppkíji aran шШгпа тещ даласышн елеуметтхк «алпыя '.10 xíptavai -2-útj. AïtfJ/глт'ПЩ &'!■>'/ vviîh&ç бает втер тар лсол. ""Sr-iH v-рдгр, казак хаЯдахЗД ЩУ.'.жыт, на буйырган

с; i • хпевц - XIX гаордой болшеи г.о,inn ед:.

öoJ ¡сейашык, Cap Kirflirí - бар шйуыгн акыжл-»

гоогшен 9TTÍ,

^ортанбай Шгар}.'алерындагы Смети capí: я - -.^гШ oïl уол-¡\чу, оянуга, тасаэуга, улт болип - -/яны СугСеЛ, у,-, ocipin, хыг эсхрхи ерхечдеуге тусер яйлга шакыру. Lz icíne '";Hin альт, iрдегхе wn^.'jTi Sapa яатцав зимандактордан сакмиДДРУ. зкенеши-калык 6eTfr/pue=esrepicTÎH ада»« кулкын бутар -»rçoi« kyliího mshtí-л!к !гг1л1;;.мураттардьг : холденен rot',,

"•'Т9РШЛДЫК ойааны, onactíí asówsw, Ьойтанбзй ютаруаларыни; «н ^ннд* У-лгейгхн жв-fi. За»-abra хэлгои касаиамыч бетперде-етн аы?1уда акын кйлака atycut.

' и.'ргакбай адектапирык osreptciep erin жаткан эамаганын летчлншн солжайда, сырын тестадтредг. Ендхгг kvhhíh куйтн y"

;u;u!i «лен с?г»д1н о ей а ал еу »^ралдарын «ейл шве «ол пайдал гида. AacAjm исрганоай е^ешшн oeaiM куаты, херкемдхк Kvai О пел г кер\» г г л раяа емес; шортачбай елешне поэоиялыц сэуле rycipin турран - нарасыльпс. жатты^ iciaeH га «to, урпагьи srav. ддаая сащтаудагы ханушыру cesiwr. аканшн tíe кестес1нде ете: г- лэстурл: колданыстарг/ен öipre езндак, эе сал-аныкын еэекша-...... wc.:Kf2ep tu айшк?ары as змее. Bip гана еакан угымы акын

?,ог.дадасыкда iaa сауан, та? заган. акмр замш, асылкк аскак д? ...ан, апгУ!*ак е.т тасыркап, таг',,':ы бодган заган т.б. тур infle КЫГ лаиып, турлешп С/ШатталаДй1.

июртанбг^ толгвуларындагы гаманнын аяусые, сугаайы, каты-гег-, тогышар, токмойын, «асиехтен ада кеГшх жан шошыт:

г-у?ек суыгада. Заканшн турм/с куЯг, саяси еайкалдагы, im wepf

г-т, Kaeiper бут та тутас .тускен бул толгаулар - зар закан эдебг

-

tthíf кошцты да суоелг саласьг.

Кдзак исэзияс-ывын» кейхптеу ттл i, генеу тШ sap зал<ан да;, рiн*дб баска сипатка енд1. Ащщп, кектекш, жек Kepin, вйб&тги

- esc кер сете'сейлеу поэзия тпине жана аЖДыктар екелд!. уигОет Жэнг1РД1 каск.ырга, уылакга, шаякга т.б. текед1. /ула'

ел кшегхн, аткаИнерлердхн болшсын ашу -

гак позгмясына гана дарлар eHriffli. Зар заган агыш халык

- дэстерл i кейтптеу, беллелеу «уралдарын кадайтты, у/одчндхэд!, hcpeptti. ¡ИортанбаЛ tLtí - сол вггерге-н, недтилапг г.ткен, etKioi, eTiyi ескен еленкш tdií. cp6ip езгерген калкл-т'-'.н, lipnir.ÍK декудак жана евг тударып а^ратыны белгхдх. Зар га."ачкын ез ceci болда.

