автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
О подаче логического ударения в рифмах газелей А. Навои

  • Год: 1998
  • Автор научной работы: Хайитметов, Фарход Абдукодирович
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'О подаче логического ударения в рифмах газелей А. Навои'

Полный текст автореферата диссертации по теме "О подаче логического ударения в рифмах газелей А. Навои"

о а

1 ц рД 1898

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСЦ ФАНЛЛР АКЛДЕМИЯСИ АЛИШЕР НАВОИИ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБНЕТ ИИСТИТУТИ

1^улёзма ^уцукиДа УДК 809.437.5-6.

^АЙИТМЕТОВ ФАР^ОД АБДУЦОДИРОВИЧ

АЛИШЕР НАВОИЙ РАЗАЛЛАРИ «фФИЯСИДА МАНТИК УРРУСИНИНГ БЕРИЛИШИ

Мутахассислик 10.02.02 — Миллим тиллар ($гзбек тили)

Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

ТОШКЕНТ — 1998

Тадци^от М,ирзо Улугбек номидагн Тошкент Давлат университета узбек тилшуноелиги кафедрасвда бажарилган.

Илмий ра^бар:

— Филология фа»нлари доктори, профессор

М. МИРТОЖИЕВ

Расмий оппонентлар:

— Филология фанлари доктори К,. СОДШ^ОВ

— Филология фанлари номзоди И- НОСИРОВ

Етакчи илмий муассаса:

Фаргона Давлат университета.

Химоя 1998 йил ^^¿г^^инини^^^куни соат)

Узбекистан Республш^аси Фанлар академияси Алишер Навоий номли Тил ва адабиёт института ^ощидаги доктодлик илмий даражасини 0Л(Иш учуй диссертациялар ^имояси буйича Бирлашган ихтисослаштирилган ДК.015.31.01 рацамли Кен-гаш йигилищида утказилади-

Манзил: 700170, Тошкент шаеди, И. Муминов кучаси, 9-уй.

Диссертация билан Узбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.

Манзил: 700170, Тошкент ша^ри, И. Муминов кучаси, 13-уй-

да

Автореферат 1998 йил йининг кун и

таркатллди.

Бирлашган ихтисослаштирилган

кенгаш илмий котиби, филология фанлари номзоди

Н. МА^КАМОВ

ТАДК^ЩОТНИНГ УМУМИЙ ТАФСИЛОТИ

Мавзунинг му^имлиги унга дшдат ^аратилишининг ни^оятда ^адимий эканлигида уз аксини топган. Турк адабиётшунослигида Шайх А^мад Тарозийнинг "Фунун ул-балога" асаридан бошлаб г Навоийнинг "Мезонул-авзон", Атоулло^ ^усайнийнинг "Бадойиул :анойи", Бобурнинг "Мухтасар" асарларида унинг фонетик томон-мрига анча чу^ур, муфассал тухтаб утилган. ^офия ^а^идаги на-триётчилик араб адабиётшунослиги билан богли^ ^олда гавсифланиб, тад^и^ этилган. Уша даврдаёц ^офияга бунчалик сатта эътиборяинг ^аратилиши узбек "Адабиётшунослик герминлари лугат:«"па жуда тугри ^айд эгилганидай: "^офия иеьрда берилаётган фикрии эсда ^олдириш ва эслаш учун шконият тугдиради"1.

Ь^офия арузчиликда вазн билан бир-бирини тулдирувчи [юнетик воситадир. У газал цайси ба^рда берилса, вазн о^имининг 'зн келган урнига мослаштириб ^айд этилади. Шу билан мисрани ■аркиб топтирган ran интонациясининг шаклланишида а^амият .асб этади. Мавзунинг та^лиллари нутц ^онуннятларидан холи ,олда шегьрият йу^ эканлиги, шеъриятнинг мисралари бадиий тил ;онуниятларинииг ашёвий далиллари эканлиги ^а^ида фактлар ериб, уларни очиб беради. К,офия мисранинг шундай цисмики, у илнинг фонетикаси, семантикаси, грамматикаси билан з^ам узвий шклланган булади. i

Кейинги даврда цофияга мантиц ургусининг берилиши ^а^ида йрим царашлар пайдс була бошлади. Улар куп урннларда бир-ири билан ^атьий бог;»иц з^одиса сифатида курсатилди\ .дпбиётшуносликка оид айрим асарларда эса уни ^офиядан кейин елгаН радифга кучади, деб айтилган . Тилшуносликка оид асар-

1

Крнг.: >^омидий Абдуллаева Ш., Ибро^нмова С. Адабиётшунослик р^нлари лугати. — Тошкент: Уцитувчи. — 1967. — 267-6.

. 1^рнг.: Каримов Н. ?^амид Олимжаннинг Поэтик мацорати: —Тошкент: — 1964.— 138—139-6.

'. • 1^рнг.: Туйчиев У. Узбек поэзиасида аруз системаси. -ч- Тошкент: Фан. ■1985 — 251-6.

ларда мантиц ургуси кесим билан сндош булакда булади, дсб цайд этилган'.Маълумки, кесим гапнинг охирига жойлаштирилади. Агар у ^офия сифатида бсрилса, бу унинг манти^ ургуси олмайди, дейилганидир. Куринадики, адабиётшуносликда айтилган фикрлар билан тилшуносликда айтилган фикрлар мое эмас. Бунинг устига ' ran от кесимли булса, у цолда мантиц ургуси шу от кссимга жой-лашади. Бу масалаларда чу^урроц бир таэушлга стиб бориш, тунга ^араб манпщ ургуси билан >;офия муносабатини ани^лаб Ч1циш зарурати тугилади.

Мантиц ургуси олг-ni булак, ыаълумки, гапнинг ди^ат } >;аратилган булагидир. Шу булакка цофняни жойлаштириш шоирнинг уз ма^сади царатилган булакни таъкидлаш ва эсда ^олдириш имкониятини таъминлаш дсмакдир. Уни урганиш шоир ма^садини ойдинлаштиришга йул.очади.

А. Навоий газалистидаги цофия ва манти^ ургуси муноса-батининг тащили фа^ат адабистшунослик ва тилшунослик учун фойда келтирнб ^уймай, психолингвистика, этика учун з^ам материал манбаи булиб хизмат ^илади.

Тади;щотдан кузланган мщеад ва оазифалар. А. Навоий уз . газалистидаги миера ^офияларига манти^ ургуси жойлашини тад^и^ этиш ва ^уйидаги мацсадларни амалга оширишдан иборат:

1. Манти^ ургуси миерани таркиб топтирган гапнинг ксснми от ски феъл булса, уларнинг э^ар бирида цайси булакка жой-лаштирилиншга ани^лик киритиш.

2. Газал мисрасини таркиб топтирган гапнинг кесими от ски феъл билан ифодаланганда манти^ ургуси тушган ^офияни шакл-лантириш имкониятини очиш.

3. Мисра бирдан ортщ гаплардан таркиб топса, уларда • берилган манти^ ургуси мицдори ва мо^ияти з^ацида маълумот

келтириш.

4. Шоирнинг миерадаги радиф ^ажмини белгилашида сабаб булган тил ^онуниятларини аншушш.

5. А. Навоий газал мисрасидаги ^офияларга манти*; ургусини тушириш учун ^андай тил ^онуниятларидан фойдаланганлигинн ■таз^лнл этиш.

