автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Мифологические истоки таджикской литературы первой половины XX века

Текст диссертации на тему "Мифологические истоки таджикской литературы первой половины XX века"

ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ МИЛЛИИ ТО НИК ИСТОН

Ба х;укми дастнавис

гс-¿С

РА^МОНОВ АБДУЧДББОР АЗИЗОВИЧ

Р.

ef "

•J i "¡> щ У

ксроы 1 -tZ- uCh>t*>£tt

— 4 -"s / / ç ^ (/ V \ O

Же / k£f -iSc>i t éitAú^ Дд -o&UQ

ЗАМИНА^ОИ АСОТИРИИ АДАБИЁТИ ТО^ИКИИ НИМАИ АВВАЛИ САДАИ XX

10.01.03. - Адабиёти мамолики нави хорици 10.01.06. — Адабиёти халвой О cue ва Африкр

Рисола барои дарёфти дарацаи илмии доктори илми филология

3 ИДИ у M и./

г., г-

{•Щ

Мушовири илми: академик

Мухаммадчони Шакурй

Душанбе -1999

МУНДАРИЧА

Муцаддима 3-11

Боби I. Пахлухои назарии усгурасозй, усгураи адабй - «мифопоэтика» 12-45

1. Феномены устура ва к,онунмандии поэтикии он 12-23

2. Шеваи бозтоби асотир ва мохияти поэтикии он 24-31

3. «Тафаккури асотирй» хамчун пояи эчоди асотир 31-33

4. Тасаввуроти макониву замонии асотирй 34-39

5. Вачхи муштараки устураи накдй ва дигар навъхои ривоят 39-45

Боби II. Аиъанаи устура ва хамрох шудани он дар адабиёти форсй-то11икй 46-129

1. Асотири диндй-эронй 48-54

2. «Авасто» ва асотири маздоясной 54-62

3. Асотири эронитаборон дар адабиёти форсизабонон 62-112

4. Масъалахои вуруди асотири исломй ба адабиёти форсй- 112-129 точикй

Боби Ш. Манбаъхои асотириву маросимй дар адабиёти нимаи

аввали садаи XX 130-199

1. Бах,си устура дар адабиётшиносии муосири точикй. 148-173

2. Шевхои корбурди персонажной асотирй дар адабиёти огози аср. 173-178

3. Мазмун ва мохияти образной асотирй дар адабиёти точикй 178-189

4. Биниши асотирй дар тасаввуроти адибони огози асри XX 189-199

Боби IV. Пахлухои ахлокй ва равонии симох,ои асотирй дар адабиёти тоники 200-295

1. Таъсири суратмисолхои милливу мазхдбй дар адабиёти солх,ои 1900-1920 (Дар мисоли Садри Зиё, Абдуррауфи Фит- 200-231 рат, Сиддикди Ачзй, Асирй, Туграл ва Хрчд Х,усайн)

2. Куханулгу хамчун маводи маърифати фархангй ва худогохй

дар лирикаи С Айнй ва А.Лохутй 231 -274

Муцаддима

Рузмарагии мавзуъ: Дар пешрафти фарханги башар кдмат ва мавкеи адабиёти форсии точикй нихоят бузург мебошад. Сабаби чунин волоият ва воростагии адабиёти форсии точдкй дар он аст, ки анъанахои кадимаи худро эхтиром намуд, онхоро аз парешониву вайронй нигахдорй кард ва аксарияти мазмунхои кддимаро дар зербинои хамосаву ашъори гиноии худ чой карда умри дубора ба онхо бахшид. Ин адабиёт амсоли адабиёти Хднд, Чин, Юнон аз таблиги тамаддуни нихоят к,адима, аз нахустин табиат ва нахустин одами худ шуруъ кард ва оину маросимхои кадима, расму одатхои пешинаро аз миёни мардум чамъ намуд ва дар пиндор, гуфтор, рафтори кахрамонони маданиву хамосии худ бозтоб гардонид. Асотир яке аз он унсурхои нахустине буд, ки адабиёт аз он маншаъ гирифт ва пояхои эчодиву адабии хешро устувор кард.