Шортанбай тглгйдегх басты бip сипат, езхндхк езгешелхк - , Махамбет, Дулат тШндегх аду cu с егххрлхкпен ундестгк. Осы теста ft/лмат Ьмхрэлиевтхн шна ¿ip тужырымдамасы буя ерекшелхкт-щ себебгн бек ¿те тусетхндей: "Накты эдеби шыгармайвд /яэркем ■айтудаи/ стилх api жаллы стили стакалык; катергориялпр!? дара стиль /жазушы стилх/, жанрлык стлль, эдеби ыектептхн стилх, деухрдхц стилi т.б. болып табылады"

К^йыры жо^ к&<5ак, кенеу1 жок, кей(Иреу, кткнен туган кебе-ген, агдалы жбк есеркуа, арам сулы бала, кайыры кок. бай, жал-ыауыз болган улкен, жагаласцан мынау иау, асылыц аскан заман, бес кундхк жалган цызыц, мхнхп керер куш i, сауып iisep су tí жоц-акта деген мал, шошацдаган би, шиала деген уй, т.б. Осыньщ бэр i - заманшн тур i. Заман билегэк адамныц тур i. Шортанбай за- • манда, com жасап отырган адамныц бслшсын елецге кешхрдг. Кей1ннен ^латта, Абайда нактыльвда iceiain, k9?íhíc берген ел ыхнезг Шартанбайда.жалпы куйде кэр1ИД1. Кавднын катца сатвдн пигшы бузылган бетен журттын тутас бейнес1 жасалда-

иЬртяибай поэзиясы асьи сазге, айшьщты свзге, агында^тагхк-Д1, екпхндг, таскында свзге кекде екес. 1\агау, елецтндегг дастур-лг накал, ацыл, цанаттм Tipкестер, канга б1ткен шешендхк текпе-лер жыраудзд жыр алеыхя жатырка^айда. йатсынбайда. Емхн^еркхн билеп тастейдк

"Атасы топка кхрмеген, свзге салмас кулагык", "^алыцтаган сукгдр ем, очкатым сында уша алмай? киядак куга тусе алмай'% копасы жок.cyw ДУнке оттан встык болар ма", "кубылкп турган кы-эый' гул, xypácst кете? -мадер г, еттп кгеткен нээсеге,-егансец жок кодер!" скякты т^гилхкакиснкдары - ШортанЗай сьрау толг&ул&рь'м'-щ

><■ К.и'.прэлрс:!. Д532Г.; no3Z;!JÍCL4i;.r'¡ xaWa гж- CTWTÍ. ЛЛСЗЗ,- Г-

тупкагыв; Heri3i.

Накыл, енеге сез Шортанбайдан щыгаркаларын устал турган негхвдер десе боларлык- Оныц оленх адам баласынын опасыэ жалган и,ук;*еден хгдегеш мен тапкашн, тхриишке Т1рек етэр wy?0*51 •• •.■а^сатын нел делен, тагтаЯды. Каратылыотыч ештенеге багынбайтын эктем, улы закдаоын мойындатады. /;удаенхн щартан, туп=тарк:гн, аргы=берггсгк, бары мен жогын тугендер, тиянактап, тауысып айт-кчан жыраулар поэзиясыннн.эрхден ковгап, тхрл1кт1н алуа=кезек , агыстаран куалвй сейлеген дастур1н устанаде.

"Крлыннан кусын кашырсан - кдйта конбас колыкр", "мхнесге оагьш табылуас, гадетхне кетеД1", "суганак болып ултылма, сыба-ган болса, турып ал", "ал.гы=токты болсан да, иыаныц сакта уятты" деп келет^н июртакбайдон, TipuiuÏK филогофиясы - KQpereHjTipfflijnK и;?1удер1нен тиянак, TipeK таптырар дана ^олгаулары, тоцтамдары • жайлы, елец еру н^ттясы, кара сеэге цан цуйып, яан KÏprisy ше-берлхг1 жайлы айту онай ::емес. Bipimi себеп, акын мурасын эуел-ri елен боп туган калпында карастыру кумкхндхгхнщ жоктыгы. Акын кур асы тенкер1ске дейхн öipHeaie марте кхтап болып басылганыкен де, бхгге ег. калпында лгеткен жок- Увтл хл=жузйнш, е£герхп=турле-hin, жогалыл барып гасыр аласапырандарын бастан кештп барып жет-тз .^Шортакбайдьщ шгарыашьиыги яак=жакты ces болуга кеп кеселли тстй'ер ж&Йдын бастысы осы, ягяк акын шгариаларынин текстоло-гмясинда. Ал Шортанбай шыгаршларьш ßipep басылымнан с.алыстырга-¡.'ыгдак есхнде бхрталай осгеиелхк, еггерхс байкалда.