1

К^шг.: Гуломоа A.F., Ас^арова Ц.А. Хо.шрш зачон Узбек тили, — Тош-кент: Уцитувчи— 1961. — 134-6.

Тадцщот объекты А. Навоийнирг "Хазойинул-маоний" (А. На-вонй. Хазойинул-маоний. I—IV том, Тошкент: ФАН.— 1959.)де-вонидаги 2600 та газал матласидан ва бош^а характерли байтлар-дан тупланган 3000 мисол вара^часи булди.

Тад^и^отнинг метади синхрон тасвирий, тарихий-^иёсий ва тавсифий методлар булди. Мазкур методларга ёндошишда рус тилшуносларидан Л.В.Шчерба, Л.Р.Зиндер, И.П.Распопов, М.М.Матусевич, Л.В.Златоусова, Е.А.Бризгунова, Н.А.Феджина, узбек тилшуносларидан А.Р.Руломов, А.Ма^мудов, М.М.Миртожиев, адабиётшунослардан А.^усайний, И.Султон, У.Туйчиев, Н.Каримов каби олимларнинг асарларидан фойда-ланилди.

Тад^щотнинг члмий янгиликлари. Мазкур ишда Навоийнинг уз газаллари цофнясига манти^ ургусинн жойлаштириши биринчи марта монографик иш тарзида тадциц этилди. Бу эса бадиият ва тил ^одисаси уртасидаги бирликшшг тад^и^ этилишидаги даст-лабки ^адам ^исобланади. Унда ^уйидаги илмий янгиликларга эришилди:

1. Разал мисрасини таркиб топтирган гапнинг кссими от булса, уига; феъл кесим булса, ундан олдин урнашган булакка; от булга ни з^олда мавжудлик, модал сузлар ёки ми^дор биддирувчи равишларда ифодаланса з^ам, ундан олдин урнашган булакка мантиц ургуси юклатилиши очиб берилди.

2. Разал ^офиясига ^андай ^олатларда маити^ ургуси юклатилиши тад^и^ этилиб, бу изчиллик са^ланиши цонуниятлари курса'тилди.

3. Наванй газалиотида радиф кетига бир ва ундан орти^ тули^сиз гаплар жойлаштирилса, улар ми^дорига ^араб манти^ ургуси мицдори з^ам белгиланиши ва кенинги манти^ ургусини олган булаклар аввалгисининг таъкидини кучайтириш учун хизмат ^илиши исботлаб берилди.

4. Мисрани таркиб топтирувчи гапнинг маълум булагига мантиц ургуси Туширилиши учун ^ала^ит берадиган булаклар ^анча булса, кеснмдан кейинги радиф ми^дори шунча булиши та^лиллар ор^али курсатилди.

5. Адабиётшуносликда: "Шеър ^офияси, албатта, мантиц ургусини олади", — деган ^араш нотугри эканлиги та^лиллар ор^али очнлди.

6. Навоий газаллари мисрасининг ^офиясига мантиц ургусини

жойлаштириш учун цандай тил воситаларидан фойдаланганлиги атнутб чицилди,

Тад^щотнинг амалий щамияти шундан иборатки, у бадиий тил воситалари фонетакасининг маълум бир йирик ^исми ^исобла-нади. Ишдан олинган натижалар Навоий уз газалиётида фонетик ^онуниятлардан цандай фойдалангаилигининг энг зарур томонини очиб беради. Шунингдек, шоир ма^сади ва уцувчига узатаётган фнкрининг таъкидли уринларини КанДай етказганлигини ойдинлаштиради. У газг л ёзиш билан шугулланувчи шоирларга зарурий ^улланма вазифасини утайди.

Ишнинг текширилиши. Тад^и^от мавзуси ва режаси ТошДУ нинг' узбек тилшунослиги кафедраси мажлисида номзодлик диссер-тацияси сифатида му^окама ^илинди ва узбек филологияси факультетининг илмий кенгашида тасдш^ланган.

Тад/^и^от натижаларинипг оммалаштирилиши: бир рисола ва уч ма^ола нашр этилди.

Диссертация мавзуи юзасидан ТошДУнинг узбек тилшунослиги кафедрасида, УзРФА тилшунослик институтида 1994 йил уюштирилган ёшлар конференциясида ва 1994 йил узбек тилига давлат ма^оми берилган кун муносабати билан уюштирилган Республика мицёсидаги конференцияда маърузалар цилинди.

Диссертациянинг тузилиши ва \ажми. Иш кириш, уч боб, умумий хулоса ва адабиётлар руйхатидан иборат.

ТАДКЩОТНИНГ УМУМИЙ МАЗМУНИ

Кириш {¡исмида цофия \а^ида юзага келган ба^слар та^лил этилди. Маълумки, цофия оц шеърлардан ташцари барча назмий асарларда ва насрий асарлардаги сажларда ^улланади. У Шарцда араб тилшуноси Халил ибн А^маддан бошланиб, форс ва турк адабнётшунослигида XIV асрлардаё*; ди^атни тортди. Бу э^аеда Ш.А.Тарозий, А.Хусайний, А.Навоий, З.М.Бобурларнинг йирик-йирик асарлари мавжуд.Уларда ёзмадаги ^айд этилган араб з^арф-ларига эътибор берилган • ва ^офиянинг фонетик ^урилиши асосий мезон ^илиб олинган. Бу назария узбек адабиётшу-. нослишда э^атто шу давргача >;ам уз ^имматини са^лаб долган. 1970 йилларда "Узбек тили ва адабиёти" журналида бошланган ба^слар шуни курсатади. Бунда С.Мирзаев, А.Рустамов, Ё.Исо^ов, У.Туйчиекларшшг ва бош^а бир ^атор муаллифларнинг ма^ола-лари оълон цилинди. Шунингдек, йирик асарлар з^ам юзага келди.

Айни^са, А.Рустамов э^амда У.Туйчиевларнинг ишлари ки^оятда цимматлидир. Уларда ^офиянинг газал мисрасидаги урни, вазц ва интонацияси билан ало^адорлиги тадциц этилган. Н.Каримов Уз ишида «¡офия ва мантиц ургусини узаро боглиц цилиб ^уйгани э^олда1, У.Туйчиев ^офия кетидан радиф келса, манти^ ургуси ун-га кучзди, деб курсатади2.

Тилшуносликда цайд этилишича, мантиц ургуси, деярли, гапнинг кесими олдидаги булакда жойлашади3. Бу фикр, асосан, гапларнинг феъл кесимли булиихи билан богли^дир. Агар гап от кесимли булса, мантиц ургуси тугридан-тугри унинг узига ту,-шади. Аммо от кесим мавжудлик билдирувчи, модал сузлар ва ми^дор равишларида ифодаланса, манти^ ургусининг кслиши худди феъл кесимли гаплардагига ухшаш булади. Бундай кесимларга мантиц ургуси юкланадиган булса, улар гап бошига чицарнлади. Манти^ ургуси берилишининг бу ^онунияти газалиётдаги гапларда э^ам уз аксиии топиши цатьийдир.

I боб А. Навоий уз газалиётидаги от кесимли гапларда мантии ургусини цофияга цандай жойлаштириши зодида боради.

