автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Общественно-политическая борьба в Беларуси в процессе выборов и деятельности Российской государственной думы I-IV созывов (1906-1917 гг.)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Общественно-политическая борьба в Беларуси в процессе выборов и деятельности Российской государственной думы I-IV созывов (1906-1917 гг.)"

УДК 947.083 ^476)

1 9 CES

3a6aÿcKi Мікалай Міхайлавіч

ГРАМАДСКА-ПАЛГГЫЧНАЯ БАРАЦЬБА У БЕЛАРУСІ $ ХОДЗЕ ВЫБАРАУ І ДЗЕЙНАСЦІ РАСІЙСКАЙ ДЗЯРЖА^НАЙ ДУМЫ I—IV СКЛІКАННЯ# (1906—1917 гг.)

07.00.02 — айчынная гісторьія

А^ТАРЭФЕРАТ дьісертацьіі на атрыманне вучонай ступені доктара гістарьічньїх навук

МІНСК 2000

Навуковы кансультант — доктар гістарьічньїх навук,

прафесар ¡M. В. Біч

Афіцьійньїя апаненты — доктар гістарьічньїх навук,

прафесар Д. У. Карэу

доктар гістарьічньїх навук 3. В. Шыбека

доктар гістарьічньїх навук, прафесар Э. Р. Іофз

Апаніруючая арганізацьія — Інститут гісторьіі Нацыянальнай

Акадзміі навук Беларусі

Абарона адбудзецца « 29 » чзРйехЯ2000 г. у * /•* ~°-¡> гадзін на пасяджанні савета па абароне дысертацый Д 02.21.03 пры Беларускім дзяржауным педагагічньш універсітзце імя Максіма Танка па адрасу: 220050, г.Мінск, вул. Савецкая, 18, ауд. 482.

З дысертацыяй можна азнаёмщца у бібліятзцьі Беларускага дзяржаунага педагагічнага універсітзта імя Максіма Танка.

Аутарзферат разасланы ___________

Вучоны сакратар кандидат педагагічньїх

савета па абароне дысертацый 'навук, дацэнт І. І. Багдановіч

ЛГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнаспь тэмы. Пачатак XX ст. быу часам карэнных змен у Расійскай імгтерьіі. У рэвалгоцыйны рух укшочаліся розныя пласты насельніцтва. Дзяржава і права, зканоміка і жыццё патрабавалі рэфармавання. На палітьічнай арэне пачалі дзеішічаць манархічньтя (урадавыя), ліберальньїя і сацыял-дэмакратычныя партьіі і фупы. Яны мелі уласныя каншпцьті шляхоу развіцця краіньї, свае бачанне сродкау дасягнення абвешчаных імі ідзалау. Большасць з партий пры падтрымцы пэуных сацыяльных груп імкнуліся выкарыстаць Дзяржауную думу для прапаганды і рзалізацьіі сваіх праграмных палажэнняу. Гэта было магшмьш толькі пры умове правядзення максімальнай колькасці сваіх дэпутатау у Думу. Менавіта гэта ака-лічнасць надавала своеасаблівасць і вастрышо выбарчым кампаніям. їх аналіз уяуляе выключную важнасць, паколькі дазваляе грунтоуна прааналізаваць размеркаванне палітьгчньгх сіл па губернях і рзгісгіах, вызначыць спецьіфіку іх дзейнасці і узровень папулярнасці; адносіньї з мясцовьімі уладамі. Урадавая палітьїка у заходніх губернях садзейнічала стварзнню тут спецьіфічньїх умоу для правядзеїгня выбарау. На іх фоне, як у лгостэрку, адбіліся абставіньї, у якіх на працягу другой паловы XIX — пачатку XX ст. развівалася беларуская культура, мова.

Сучасная палітьічная сітуацьія у краіне патрабуе звароту да гісторьп парламентаризму, якая даволі багатая сваімі традьїцьіямі і вопытам дзейнасці, у тым ліку на складаных, пераломных этапах гісторьіі. Гэта дазваляе глыбей зразумець пазітьіупьі і иегатыуны вопыт дзейнасці нашых папярзднікау у вьірашзгаїі галоуных пытанняу фамадска-паїітьічнага жыцця краіньї, у першую чаргу аграрнага і нацьинальнага.

Ва умовах, калі вьшрацоуваюцца асновы нацьинальнай палітьікі, калі існуюць дзве палатьі вышэйшага заканадаучага органа, асабліва вазкна акцэнтаваць увагу не столькі на першых кроках станаулення парламентарызму, колькі на аналізе грансфармацьіі поглядау палітьічньїх партый на нацыяналъныя праблемы у вышэйшай прадстаунічай установе царскай Расіі. Пастаноука нацыянальнага пытання у Думе мае навуковае, пазнавальнае значэне, атаксама вьіклікае палітьгтньї і практьгшы інтарзс. Як і на пачатку XX ст., нацыяналъныя лозунгі даволі папулярныя у палітьічнай барацьбе шматлікіх партый і рухау, якія імкнуцца выкарыстаць у сваіх інтарзсах уздым нацыянальнай самасвядомасці. Найбольпі яскрава апошняе праявілася у імкненні да развіцця культуры, у першую чаргу адукацьіі на роднай мове.

Вывучэнне гісторьіі урадавых партый у той бурны перыяд дапаможа зразумець прынцыпы дзеяння у Беларусі ідзй дзяржаунасці, народнасці, саборнасці. На узбраенне манархістамі бьші запазычаны погляды правячых колау яшчз з першай паловы XIX ст., калі стрижнем дзяржаунай палітьікі стала формула — «праваслауе, самадзяржауе, народнасць». Менавіта яна склала аснову ідзалагічнай канцзпцьіі ма-нархічньїх саюзау, дзейнасць якіх у адзінстве з праваслаунай царквой істотна уллы-

вала на размеркаванне палітьгчньїх сіл у краі і, безумоуна, патрабуе даследавання.

Нельга абысш увагай дзейнасць партий народніцкага тыпу, асабліва БСГ і эсэ-рау. Апошнія з’яуляліся адной з буйнейшых і уплывовых апазіцийньїх агульнарасій-скіх партый, якія надавалі вялікую увагУ зтнічньш праблемам і імкнуліся да устанаулення кантактау з нацьіянальньїмі арганізацьіямі і рухамі. "

. Зварот да гісторьіі ліберальних партый узбройвае нас павучальным вопытам. Неабходна вьісветліць, чаму расійскі лібералізм, пры усёй моцы зканамічнай падтрьімкі з боку буржуазіі, не змог дасягнуць істотньїх палітьічньгх вьхнікау: змя-ніць курс урада, прадухіліць рэвалюцыю. Аналіз правам ліберальньїх партый, якія дзейнічалі і у' Беларусі, паказвае, што у аснове расійскага лібералізму знаходзілася прагрзсіуная канцэпцыя прававой дзяржавы, у якой выканаучая улада была б ітадпарадкавана заканадаучай, дзе гаспадарьілі б закон і законнасць. Акцзнтоуваецца увага на тым, што ліберальньї лагер у заходніх губернях быу самым слабым звяном у ланцугу палітьічньїх сіл.