"^ес raci>:? жырлайды" /1969/, "XIX гасыр эдебчетх" /1991, у.>?"то:-атч?./ ттанацтарьх кен "Хвулдаи-" /¡&, 1991/ журиалыида *а-риглапган, VFA колжас-оа коэындагы еакталган «вйсыбхр нуецалар-ды, Кэкел EvHicTeri жинаганд^рда еалыстыэ ганда. шаадаЯ айыруа-

шылыктар KepÍKefli:

1. Жекелеген сээ айырыаишыгы;

2. Жол айырмашылигы /колем чурайтын жол жене накты жолдан маг'ына пзгешелхгт/;

3. Tyc.in калган, неиесе 6ÍP нусцада бар, oip нускада кок, гколдар, ayi-'aKia?;

4. '1утастаЙ орындары ауысыл, баска толгауларга тусгл кеткен У31кд1лер., 'шук-ак/гар;

5. Улец^толгаудар атауларашн езгешелхг!;

6. Бутхндей еггеишпк /заселен, Ы.Кэргбаевтыц жазбаеында о'елггл: 6ip тустан кейгн иулде езге текст кетед1 - Ц.И./;

7. Кейде алгаипы басылымда балмаран жолдардач кездесу1, косындылар.

Шортанбай внернамасына бгзд1чша, Шортанбай акын, Шортанбай аырау, Шортанбай ей ты с акыш деген ашцтаиалардач барлыгынын да катысы бар;0арлыгы да сыяда.

Шортанбай 6íp жагынан - жырау. Оган айгак боларлык Heris-дер акын шыгармаднлыгында аз екес. Ьлевднхн mshí жагынан да, vypi, улгхсг жэн1нен де жыраулык поэзияныч теориялык нег1здер:-не багынкп жаткан гусы кеп. •

Шортанбай еле»! кэбзпе жыр улгхсхмьн жагылган терме, тол-гау деп тужырымдоуга болада.

Жыр улгтс1ндегч эралуал epiKTÍ щумак, тармак сакышц акык калауыиа карай кобейхп, аЕайыл отыруы Шортанбай дан бер толгау-ында кездеседх. "Алдаушы жалган" голгауыныч алгашкы шу^агы 2Ь тартктан турса, к елее i шутк 27 гар^ак. Онан Ketíi'xi - 14, api карей - 37, сонан сон 33 тармак болганын, ягни ой агынышн туйыкталуына багьшышгылыгын кэремгз.

BipHece турлк 5-6, 6-7, 7, V-8, 8-9 буында яыр eлаемi "Зар заман", ''Вала зары", "Алдауш-калган" т.б. толгауларьшда кесдесе беред!.

ßipHeae ттрл! жар уй^асы: аксак, epÍKTÍ, шубыртпалы, кеэе цалсыркалы, ¡аалыс, аралас, с-щаР, бес аяк, алты аяк /Б.Кеще-т баев/; аукакаралщ, егекг!, яел:ип, косымпа /З.Ахметов/; crin /Д.Еу^алиев, З.фбдолов/ уйкастар 1йортанбай толгауларында тут; тай дерл« кес-десед!.

Буьш саны кашнан шндетт! турде еркелк1 болатын тармак • .жыр - толгауга твн. иортанбай иыгаркаларында бул сшаг та uef ■ кундалап тур ада.

Вдзбкет теоретактсхнлщ Heri3£eyime жыр уйхасьшвд ец кй. яолданылатын басты тур i - %осьдща, жанама уйкастардьщ jy&nini уйкаска н.осарланып, ертлгп отыратын t'/pî. Бул уйкас - Еубсртй жырдьщ табигатын танытатан казак едещшч едеул! 6ip еэгешел!