Гап от кесимли булса, мантиц ургуси унинг кесимида булади. Чунки гапнинг от кесими эга ^а»;идаги янгиликни узида ифода топтиради4, таъкид ^ам шу булакка тушади. Агар кесим составли булса, шу состав мазмуки марказида з^ам шу кесимнинг узи ту-ради. Мана шу цонуният Навоий газалиётида ни^оятда изчил акс этган. Бунинг учун Нозаниилиг богида %аддинг ни^оли сарвиноз мисрасига зътибср бериш керак. Унинг сунгги сарвиноз сузи гапнинг кесими булиб, манти^ ургусини з^ам олган. Шу суз яна мисра ^офияси з^амд! р. Фикримизнинг далили учун мисранинг осциллограммаси тазушлили куриш мумкин. Унлилар амплитудаси

1

^ Црнг.: Каримов Н. Уша асар. — 139-6. ^рнг.: Туйчиеа У. Уша асар. — 251-6.

1фнг.: Гуломов АТ., Аскаром М.А. Хозирги замой узбек тили. — 134-б.; Махмудов Н.М. Эллипсис в узбекском языке. Автореф. дисс.... канд. фипол. наук.— Ташкент.'— 1978; Миргожиев- М.Й. 9збек тили фонетикаси. — Тош^ект: Университет. — 1991..—58-6.

' »чрнг.: Закиев М.З: Цазерге татар адэби теле.—Казан. — 1976.— 170-б.;'. Ковтуиова И.И. Современный русский язык. Порядок слов и актуальное членив предложения. — М.: Просвещение. — 1976. С.46,47.

нозанинлиг сузида 7,1; 7; 8; 8,2; богида сузида 6,8; 7; 6,1; »¡аддинг сузида 5,2; 7; "ии^оли сузида 7; 6,4; 6,9; сарвиноз сузида 7,1; 8; 9 мм куч билан талаффуз этилган. От кесим вазифасидаги сарвиноз сузининг учинчи хижо унлиси "о" мисра, яъни гап буйича энг баланд амплитудага эга. Бу манти^ ургуси сарвиноз булагига тушганлигини курсатади. У таъкид олгани учун кучли талаффуз этилган1.

От кесимлар икки куринищда: от кесимнинг узидан ва богла-мали от кесимдан иборз; булади. От кесимларнинг ^зи: а) бош келишикдаги отда ски отлашган сузда; б) келишик шаклли отда ифодаланади.

Навоий газалини таркиб топтирган гапнинг от кесими от тур- • кумидаги суз билан ифодаланиб, бош келишикда келади: Эй, %адинг шамъу, юзунг шамъ уза гул, Шс.мънинг дуди муанбарлии; кокул. Бу байтнннг биринчи мисраси иккита: цадинг шамъ ва юзунг шамъ уза гул гапларидан таркиб топган. Гаплариинг эшси маълум урами экани з^олда, биринчисмда шамъ кесим, ксйингисида шамъ уза гул кесим состави янгилик урамидир. Аввалгисида кесим билан янгилик ва манти^ ургуси тушган булак тенг келган. Ксйингисида янгилик урами маркази з^исобланган гул кесимига манти^ ургуси тушган. Иккинчи мисрани таркиб топтирган гапшшг кесим состави булган муанбарли$ кокул янгилик урами булиб, унинг маркази з^исобланган кокул от кесимига манти^ ургуси берилган. От кесимнинг цофияга жойлаштирилиб, унга манти^ ургусини бериш имконияти юзага келтирилган.

Кесим вазифасида келган отлар белги билдириш хусусиятига эга булади. Бу белги Навоий газалларида от маъносидаги нисбий белгилар билангина эмае, сифат, сон, олм^ш, равиш, царакат номи ор^али з^ам ифодаланган. У, айннцса, унинг сифатлардак танланишига эътибор з^илган. Чунки сифат ани^ белги билдиради ва унга таъкид юкланиши хусусиятларини равшанлаштиради. Баъзан, нут^ талабига кура, феъл кесим туширилиб, унинг

1 • • '

Пигнлгаи мисоллартшг матлум цисмн 4 диктор (3 эр па 1 аёл) дикцияси асосида асцмллографик та^лилдан ^тказилди. Натижа ющоридаги полати« изчкл кайд эгганн учун, та^лилда слишаи уилилар амщшгудасини' кейииги мисо.1ларда келтирмаслнкни маь'кул курилдн.

вазифаси иккинчи даражали булаклардан бирига юкланади. Бунда у от кесим ^олида Шаклланади. Навоий мисрани таркиб топтирувчи гапларнинг ихчамлигига катта эътибор «^аратгани учун ^ам бу з^одисадан кенг фойдаланган. Кесим вазнфасига кучган булак равиш з^оли булса, у туб маънода белги билдирувчи от мав^еини олади. Навоий ундан кенг фойдалангани з^олда, келишик билан шаклланган отларнинг кесим мав^еига утказишга купрок; эътибор ^аратган. Чунки улар ё урин з^оли, ё воситали тулцирувчи эканлиги з^олда, кесим вазифасига утгач, ё урин, ё >;а-ракатга восита булган нарса таъкидланади. Бу купроц шоир тасвири царатилган объект булади.

Эй мусулмонлар, фигон uutiçu бало ангездин,

Оjçy вовайло балолиг фур^ати хунрездин.

Бу байт таркиб топтирган гапларнинг биринчисида ангездин, иккинчисида хунрездин сузлари кесим вазифасига феъл кесим эллипсиси ор^али кучган. Улар асли воситали тулдирувчи эди. Унда фигон учун балошиез, фур^ат учун хунрез восита эканлиги тасвирланган. Уларга таъкид бериш ма^садида феъл кесим туширилган.

От кесим жуналиш келишиги билан турланган от булиши з^ам мумкин. Бундай гаплар, одатда, ча^ири^ хусусиятига эгз булади. Ча^ирицдаь иборат гаплар Навоий мисрасини таркиб топтирувчи гапларга хос эмас.

Алишер Навоий газаллари мисрасини от кесимли гаплардан таркиб топтирар ва от кесимни цофияга жойлаштирар экан, унга куплик, давомийлик ва з^ис билдирувчи ^ушимчалар з^ам беради. Биро^ бу ^офияга мантиц ургуси юкланишида з^еч цандай аз^амиятга эга эмас. Кесимни -му cyporç юкламаси ёки боглама билан берганда эса таъкндни кучайтиришни мацсад *;илиб олади. Чунки боглама узи манти^ ургуси олмагани з^олда, от. кесимдаги маити^ ургусини кучайтиришга хизмат цилади1. Навоий боглама вазифасида -дир цушимчаси ва айрим феъллардан фойдаланади. Одатда, улмо^, булмо%, саналмо/ç, %исобланмоч феъллари боглама

i . . ' Kpm.: fyломов K.F, Асцарсва М.А. ^озирги агмон узбек тили. — 88-6.

вазифасини бажаради1. Навоий газалиётига эса саналмогп %исоб-лапмоц богламалари хос эмас. Шоир шу мацсадда яна тулщсиз' феъллардан фойдалан^ан. У эмиш, экин /эркин варианти з^ам/ шаклларидан иборат булиб, макти^ ургусига эшитганлик маъ-носини илоза ^илади2.

Навоий уз газалларида боглама сифатида шахс-сок Цушнмча-ларидан з^ам фойдаланган. Бунда кесимнинг шахе ва сони аниц, замони эса • а^амиятсиз ^олади. Лекин тасди^дан цайси замонга овдлига англашилиши мумкин.