Мазмунхои асотирй бо шаклу шевахои мухталиф ба тафаккури бадеии форсии точикй ворид шудаанд, ки аз як тараф, кдмати онхоро так,вият бахшид, аз тарафи дигар, барои ошной пайдо кардан ба фархднги кадима замина мухдйё намуд. Ин хусусияти эхтироми «неруи азими маънавй» аз устод Рудакй ва хамзамонони вай огоз ёфт ва дар эчодиёти суханпарварони сутурге амсоли Абулкосими Фирдавсй, Асадии Туей, Хоконии Шервонй, Носири Хусрави К^убодиёнй, Низомии Ганчавй, Умари Хайём, Х,офизи Шерозй, Ч,алолиддини Румй, Шайх Аттори Нишопурй, Х,аким Саноии Еазнавй, Хоча Абдуллохи Ансорй, Абдуррахмони Ч,омй, Мирзо Абдулк,о-дири Бедил, Ахмади Дониш, Садриддини Айнй ва дигарон бо пахлухои нихоят амику доманадор тасвир ёфтаанд. Ин адибон на танхо ба арзиши асотир к,оил шудаанд, балки аз мазмуну маънохои он фаровон истифода карда, кисмеро дар шакли к,адимаи худ ва иддаеро мазмунхои нав илова намуда ба онхо хаёти дубора бахшиданд. Адибони пешина на танхо кдди-мияти асотирро эътироф кардаанд, балки мазмунхои зиёди афкори кади-маи мардумро аз он «таърихи мукаддас» омухта ба маданияти атикаи он

эхтироми хоссае пайдо кардаанд, ки баъдтар ба сифати чавхари худогохии миллй хидмат карда, муциби мухаббату ситоиши махсусе гардидааст.

Асотири эронитаборон хамчун нахустин падидаи фархангй аз давраи хеле кадим мавриди омузиш карор гирифта, бо шевахои мухталиф арзёбй шудааст. Х,еродот, Страбон, Сисерон (Цицерон), баъдтар Э.Бенвенист нахустин акддахое нисбати таърихи пайдоиши асотири мардуми эронинажод ифода карда, кдмати онро дар муайян сохтани тафаккури ибтидоии кавмхои кадимаи ориёй ба исбот расонидаанд ва чихатхои умдатарини омузиши ондоро Б.Гафуров, Н.Неъматов, X,. Назаров ва дигарон таъкид кардаанд. Дар пояи фалсафа карор доштани устура дар тадкикоти А.Бахо-уддинов, А.Турсун, М.Диноршоев, К.Олимов, Х.Додхудоев ва дигарон ичмолан мавриди тахкдк карор гирифта, решахои гносеологй ва онтологии асотир хдмчун феномени тафаккури фалсафй арзёбй шудааст. Ба сифати нахустмодда хидмат кар дани асотир низ дар хамин замина тахкик шудааст. Ахамияти фархангй ва фархднгшинохтии асотир дар тадкикоти М.Дарм-стетер, В.В.Бартолд, Е.Э.Бертелс, И.Ю.Крачковский, А.Кримский, В.Жирмунский, Ю.Н.Марр, И.М.Оранский, Э.А.Грантовский, И.С.Брагинский, Р.Фрай, В.И.Абаев, И.М.Дияконов, В.М.Массон, В.А.Лившис, Б.А.Лит-винский, И.В.Пиянков ва дигарон таъкид шудааст. Б.Гафуров дар китоби худ «Точикон» акидах,ои онхоро мавриди тахкик карор додааст. Тахкико-ти ин донишмандон дамчун сарчашмаи таърихй аз назари Б.Гафуров дур намондаанд ва мавриди омузиш карор ёфтаанд. Махсусан, дар таърихши-носй ва бостоншиносии садаи XX В.Г.Луконин, С.Д.Раев-ский, Г.А.Кошеленко, М.А.Дандамаев, И.М.Дияконов, С.П.Толстов ва даадои дигар тадкикоту пажухишхое интишор кардаанд, ки баробари омузиши сохахои мухталифи таърихиву фархангии Осиёи Миёна ва тамоми мардуми эронинажод асотирро хамчун нахустмабдаъи тафаккури инсонй мавриди мух,окима гирифтаанд ва нишонахои онро бо тафсири муфассали бостон-шиносй аз руи бозёфтхои кадима ташрех додаанд. Муаллифи ин рисола, ки доло дар даст доред, аз аксарияти онх,о хдмчун сарчашма истифода наму-дааст. Дар солкой 90-ум дар сохаи таърихи фархангшиносии кадим алока-