Першы вопыт парламентаризму не атрымау, як вядома, свайго арганічнага развіцця. Неабходна дэталёва вывучаць гісторьпо дарэвалюцыйнай Думы з тым, каб у ходзе сучасных палітьгшьіх баталій, выкарыстаушы урокі мінулага, пазбегнуць фатальних памылак.

Усё падкрэсленае і вызначае актуальнасць і асноуныя задачы дьісертацьіі.

Сувязь працы з буйнейшьімі навуковьімі праграмамі, тзмамі. Работа выканана па ініцьіятьіве аутара. Тэма даследавання па праблеме «Гісторьія Беларусі» зацверджана Навуковым саветам Інстьггута гісторьіі Акадзміі навук БССР 15 каст-рьічніка 1993 г. (пратакол № 2) і Вучоным саветам Беларускага дзяржаунага педагагічнага універсітзта імя Максіма Танка 29 чзрвеня 1995 г. (пратакол № 9).

Мзта і задачы даследавання. Галоунай мэтаи працы з’яуляецца комплексігьі разгляд барацьбы правых (урадавых), ліберальньїх, народніцкіх і сацыял-дэмакратычных партый і груп Беларусі у перыяд выбарау і дзейнасці Расійскай Дзяржаунай думы І—IV скліканняу, аналіз іх адносін да самадзяржауя, аграрнага, нацыянальнага і інших пытанняу грамадска-палітьічнага жьщця краіньї, а таксам а специфіка іх дзейнасці у заходніх губернях.

У адпаведнасці з вызначанай мэтай аутарам рашаюцца наступныя задачы:

— характарызуецца сутнасць «Палажэння аб выбарах у Дзяржауную думу» ад

6 жніуня 1906 г. і указа «Аб змяненні Палажэння аб выбарах у Дзяржауную думу» і выданых у дадатак да яго узаконенняу ад 11 снежня 1906 г. і специфіка іх прьшя-нення у Беларусі;

— вызначаюцца асаблівасці выбарчага закону ад 3 чзрвеня 1907 г. у адносінах да заходніх губерняу, накірункі <фадавай палітьікі;

— разглядаюцца адносіньї да Думы беларускага сялянства, рабочага класа, гараджан, буржуазіі, духавенства, чьіноунікау, памешчикау;

— аналізуецца ход выбарау і іх вьінікі у чатыры дарэвалюцыйныя Думы на усіх стадыяху Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілеускай і Мінскай губернях;

з

— вызначаюцца адносіньї дэпутатау ад Беларусі да самадзяржауя, іх пазіцьіі у Думе па аграрнаму, рабочаму, нацыянальнаму і ішпьгх іштаннях;

— выяуляшцца асаблівасці грамадска-палітьічнай барацьбы у Беларусі у 1906— І9І7гг.;

— раскрываюцца праблемы мясцовага кіравання у заходніх губернях у трзцячзрвеньскі перыяд;

— звяртаецца увага на палітьічньїя умовы у Беларусі, у якіх развівалася беларуская культура і мова у 1906—1917 гг.

Лб’ект і прадмет даследавання. Аб'ектам нашага даследавання з’яуляецца грамадска-палітьічная барацьба — адиа з форм узаемадзеяння розных палітьпньїх сіл у мэтах дасягнення пэуных палітьічньїх інтарзсау.

Палітьічная барацьба можа набываць розныя формы вырашэння, у тым ліку парламенпкая дзейнасць, супрацьстаянне і блакіраванне палітьгчтшх партый на выбарах у залежнасці ад палітьічнай сітуацьіі, ступені вастрмні узаемаадносін паміж суб’ектамі палітьічньїх адносін.

Прадмет даследавання — палітьічньм партьіі — актыуныя суб’єкта палітьічнага жьгцця, важны элемент палітьічнай сістзмьі, выступаючы у ролі пасрздніка паміж дзяржавай і грамадствам. Прапанаваная у рабоце партыйная класіфікацьтя заснавана на сацыяльна-класавых і ідзалагічньїх прыкметах, па метадах перабудовы грамадства і арьіентацьіі: манархічньїя (уралавмя), ліберальньїя, сацыял-дэмакратычныя, партьіі народніцкага тыпу.

Храналагічньїя рамкі дьісертацьіі ахопліваюць 1906—1917 гг., ад пачатку падрьіхтоукі і склікання першага народнага прадстауніцтва з заканадаучьімі паунамоцтвамі да спынення дзейнасці IV Дзяржауііай думы. Прапанаваны храналагічньї перыяд дазваляе наслядоуна прасачыць барацьбу партьгіі і груп у Беларусі за галасы злектарата ва усіх чатырох выбарчых кампаніях, а таксама гірааналізаваць пазіцьіі дэпутатау ад 5 заходніх губерняу'у Думе, вьгзначыць напрамкі урадавай палітьисі, грамадска-палітьічнай барацьбы у Беларусі у ліостзрку існавання Думы. Нават схематичны пералік падзей (гады першай расійскай рзвалюцьіі, падзеі 3 чэрвеня 1907 г. і прыняцце новага выбарчага закону, істотна абмежаваушага нацыянальнае прадстауніцтва у Думе, пачатак першай сусветнай вайны, наспяванне рзвалюцьіі), на фоне якіх праходзіла' дзейнасць I—IV Дум, сведчьщь аб значнасш вызначанага перыяду. У 1905—1907 гг. адбываецца уздым нацьіянальна-вьізвален’іьгх рухау, у тым ліку і беларускага, палітьічньїя партьіі канкрэтызуюць у праграмах і на практыцы свае нацыянальныя патрабаванні.

У перыяд з 3 чэрвеня 1907 г. да лютаускіх падзей 1917 г. партыям прыйшлося дзейцічаць ва умовах жорсткага уціску з боку аутарытарнага рэжыму, што дазваляе прасачыць увесь спектр іх тактычных дзеянняу і прааналізаваць характар іх пстарьпнай звалюцьіі.

Акрамя таго, выбар храналагічньїх рамак абумоулены навуковай актуальнасцю, паколькі у беларускай гістарьіяграфіі адсутнічаюць працы, у якіх грамадска-

палітьгіная барацьба разглядалася б у комплексе, асабліва у перыяд міжрзвалюцьій-нага дзесяцігоддзя. . .

Тэрытарыяльныя рамкі даследаваїпія — ход і вьінікі выбарау у Дзяржауную думу 1—IV скліканняу анапізуюцца па усіх 5 заходніх губернях. У сучасныя грапіцьі Бсларусі з іх цалкам уваходзяць Мінская і Магілеуская губерні, Вілейскі, Дзіснснскі, Лідскі, Ашмянскі паветы Віленскай губерні, Гродзенскі, Брзсцкі, Ваукавьісцкі, Кобрьінскі, Пружанскі, Слонімскі паветы Гродзенскай губерні, Віцебскі, Гарадоцкі, Дрьісенскі, Лепельскі, Полацкі паветы Віцсбскай губерні. Вьідзяліць сучасную беларускую тэрыторыю не уяуляецца магчымым, так як заключньга стадьгі выбарау праходзілі у губернскіх гарадах (у тым ліку і у Вільні), а дэпутаты у Думу абіраліся ад губерні у цэльш.