Кесим эга зодидаги белгини билдиради, анизуювчи з^ам белги билдиради. Навоий от кесимнинг ани^ловчлеидан шу ма^садда фойДаланиб, ^офияга чи^аргаи. Шу уринда у ани^ловчили бирикмани форсий изофа билан бериш ор^али ма^садга эришган.

Эй юзунг шамъию зулфунг дудидин тарки хирад,

Купглума суб$и азалдин %исм то шоми абад.

Бу байтдаги ran кесими форсий изофага кура тарки хирад, шоми абад шаклида ^офияга чи^арилган ва улар мантиц ургусини олган.

Навоий газал байтини таркиб топтирган гапнинг феъл кесими маъноси тобе булагида ифода топса ёки анафорик булса, нутеда те-жалишини3 яхши тушунган ва унинг вазифасини олган отни цофия сифатида шакллантириб, мантга^ ургусини ^ам юклаган. Шоир от кесимни ^офияга жойлаштирганда унинг таъкидини аниц ^илиб ^уйиш мацсадида шеър тематикасини белгиловчи булакки радифга чи^аради ва цофиядан кейин келтиради. У ^офия вазифасидаги кссим учун эга ^ам, анизуювчи з$ам, воситали тулдирувчи з^ам, з^ол типлари >^ам ва бошца булак з^ам булиши мумкин. Шуида ^офия радифдан англашилган тушунчанинг хоссалари ёки унга ало^адор хоссалар тизимини келтирувчи вазифани утайди. Яъни:

1

К,рнг.: Гуломоа A.F., Асцарова М.А. Уша асар. 91-6.; Садиков R. Функционирование вспомогательного глагола "бул" в качестве связки в современном узбекском литературном языке. Автореф. дисс.... канд. фил. наук. — Тоц^ент. — 1978.

Црнг.: Гуломов A.F. Содда ran.—Тошкент: ФАН.—1955.—60-6.; О^ожиев . А. р>лш;сиз феъл. —Тошкент: Фан. — 1970. — 170- бет.

fymr.: Махмудов U.M. Уша автореф. 13-6 ;* Саитбаева М.Н. Именное сказуемое в узбекских народных загадках. Автореф. дисс. ... канд. филол.. наук. Ташкент. — 1984, — С-7. ' .

Эй сета хунрез мужгону балоапгсз куз. Визга мужгонин» синочи захмидин хунрез куз. Бу байт сшд булган газалда куз сузнда ифодаланган эга раднф :ифатида берилпиш учу», балоангез, хунрез кабн сифатда ифодаланган кссим унинг хоссалари тизимини бсрган па млнтн^ упгусига эга. Навоий газалиётига э^амма ва^т шу иу^таи назпрдан сндашиш керак. Масалан, цуйидаги байтга зътибор берайлик:

Менга согинмаким, ул дилрабо эрур мупис, Ки, дарди хажрида юз минг бало эрур мупис. Бу байтда эрур богламаси о»д булган кссим ^офия сифатнда зерилганми с раднф сифагидами? Щоир учун ю^орида айтилганидай, >нг ^улай усул ва мантн^ийлнк маълум бир бслгвдагн тушунчанн задифда г^айд этишдир. Кении у з^'нумги характсрлар, бслпшар, ху-;уснятлзр цофиядош сузлар ор^али бериб борилса, унга таъкид оклаш з^ам, манзарани чнзиб утиш з£1м, эсда ^олдириш .\ам ^улай 1МК01ШЯТ1Ш олган булади. Шунга кура кесим таз;лил этилаёгган ■а зал мисраларшш таркнб топтиргаи гапларнинг эгаси мунис сузнда тфодаланган булиб чицади. ^офияларда ха мантн^ ургули. кссим зсрилган.

Наоонй газалистида мисрани таркиб топтирган гапнинг от сесими о кап тули^сиз феьли билан ¡^улланиб, тушум келишишда накллянган булса, предикация юиук( булак скфатидз шаклланиб, сесимга тулдирувчи вазифасида бнрикадн. Шунда з$ам юмуц 1редикациянннг от кегими манти^ ургуошн олиб келаверади. Ма-:алаи, хирмон зкачпи билмадим, уижрои эканни билмадим шрикмаларидагн каби.

Навоий уз газалларида кутшча жуналнш кслшшгш билан шакл-шнган воситали тулдирувчиларнл радифга чи^аради. Бу билан у трик кс'шнманинг радифда ифодаланган шахсга 1^аратилишини •га^сад цилпб олади.

Ул ой куларга эрур, юз ажаб, тарона менга БорисЬ >уОшида макс этгали барона менга. Бу байтнинг радифи менга жуналиш келишикли лоситали 'улдирувчисида шакллантнрилган булиб, цофияда таъкид билан >ерилган кечим лирик г^рамонга ^аратнлганлнгшш курсатган.

'.Шоир газалларида з^ам 1^офия, з^ам радифга гапнинг млнтпь; 'ргуси юкланганлигн з$ам кузатилади. Бунда мисрани таркнб хзптир! ан гапнинг'от кссимн радифда берилиб, ундаги маъпони ку-

чайтирувчи суз цофияда ифода топади:

Зи^и шацди нушунг баеоят малиц, .

Мусалсал с$зунг бепи^оят мали%.

Гапнинг боыща булакларвдан бири кесимнинг кетига чи^арилар экан, у, албатта, газал радифи сифатида )^улланади. Бунда радиф ва ^офияда мантиц ургусшшнг акс этиши изчил давои этади.

Радиф сифатида ундаш гаплар, ажратилган булак, кириш, ун-далмалар з^ам келиши мумкин:

Юзи оллида гул, наззора илдим, хуб эмас, анча,

К,ади %oiuufü бо^тим, capera маргуб эмас, анча. ¿ Бу.байтдаги гапларда анча мшуюр равиши билан ифодаланган кесим радифга чи^арилган ва ажратилган кесим сифатида берилган. Гапнинг от кесимихуб эмас, маргуб эмас булиб, улар з^офия вазифасида келган. Бу унинг манти^ ургусини олган от кеспм билан бирга таъкидланишига сабабдир. Чунки гапнинг ажратилган булаги узи мантицан богланган булакка манти^ ургусини юклайди1. Айрим ^олларда радиф ало^ида гапнинг янгилик урамини ташувчи кесим ёки кесим составидан иборат булиши з^ам мумкин. У, албатта, манти^ ypiycnra эга булади2.

Навоий радифни шундай кенг з^олатда тузадики, унда бир эмас, бир неча жойда манти^ ургуси жойлашган ■булади:

Дилрабо, сендин бу рамким, менда бордур, кимда бор?

Фур^атингдин бу аламким, менда бордур, кимда бор?

Мисрадаги гаплар кесими ва воситали тулдирувчилар менда, кимда сузларига манти^ ургуси берилган.

Навоий газаллари ^офияси, унга мантиц ургуси тушиши ва радифларини тазушл этиш ор^али бир fqarop изчил з^олатлар ку-затилди. Радиф биринчи байтнинг биринч.1 мисрасида ^андай булакдан ёки ran таркибига кирмаган Цандай синтактик бирликдан танланган булса, у изчил зрзлда, газалнинг жуфт мисраларида бир хил берилади. Бу, албатта, газал мисраларидаги тасвир ва тав-сифларнинг бир тизимга буйсундирилишидан келиб чицади. Баъ-зан унда мантиц ургусига учраган булакнинг таъкиди

.• i. - ; - • г'•. ..■'.■■ '•.