мандона бо муаммохои таъриху бостоншиносй ва этнофархангй тадкдко-ти Х-Назаров, Н.Неъматов, С.Абдуллоев, Ш.Шукуров, Р.Шукуров, А.Мирбобоев, К.Олимов, А.Раззок,ов ба табъ расиданд, ки онхо низ асо-тирро хамчун манбаи этногенетикй ва фарханги инсоният шинохта, кимати онро барои инкишофи акддахои баъдй, навъхои дигари илм, санъат ва фарханг таъкид менамоянд (Ниг. ба китобнома. - А.Р.).

Устура ва офаридахои асотирй нахустин падидахои хаёлие мебошанд, ки дар онхо аввалин орзуву маромхои одамони ибтидой, кавму каби-лахои гузашта, хусусияти этногенитикй ва этнофархангии онхо инъикос ёфтаанд. Хдмаи ин тасаввуроти кадимии асотирй бо шеваю шаклхои мух-талиф вориди фарханг ва адабиёт гардида барои интибокд максаду мароми эчодкор ба вокеият хидмат намудаанд. Устура барои падид омадани та-факкури бадей хдмчун «нутфа» кумак кардааст. Дар хама давру замонхо «мусофират»-и асотирй мучиби кашфиёти тозаи адабй ва бадей гардидааст. Адабиёти эронитаборон, бахусус адабиёти асрмиёнагии форсй-точикй гу-ногуншаклии устуравиро хамчун арзиши анъанавй инкишоф дода, маводи онро дар таркиби сужети жанрхои х,амосй ч;ой намудааст ва ба онхо оханги достониву ^амосй бахшидааст. Таворуди мабдаи асотириву афсонавй, образу персонажх,ои асотирй ба таркиби жанрхои мухталифи гиной бори ди-гар аз устувории устурахо дарак медиханд, ки адибони гузашта бо ифтихор ва х,исси масъулият аз ощо истифода кардаанд ва муроди дилашонро бо мазмуни онхо интибок бахшидаанд. Ин хусусият дар адабиёти точикии са-даи XX низ мушохида шуда, як кдсми образу персонажхои асотирии мил-ливу чах,онй вориди сужет ва таркиби асархои адибони ин давра гардида, к,имати офаридах,ои онхоро боло бурдаанд. Махсусан, дар эчодиёти С.Айнй, Садри Зиё, Туграл, Асирй, Х,очй Х,усайн, Лохутй, Пайрав, А.Дех,отй, М.Турсунзода, М.Миршакар, М.Аминзода ва бисёр дигарон устура хамчун маводи фархангй хотировар шуда, оханги ахлокй ва раво-нии асархои онхоро бой гардонидаанд. Як кдсми устурахо бо тагйири шакл вориди асархои ин адибон гардида бошанд, кдсми дигар ба сифати «ёди таърихй» хамчун воситаи мурочиат ба гузаштаи дур хизмат наму-

даанд. Баъзан дар пояи тафаккури асотирй дар адабиёти точикй низ устурасозй ва афсонасозй рох ёфта, бо ин сабк инъикос намудани вок,еот ва ходисахои ичтимой-таърихй ба чашм мерасанд.