Метадалогія і метады праведзснага даследавання. Метадалагічнай асновай дьісертацьіі з’яуляецца сукупнасць навуковых прынцыпау, метадау і прыёмау гістарьгчнага пазнання. Правядзенне любога даследавання патрабуе ад навукоуца прьітрьшлівацца агульных навуковых падыходау, што вызначаюяь характар і сутнасць аналізу вывучаемых з’яу і працзсау. Аутар дьісертацьіі абапірауся на прынцыпы гістарьізму, аб’ектьіунаеді, на партыйна-класавы і каштоунасны падыходы. Але прынцыпы самі па сабе не дазваляюць вырашаць канкрэтныя задачы. Для іх рзалізацьіі выкарыстоувауся комплекс канкрзтна-гістарьічньїх (генетычны, параунальны, тьшалапчны, сістзмньї ды інш.) і агульнанавуковых метадау (індукцьіі, дздукцьіі, сінтззу і аналізу, ідзалізацьіі, мадзліраванпя ды інш.). У працзсе даследавання улічваліся дасягненні айчьшнай гістарьгпіай і грамадска-палітьгчнай думкі па праблемах расійскага парламентарызму, палітьгшьіх партый і рухау і работы сучасных аутарау.

Навуковая навізна і значнасць атрыманых вьінікау заключаецца як у самой пастаноуцы праблемы у такой плоскасці, так і у тьм, што на аснове комплекснага аналізу новага, канкрэтнага, фактычнага матэрыялу і з улікам праведзеных раней даследаванняу упершышо прадпрьшята спроба абагульнення гістарьгчнага вопыту дзейнасці галоуных палітьічньїх партый і груп у Беларусі у ходзе выбарчых кампаній і работы Думы 1—IV скліканняу.

Выкарыстанне не даследаваных да гэтага часу крьшіц дапамагло раскрыцъ сувязі органау дзяржаунай улады у Беларусі з манархічньїмі арганізацьіямі, абагульніць гістарьічньї вопыт дзейнасці ліберальньїх, народніцкіх і сацыял-дзмакратьічіп.іх партый і груп у ходзе выбарау у Думу, прааналізаваць эвалюцыю іх стратзгіі і тактьгкі у сувязі са зменай у выбарчым заканадаустве.

^Упершышо у беларускай гістарьіяграфіі у дьісертацьіі праведзены грунтоуны аналіз ходу і вьшікау выбарау у Думу ад 5 заходніх губерняу на усіх стадыях. Гзта дазволіла аутару прасачьщь адносіньї да Думы розных сацыяльных пластоу насельніцтва, паказаць уплыу на іх палітьічньїх партый праз органы друку, вусную агітацьію, з’езды і іншьія форумы. Падкрэслены істотньї уплыу на грамадска-палітьічную барацьбу у Беларусі у 1906—1917 гг. праваслаунага і каталіцкага

духавенства, што адлюстравалася і у ходзе выбарчых кампаній, і у выступлениях святароу-дэпутатау у Думе.

У гтрацы сгворана агульная карціна дзейнасці Дзяржаунай думы і прааналізаваньї вьіступленні расійскіх палітьічньїх лідзрау, дэпутатау ад Беларусі па галоуных пытаннях грамадска-палітьічнага жыцця краіньї, у першую чаргу аграрнага і нацыянальнага. Асаблівая увага нададзена актьіунасці палітьічньїх партий у сувязі з разглядам у Думе і правядзеннем земскай рэформы у заходніх губернях.

У навуковы зварот уключана значная колькасць архіуньїх матэрыялау, вызначаючых адносіньї палітьгчних партый да Думы і яе ролі у зканамічньїм і палітьічньїм жьіцці краіньт.

Даследаванне думскай тзматикі дазволіла аутару абагульніць першы вопыт беларускіх парламентарыяу, раскрыт, но выя аспекты умоу, у якіх развівалася беларуская мова і культура у 1906—1917 гг.

Практычная значнасць атрыманых вьінікау вызначаецца актуальнасцю і навізной тэмы дысертацьп. Фактычны матэрыял, асноуныя палажзнні і высновы могуць быць .выкарыстаны у працэсе далейшай тэарэтычнай распрацоукі праблем грамадска-палітьічнага жыдця, пры напісанні прац па псторьй парламентарызму, палітичтп>іх партый, а таксама гістарьіяграфічних публікацьгй. Тэкст дьісертацьіі разам са спісам крьініц і літаратури, дапауненнямі і дадаткамі, можа служьтць даведнікам пры падрыхтоуцы курсау лекпый па гісторьіі Расіі і Беларусі, спецкурсау па праблемах палітьгчпьіх партый і для усіх, хто займаецца і пікавіцца праблемамі беларускай і расійскай гісторьіі пачатку XX ст.

Асноуныя палажзнні дьісертацьіі, якія выносяцца на абарону

• Палітьічная барацьба у беларуска-літоускіх губернях, у параунанні з цзнтрам

краіньї, істотна. ускладнялася у сувязі са шматнацыянальным і стракатьш канфесійньїм складам насельніцтва. Акрамя агульнарасійскіх партый, тут дзейнічалі шмаглікія нацыянальньи буржуазныя і дробнабуржу'азныя партьгі і групоукі (яурзйскія, польскія, беларускія, літоускія). Шавіністьічная палітьїка царизму і правых, урадавых партий, узмацняла у іх асяроддзі нацьіяналістьічньїя памкненні, міжусобную барацьбу, але ^ голым палітьічньїя сіли і партьіі у Беларусі, як і у Расіі, размеркаваліся па наступних лагерах: манархічньї (урадавы), либеральны, народніцкі і сацыял-дэмакратьпны. .

• Мясцовыя органи дзяржаунай улады у 5 заходніх губернях у час выбарчых кампаній і у перияд работы Думы абапіраліся на крайнє правил, шавіністьічньїя арганізациі «Саюз рускага народа», «Русский окраинный союз», примыкаушыя да іх у перыяд 111 і IV Дум арганізацьіі «Крестьяіппі», пазней «Белорусское общество», а таксама праваслауныя брацтвы.

• Пазіциі партиі кадэтау і іішіьіх ліберальних партый і груп у заходніх губернях бьілі иепараунальна слабейшьімі, чым у цэнтральных губернях, паколькі мясцовую буржуазію раздзіралі нациянальна-рзлігійния супярзчнасці, а польская і

яурзйская буржуазія да таго ж па новаму выбарчаму закону' ад 3 чэрвсня 1907 г. была пазбаулена магчьімасці уплываць на вьшікі выбарау.

»Улічваючьі урокі рзвалюцьіі 1905—1907 гг. і з мэтаю барацьбы з вызваленчым рухай, царскі урад зрабіу стауку на распальванне шавінізму сярод рускага насельніцтва, асабліва у нацыянальных рзгіенах, што праявілася у падзеле вясковага насельніцтва Беларусі і Літвьі па закону ад 3 чэрвеня 1907 г. па нацыянальна-рзлігійнай прьшалежнасці на «рускую» і «польскую» (нярускую) курьіі, ва увядзенні нацыянальных аддзялеїшяу («рускага», «польскага» і «яурзйскага») у гарадскіх курьмх, у наданні яуных перавагау на выбарах «рускай» курьіі. Далучаючы праваслаунае беларускае насельніцтва да «рускай», а каталіцкае да «польскай» курьш, царскі урад тьш самым адмауляу факт існавання беларускага зтнасу і стварау істотньм перашкоды на шляху ягс развіцця.