Буьш аагшан, таршк. саны женшен, уйкас, тумак, туй дек, нен1нен Шортанбай шыгармалары" HerisÎHeK - жир улг1с1. Толгау-•I. .. : Академик Зэки Ахметов айырмасындай туйдектелхп, <i. tóaiíTap тобы кесе.ч-=кесек каткан шрак елец.'СЙды сатылап дамат тарау=тарау айтудын yj.rici. Ой желхсхк^н туйгнд1=туй:гндт тусы' да ßairLii 6ip сеэдердщ кайталанып келт стыру шарты - Ыортп: бай толгаударындзг аз кевдеспеЙД!. Мэселен, "Зар.ваман" толга^ ындагы "Сол ce6enTÍ к;ор каган", туйпцн1н белгпп 6ip тчйдект!' сошкда кайыра келт отыруы, гир=толгаудаги дастурл!, аз туст С ip оральш отыратын жел1Я1 -уикаста насап тур.

иортанбай толгауларында ежелгч жырдаг.ы б ip сегддн к^'-тал •

I. З.Ахыетов ьлен сегд1ц теорияеь;. А., 1973, Ibb бет.

ланып, Herisri rvoip сантала отырып турленхп отьру ерекшкпгх де кеп кеедеседг. "Бала зары" толгауында Оал sTicTiriHiH болса. еолар, болсад.... турхнде кайырылып отырар т^-сы .кеп.

Шортакбай жырдан, еленшн енер ретидеп. шйр'ттарын аса жаг;-сы силген. Соны сакгаган. Жалпы, акындактын ei;i сездхн баеын Курай салу ei«ec, нас енер есеохндегх бар ерешелхгхн Т1зпкдеп, тусаулаган.

Ьлек теориясы'гургысынан келгенде - елевде ошц бар иарты: тих, курыльшыг;, 'ыаз^уш 6ipine=6ipi байланысты. Онсыз елец жоц. Ыортанбайдач aitriai толгауы "Зар заман" курьшым жагынан бузыл-ган эаманньщ кейпх, неге зар заман бояу себептер1н туй1ндеу ыавмунындагы бгрнеше желхнх камгида. Шартты турде эр туйдекте бip мэн деп царастырсац,толгау 14 тгйдэктен турада, соган орай алуан турлх жайды, мзндх алга тарта отырып, заман куй1н тара-тады.

"Алдаушы жалган" толгауында акын - заман элгхдегх, ещц бул акырзакан алатьшан калай аман шыцдак керек дегендх алга тар-тада. Жырау хальщты атамзаманнан кележаткан хзгхлхктеэге ун-дейдх; алдаушы жалган дуниенщ алдайтугын булынан сактан, 6ni-гхвде кал, таэальвда умтыл 'деген насихат аЯтады. Казак поэсдая-сыкдагы туу зргден келе жаткан ежелгх улгмердхц 6ipi. лалык-тын ез1н=эв: сактау шарттарыныц 6ipi болган - насихат."Бала зары" толгауында жаллы каратылыстыц.тт Herioiii тусхидхруден бастап, eTipiK, урлык, горлыктан аулак болсац, запал керкессщ деген уагыз айтада. Алланын ац жолын айтып отырып, жаксы нен ^аманнын сапасын санапаяайды. Ьмхрде не дурыс, не бурые дегекте токтаг.' жасар Т1рш:л1к шарттарын алга таРтады. ДЦн=*"усшшан парыгы, адам баласыньщ кэрер жарыгы, сешп, emyi, олхм1 саз болады.

Кудхретке ней, иманда ойла, ораза«=.намаз уста, ыед?ес1, мешхт салдар деген у сыны с айтылады.

Осы узац талраудщ 1И1нде б1рнеше т1ршЬпк кисындары жур. Олардач кейде белек^белек шгврма ретхнде жеке алышп 6epiny,i де сондыктан болар. "Ьала зары" толгауын магыналык ихрхмге бел-генде узагы бар, шагыкы бар IS жеке турс&^дамгвихн кйгайтпас кыска толгаулар шыцты.

Золгауда ежелгх жыр. дэстургадегч кулак куйхн келтхрт алар кыстырма тхркестер де кездесед1. Ьйуныч езх зерттеуиплериаздхч Шортанбай толгауларн басы артык дуниеден таза, ауыз. эдебиетх улгхлершен Y3fliK деген niKipnepi нег1зхнен дурыс болганымен,' кайсыб1р туста Шортанбайдуч ауызша жыр ynriciH де пайдаланып , отырганын керсетедт. Ой дасында да. Ce6e6i Шортанбай epi айтыс акыны. Суырып салма, ауызыа елечнхч мкх дэстурден кол ysin Keiyi еш мтакгн емес.