2 КРНГ" Гуломов A.F., Аскаром М.А. Уша асар, — 125-6.

Крнг.: Миртожнеп М.М. Узбек тиЛи фонетикаси. ■ — 58-6. . : л

'рттирилиши зарурияти билан гацнинг олд »¡исмига чи^арилади i бу от кесимнинг цофияга жойланиш изчиллигини бузади. исрани бирдан орти^ ran ёки уюшган ran таркиб топтнриши 1М мумкин.

II боб А. Навоий уз газалиётндаги феъл кеснмли гапларда шти^ ургусини цофияга ^андай жойлаштириши з^ида боради. in феъл кесимли булса, манти^ ургуси ундан олдинги булакка шади1. Бу айтилган фикрларга нисбатан узгача ^олатлар з^ам 'затилади. Гапнинг феъл кесими баъзан ^ушма булиб, у отга дамчи феъл ^ушилиши билан ясалган булади. Масалан, хурсанд лмоч каби. Бу уринда мантиц ургуси шу ^ушма феълнинг ида, етакчи ^исми булган отда кузатилади. Навоий узбек тилига с булган гапдага булаклар тартибининг мана шу цонуниятидан Fpn фойдалана билган.

Радифли газалларда радиф мисрани таркиб топтирган гапнинг ;ълда ифодаланган кесимидан иборат б^лса, ^офияга манти^ гуси юкланади. Навоий газалларида манти^ ургусини олган фия к^пинча ran эгаси ёки иккинчи даражали булакларидан ри булади.

Васлидин наомид экан чогда фиро^и куйдурур, Чунки булди аасл умиди, иштие^и куйдурур. Бу байтдага куйдурур радифи феъл кесимдан иборат. Манти^ гуси юкланган ^офия эса фиро^и, иштиё^и сузлари булиб, ran юидир. Буни унинг осциллографии та.^лили з^ам тасдш^лайдя. .ни биринчи мисрани таркиб топтирган тапдаги суз хизколари лилари васлидин сузида 5; 6; 7,6; навмид сузида 7,6; 7,4; экан ища 7; 6; чогда сузида 6,2; 6; фиро^и сузида 5,6; 8,2; 8,6; куй-iyp сузида 5,2; 7; '»мм куч билан та'лаффуз этилган. Фироки |мясишшг учинчи хижо унлисидап! амплитуда энг ю^ори. Бу t манти^ ургуси марказлашган жой учинчи хшкода эканлигини рсатади, яъни ^офия мисрада энг кучли талаффузга эга. -.кинчи мисра э$ам худди шундай. Унинг цофняси бнринчи |зияспдагига ухшаш унлилари 8,2; 5,6; 8,2; 8,4 aMin...j„u йилан ш^аларидан юцори талаффуз этнлади. Бу газалдаги боши;а ^ияларга з^ам хос., Радиф унлисидапг амплитуда ^деярли з^олда

Kjmr.: Гуломоп A.F. Соддз ran.' — 89-6.: Махмудов Н.М. Уша авто'реф. . С.6.

уртача 1,5мм паст талаффуз этнлган. ^ацицатда з^ам феъл кеснмли гаплар интонацияси охирида пасакзвчи характерна булади.

Айрим >;олларда миерани таркиб топтиргак гапнннг феъл кссими раднфга берилганн з^олда, цофня сифатида шакллактирнлган эга субъект эмас, унга хос белгмни билднрган с^знныг отлашганн булади. Чунки бундай з^олларда шоир дшдатни субъектга ^аратман, унинг белгисига »^аратншни мулжаллайдн. Айтилганидай, мантиц ypryai берилган булак кесим атдига жойлашади.

Аникловчн эса, туркий тилларда, ани^ланмиш эга олдидаи берилади . Бундай лолларда анн^ланмишшшг вазифасн са маъ-носн унинг актуалнзаторн булмнш атиуювччга юкланадн ва узи эллнпсисга учрайди2.

Воснтасиз тулдирувчн Навоий газалиётмда белгисиз \олда >^ам, •н шаклли от з^олатида з^ам кузатилади. Адабиетда воситасиз тулдирувчн охирнда -е ишлатилганини э^ам кузатампз. Бч ^ушнмча ноаницлик, мав^умлик маъноснни ифояалаб келади Шунингдек, кетидан тушум кслишигннинг цуллаииши имкониип булмагани учун, уни з^ам имилицит ифодалайдн.

Нома ездим ер учун, лекип хавобе топмадим,

Жисмима ул номадек жуз печу тобе топмадим.

Бу байтда топмадим радифидан оддчмги мантиц ургуси тушпн воситасиз тулдирувчн хавобе, печу тобе кофиялариднр.

Навеш газалиётида ran ксснми феъдда нфодаланнб, мантш ургули булак воситали тулдирувчн з^ам булади, аммо урин келншнп б ила н шаклланмайди ва у шоир услубига хос эмас. Чунки у у: газалларида муло^отнн кимпиир ^аратади ва кимддндир зхавоб ку тади. Тулдирувчшшр з^ам шунта яраша шакллаитирилад».

1\офиянинг тулдирувчн вазифасида келнб, к^макчи билан шак

I

Крнг.: Гулом ов A.F. Содда ran. — 71-6.; Мнрзае« М., Усмонов С., Ра судов И. Узбек тили. / Цайта ишланган иккинчи иашри. — Тошкект Уцитувчи. — 1966. — 193-6.; Узбек шли грамиатикаси . П том Синтаксис./Мас.му^.: F. А.Абдураскопов, Ш.Ш.Шоабдурайонов, А.П.Хожиев. -Тощркт: Фан. — 1976. — 157-6.

Црнг.: Махмудов Н.М. Уша автореф. Уша бет. Мнртажиев М.М. Пере косные значений и их манифестации ■ узбекском языке. Артореф. дисс.... дож фил^л.. наук. — Ташкент. — 1990. — С. 28.

Kjmr.: Абдура^монов F., Рустамов А. Навоий. тилшшнг грамматк хусуснят лари.—Тошкент: Фан.—1984. -34-6. .

ллангамлигига Навоий газалиётидан куплаб мисол келтириш мумкин. Аммо кумакчи радиф таркибида берилади. В^офия сифатида яна равнш, пайт, ми^дор, урин з^оллари келганлиги >;ам кузатиладн. Лскин шуни з^ам айтиш керакки, з^офиянинг эга ски тулдирувчи вазифасида келиши унинг бутун бир газалда бир хил ran булаги ва бир хил шаклда булишини таъминлайди. Бунинг учун келмади, курмадим радифли газалларни эслаш — кифоя. Бу, албатта, фсьлнииг агенс ва объект валенти з^амма ва^т облигатор эканлиги билан боглнзунгр'.У з^ол вазифасида ^улланса, бу изчиллик. сацланмайди.

Навоий газалнётида тургун бирикмалар з^офияланиб келса,' мантии ургуси бутун бирикмага тушади:

Кургузуб юз ме%р, минг дарду балосин курмадим. Бу миерадагн дарду балосин тургун бирикманинг з^ар икки булат га мантик ургуси тушган.