Мутаассифона, хамин конунияти эчодй, шевахои тагйири шакли устура ва ворид шудани чузъиёти он дар тафаккури бадей дар адабиётшиносии точикй мавриди тахкик карор нагирифтааст ва объекти омузиши илмй на-гардидааст. Гарчанде дар адабиётшиносии аврупой ва русй пажухиш оид ба чихатхои поэтикй ва назарии масъала хеле амик ва гуногунпахлу арзёбй шуда устурахои бисёр халкхо бо заминахои этникй ва этнографиашон ба тахкдк расида бошанд хам, дар адабиётшиносии точикй рисолаи мо яке аз нахустин кддамхо аст, ки баъзе пахлухои назарй ва сайри таърихии устурахои мардуми эронинажодро бо чихатхои маросимиву анъанавиаш мавриди арзёбй карор додааст. Мубрамии мавзуъ махз дар тахкдкд дарки ду-русти мафхуми устура ва конунмандии поэтикаи он чамъбаст гардидааст. Дар ин замина накопи тафаккури асотирй, тасаввуроти замониву маконй, чанбаи мачозиву рамзй доштани он, хусусияти диахрониву синхронии тар-киби устурахо низ тадкдк шудааст. Таворуди образу персонажхои асотирии мардуми эронй, асотири исломй ва «образхои чахонй» ба тафаккури ба-деии муосир пахлуи дигари рузмарагии мавзуъро ташкил медихад. Дар ин асос пеш аз хама сабабхои айниву зехнии вориди тафаккури бадей гарди-дани маводи асотирй, шевахои истифодаи онхо, таъсиру ахамияти устурахо ва барои максадхои идеологиву ичтимой коровар шудани устурахо тахкик шудааст. Омилхои дур шудан аз омузиши устура дар адабиёт ва адабиётшиносии точикй ва эхёи нави тахкдку баррасии хусусиятхои фархангши-нохтй ва зебошинохтии устура дар шароити имруза низ пахлуи дигари пажухиши устураро ташкил медихад.

Мубрамй ва рузмарагии мавзуъ асосан дар пажухиши гуногунчихатаи мабдаъхои асотириву маросимй, шаклхои истифодаи онхо ва накдш ичти-мой-равонй ва маънавй доштани образу персонажхои устуравй дар осори адибони точикй садаи XX ба назар мерасад. Ин тарзи тахкдщ барои муайян кардани чахонбинй, таърихдонии адибон кумак менамояд ва устувории

«хофизаи фархангй»-ро равшан месозад. Аз хамин нук,таи назар, баъзе чихатхои мурочиати адибон ба гузашта, васеъ шудани замону макони су-жет, пурра гардидани он аз хисоби ахбор, ривоят, устура, маросим, дигар маводи фархангй ба тахкда расида, ахамияти онхо барои худогохй, худши-носй ва сабакандузии таърихй исбот шудааст. Хдмчунон накдш кдхрамо-нони фархангй дар адабиёт ба сифати архетип, талмех, талмехи асотирй, киноя, рамз, ташхис, тамсил ва дигар воситахои бадей коровар шудани онхо дар заминаи эчодиёти адибони точик ба тахкда расидааст.

Ин аввалин кушиш дар адабиётшиносии точикй ба хисоб рафта бо ин рох ахамияти илмиву назарии устурасозй (мифопоэтика) дар тафаккури адибони точик ба тахкик, расидааст. Хдмчунон накдш персонажу образхои асотирй, ахамияти маънавии онхо дар таркиби асархои адибони точик муайян карда шудаанд. Х,унарофариниву суханофаринии онхо тавассути устурахо дар нимаи асри XX ба исбот омадааст.