Шортанбай шыгармаларында кене туркл здебиетхкен келе згат-кан дэстурлх дабыс куалау кепг ушырасады.

Ара=тура дэстурл1 жыр Улгхсгндег1 алгашкы сездхч, алгашкы буынныч кайталануы; "елеч т арматы буынга ганй емес ,екгпнге де негхзделш курылуы да Шортанбай внерхнхч аркауы.

Шортанбай Т1лхнде бейнелеу, кейштеу айшыктары аса мол. Теке1-'етт1ч турiидей кубылган E&waH, устараньщ жузхндей аударыл-ган дуние, о?ыс - бгрк1т, 6is - тулкх, узын аккан Сарысу, куба-кан сагш.' бел. саыаяда шалкар кал» Жарыска кзрген жадсылар, г ^уиа-.ан, ала карга - кустыч «улы дегендей течеу, кейштеу, бей-ка.еу Т1Л1 - жыр ажарын ашып, елещц т1р1лте тусерет1мдх кол-дашстар. • ., s

Шортанбайда жыр=толгаудан баска кара елен улг1слндег! тарихи

жыр да, окигалы /ешетт!/ елен де, айтыс та, Шортанбай айтшти деген бхркакпайлар да бар.

Айтыстарыныц аса белгхлер: Орынбайл-ен, iiieJseveH айтыстары. Bip назар аударар жай Ыортаьбайдын ез заманынын айтулы тулгасьг болганы осы нйтыстарда карсыласыши айтуында да KepiHÎn отыратын-дыгк.

Ше*е Шортанбайга : "Баска акын тал эвхндей ipi ме ед1, ел сыйлаган nipÏM едон"дейдх.

Жалпы, Бул айгыстар дэстурл! ces кагыстыру, syanri кайырьа«-да кетерыелеп алып, сонгы кайырымда wïh, сын айту улгхс1нде келед1.

фынбаймен айтыста да, Шежемен айтысга да Шортанбай айтыс-тыч енер ece6iHfleri мгндегш алга тарта, вленге wэн бере, сал-мак сала сейлеугв какырада.

^о£ытын£ы. Шортанбай sap заман агыкыныц айтулы тулгасы дег. танудагы алеуг.'еттзк мен» керкемдтк ээгешалгк нeгiздepдí аша тусуге уытылдыц.'Зар заман эдебиетх ерекшелгктерхнщ Шортанбай цыгаркаЕылыгындаги KepÏHicÏH теориялыд жагынан гужырымдауга кешл белдхк. Акын ь»урасыка керкеыдгк жацтан, тхл кестесх, влек улг1С1 жэнгнен алгаи рет аукыыда талдау жасалды.

Шортанбайдыи шгаруашылыц мурасын тану, игеруд1 мгерйету максатында бхрне'ше туйгндх жайларга нагар аударылыл, со ныл хнпнде гыльши текстология меселесх алга койылып, сол максатта нендей ic хстелут керектхг! женхцде ой б9Л1стгк. •

ДИССЕРТАЦИЯНЫН, ТА^ЫРЫБЫ БОЙЫНША МЫНАДАЙ ЕН.БЕКТЕР ЖАРЫК, К9РД1:

1. Шортанбай', Толгаулар , айтыстар , дастан. К.урастырып, алрысезш хазган К,- Машбаева , К. Жу шстеп. Алматы , „Айкагс" , 1993 , 5 баспа табак.

2. Шортанбай мтрасы. „9\нр "журналы , № I , 1993 ж.

3. „Устараныц хуз1ндей аударылган дун не". „Алматы акоиамы газет1" , 7 шыде , 1993 ж.

4. Шортанбай мурасынын зерттелу жайы. Баяндама Шортанбай Канайулынын тутанына 175 жыл толуы-на байланысты еткен республикалык кешпел! рьт -л ыми- гэаарибелж конференция. Аксу-Аюлы, 1993 ж.

5. Эдсонет жэне заман. Баяндама. Рылыми-теориялык. конференция. Алматы , К,аз МУУ , 1993 >х.