Разал радифи таркибли феьлларда ифодаланса з^аи, унинг олдидан келган цофияга манти^ ургуси тушиши узгармайди. Жафо »¡илур бари гулчё^ралар, вафо %ила кур, Вафо %ам элга *;илурсан, вале манго %ила кур. Бу газал радифи /¡ила кур таркибли феъли кесимдан иборат ва шунинг учун ундан аввал берилган еафо ва манго з^офияларига мантш^ ургуси юкланпш.

Газал радифи кесими от + феьл типли зфшма фсъллардан иборат булгаида морфемалари урин алмашииш ва гапдаш мантиц ургуси ту-шадиган булакни узгартнриши з^ам кузатилади. Бу вазн ва мантга^ ургуапш цофияга юхлаш ма^сади билан юзага чиз^ади. У рамали му-саммани маз^зуф базузииинг сушти фоилун рукшши таъминлайди: Дуст булмас гар жамо ацлига жон $илсанг фидо, Душманы жондур агар жопу жа^он ^илсанг фидо. Бу байт радифи %илсанг фидо булиб, у фидо %илсанг к;ушма феъли узвларишшг урин а^машганидир. Чунки фидо сузининг биринчи »¡насоси циез^адир. Шу билан газалдаги жон, жацон

, Цряг.: Лайанз Дж. 'Введение я теоретическую лингвистику. — М.: Прогресс, — 1978 — .С. 361; Степанова М.Д., _ Хельбиг Г. Части речи и проблема валентности в ссзремешюм немецком языке.' — М.: ВШ. — 1978. — С. 139.; • Расулов Р. Узбек тилидаги здалат феьллари ва улариинг облигатор па; ленгёнхяари. —. Ташкент. Фан. — 1939. — 31-, 96- -бетлар.

цофияларига манти^ ургуси юкланишига сабаб булган. Умуман, Навоий газалларида ^ушма феъл негизлари урин алмаштирилиб цулланади. Унинг "Хазойинул-маоний" девони варацланганида ^ушма феъл негизлари урин алмаштирилмаган з^олда радифга олингани мутла^о учрамади.

Негизларининг урни алмаштирилмаса, цушма феълларнинг биринчи от иегизи ^офия учун хизмат ^илаверади. Рафи^ларни борин ёру муътамад чщлдинг. Apoda тек мени мардуд эдимки, рад илдинг. Бу байт мисраларидаги гапларнинг кесими ёру муътамад rçилдинг, рад >¡илдинг ^ушма фегьлларида ифодаланган. Бу феъл- * ларнинг фа^ат феъл узви газал радифи булгани з^олда, от узви ^офия вазифасвда манти^ ургуси билан цулланган. Бу Навоийнинг радиф танлашдаги узига хос томонвдир. Феълларшшг етакчи узви бош^а туркумга >;ам оид булнши кузатилади.

Навоий газалиётида манти^ ургуси тушган тулдирувчи кумакчи билан шаклланнб, узида мисра ^офиясини акс эттиради ва кумакчи радиф таркибига киради.

Навоий газалиётида феъл кесим ^айтариб ^айд этнлган феьл-дан иборат булиб, унинг биринчиси тулдирувчи, иккинчиси кесимни ифодалаиди ва феъл кесим мантиц ургусини >;ам уз у стяга олади:

}(алокупгмен, чекиб тиги жафо улганни ултурма, Чу uuitfum уртади, %ажр утидин' куйганни куйдурма. Такрорланувчи ^офиятшг биринчи мисрадаги улганни ва иккшчи мисрадаги куйгшнш узвларн гапнинг маълум урамн таркибига киради ва yiда мазгпщ ургуси булмайди. У кесимдадир.

К^офпя билан радиф вазифасидаш феъл кесим уртасида бошца булаклар жойлаштирнлган булиши мумкин. Бунда мазкур булакларяи шонр радифдан кейинга беради:

%ажридин асру хазинмен, coçuë, тут^ил t¡ada%, }(ар неча согар улуг булса, туло тут^ил %ада%. Навоий газалиётидаги мисрани таркиб топтирган гапда кесимдан кейин берилган эга аншуховчиси. билан олинадп: Мени j¡авосида девона айлади ул шух, Жунуну uiuiç ила афсона айлади ул шух. Диссертацияда яна Навоий газалиётидаги. гапларда феъл кесимдан иборат радифдан кейин тулдирувчи, э^ол, ундалма,

хириш суз берилганлиги э^ам таз^лил зтилган.

Навоий газат мисраларини уюшган ^урилмалардан тарКиб топтирар экан, уларнининг анафорик ^олдаги булакларини такрор келтирмай, эллиптик з^олатда беради ва ундан олдинги булак мантиц ургусини олган булади.

III боб А. Навоий уз газалиётидаги модаллик, мавжудлик билдирувчи сузлардан иборат хесимлй гапларда манти^ ургусини цофияга »¡андай жойлаштириши з^ида боради. Кесим модал ва мавжудлик билдирувчи сузлардан иборат булса, улар от. кесим з^исобланади1. От кесимларга ^амма ва^т манти^ ургуси берилади. Аммо бу мазкур сузларда ифодаланган кесимларга хос эмас. Улар деярли манти^ ургусини олмайди:

Кимга б up мажлисда дард ила сузе керак. Бу мисрани таркиб топтирган гапда кесим вазифаси керак модал сузида ифодаланган булиб, маитиц ургу эга вазифасидаги дард ва сузе сузларига берилган. Улардан кейингиси газал к,офияси з^исобланади. Асциллограмма >;ам буни тасди^лайди. Мисрадаги кимга сузи б; 7,4; бир сузи 8; мажлисда сузи 7; 5,8; б; одjy сузи 7; 5,5; дард с^зи 8,5; ила сузи 6,5; 5,4; сузе сузи 9; 8,4; керак сузи 5,2; 3,1 амплитуда кучга эга унлилар билан талаффуз этилган. Таз^лил дард ва сузе сузлари унлилари юцори кучда талаффуз этилгани, мантиц ургуси олганини курсатяпти. Шоир мантиц ургусини керакли булакка туширишга эришган.

Кесим ми^дор равишида ифодаланса з^м, манпщ ургусини олмайди, буша Навоий газалиёгада «шсол э^ам учрамади.

Навоий газалиётида гапнинг кесими бор. ёки йуч сузидан иборат булса, ундан олдин урнашган эгага мантик, ургуси юкланэди. Эга мисра цофияси сифатида шакллантирилган булади:1 Эл дарСи ёрдин цам улур, менда ё'р йу^, Кунглумда юз туман гаму бир гамгусор йу>;. Бу байтда йу% сузи радиф булиб, ran кесими ёр, гамгусор сузлари ran эгаси ва з^офия сифатида шакллантирилган. Унга мантиц ypFyfи з^ам юклатилган. Манти^ ургуси от кесимга ту-шади. Яъни йу% сузи манти^ ургуси олиши керак эди. Аммо мантш^ ургуси эгададир. Бу манти^нинг бопща мезоилари билан изоз^ланади. J^ap ^андай ran маълум ва янгилик урамларига

.'• - -I ■ '; '.'..:'

^рнг.; Гуломов A. F. Содда ran. —50-6,.

