автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Молитвенно-восхвалительная поэзия (муноджог и наът) и ее особенности в истории персидско-таджикской литературы

Текст диссертации на тему "Молитвенно-восхвалительная поэзия (муноджог и наът) и ее особенности в истории персидско-таджикской литературы"

Вазорати маорифи Ч,ум^урии То^икистон Донишго^и давлатии Ху^анд ба номи академик Б. Гафуров

Хукми дастнавис дорад

Муродй Низомуддин

Ашъори ниёишй (муно^оту наът) ва хусусият^ои он дар назми форсу то^ик

10.01.03 - Адабиёти халк^ои мамолики хори^й (адабиёти то^ик)

Рисола барои дарёфти дара^аи номзади илм^ои филологй

Ро^бари илмй: доктори имл^ои филологй,

профессор Насриддинов Абдулманнон

Хучанд - 2002

Myндарила

МУКДДДИМА .....................................................3

Б О Б И I. Мавзуот ва бандубасти муно^оту

наът............................................15

1 .Х,аммазмунй ва муштаракоти мавзуй дар та^мидот..............................16

2.Румузи рак;ам ва ^уруф дар муно^оту наът...........................................26

3.Рсщои тах,мид дар «Мусибатнома»-и Аттор.........................................32

4. Оёту а^одис дар муно^оту наът......38

Б О Б И II. Поэтикам муно^оту наът..................64

1. Хусусиятх,ои жанрии шеъри та^мидй..................................65

2. Авзони шеъри та^мидй.............78

3. Санъат^ои бадей.......................89

4. Талмех, дар муно^оту наът.......105

ХУЛОСА ......................................................123

ИЛОВАХ.О .......................................................126

ФЕХ.РИСТИ МУНОЧ.ОТУ НАЪТ........................................132

ФЕХ.РИСТИ МАНОБЕЪ.................................................151

МУК.АДДИМА

Адабиёти форсу то^ик инъикосгари ^аёти моддию маишй, ифодагари ак;оиди фалсафй ва мазх,абию динй, ^амчунин баёнгари орзую ормощои суханварон мебошад. Бахше аз он унсур^оро муно^оту тав^ид ва наъту манк;абат ташкил меди^анд, ки онх,о ^ах,онбинии нигорандагонро нисбат ба масъалаи офаринишу х,астй ва умуман, фалсафаи маз^абй ифшо мекунад. Муно^оту наът дар таърихи адабиёт баёнгари ^икмат ва ифодагари модати Куръону адис гардидааст. Дар ин чода суханони арзишманди Ричард Фрай дар китоби «Бухоро-дастоварди куруни вусто» дар бах.оди^ии нак;ши назму насри он даврон Чоиз аст: «Ин та^аввулро (ренессанси эронй - арабй) кушиши муваффак;е бишуморем барои на^оти ислом ва рах,онидани он аз заминаи арабй ва русуму адаби бадавй, аз ин рох,, ки исломро ба фар^анге ганитар ва интибок,пазиртар ва ^ах,онитар аз он чи к;аблан буд, мубаддал сохт». [2,243]

Намуна^ои мумтози муноч,оту наъти форсиро дар осори насрии «Шох,нома»-и Абумансурй (соли 957), [58а] тарчумаи «Таърихи Табарй» - и Балъамй (соли 963), [143] дида метавонем. Зеро «Равиши кори бузургони мо чунин буд, ки маъмулан ^амрох, ё пеш аз расоили илмии худ (расоили илмии насрй ва назмй - М.Н.) ба унвони мук;аддима рисолае каму беш муфассале дар исботи вучуди худо ва усули аввалияи дин менавиштанд».[26,5] Таодици муно^оту наъти форсу то^ик аз масоили умдаи адабиётшиносй ба шумор меояд. Му^авдик;ин то :x,0л ба масоили исломй дар таърихи адабиёт кам машгул шудаанд. Таълифоти Е. Бертелс дар илми тафсир ва сихдати хддисх,ои набавй [21, 94-98], таърихи тасаввуф, истило^оти суфия, осору манзалати урафо[24,13-103, 104-126, 181-432]; И.Крачковский-рисолоти муътазилия ва адабиёт