6. Шортанбай жэне онын. заманы. Баяндама. Эл-Фарабк атындары К.аз МУУ -дан 60 жылдырына орай еткен гылыми-тсориялык, конференция. Алматы, К,аз МУУ, 1994 ж.. ■

7. „Ралым-устаз габраты". „Эрксн", 8 кацтар, 1994 ж.

©

Ллматияский Государственный университет имени Абая

Резвые .

^адибаева Канипаш Кайсавовна

Диссертационная работа на соискание ученой степени кандидата филологических наук по тепе "Литературное течение "aap заман" и творческое наследие иортанбая посвящена всестороннему изучения и научному анализу произведений крупного поэта-шрау - течение "¿ар заман" истории казахской литературы Лортанбая .¿анаева.

оар зацан - эаиамое литерагурдо-худсяестленное течение истории казахской литературы, охватывающее обширный период литератур II половины XYUb., XIX.,начала XX века.

Основное содержание - протест колонизаторской политике; призыв народной массы к саыосхранениЕ, к борьбе с антигуманистическими пороками.

Первая глава нашей работы называется "Литературное течение ¿ар заиан", где подробно изложены причины появления, худохественные особенности,проб-леыы периодизации истории казахской литературы; различные оценки и выводы, Сделана попытка дать научнув характеристику данному течении, в основном, рассматривая литературное наследие ¡¡ортанбая. Особое вникание было уделено к отношение религии, политическому, содержании произведет:;:.

lio второй главе, которая называется -'Творческое наследие -ортанбая", выясняйтся идейно-художественное содержание и жанровое своеобразие произ-дедений Лзртанбая, определяется характер неповторимой поэзии крупного акына-жырау.

Еортанбай - судья своего слохногс времени.

Ялвчевое содержание его скорбной, свободолобяией поэзии-спасти народ от гнева, неопределенности, нравственных отклонений; призыв к вечный духовным началам.

iro основные произведения выявлены в виде жанра толгау. ¿лгеатся произведения эпического характера. Яортаябай участвовал в состязаниях акынов-айтыса.

tí работе излагается жанровэ-стихотворный вид произведении; твер-' ческие особенности переходного периода из устной литературы в ппсьыен-нуп на материале литературного наследия Лортанбая.

Рассматривается вопросы издания, распространения, текстологии на основе фактических материалов.

Предоставлялся некоторые неизвестные подробности биографии; малоизученные стороны определенных произведении.

State University named after Abai

Summary of Madibaeva Kanipash Kaisanovna

The thesis on trie theme "Literary trend " Hard times" and crentive • legacy of Shortanbai" is devoted to thorough study and scientific analysis of the literacy trend "Hard times' in the history of Kasakh literature by ,Shortanbai Kanayev.

"Hard times" is a cousiderably known literary-art trend in the history of Kasakh literature, covering a vast period of literature of the second half of XIII,XIX., century till the beginning of XX century.

The mam idea of the work is the protest against the colonial policy of the common people in theris struggle for self-protection and against humane evils.

The first chapter of this work is entitled"Literary trend "Hard times" where the main stages,reasons and literary peculiarities and the problems of penodisation of the history of Kasakh literature is given.

The author of this work has also tried to give scientific characteristics to this trend, mainly studying the literary legacy of Shortanbai Special attention was given to religion and political content of his works.

The second chapter of the work, called "Creative legacy of Shortanbai* reveals the ideological and literary peculiarities of the works of Shortanbai, the inimitable character of a poetry of a great poet-shyrau.

Shortanbai is a judge of his difficult, bard time.The key problem of his mournful, freedom-loving poetry is it save his own -people from oppression, moral degradation and his appeal to his people to preserve everlasting human values.

This main works are giweu in a form of genre-tolghau-contemplations. There are also works of an epic character.Shortanbai participated in the contest of poats-which was called aitys. *

It should be noted as an important fact that the peculiarities of the transition period from oral literature to written one based on the materials of literary legacy of Shortanbai are also studied in this work.

Moreover, the questions of publication,distribution and content on the basis of actual materials have also been dealt.

What s more, some unknown facts from Shortanbai s biography and certain works which were rot spoken much before, have also been given here in this work.