•Дэпутаты правых партый ад беларуска-літоускіх губерняу, у тым ліку сяляне, актыуна падтрьшлівапі палітьїку урада, аграрную і земскую рэформы П.А.Стальїпіна. Па аграрнаму пытанню частка сялянскіх дэпутатау ад Беларусі выказвалася за неабходнасць надзялення зямлёй малазямельных сялян. У ходзе перадвыбарчай барацьбы у правых органах друку, у думскіх спрэчках вьіявілася імкненне праваслаунага беларускага заможнага сялянства з дапамогай улад дабіцца абмежавання польскага памешчьщкага землеуладання у беларуска-літоускіх губернях і павелічзння за іх кошт уласных. Звязваючы ажыццяуленне сваіх інтарзсау з палітьїкай царизму, думскія прадстаунікі праваслаунага заможнага беларускага сялянства і яго групоукі на месцах («Крестьянин», «Белорусское общество») вялі барацьбу з беларускім нацыянальным рухам, газетай «Наша ніва». Такую ж пазіцьпо у адносінах да гэтага рух>' займалі і польскія памешчьца, клерыкалы і думскія дэпутаты ад Віленскай губерні («Польска-літоуска-беларуская група»),

•Нягледзячьт на усю ліберальную бачнасць (увядзенне бессаслоунасці у земстве, павелічзнне прадстауніцтва ад дробных уласнікау), закон ад 14 сакавіка 1911 г. аб прьімяненні Палажзння аб земскіх установах ад 12 чзрвеня 1890 г. да губерняу Віцебскай, Валынскай, Кіеускай, Магілеускай, Мінскай і Падольскай па свайму зместу быу адным з самых рэакцыйных з усіх, якія бьілі прыняты у трзцячзрвеньскі перыяд. Увядзеннем самакіравання у заходніх губернях урад садзейнічау распаль-ваншо тут нацыянальнай варожасці, умацаванню палітьічнага і зканамічнага стано-вішча «рускіх» землеуладальнікау і праваслаунага духавенства, стварзнню умоу для палітьікі русіфікацьіі мясцовага сялянства і барацьбы з беларускім нацыянальна-вызваленчым рухам. Нарзшце, увядзенне земства давала магчымасць пакончыць з манаполіяй каталіцкага прадстауніцтва у Дзяржауїшім Савеце ад заходніх губерняу.

•Абаронцамі інтарзсау працоуных мас Беларусі бьші трудавікі, да іх прьімьїкалі і некаторыя дэпутаты сяляне ад заходніх губерняу. їх падтрьімлівала газета «Наша ніва», народніцкая па характару. їх дзейнасць у Думе і па-за Думай садзейнічала росту палітьічнай і нацыянальнай свядомасці беларусау.

Асабістьі уклад суіскальніка. Дысертацыя з’яуляецца самастойна выкананай даследчай працай. Яна напісана на аснове апублікаваньїх і архіуньїх крьініц, матэрыялау перыядычнага друку, значная частка якіх упершынто уводзіцца у навуковы абарот.

Пастауленыя аутарам задачи і падыход да іх вырашэння дазволілі выпрацаваць новае бачанне палітьгпгай сітуацьіі у Беларусі у перыяд выбарчых кампаній, работы Дзяржаунай думы і кірунак дзейнасці урада.

Апрабацыя вьінікау дьісертацьіі. Вьінікі навуковых даследаванняу аутара, якія уключаны у дысертацыю, апрабаваны на рзспубліканскіх канферэнцыях: «Сельская гаспадарка і сялянства Беларусі» (Гомель, 1989 г.), «Гісгарьгшая навука і гістарьічная адукацыя у Рэспублщы Беларусь (новыя канцзпцьіі і падыходы)», «Парламент у дзяржауна-прававой сістзме» (Мінск, 1997 г.), «Гісторьтя Беларусі: новае у даследавані і вьікладанні» (Мінск, 1999 г.), «Гістарьіяграфія. Гісторьія Беларусі: стан і перспективы развіцця» (Мінск, 1999 г.), на міжнародних навуковых і навукова-практычных канферэнцыях: «Першая расійская рэвалтоцыя 1905—1907 гг. у свеце новага гістарьічнага мыслення» (Горлаука, 1990 г.), «Недзяржауная вьща-вецкая дзейнасць у Беларусі. Гісторьія і сучаснасць» (Мінск, 1997 г.)

Апублікаванасць вьінікау. Аутарам выдадзены манафафіі: «Расійская

Дзяржауная дума у грамадска-палітьічньгм жьщці Беларусі (1906—1917 гг.). — Мінск: Бел. дзярж. пед. ун-т. — 1999. — 212 с.; «Прадстауніцтва ад Беларусі у Дзяржаунай думе Расіі (1906—1917 гг.)». — Мінск: Бел. дзярж. пед. ун-т. — 1998.

— 156 с. (у сааут. з У.С.Пуцікам), атаксама артыкулы і тззісьі у навуковых часопісах і зборніках. Па вьшіках навуковых канферэнцый апублікаваньї даклады і тззісьі дакладау. Агульны аб’ём публікацьій каля 600 старонак.

Структура і аб’ём дьісертацьіі. Дысертацыя складаецца з уводзін, агульнай характарьістьікі работы, асноунай часткі, якая уключае пяць глау, заключзння, спіса крьініц і літаратурьі, дадаткау і табліц. Поуны аб’ём дьісертацьіі — 205 с. Спіс выкарыстаных крьшіц і літаратурьі уключае 505 найменняу і займає 28 старонак.

АСНОУНЬІ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Уводзіньї уключаюш. аналіз асаблівасцей грамадска-па.тітьічнай барацьбы у Ві-лен^скай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілеускай і Мінскай губернях у пачатку XX ст., якія бьілі больш складаїгьімі, чьгм у цэнтральных губернях Расійскай імперьіі. Раз-глядаецца спецьіфіка класавага, нацыянальнага і канфесійнага складу насельніцтва рзгіена.

Агульная характарыстыка работы складаецца з абгрунтавання актуальнасці тэмы, мэты і задач, аб’екта і прадмета, храналагічньїх і тэрытарыяльных рамак, метадалогіі і метадау даследавання. Тут вылучаецца навуковая навізна і практычнае значэнне дьісертацьіі. Вызначаецца гіпотзза і асноуныя палажзнні, якія вьшосяцца на абарону. Паказаны апрабацыя вьінікау дьюертацьіі, колькасць апублікаваньїх работ, структура і аб’ём дьісертацьіі.

Лсноуная частка складаецца з пяці глау, якія дзеляцца на васемнаццаць параграфау.

Першая глава утрьімлівае аналіз гістарьгчньїх крьініц і агульнай канцзпцьіі.

У перщым параграфе першай главы разглядаюцііа гістарьічньїя крьпгіцьі і навуковая літаратура па тэме даследавання. .