Максад ва вазифахои тадкик. Максади асосии тадкдк,отро муайян на-мудани накопи устура ва образу сужетхои асотирй дар тафаккури бадеии адибони точики садаи XX ташкил менамояд. Мухаккикд рисола барои халли муаммои мазкур максади зайлро дар мадди назар кдрор додааст:

1. Муайян кар дани таркиби асосии поэтикаи устура ва к,онунмандии рушди он дар каринаи фархангй халкхои эронй.

2. Равшан сохтани вазифаи тафаккури асотирй дар адабиёти форсизабонон.

3. Тахкдкд тахаввули тафаккури асотирй дар чараёни инкишофи тамад-дуни эронй.

4. Тадкдки бахамой ва алокдмандии устурахои эронй, маздиясной, му-сулмонй ва давраи советй.

5. Ошкор кар дани ахмияти маънавии образхои асотирй дар адабиёти точики садаи XX.

6. Муайян ва натичагирй кар дани методика ва роххои хамрохшавии ун-сурхои асотирй ба адабиёти точикй.

Барои ичрои максадхои фавкуззикр дар рисола халли чунин вазифахо ба миён гузошта шудааст:

1. Баррасии устурахои халкхои эронй дар таркиби асархои мансухй, сарчашмахои хаттии кадима, инчунин маросимх,ои миллй.

2. Муайян кар дани унсурх,ои асотирй дар адабиёти классикии форсиза-бонон ва равшан намудани манбаъхои он.

3. Тахкики ичмолии таркиби устурахо дар адабиёти классикии форсиза-бонон ва жанрх,ои гиноиву хамосии адибони пешина.

4. Баррасии маводи асотирй хамчун воситаи тасвири бадей ва хофизаи таърихй дар адабиёти форсизабонон ва идомати анъанаи он дар адабиёти точдкии садаи XX.

5. Тахкики масъалахои таворуди тасаввуроти кадима ва асримиёнагии асотирии эронитаборон ба адабиёти точикии нимаи аввали садаи XX.

6. Тадкикд таъсири образу сужахои асотирй ва тасаввуроти устуравй дар эчодиёти С.Айнй, Тутрал, Асирй, А.Лохутй, Пайрав, А.Дехотй ва дигарон.

7. Омузиши робитаи анъанаи асотирй ва эчоди бадей дар амсоли адабиёти точик баъди Инкилоб ва кувват гирифтани устурасозй дар он.

8. Идеологизасияи устура ва роххои нави устурасозй дар адабиёти точикй. Методологияи тахкик. Асоси методологии тадкикро комёбихои мухим-

тарини устурашиносон, адабиётшиносон ва фолклоршиносони Аврупо, Ру-сия, Эрон ва мактабу равияхои гуногуни онхо ташкил медихдд.

Дар асоси метода мукоисавии таърихй, таърихиву типологй муаллифи ри-сола ба асарх,ои донишмандони шинохта, аз кабили Полл Сартр, К.Леви-Стросс, Э.Кассирер, Ж.Дюмезил, А.Потебня, А.Н.Веселовский, В.Я.Пропп,

B.М.Жирмунский, А.Ф.Лосев, М.М.Бахтин, О.М.Фрейденберг, Д.С.Лихачев, Е.М.Мелетинский, Ю.М.Лотман, Б.А.Успенский, В.Н.Топоров, В.В.Иванов,

C.Ю.Неюподов, С.С.Аверинцев, А.Я. Гуревич, И.С.Брагинский, Е.Э.Бер-тельс, А.Н.Болдырев, К.В.Чистов, Б.Н.Путилов, Б.Гафуров, М.Шукуров, С.Табаров, Ш.Шукуров, В.Асрорй, Р.Амонов, Х.Мирзозода, М.Диловаров, Мух,аммади Муин, Абулхусайни Заринкуб, Бахроми Саркоротй, Мухаммад Ч,аъфари Ёх,акд, Сируси Шамисо ва дигарон такя намудааст.