[60,221]; Б.Розенфелд - илох.иётшиноси дар замони Хайём [166,59-66], Х,.Корбин - сайри солик ва шинохти инсони комил [192, 64-68]; Ян Рипка - э^ёи ислом дар Осиёи Миёна ва таъсири он дар адабиёт, омезиши забони арабй ба забони форсй [123,91-98, 126-140], А.Х,алабй -таъсири К,уръону х,адис дар адабиёти форсй[174,83-206], мох,ияти илми калом дар адабиёти исломй [173,213-270]; 3. Сафо - ихтилофоти мазх,абй ва инъикоси он дар осори удабо [134,41-64,230-258], мавк,еи улуми шаръия дар адабиёти форсй [134,66-85,268-279], А. Му^аммадхо^аев -худову табиату инсон дар назми тасаввуф, назари Аттор бар имон[94,37-74]; Н. Арабзода - тав^ид, таъвили К,уръон, нубуввату имомат аз назари Носири Хусрав ва замони у [6, 35-60] аз чумлаи он асар^о ма^суб мешаванд. Аммо чузви мух,ими ин к;абил осор, ки муно^оту наът аст, то ^ол тадк;ик;у баррасй нашудааст. Зеро, ^алли чунин мавзуъ^о донистани К,уръону ^адис^ои набавиро тацозо кунад, аз ^ониби дигар таассуби замона намегузошт, ки чунин мавзуъх,о бар доираи тахдик, ворид шаванд, х,ол он ки «Наъту муночрт, ёд кардани худой таоло, мазаммати амали хилофи дин аз фармуда^ои аввалй ба вучуд омадаанд ва онх,оро фак;ат нати^аи таассуби шоирон донистан на ^ама вак;т раво бошад». [184,6]

Чанд кутубе, ки метавонад аз масоили мавзуии мо х,арф занад, он ^ам дар шакли баёз дар цатори ашъор андар маърифату х,ак;щат мав^уд аст. [16,17,37,114а,139,180] Ин мач,муах,о фак;ат бозгу карда метавонанд, ки дар таърихи адабиёти форсу то^ик ашъори тах,мидй собик;аи дерин дорад. Масалан, аллома Шамсуддин Му^аммад ибни Махмуд и Омулй дар «Фанни сездах,ум»-и «Нафоисул фунун фй ароисул уюн», ки дар илми давовин аст, менависад: «Он иборат аст аз маърифати ашъори мудаввана ва тарокиби маснуа ба эътибори таркиб ва маънй ва эъробу бино^о ва соири румузу ишорот ва умуми латоиф ва муносибати он. Ва давовини

Арабу А^ам чун дар касрат багоят аст, чу нон ки тамомати удабо аз шарх,у басту ^амъу тартиби он дар мацоми х,айратанд, ба як,ин забти он дар ин китоб сурат набандад. Пас, фоида муштамил бар баёни ^о^ат бидон ва кайфияти донистани он ва зикри баъзе аз ашъори латифа ва абёти соира аз арабию форсй, ки а^ли ин саноат ба ^асби муносиби мацом эроди он кунанд, ёд карда шавад...». [114а,235] Муаллифи «Нафоисул фунун» пас аз ин мук;аддима, дар фоидах,ои илми давовин бо шавох.ид ^арф зада, дар «Фоидаи саввум» аз «Ашъори латифа ва абёти соира аз арабию форсй муносиби х,ар мак;ом дар маърифату х,ак;ик;ат» зикр мекунад, ки ин цо намунаи ашъор аз муно^оту наът ба забони арабию форсй оварда шудаанд...

Муночрт (C/brLio) аз калимаи арабии «на^о» (Ц&) - сир гуфт, гирифта шудааст ва «янч,у» - сир мегуяд, «назван» (fpszJ) - сир

гуфтан, на^во кардан, арзу дархост аз дарго^и худой таоло [48,1163] дар мисоли:

jxgJ! fjjo Lo сЛд>$ Qjjfriujl JS tj\_9 Cub

(Дар дилаш монд он сирре, ки аз FaM дар дилаш медошт). [205,793] Шакли чамъаш «муно^от» (obrLo) бо «те»-и марбута ва шакли тан^ояш низ дар талаффуз «муно^от» (L> brLuo) бо «те»-и фавцонй. Чунончи: Эй, х>ам аз амри ту ак,лу чон бас андар шавк,у завк;, Дар mvho^ot аз забони aiyiy 40h чун хонамат. [47,103 ] Маънои истило^ии калима розу ниёз гуфтан бо худо аст, ки баъзе со^ибдевощо онро чун ниёишу дуо низ овардаанд ва аз тарафи шахси якуми тащо гуфта мешавад:

Худовандо, маро тавфик; додй, Дари маънй ба руи ман кушодй. Бад-ин бехи дилам аз оби рах,мат Фуру боридай борони ^икмат. [13,550]

Аз ин абёт чунин хулоса бармеояд, ки муноцот гуфтор - розу ниёз, матлаб, ормон, хостори гуянда, муносибати шоирро бевосита ба офаридгор нишон медихдц.

Тав^ид ) - ягона шинохтани худо, аз калимаи арабист. Дар

бораи сифот, к;удрат ва муъ^изоти худовандй бах,с дорад. Илм ба он ки у яктост:

Сухан х,еч бе^тар зи тавхид нест, Ба ногуфтану гуфтан эзад якест. [158, 269] Барои иштибо^ накардан байни муно^оту тавхид, гуётарин фарк;и х,ар ду ин аст, ки муноцот бо ишора^онишини «ту» ручуъ мешавад. Аз он ч,их,ат, ки муноч,оту тавх,ид бар худованд мутааллик; аст, шоир метавонад бе муноцот, бо тавхид низ асарашро ofo3 кунад: Субх,он холите, ки сифоташ зи кибриё, Дар хоки а^з мефиканад ак;ли анбиё. Гар сад ^азор к;арн х,ама халк,и коинот Фикрат кунанд дар сифати иззатихудо. Охир ба ач,з муътариф оянд, к-эй илах,, Дониста шуд, ки ^е^ надонистаем мо. [44,1] Наът ) низ калимаи арабй буда, ба сифату васф, таърифу

тах£ин далолат мекунад. Наът чун сигаи исми фоилу мафъул низ дар забони арабй истифода мешавад, ки ин аз доираи ба^си мо беру наст: Дар сухан цуз номи у гуфтан хато бошад, хато, Дар х,унар чуз наъти у гуфтан ситам бошад, ситам.

[47,365]

Наът асосан барои тавсифу дуруд ва корнамоии паёмбари ислом Му^аммад алащиссалом истифода мешавад: Эй, аз бари Сидра шохро^ат В-эй, к;уббаи арш такягох,ат.

Эй, ток;и нух,ум - равок;и боло Бишкаста зи гушаи куло^ат. Х,ам ак;л давида дар рикобат, Х,ам шаръ хазида дар пано^ат.[43,2] Манк;абат (lmjuo) калимаи арабй буда, ба ^унару рафтори писандида, ситоиши рафтори нек ва санои ах,ли байт далолат мекунад:

«Ба адои шукру сипоси неъмат ва манкабат, чунончи расми хутабост, к;иём намуда гуфт...». [149,636] -

Манк;абат низ калимаи арабй буда, чун тавсифу таъриф дар х>ак;к;и чадор ёри паёмбар - Абубакру Умар, Усмону Х,айдар (Алй) маъмул аст. Чуноне ки дар «Шо^нома»-и Фирдавсй - «Дар ситоиши пайгамбар ва ёронаш» дида мешавад:

Ки хуршед баъд аз расулони мех,, Натобид бар кас зи Бубакр бех>. Умар кард исломро ошкор, Биёрост гетй чу 6ofh ба^ор. Пас аз х,ар ду он буд Усмон гузин, Худованди шарму худованди дин. Чах,орум Алй буд чуфти Батул, Ки уро ба хубй ситояд Расул. [155,33] Муноч,оту тавх,ид ва наъту манк,абатро, ки мак,суди ^ар яке ситоишу муаррифист, ба унвони тах,мид низ метавон пазируфт. Та^мид (Jbuaszi) -сипосу ситоиш, аз «х,амд» (j-cj>-j - и арабист (та^мидия, тамчид низ гуфтан чоиз аст). Тах,мид буд, ки аз х,авзаи ислом моя гирифта, дар адабиёти форсй баракоти ашъори шоиронро таъмин кард. Яъне ин ситоишнома^о аз рузгори паёмбар мебошад, ки дар ин бобат ах^одис фаровон чорист. Дар китоби «Арабское красноречие (хутба) в ранние века ислама» чунин зикр аст: «Чуноне ки Му^аммад аввалин маротиба