булинади. Манти^ ургуси янгилик урамининг марказига тушади. Гап ^ушма булса^ маълум урами бош ски эргаш гапдан ва янгилнк урами долган ^исмн булишн з^ам мумкнн. Баъзан иккинчи даражали булак маълум урами булиб, янгилик урами бош булаклардан таркиб топади1. Кссим бор ски йщ сузлари булса, унинг мавжудлик хабари гапда аз^амият касб этмайди. Шунда мантиц ургуси ундан аввал келгак зга га юклатилади. На-воийдан келтирилган байтнинг бириичи мисрасидаги гапда янгилик урами ер йу$, иккинчи мисрасидаги гапда янгилик урами гамгусор i¡yi$ булиб, бош булакдан иборат. Кссим фа^ат хабар бцлдиргани учун манти^ ургуси гапнинг эгаси ёр ва гамгусор сузларига юкланган.

Навош'шинг бор ёки йу% радифли газалларида эгага мантзщ ургусининг юклагилиши 21 газалда кузатилди. Шулардан 20 тасида эга эгалик кушимчаси билан бсрилган булиб, acoca», узгага ^аратилган. Бу купро^ Навоий газалиётига хосликни курсатади.

Навоий байтлари мисраси бирдан орти^ гапдан тузилиб, биринчиси бор ёки йу% сузидан иборат кссимда, цолганлари радифда булади. Бунда з^ар бир гапнинг маитиц ургуси булишн шубхасиз.

Навоий газалларидаги гап ксснми мавжудлик билдириб, ушшг олдида берилган суз урин ва равиш з^оли, эганинг азинутовчиси кабилар булади ва з^офия сифатида шакллантирилиб, манти^ ургуси юклатилади. Бундай мавжудлик билдирувчи суз боглама каби тасдиг> ифодалаш билан чегараланади. Урин з^олишшг бери-лишида бор ёки йух; сузи урин валентига эга булиб, у облигатор эканлиги билан богли^дир. Аншугавчишшг мазкур уринда кслнши эса аницланмишиииг кесимдан кейинга радиф сифатида чиз^арилиши натижасвдир.

Кссим вазифасини бажарган бор ёки íyt¡ сузи боглама билан з^улланиши з^ам мумкнн. Бу ^ринда у з^офиядаги таъкидни ку-чайтиради. Шунингдек, тули^сиз феъл орттириши ва унинг шахс-сон, замон билан тусланиши .\ам мазкур вазифани утайди.

Навоий газалларини таркиб топтирган гап кесими модал сузлардан иборат эканига з^ам бир з^атор мисол учради, Уларда

i ■ \

I^piir.: Закиев М.З. Уша асар. — 173—176-6;. Ковтунова И.И. Уша асар. Уша бет.

>{ам модал срз радиф вазифасида бсрилиб, ундан аввалги булак цофия сифатида шакллантирилганлиги ва мантик; ургуси юклан-ганлиги кузатилди.

Диссертацияда яна радифнинг гапнияг бош^а булаклари цисобига шоир томонидан кенгайтирилиши сабаблари, инверсиядан фойдаланйш усуллари з^а^ида ^ам муфассал та^лиллар . келтирилган.

Умумий хулоса. Алишер Навоий газалиётида мисрани таркиб гоптирган ran хесими билан богли^ крфияни шакллантириш ва унга ианти^ ургусини юклаш юзасидан ^илинган та^лиллар цуйидаги кулосаларга олиб келди:

1. Мисрани таркиб топтирган гапнинг кесими от да ифодаланса, у ^офия сифатида шакллантирилган ва манти^ ургуси юкланган зулади. Фсълда ифодаланса, у радиф булиб, аввал нулланган зулак з^офия сифатида шаклланади ва манти^ ургусини олади. Кесим ^ушма феълда ифодаланиб, от узви ^офияда жой-таштирилса ва унинг кетидан бирор булак радиф сифатида зсрилиш ёки бсрилмаслигидан цатъи назар, фсълнинг от узви ланти^ ургусини олади. Бу купро^ А.Навоий газалиётига хосдир.

2. Навоий феъл кесимни радиф ¿ифатида берса, з^офия :ифатида шакллантирилиб, манти^ ургусини олган булак эга, юситали ёки воситасиз тулдирувчи кабилардан иборат булади. /лар з^офияси газалда изчил ^улланади. Агар з^олдан иборат >улса, изчилликка эга булмайди. Аницловчилар з^ам мантиц фгусини олган ^офия сифатида шакллантирилади, лекин ши^ланмиш имплицит фодаланади ёки аницловчили бирикма [хзрсий изофа ^олипида ^айд этилади.

3. Навоий ran кесимини миедор равиши, модал суз ёки мав-кудликни билдирув™ сузларда ифода топтириб, радифга чи^арса, • 1антиц ургуси газал цофиясига жойлаштирилган булакка тушади. 1унки улар худди богламалар сингсри узидал аввалги булакнинг таъносини кучайтириш учун хизмат ^илади.

4. Шоир гапнинг феъл кесимини радифга чи^арганпа, радиф ;аторидан эга, воситали ёки воситасиз тулдирувчи, равиш ва пайт {оли, кириш суз, ундалма, юкламалар ва грамматик шакл-тнтирувчи кумакчилар урин олиши мумкин. Радиф к,анчалик :енгаймасин, манти^ ургуси феъл кесимдан олдин жойлашган ¡улакда узгаришсиз з^олаверади. ■ •.; . ••'. "

5. Навоий газалларида гапнинг от кесими манти^ ургусини (либ, ^офия сифатида берилар экан, улар -дup, шахс-сон

»¡ушимчаси, тулицсиз феъл, булмод:, улмо% феълларидан иборат богламалар билан келиши, улар радиф сифатида цайд этилиши мумкин. '

6. Шоир гапнинг от кесимини газал цофиясига жойлаштирса, 'унга мантиц ургусини юклайди ва радифга эга, жуналиш келишнкли кишилик олмошида ифодаланган воситали тулдирувчи, ундалма, лайт з^оли ва ажратилган миедор з^оли кабилар чи^арилади. Улар олдидан от кеснм богламалари ^улланишк мумкин. J

7. Навоий мавжудлик билдирувчи от кесимдан аввал жойлаш-ган зга урамига штщ ургусини умумий ^олда туширмай, фацат эганинг узига тушириш учун унинг ани^ловчиларини радиф сифатида кесимдан ксйинга олиб жойлаштиради. Бу, албатта, тил цонуниятини инкор ^илмайди.

8. Мисрадаги асосий гапдан кейин фа^ат феъл кесимдан нборат тулицсиз ran радиф сифатида берилса, унйнг узи з^ам мантн^ ургули булади. У радифда келтирилса, ундан олдин берилган гапнинг от кесимига эум манти^ ургусини юклаб, цофияда жой-лаштирилган ва мисрада икки манти^ ургули элемент жой-лаштирилган булади. Бу, асосан, Навоийнинг газалистига хосдир.

9. Навоий гапнинг от кесимини ¡(офияга жойлаган ва унга манти^ ургуси юклаган булса, кетидан радиф сифатида ке:им состав идан нборат икки гапни цуллаши ва уларнинг з$ар иккисн кесимига з^ам манти^ ургусини юклаши кузатилади. Бунда иккинчи гапдагм мантиц ургуси биринчнсндагн манти^ ургусини кучайтириш учун хизмат ^илади.

10. Мисрани таркиб топтирган гапнинг от кесими газал радифига жойлаштирилкб, уни кучайтнрувчи суз ^офияда берилса, уларга умумий зузлда мантиц ургуси тушади.