Крьгніцазнаучую базу дьюертацьіі склалі матэрыялы, якія умоуна можна аднесці да апублікаваньїх і неапублікаваньїх. Сярод першых неабходна вылучыць у першую чаргу законы, якія рзгулявалі паунамоцтвы, парадак выбарау і унутраную арганізацьш Дзяржаунай думы. Г эта новая рэдахцьи Асноуных дзяржауных законау 1906 г., заснаванне Дзяржаунай думы 1906 г., заснаванне Дзяржаунага Савета 1906 г., Палажзнне аб выбарах у Дзяржауную думу, указ ад 3 чзрвєкя 1907 г., законы аб выбарах у Думу, уключаныя у Поуны збор законау Расійскай імперьіі. .

Самая разнастайная інфармацьія аб Дзяржаунай думе, думскіх фракцьтях утрьімліваецца у стзнаграфічньїх справаздачах агульных сходау Думы і часопісах яе пасяджзшіяу. Толькі стэнаграмы налічваюць 32 тамы з агульнай колькасцю больш за 79 тысяч старонак. Акрамя таго, асобньші тамамі пасля кожнай сесіі вьіходзілі паказальнікі. У гэтых выданпях даюцца звесткі аб складзе камісій, думскіх фракцый, шляху паданых у Думу законапраектау, унясенні дзпутацкіх запытау ды інш. Каштоунасць стэнафам як гістарьічнай крьініцьі у іх «пазапартьійнасці», што дає магчымасць дакладна уявіць усю вастрыню думскага супрацьстаяння. Апублікаваньї таксама справаздачы нацьіяналістау, трудавікоу, кадзтау, прафзсістау ды іншьіх думскіх фракцый. Але многія з пералічаньїх крьшіц засталіся не даследаваньїмі па прычыне іх значних памерау. Акрамя таго, не усе з іх маюць прамое дачыненне да нашай тамы. Каштоуньші крьшіцамі, якія даюць магчьшасць прааналізаваць узаемасувязь партыйных фракцый з цзнтральньїмі органамі партьш, зразумець механізм прыняцця рашэнняу кірауніцтвам, з’яуляюцца вьіданні матэрыялау з’ездау, каиферэнцый, пасяднонняу.

Выключнае значэнне для характарыстыы выбарчай кампаніі у III Думу па губернях Еурапейскай Расіі, па усіх саслоуных і нацыянальных курыях мае Статыстычная справаздача асобнай справавьггворчасці па выбарах у Дзяржауную думу МУС. На жаль, такі зборнік быу выдадзены толькі па адной Думе.

У рабоце выкарыстаны зборнік дакументау «Дзяржауная дума у Расіі», складзены У.І.Каліньїчавьім, у якім скампанаваны дакументы і матэрыялы ад Бульїгінскай да Дзяржаунаіі думы чацвёртага склікання. Яны даюць магчымасць прааналізаваць класавы, нацыянальны і партийны склад выбарпгчыкау і дэпутатау.

;і Больш дакладныя звесткі аб партыйнай прьіналежнасці выбаршчыкау, тактика і дзеянні партый у перыяд існаваїпш Думы адлюстраваны у матэрыялах псрыядьгшага друку. Пазщьіі і дзейнасць урадавых партый і арганізацьш у Беларусі асвятлялі «Губернские ведомости», «Минское слово», «Виленский вестник», «Морская волна», «Белорусская жизнь», «Северо-западная жизнь», часопіс «Крестьянин» ды інш. Кірункі урадавай палітьікі у адносіпах да палякау і яурэяу, актыунасць партьш

ліберальнага лагера дакладна бьші прапісаньї у газетах «Речь», «Народная свобода», «Русские ведомости», «Северо-западный голос», «Минский курьер», «Окраина», часопісах «Вестник партии народной свободы» і «Право».

Дзейнасць духавенства у Думе і па-за яе межамі шырока асвятлялася у афіцьійньїм органе Сінода «Церковігьгх ведомостях», «Церковном вестнике», а таксама у «Епархиальных ведомостях». У «Полацкіх епархиальных ведомостях» у 1908—1911 гг. друкавауся дзеннік дэпутата III Думы протаіерзя І.Нікановіча (Віцебская губ.).

Бьілі выкарыстаны таксама газеты сацьіялістау-рзвалюцьіянерау: «Знамя труда» (Парыж) і «Земля и воля» (Парыж). Супраць партый, як урадавых, так і ліберальних, вьіступалі газеты «Пролетарий», «Звезда», часопісьі «Мысль» і ((Просвещение». Багаты фактычны матэрыял, асабліва звесткі аб адносінах насельніцтва беларускай вескі да Думы, утрьімлівае «Наша ніва».

Усяго у даследавашіі выкарыстаны матэрыялы 38 газет і 4 часопісау, якія у розныя гады вьіходзілі у Маскве, Санкт-Пецярбурзе, Вільні, Мінску, Віцебску, Гродна, Магілеве у перыяд з 1906 па 1917 гг. Газетныя .публікацьіі даюць магчымасць паказаць шматпланавую карціну дзейнасці Думы, аднавіць атмасферу зпохі. У той жа час гтры рабоне ї матзрьіяламі перыядычнага друку улічвалася специфіка гзтай гістарьічнай крьшіцьг і меліся на увазе сапраудныя мэты аутарау і выданняу. ■■■•

З улікам крытычнага аналізу да крьініц можна аднесці і мемуарную літаратуру, аутарамі якой бьілі непасрэдныя удзельнікі падзей П.І.Мілюкоу, С.Ю.Вітз,

В.В.Шульгін. •••■

Неапублікаваньїя крьініцьі (а гэта досыць вялікі масіу дакументау, датуемьтх

1905—1914 гг) у асноуным сканцэнграваны у Расійскім дзяржауным гістарьршьш архіве (РДГА) у Санкт-Пецярбурзе і Дзяржауным архіве Расійскай Федзрацьіі (ДАРФ) у Маскве. У першым неабходна вылучыць фонд Дзяржаунай думы (Ф. 1278) і фонд асобай справавьітворчасці па выбарах у Дзяржауную ду\гу і Дзяржауны Савет (Ф. 1327). Яны утрьімліваюць звесткі аб падрыхтоуцы да выбарау у Думу, ходзе иыбарчых кампаній і удзеле у іх палітьічньїх партый, галоулым чынам правых, класавы і нацыянальны склад выбаршчыкау і дэпутатау. У фондзе Савета міністрау (Ф. 1276) знаходзяцца матэрыялы па распрацоуцы законау аб Дзяржаунай думе, аб падрыхтоуцы работы Думы, папярэдняй працы па яе скліканню, матэрыялы назіранняу за ходам выбарау, за дзейнасцю асобных дэпутатау і думскіх фракцый.

Але узнавіць цалкам карціну выбарау па курыях на аснове толькі матзрыялау, узятых з фондау РДГА, немагчыма, паколькі звесткі прадстаулены далёка не па усіх павегах Вілбнскай, Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай і Магілеускай губерняу. Вялікія цяжкасці бьілі звязаны з вызначэннем партыйнай прьшалежнасці выбаршчыкау. Калі правыя яе не утойвалі, то левыя ва умовах рзакцьіі часта абвяшчалі сябе беспартьтйньїмі.