дар тачриба ма^орати нотации араб^оро дар та^мид нишон дод, дар намуна огози хутбаи ма^фузмондаашро меорем, ки «Хутбатул видоъ» («Сухани хайрбодй» - М.Н.) ном дорад: «Ситоиш Аллохро, ки сипос мегузорем ва панох, межуем бар у ва омурзиш мехо^ем аз у, тавба мекунем бар у.. .».[36,97] Дар забони асл чунин аст:

и/

2 си*Алми $ dJbo&J сф JbastJ!

[ 198,200]. <bJ / чэ* QjAS-Libti

Ташрех,и далоили фавкуззикр он аст, ки тамоми хутбах,ои паёмбар дар муно^оту тавх,ид асос ёфтаанд, инчунин дар х,адисх,ои набавй дарёфт кардани тащидот душвор нест, ба он далел, ки асоси тах,мидия бо пайдоиши ислом аст ва нузули Куръон. Дар худи китоби ма^ид низ оёте мутааддиддарта^мидгуфташудааст. [201,1;42;50;128;293;359;428...]

Тах,к;ик;и адабиёти араб собит месозад, ки пас аз нубуввати Мух,аммад(с) муборизаи цабила^о, махсусан к,урайших,о шадид гардид. Тамоми имконот истифода мешуд, ки му^офизати расул таъмин гардад. Аз са^обагони у вак,те ки хо^иш карданд, то зидди душманон бо шеър баромад кунанд, паёмбар фармуд: «Чй бокест касеро, ки Аллох> ва расули уро дар даст бо силох; тарафдорй мекунад, бо суханони худ низ мубориза барад!». [151а, 176] Дар ин рангом аз са^обагони у Х,ассон ибни Собит, Каъб ибни Молик ва Абдуллох, ибни Равох,а бо балогати калом зидди душманони худ баромад намуда, ононро зери тозиёнаи танк;ид, сарзаниш ва нафрат к;арор доштанд, ки мах,з падидах,ои аввалини наъти расул дар ин к,абил шеърх^о ба зухур омад. Таърихи адабиёти араб эч;оди шуарои даврахри аввали исломиро тахдик; кардааст, ки бех,тарин тах,мидоти асрх,ои VI-VII дар он ба чашм мерасанд. Хоссатан муно^оту наъти Х,ассон ибни Собит дар жанри к;асида борх,о аз тарафи адабиётшиносон ба маърази таэдик; кашида шуда, тавх,иду мащабат низ мавк;еи назаррасро дар эч,оди у ишгол мекунад. Мин^умла шеъри та^мидй дар

к,асоиди Каъб ибни Зухдйр (цасидаи бурда) ва Ан-Нобига ал-Ч,аъдй низ бозгуи самимияти эшон ба худову расул аст, ки пас аз ворид шудани онон ба оини му^аммадй пайдо шудааст. Дар асри сонй як зумра шуарои араб, аз к;абили Башшор ибни Бурд; Абу Нувос, Абул Атохия идомадих,андагони тах,мидот гардиданд, ки тарзи муно^оту наътсароии онон барои шуарои минбаъд мактаби суханварй гардид.

Муноч,от кардану тавх,ид шинохтан аз ибтидои башарият дар НИХ.ОДИ инсонй мавчуд аст. Чунки одамй х,амеша бар худо ниёзу ниёиш дорад, ки ин аз хислати фитрии у дарак меди^ад. Намунах,ои к;адимтарини муно^оту тавдид хусусан дар осори маз^абй ба назар мерасанд. Аз чУмла царина^ои онро дар кутубе аз к;абили Авастову ва^йи ча^оргонаи илох>й дида метавонем.