11.Мисрадаги ran уюшган ^урилмалардан иборат булса, уларнинг анафорик жойлашган феъл кесимларидан кейпнгиси эллиптик ифодаланади. Мантии; ургуси уша эллипсисга учрашы кесимнинг актуализаторига тушганлиги кузатилади.

12. Навоий мисрадаги гапнинг феъл кесимини такрорий *;офия з^олида тузса, биринчи узви воситасиз тулдирувчи вазифаснда булади ва манти»; ургуси кесимга тушада. Бу усул з^ам фа^ат Навоий ижодиётида кузатилади.

13. Мавжудлик билдирувчи кесим радиф б^лганн з^олда, купинча, ундан аввал цофия вазифасида келгап эгага манти^ ургуси тушади. У Навоий газалиётида, деярлн, I шахе, бйрлик эгалик цушимчасн билан шакллантариЛганлнги кузатилади.

14. Навоий уз газаллари мисрасини таркиб топтирган гап-1арнинг мантиц ур|уси тушган б^лагини купроц цгфияга жо'й-гаштириш учун ^аракат ^илган.

Диссертация мазмуни цуйидаги ишларда уз ифодасини топган:

1. Алишср Навоий газалиётида ^офия ва манти^ ургуси муно-абати.—Тошкеит: Университет.—1993.(Рисола. 4 боем, таб.)

2. Алишср Навоийнинг радифли газаллари ^офиясида манти^ гргуси.//Узбек тили ва адабиёти.—1951.—4-сон.

3. Алишер Навоий газалиёти цофиясида эмфатик ургу маса-[аси. //Узбек тили ва адабиёти.—1992.—5-б-сон.

4. Алишер Навоий газалиётида яширин мантии; ургуси.//Узбек ■или ва адабиёти.—1997.—б-сон.

5. Газални лисоний - мантилий тазушл ^илиш тажрибасидан. 5-'сспублика илмий-амалий конференциясининг тезислари. — Тош-:ент.—1994.

Резюме

диссертации Ф.А.Хайитметова "О подаче логического ударения в рифмах газелей А.Навок", представленной на ' соискание ученой степени кандидата филологических наук

Работа состоит из предисловия, введения, трех глав, заключения и списка использованной литературы.

В предисловии сформулирована актуальность темы, определены ее цель и задачи, раскрыты новизна, теоретическое и практическое значение исследования.

Во введении дан анализ изучения настоящей проблемы в русском, узбекском, английском, таджикском языкознании.

В первой главе диссертации рассматриваются газели Алишера Навои, где в предложениях, образующих стихотворные строки, сказуемое, выраженное именем существительным, участвует в образовании рифмы и к тому же несет на себе логическое ударение. Как правило, если предложение содержит сказуемое, выраженное существительным, то оно всегда характеризуется логическим ударением, потому что выделяет новизну предложения. Если связка стоит после сказуемого, вырь.ленного существительным, то она уже не играет никакой роли в получении им логического ударения. Радиф также не меняет положения, если он стоит после сказуемого.

Во второй главе данной работы уделено внимание газелям Алишера Навои, где в композициях полустиший рифму образует сказуемое, выраженное глаголом. В таких полустишиях сказуемое, выраженное глаголом, в основном выступает как радиф, а слово, идущее перед ним,—в качестве рифмы и имеет логическое ударение. Остальные члены предложения, стоящие после глагола, ш имеют логического ударения. Если сказуемое выражено сложные глаголом, где коренная часть — имя существительное, то эта чаеп образует рифму, а глагольная — радиф. Логическое ударение 1 данном случае падает на рифму.

В третьей главе диссертации изучаются предложения, сосгавля ющие строки двустиший и имеющие сказуемое, которое харак теризуется модальностью и наречием обстоятельства. Такие сказу

емые в большинстве случаев принимают формы, подобные глаголам, то есть, ест и какая-либо часть речи используется как рифм,! и на нее падает логическое ударение, то эта часть должна находиться перед сказуемым. В отдельных случаях такое сказуемое, имеющее логическое ударение, может и создавать рифму. Возможность и причины использования этого метода показаны в данной работе.

В диссертации мы постарались проанализировать, с одной стороны, как Навои в своих газелях определял место рифмы и ради-фа, с каким мастерством нагружал рифму логическим ударением, в чем и состояло искусство поэта, а с другой стороны, постарались установить, какими языковыми закономерностями пользовался Навои при построении вышеупомянутых композиций своих стихотворений.

Как с теоретической точки зрения так и с практической эта работа имеет особое значение. Данное исследование существенно значимо и для литературоведения, и для языкознания. Оно может быть использовано как источник для определенной части пособий, посвященных стихосложению и поэтическому творчеству.

Summary

of dissertation of F.A.Khaetmetov on the theme "Giving logical ress on rhymes of A.Navoi's gazals", submitted for competition of candidate of philological scientific degree.

The thesis consists of preface, introduction, 3 chapters, conclusion and jibliography.

Preface includes the formulation of the actuality of the theme, the iefmit'on of its aims.

The novelty of theoretical and practical meaning of the research is also ipened there.

The analysis of studying of these problems in Russian, Uzbek, English, Tadjic linguistics is given in introduction.

In.the first chapter of the dissertation a big attention is paid to A.Navoi's ¡azals, whTe the predicative expressed by noun is given, as a rhyme and ogical stress fall on it. Usually, if the sentence h a predicative expressed

by a noun, it always has logical stress, as the novelty of the sentenc is cmaneted here. If the link comes after the predicative, it has n relation to the process of getting its logical stress. And radif als , doesn't change the situation if it comes after it..

The second chapter of this scientific work is devoted to the gazals i Navoi, where predicative expressed by a verb is given as a rhyme in tt composition of hemistich and also its relation to its logical stress. In sue hemistichs, the predicative given by noun in most cases expressed as a radi and the ward, which come before it as a rhyme and it has logical stress» Ti rest parts of the rentence, which come after verb don't have logical stress, predicative is given by complex verb, where the root-part is expressed by noun, the root-part comes as a rhyme, and the verb-part — as a rad logical stress falls on the rhyme.

The third chapter studies the sentence which consists of the lines distichs and their predicative is expressed by presence, modal and adverb modify of condition. Such kinds of predicatives in most cases take a form verbs, as if any part of speech is used as a rhyme and the logical stress put on it This part is before the predicative. In some eases such prcdicativ which has logical stress can be a rhyme. The possibilities and reasons usage of that method is shown by us in this research.

We have tried to analyse in this research on the one hand how Navoi-the process of making gazal's dislichs defined the place of the rhyme ai radif with his skill to put logical stress on the rhymes, and on the oth hand author tried to study the laws of linguistics which Navoi used in 1 construction of above mentioned composition of his poems.

By theoretical and practical point of views this work has spec meaning. This research is important both for the history of literature a linguistics. This work can be used as a source for the some defined p. of training applicances devoted to the versification and poetic work.

Босмахонага топширилди 30.10.98ii. Босишга рухсат эгилди 29.10.98. Бичимн 60x84 1\16.'Ротапринт усулида босилди. Адади 100. Вуюртма № -

Узбекистон Рсспубликаси Давлат матбуот цумитасинннг теэжор боенш босмахонаси. Тошкеит щ,,Радиал тор кучаси, 10-уй.