У ДАРФ даследаваны фонд дзпартамента паліцьіі ( Ф.102). У ім змешчаны

важны матэрыял аб дзейнасці ліберальних, сацыял-дэмакратычных і партый народніцкага тылу у 1906—1914 гг., у прьіватнасці эсэрау. Пэуную цікавасць уяуляюць зводкі агентурных звестак ахранкі, данясенні жандармерьгі і паліцьіі, паведамленні губернатарау міністру унутраних спрау аб дзейнасці левых і ліберальних партый і партийных груп за пэуны перьид, а таксама звесткі аб асобных членах партый. Але крьшіцьі такога роду нельга цалкам лічьщь дакладньїмі.

Для аб’ектыунага асвятлення ходу выбарчых кампаній у Думу кадзтамі і акцябрьістамі выкарыстаны матэрыялы фонду канстытуцыйна-дэмактарычнай партьіі (Ф. 523) і фонду «Саюза 17 кастрьічніка» (Ф. 115). Тут і пратаколы пасяджэнняу ЦК і думскіх фракций, і дакумеїггьі, якія тычацца унутрыпартыйнага жьііщя, і лістоукі, і адозвы, якія утрьшлівалі праграмныя палажзнні.

■ Але у фондах-РДГА і. ДАРФ адсутнічаюць звесткі аб колькасці зямлі у сялянскіх выбаршчыкау і дэпутатау, і устанавіць іх маёмаснае становішча складана. Асноуная маса беларускіх сялян, настроєних дэмакратычна, у сувязі са спецьіфікай выбарау (панаванне рзакцьіі, засілле манархічних партый) не змагла выказаць свае палітьічньїя погляды. Яни маглі хутчэй вызначьщца на перших стадиях выбарау. Але нам не удалося знайсці дакументау аб выступлениях на папярздніх сходах прадстаунікоу дэмакратычных партый. Сялянскія дэпутаты адлюстроувалі настроі зкачнай часткі праваслаунага заможцага сялянства, з аднаго боку, а каталіцкага — з другога, якая примыкала да польскіх памешчыцка-клерыкальных кірункау.

Важным дапауненнем да галоуных пералічаних крьпгіц па тзме з’яуляюцца дакументы, якія знаходзяцца у Нациянальным гістарьічньїм архіве Беларусі (НГАБ) у Мінску. У фондах 317, 2058, 2558 змешчаны матэрыялы Віцебскай, Маплёускай і Мінскай губернскіх па справах аб выбарах у Дзяржауную думу камісій. Яны займаліся праверкай складзеных выбарчых спісау, правядзеїшем выбарау на з’ездах упаунаважаных, рашэннем спрэчных пытанняу у час выбарчых кампаній. У фондах зарзгістравани пратаколы пасяджэнняу, скаргі розных асоб на тое, што яны не бьші унесены у спіси выбаршчыкау і на парушзнні, якія мелі месца у ходзе выбарау.

1 Іавятовьія па справах аб выбарах у Дзяржауную думу камісіі уключаюць 25 фондау: 2682, 3043, 3221, 2681, 2711, 2497, 2621, 2710, 2680, 318, 1067, 519, 2059, 3337, 3333, 3332, 2426, 2060, 2061, 3335, 2062, 2063, 3336, 2064, 2065. Нягледзячы на значную колькасць, пералічания фонди утрьімліваюць даволі сціплую інфармацьпо аб правядзенні асобных папярздніх з’ездау, выбарах упаунаважаных па валасцях на выбарчых сходах, вьізначзнні выбарчых правоу, аб скаргах у павятовыя камісіі на парушзнні выбарчага заканадауства.

Некаторьія удакладняючыя звесткі па дзейнасці эсэрау у заходніх губернях узяты з Нацыянальнага дзяржаунага архіва (НДА) у Гродна: Ф. 369 і Ф. .953.

Праблема расійскага парламснтарызму пачала даследавацца яшчз у дакастричніцкі перыяд. Толькі з моманту заснавання Думы да 1 ліпеня 1912 г. било надрукавана каля 425 прац, у назвах якіх нагадвалася Дзяржауная дума. Аутар лічьщь неабходным вылучыць міжрзвалюцийни перияд як першы этап у

даследаванні абранай праблематьїкі. У працах В.І.Гер’е, В.Д.Набокава, А.І.Камикі, Т.В.Локаия на даволі вузкай базе крьініц бьгу апісаньї змест законапраектау, якія вьшосіліся на разгляд Думы, і адносіньї да іх думскіх фракцый. В.А.Абрамсон, Ф.І.Дан, П.М.Мілкжоу, К.І.Трусевіч разглядалі законы аб выбарах у Думу як форму палітьгшай барацьбы. ГТ.Замьіслоускі, А.А.Смірноу, А.А.Лукашзвіч, Я.І.Дземчанка, А.А.Майкоу ды іншьія паказвалі дзейнасць у сталідьі і па рзгіенах манархічньїх саюзау, партьгй і груп.

Вялікую увагу аналізу манархічнага руху у Расіі і палітьічнай класіфікацьіі надавау у 1906—1917 гг. У.1.Ленін. Яго тззіс аб памешчьіцка-манархічньїх партыях, якія абаранялі правы «правячай камарьіллі», стау дамінуючьім на доугія гады у працах саведкіх гісторьїкау.

Большасць жа даследаванняу у вылучаны перыяд бьілі напісаньї кадзтамі М.М.Вінаверам, Ф.А.Галавіньїм, А.Г.Зурабавьгм, А.С.Ізгоевьім, Л.М.Ніселовічам, М.В.Раманавьш і зсзрамі А.І.Спірьідовічам, А.МСавіньїм, С.Л.Маславым ды іншьі-мі, пі прьісвячаліся іх дзейнасці. Друкаваліся зборнікі і кароткія біяграфіі дзпутатау Расійскага парламента.

Перыяд пасля Кастрьічніцкай рзвалюцьіі стау часам станаулення савецкай гістарьічнай навукі і усталявання у ей марксісцка-ленінскай метадалогіі. Негатыуныя адносіньї бальшавікоу і У. І.Леніна да Думы сталі прычынай таго, што гэты раздзел у гісторьй практычна вьшау з поля зроку савецкіх гісторьїкау, прававедау, юрыстау ды інш. Праблема альтэрнатывы рзфармісцкага, ці рэвалюцыйнага шляху развіцця Расійскай імперьіі пасля 1917 г. была вырашана на карысць апошіига.

Пачатак 20-х — пачатак 60-х гг. вылучым як другі этап у даследаваїші Думы. Працы прьісвячаліся альбо крытыцы царскіх выбарчьгх законау, альбо дзейнасці манархістау у саюзе з праваслаунай царквой. А.Беркевіч, Б.П.Кандзідау, Ф.Пуцінцау паказвалі рэакцыйную ролю духавенства у гады рзвалюцьіі 1905—1907гг. Палітьічная сітуацьія у краіпе не дазваляла гісторьїкам аб’ектыуна ацаніць значзнне Дзяржаунай думы, паказаць грамадска-палітьгчную барацьбу на месцах, якая разгарнулася 5; сувязі з яе існаваннем. А пачынаючы з 30-х гг., даследчьікі займаліся у асноуным гісторьіяй бальшавікоу. Дзейнасць «астатніх» партый вымушана «выпала» з поля зроку даследчыкау.

Спробы вывучэння гісторьіі Расійскага дарэвалюцыйнага парламента рабіліся бьшьші дзяржауньїмі дзеячамі той пары і зкс-дзпутатамі А.Берліпьім, М.М.Вінаверам, С.Ю.Вітз, С.Я.Крьоканоускім, П.М.Мілюковьім, В.В.Шульгіньїм ды ішп.