Поягузорию инкишофи тах,мид дар Мовароуннахру Хуросон баробари татаввури назму наср ба миён омад. Та^мидро метавон дар силки ашъори мадх,й к;арор дод, аммо хусусияти фарцкунандаи та^мид аз мадх,иях,ои дигар ин аст, ки дар васфи касе барои тамаъ, дар манфаати дарборй эч,од намешуд. Аз ин лих,оз, муно^оту наътхр холисона аз к;алби шоир мебаромаданд, дар х,оле ки мад^ия^о дар васфи дуругин истифода мешуданд (аз назар дур нест, ки дар назми форсу точ,ик девон^ои бе муно^оту наът низ мушо^ада мешаванд, ки аз тах,миди расмй орй буда, онро асосан к,асоиди мадх^ия ишгол кардаанд, дар мисоли девонх^ои Анварй, Мануче^рй...).

Дар бахусе кутох, метавон гуфт, ки муно^оту наът имтиёзи дар х^амаи к;олабх,ои назмй - жанрх^о ифода шуданро сох^иб аст ва бояд дар к;атори ИСТИЛОХ.ОТ х,амчун унсури адабй пазируфта шавад! (То х,ол ба истилох,отномаи адабиётшиносй Байр аз истилох,и наъту х,амд дигаре ворид нест. [176]).

Бо чанд мисол фарк;ияти ашъори тах,мид ва муно^отгунаро нишон додан мумкин аст:

1. Шоир лутфи худовандиро нисбати касе ё чизе баён мекунад:

Зи х,ар гунае чонварро нажод, Хирад мар туро, дигаронро надод. Бар эшон туро кард солору мех, В-аз эшон туро кард солору бех,. Суи ту фиристод пайгоми хеш, Гиромй туро кард, х1амноми хеш. [187,6]

2. Шеъри орифонаро аз гуру^и тах,мидия бояд фарк; кард. Х,арчанд ки ни^оди назми тасаввуф дар ниёиши худованд аст, хусусияти мух,ими тах,мидот дар он зох,ир мешавад, ки онх,о аз истилох,оту рамзу ишороти фаннй орианд ва аз хатту холу дурду харобот холй. Масалан:

Оташи ишк;и ту дар чон хуштар аст, Дил зи ишк;ат оташафшон хуштар аст. Х,ар ки хурд аз чоми ишк;ат в;атрае, То к;иёмат маету х,айрон хуштар аст... Чун висолат х>еч касро руй нест, Руй дар девору х^и^рон хуштар аст. Хушксолй васли ту бинам мудом, Ло^арам, дар дида туфон хуштар аст. [44,131]

3. Шоир дар байте гузариш барои ифодаи матлаб ишора аз тавх^ид (ё муно^от, ё наъту манк;абат) мекунад, ки мавдди мавзуъ аз он тах;мидия нест. Монанди:

Кунун то худованди хуршеду мох,, Киро шод дорад бад ин размгох,. Ба зури ча^он°фарин кирдигор, Б а дайх,ими Ковуси парвардигор. Ки чандон намонам шуморо замон, Ки бар гул вазад тундбоди хазон. [159,259]

4. Ищора ба худованд ё мамду^а?

Ма^нуну парешони туам, дастам гир, Саргаштаву ^айрони туам, дастам гир. Х,ар бе сару по чу дастгире дорад, Ман бе сару сомони туам, дастам гир. [127,51]

5. Ишора ба оёту ах,одис ва ашхосу к;исаси маз^абй:

Х,ама диёнату дин варзу некройй кун,

Ки суи хулди барин бошадат гузарнома. [81,36]

(Ишора "ба сураи Баййина, ояти 7,8)

Ё ки:

Сачда карду гуфт, к-эй донои суз, Дар дили Довуд андоз, он фуруз. Дар дилаш не^, он чи ту андар дилам Андар афгандй ба роз, эй муфзилам. Ин бигуфту гиря даршуд «^ой-^ой», То дили Довуд берун шуд зи 40Й. [69,136] Баробари омузиши тах,мидот дар девонх.о, нуктаи дигаре, ки ба назар мерасад, унвонгузории нодурусти ~ ашъори та^мидист. Масалан, дар девони Х,аким Саноии Разнавй [47] цасидае бо унвони зерин мастур аст: «Ин тавхдд дар он диёр гуфта омадааст», ки аз 13 байт иборат буда, дар муно^от гуфта шудааст, на дар тав^ид. Ё ишораи дигар, дар девони Хок;онии Шарвонй [46] мундарич аст: «Дар яктопарастй ва ситоиши ^азрати хотамул анбиё». Аз 34 байти ин к;асида 10 байт фарогири мазмуну му^тавои сарлав^а буда, аз он 6 байт дар муно^от ва 4 байт дар наът гуфта шудааст. Абёти дигар х,асрати зиндагй ва андарз^ои Хок;ониро дар бар мегирад, ки ин цисмат дар унвонгузорй ба назар гирифта нашудааст. Х,ол он ки дар дигар чои девон унвонгузорй комилан ба мундаричаи шеър мутобицат мекунад: «Дар шикоят аз ча^он

ва наъти хотами пайгамбарон». Ё акси ин х;ол, та^мид дар шеър афзун аст, аммо дар унвонгузорй аз эътибор социт гардидааст. Монанди унвони к;асидаи «Дар мадх,и носщул мулук Камолуддин - шайхул Х,арама1йн, хатиби Навобод фармояд», ки 14 байти аввали он дар муночрт гуфта шудааст.

Аз ин хотир, кас наметавонад ба унвон^ои ашъори девон сарсарй назар намояд ва нати^агирй кунад. Чунин унвонгузории носах,ех, дар аксари девощои шоирони форсу то^ик, хоссатан дар к;исматх,ои та^мидияи он ба назар мерасад. Маълум мешавад, ки беэътибори^ои фавцуззикр бисёртар аз тарафи мудаввин ва шояд котибони ашъори шоирон ба вук,уъ омадааст.

Мак;саду вазифа^ои рисола фарогири нуктахри зерин аст:

1. ■ Тадк;ик;и таъриху тах,аввули муно^оту тавх^ид ва наъту

манк;абат дар назми форсу точ,ик;

2. Муайян намудани поэтикаи муно^оту наът;

3. Тах.лили оёту ах,одис дар ашъори тах,мидй;

4. Тадвини «Баёзи муно^оту наът»-и шуарои адабиёти форсу то^ик.

Сарчашма ва усули тах,к;ик;. Муаллиф х>ангоми тах,к,ик;от ба анъанаю тачужбаи адабиётшиносии ватанию хори^й такя кардааст ва усули тах,к;ик;оти мух,ак;к;ик;ин ва адабиётшиносони маъруфи ^а^онй, ки ба илму адаби форсию то^икй машгуланд, маншаи омузишу татбик; буд. Дар кори рисола усули муцоисавию таърихй пеш гирифта шуд.

Бояд гуфт, ки домани сарчашмах,ои рисола хеле пах,н аст. Аз ин хотир муаллиф худро вазифадор шуморид, ки пеш аз тах,ияи рисолаи илмй «Баёзи муно^оту наът»-ро (дар х,а^ми 29 ЧУЗЪИ чопй) тадвин намояд. Нашри ин китоб ба чараёни таздицот мусоидат кард. Дар истифодаи мо гайри кутуби илмию та^к;ик;отии то^икй, форсй, русй, узбекй, англисй, арабй, фаронсавй, озарй, кутуби аслии зерин низ к,арор

доштанд: Мудаббирй М. - «Шарх,и а^волу ашъори шоирони бедевон»; Рудакй - Осор; Фирдавсй - «Шо^нома»; Абусаиди Абулхайр - Рубоиёт; Бобо Тох^ир - Рубоиёт; Ансорй-«Муночотнома»; Носири Хусрав -Куллиёт; Эроншох, - «Ба^маннома»; Хайём - Рубоиёт; Саной - Девон; ^амолуддини Исфахрнй - Девон; Хок;онй - Девон; Низомй - Куллиёт; Аттор - «Мусибатнома». «Хусравнома». Девон; Мавлавй - «Маснавии маънавй»; Фахруддини Ирок;й - Ма^муаи осор; Саъдй - Куллиёт...

Дар к;атори К,уръон ва шархдои он сарчашмах,ои зерини нодири мазх^абй дар истифодаи мо к;арор доштанд: «Алмавзуъот»-и Абдуррах,мон ибни Ал^авзй; «Алмавзуъ фй маъри