Навгонии тадкик. Ч,ихати навгонии мавзуъ дар он аст, ки бори аввал дар адабиётшиносии точикй муаммои устура ва таъсиру накдш он дар ада-

биёти садаи XX тахкик мешавад. Инчунин назарияи устурасозй ва кону-нияти ташаккули он дар тафаккури бадеии санъаткор бо маводи адабиёти форсй-точикй тахкик шуда, тавассути тахлили мукоисавию таърихй мухимтарин карехахои (култхои) асотирии хинду эронй, эронитаборон ва устурахои замони нав баррасй шудааст. Имкон хает, ки анъанаи корбурди образу сужетхои асотирй, мазмуни мачозиву рамзии онхо, инчунин тасав-вуроти замониву маконии асотирй дар асоси маводи адабиёти форсй-точикй хамачониба омухта шавад ва кушише пеш гирифта шуд, ки ин имкон истифода гардад. Дар пояи ин падид омадани тафаккури нави асотирй дар адабиёти садаи XX, вобаста ба шароити нави таърихиву ичтимой ба тахкдк омадааст. Дар ин поя тагйири шакл додани образу персонажхои асотирй ва бо идеологияи сотсиалистй алокаманд кунонидани устурахои кадима арзёбй гардидааст.

Хдмчунон вобаста бо таъсири асотир ва конунмандии тасвири он падид ома-дани равияхои нав дар адабиёти точикии садаи XX, пуркувват гардидани сабки тамсиливу рамзй дар солхои 1900-1950 тахкик ёфта, тахаввул ва чустучухои эчо-диву бадей дар эчодиёти адибони алохдда нишон до да шудааст.

Арзиши амалии рисола. Натичаи тадкдк, ва мазмуни умумие, ки дар ри-сола ифода ёфтааст, барои мутахассисони сохаи устурашиносй, адабиёт-шиноей метавонад хамчун маводи тоза хизмат намояд. Дар баробари ин барои амиктар омухтани устурахои эронизабонон, таъсири он ба адабиёти форсй-точикй, аз чумла адабиёти нимаи садаи XX имконият фарохам мео-варад. Инчунин барои дуруеттар тадкдк кардани адабиёти точикии дахсо-лахои охири замони шуравй, ки то андозае дар он тафаккури асотириву бадей бо хам омезиш ёфта самту равияхои нави тасвир дар ин поя падид омадааст, тадкдкоти мо мавод пешниход менамояд.

Мавод ва хулосаи рисоларо метавон хангоми хондани лексия дойр ба таърихи адабиёти точикии садаи XX, инчунин курехои махсуси «Устурасозй ва устураофаринй» ва омузиши сайри таърихии он истифода намуд. Аз он метавон хангоми таълифи китоби дарей дойр ба накд ва таъсири устура дар адабиёти точикй, аз чумла адабиёти садаи XX истифода кард.

Баъзе кдсматхои рисола хангоми хондани курси лексия дойр бо «Устура ва таворуди он ба адабиёти точикй» дар факултаи филологияи Донишгохи давлатии миллии Точикистон коровар мешавад.

Маводи тадкик. Маводи асосии рисоларо «Авасто», достонхои хамосии «Шохнома»-и Фирдавсй ва «Гаршоспнома»-и Асадии Туей, ашъори гиноии як катор шоирони форей-точикй, аз чумла Рудакй, Унсурй, Фаррухй, Шайх Аттор, Хок,онй, Низомй, Саъдй, Хрфиз, Камол, Бедил, инчунин эчодиёти адибони садаи XX ба монанди С.Айнй, Садри Зиё, А.Фитрат, А.Лохутй, Туграл, Асирй, Хрчй, Пайрав, М.Турсунзода, А.Дехотй, М.Миршакар ва дигарон ташкил менамояд. Муаллифи рисола дар асоси шеъру достон, газалу касида, маснавию кдтъа, хикояву повестхои адибони номбаршуда таъсир ва накопи сужет ва образу персонажной асотириро муайян карда, таъсири анъана ва ахам