З 60-х гг. пачауся трзці этап у вьівучзнні абранай иамі праблематьїкі. Выйшла у свет манаграфія С.М.Сідзельнікава, прысвечаная 1 Дзяржаунай думе. Упершьппо у савецкі час аутар высвятляу характар звалюцьіі палітьтчньїх устаноу Расіі у пачатку XX ст., аналізавау ход выбарчай кампаніі і дзейнасць Думы у цэлым. Калі дадаць працы Я.Д.Чарменскага і зборнік Ф.І.Каліньїчава, якія ужо не абмяжоуваліся толькі асобньїмі зпізодамі аб класавых супярэчнасцях у Думе і значна пашьірьші базу крьініц, то можна гаварыць аб пэуным пераломе па гэтай тэме у савецкай гістарьіяграфіі.

Асабліва неабходна вызначыць работы А.Я.Аурэха, які у шматлікіх публікацьіях у навуковых часопісах, манаграфіях разглядау шырокае кола пытанняу, звязакьгх з вьібарамі, і дзейнасцю III і IV Дум. Менавіта яму належаць першыя даследаванні аб увядзенні земства у заходніх губернях. Не з усімі вьісновамі аугара можна пагадзіцда, асабліва з тым, што рэформы ва умовах Расіі бьілі немагчымы: краіна перажывала не канстытуцыйны, а рэвалюцыйны крьізіс і рэформы, якія імкнууся ажьщцявіць П.А.Стальїпін і яго паслядоунікі, не маглі, урэшце, быць паспяховьімі — іх хацелі правесці «па-за дзмакратьіі і насуперак ей».

Пастаянным апанентам А.Я.Аурзха выступау В.С.Дзякін. Ён аналізавау пазіцьгі ліберальньїх партый і асаблівую увагу надавау іх адносінам да праблем рзформ і рзвалюцьіі.

У пачатку 70-х гг. гісторьікі звярнуліся да гісторьіі палітьічньїх партый як да самастойнага прадмета даследавання. Бьілі закрануты питанні партьшнага будауніцтва, прыведзена колькасдь партий у міжрзвалюцьгшіьі перыяд.

К.І.Шабуня паказау у манаграфіі адносіньї сялянства Беларусі да царскіх указау і цыркулярау, выдадзеных у перыяд першай расійскай рзвашоцьіі, акцзнтавау значную увагу на выбарах у І і II Думы і палітьічньїх пазіцьіях сялянскіх дзпутатау ад Беларусі у Думе. Ён дасканала прааналізавау прапановы сялянскіх дзпутатау па вырашэнню аграрнага питання. Тактыцы бальшавікоу у адносінах да дробнабуржу-азных партый у выбарчай кампанії бьша прысвечана кніга В.І.Салашзнкі. У бела-рускай гістарьиграфіі навуковыя працьі па-раиейшаму прьісвячаліся гісторьіі баль-шавісдкай партьіі.

Думскай праблеме была прысвечана праца М.А.Марцюховай. Абапіраючьіся на марксісцка-ленінскую метадалогію, яна паказала сутнасць і палітьинае аблічча агульнарасійскіх і мясцовых партый і груповак у перыяд І Думы, прааналізавала вьіступленні дзпутатау ад Беларусі на фоне думскіх спрэчак.

З другой паловы 80-х гг. можна гаварьщь аб пачатку чацвёртага этапу у вьшу-чзнні праблем ларламентарызму у Расіі, калі значна пашьфылася сфера інтарзсау на-вукоуцау і магчьімасці выдаваць больш аб’ектыуную і комплексную інфармацьію па найбольш актуальных праблемах.

У манаграфіі П.І.Брьігадзіна аналізуецца і думская тактыка партьіі эсэрау у Беларусі у 1906—-1917 гг. Кніга В.М.Слабажаніна прысвечана земскаму самакіраванню у заходніх губернях у 1905—1917 гг.

Вялікі уклад у распрацоуку пытанняу, звязаных з вьібарамі і функцьшнаваннем

1 і II Дзяржауных дум, характарыстыку дэпутацкага корпуса ад 5 заходніх губерняу, аналіз урадавай палітикі у Беларусі, палітьинай сітуацьй у трзця'орвеїсьскі перыяд, месца і ролі газетьі «Наша ніва», адносіньї да Думы беларускага сялянства унёс М.В.Біч. Упершыню у беларускай гістарьіяграфіі да комплекснага разгляду становішча і дзейнасці польскіх памешчыцка-клерыкальных груповак у беларуска-літоускіх губернях у другой палове XIX — пачатку XX ст. прьіступіу А.Ф.Смалянчук. Па гэтай праблеме ім абаронена кандыдацкая дысертацыя «Польскі нацыянальны рух на Беларусі і Літве напярздадні і у перыяд рзвалюцьгі 1905—1907 гг.».

Гістарьічнаму перыяду, у які існавала Дума, прьісвяцілі свае працы беларускія гісторьікі І.В.Аржахоускі, Х.Ю.Бейлькін, М.Ф.Болбас, А.І.Бухавец, М.В.Доунар-Запольскі, Д.А.Дудкоу, А.П.Жытко, А.С.Кароль, А.Г.Каханоускі, К.І.Кернажьщкі, Л.П.Ліпінскі, Л.М.Льгч, В.П.Панюціч, У.І.Пічзта, М.С.Сташкевіч, В.М.Фамін, К.І.Шабуня, З.В.Шыбека, І.Ящсевіч ды ііпп.

Па разгдядаемай праблеме .толькі у Маскве за апошнія гады абаронены кандьідацкія, дьісертациі І.Я.Фаміна, В.А.Дземіна, І.М.Вяльможка, М.Дз.Постнікава, Ж.ІО.Пушкаровай, А.Дз.Замахава і іншьіх, што сведчыць аб устойлівай цікавасці і навукоуиау,. і грамадскасці да гісторьіі Расійскай дарэвалюцыйнай Думы.

У Ору,’їм параграфе першай главы акцэнтуецца увага на агульнай канцзпцьіі і асноуных металах даследавання.

Расійская імперьія развівалася у агульнаеурапейскім кантэксце. Асноуныя зканамічньїя, сацыяльныя, палітьічньїя, культурныя працэсы па свайму зместу адпавядалі еурапейскім. Расія, як і іншьія краіньї, уступіла у эпоху пераходу ад фсадалізму да капіталізму. У прьгватнасці, у палітьічнай сферы, хаця і значна пазнсй, імперьія ішла ад абсалютнай манархіі да абмежаванай. Першым вышэйшым бессаслоуным прадстаунічьім інститутам з’явілася Дзяржауная дума. У сувязі са стракатым саныяльным складам. насельніцтва розныя пласты грамадства і іх інтарзсьі прадстаулялі і пэуныя паліті.ггньтя партьіі — ад праурадавых да гіартьш сацьіялістьічнай арьіентацьіі. Кожная з партый вяла барацьбу за прадстауніцтва у Думе, зыходзячы са сваіх праграмных установак і канкрэтнай палітьічнай сітуацьй. Беларусь уваходзіла у склад Расійскай імперьіі.

Ідзйна-палітьгчная барацьба у 1906—1917 гг. у Віленскай, Віцебскай, Гродзен-скай, Магілеускай і Мінскай губернях развівалася у больш складаных умовах, чим у іубернях Еурапейскай Расіі. Гэта было абумоулена спецьіфікай палітьпсі урада, кла-савага, нацьшнальнага складу насельніцтва рзгіену, яго гісторьіяй. У перыяд выбарау і дзейнасці Расійскай Дзяржаунай думы І—IV скліканняу найбольш моцныя пазіцьіі мелі партьіі і групи манархічнага лагера, якія карьісталіся падтрымкай праваслаунага духавенства і заможнай часткі праваслаунага беларускага сялянства. Ліберали, прад-стауленыя у асноуннм польскімі і яурзйскімі групоукамі, а таксама партиі рэвалю-цыйна-дэмакратычнага лагера устлтталі крайнє правым па ступені уплыву на працоу-ныя маси у перыяд выбарчых кампаній. У вьініку левыя партьіі цярпелі паражзнні на выбарах, і дзпутацкі корпус ад Беларусі камплектавауся практична з «рускіх» і «палякау». У Думе яны вьпсазвалі гатоунасць служыць «веры, цару і Айчьше». Ся-лянскія дэпутаты ад заходніх губерняу, у параунанні з рускім сялянствам, виступалі за агульнанародную уласнасць на зямлю і урауняльнае землекарыстанне, а не ім-кнуліся .да' замацавання зямлі у асабістую уласнасць. Польскія «аутанамістьі» патрабавалі. каб ажьщцяуленне аграрнай праграмы у краі было перададзена органам мясцовага самакіравання, у якіх яны разлічвалі гаспадарьщь.

Супраць вялікадзяржауньїх шавіністау і польскіх нацьіяналістау, якія вялі барацьбу за «сферы упливу», іх органау друку, іх дэпутатау у Думе вяла барацьбу

БСГ і рэдакцыя газеты «Наша шва». Некаторыя беларускія даследчьікі не атаясамліваюць урадавую палітьгку у Беларусі і іншьіх шматнацыянальных рзгіенах з дзеішасцю крайнє правых, шавіністьгчньїх арганізацьш, еродкам дзейнасці якіх было распальванне міжиацьіянальнай і міжканфесійнай варожасці. Яны выказваюць меркаванне, што урад не быу зацікауленьї ва утварзнні новых ачагоу напружанасці, асабліва у гады пєршай расійскай рзвалюцьіі. Але специфіка выбарчых законау у Думу адносна заходніх губерняу (утварзнне нацыянальных курый), земская рэформа 1911 г., матэрыяльная падтрымка правых партый і іх органау друку сведчаць, што царская палітьїка у Беларусі бьша накіравана на раскол беларускага этнасу па веравызнанш на «рускіх» і «палякау», а пасля 3 чэрвеня 1907 г. рэзка узмацніла дзейнасць, накіраваную на асіміляцьпо беларускага народа. I гэта палітьїка давала пэуны плен. А калі у 111 Думе (студзень 1910 г.) Старшыня Савета Міністрау П.А.Стальїпін утварыу Рускую нацыянальную фракцьио, частка дэпутатау ад Беларусі, у тым ліку і сялянскіх, стала пад яє сцягі. Зразумела што і ад Думы у такіх умовах бсларускаму працоунаму люду не прьіходзілася чакаць змен у сваім палітьічньїм статусе і зканамічньїм становішчьі. Як з жалем адзначала газета «Наша ніва», у Думу ад Беларусі «не прайшлі сапраудныя абаронцы справы народнай».

Для доказу вылучанай канцзпцьіі неабходна пераасэнсаваць пэуныя агульна-прьшятыя навуковыя погляды і падыходы да працзсау зканамічнага і грамадска-падітьічнага жыцця, якія развіваліся у Расійскай імперьіі у цэлым і у заходніх гу-бернях, у прьшатнасці у перыяд з 1906—1917 гг. Безумоуна, што, з улікам важнасці і актуальнасці вылучанага гістарьгчнага часу, єн дасканала даследавауся савецкімі, расійскімі і беларускімі гісторьїкамі у шматлікіх дысертацыях, манаграфіях, навуко-вых артыкулах. Але, як адзначана вьцшй, большасць з іх разглядалася на аснове марксіцка-ленінскай метадалогіі і «абслугоувала» палітьїку кіруючай партьіі. Галоу-ным іх недахопам было тое, што скажалася сутнасць праграм і дзейнасць палі-тычных партый, іх адіюсіньї да палітьікі урада, месца у палітьтчнай структуры, ігнараваліся інтарзсьі беларускай нацьіі, недакладна трактаваліся патрабаванні дэпутатау (асабліва сялянскіх) ад заходніх губерняу у Думе. Шзраг аспектау, закранутых у прадстауленай рабоце, асабліва у 1907—1917 гг., вьіпалі з поля зроку даследчыкау.

У працзсе гістарьічнага даследавання аутар зьіходзіу з асноуных дасягненняу розных метадалапчных школ і сучаснага стану гістарьічнай навукі. Агульныя падыходы да аналізу матэрыялу рзалізаваньї праз сукупнасць такіх прьгацьшау, як аб’ектыунасць, гістарьізм, каштоуны і партыйна-класавы падыходы.

. Паколькі мзта любога пазнання — атрыманне аб’ектьіуна-праудзівьіх ведау, то аутар прьітрьімлівауся прынцыпу аб’ектьівізму, які базіруецца на зборы, сістзматьізацьіі і аналізе канкрэтнага фактычнага матэрыялу, што быу пачзрпн>ты з разнастайных крьшіц. Верафіцьіруемасць навуковых высноу праводзілася шляхам параунання з вьінікамі як папярздніх, так і сучасних даследаванияу.

Прынцып гістарьізму рзалізованьг праз разгляд грамадска-палітьічнай барацьбы у Беларусі, у ходзе выбарау і дзейнасці Дзяржаунай думы ад яе генезісу да роспуску

Думы IV склікаїпія. Пры гэтым наш аб’ект разглядауся не ізалявана, а ва узаемасувязі і дзтзрмінацьіі з іншьімі працзсамі: зканамічньїмі, сацьіяльньїмі, культурньїмі і г. д.

Партыйна-класавы прынцып выкарыстоувауся намі не з пазіцьіі артаДаксальна марксісцка-ленінскага яго разумения, а з рзальнай ацзнкі ролі і месца палітьічньк партый у сістзме тагачаснага расійскага грамадства. Пры гэтым бьілі глибока прааналізаваньї мэты, тактика, сродкі барацьбы палітьічньїх сіл падчас выбарау і дзейнасці іх фракцыйу вышзйшым прадстаунічьім органе Расіі.

Наибольшая увага надавалася прынцыпу каштоунаснага падыходу, які абапіраецца як на агульначалавечыя каштоунасці, так і на эталонныя катзгорьіі і паняіші. У нашым выпадку гзта такія каштоунасці, як свабода, дэмакратыя, плюралізм, права кожнага народа на утварзіше сваей дзяржаунасці, развіцця нацыянальнай культуры і г. д. Пры аналізе канкрэтных падзен, дзеянняу урада, палітьгчньїх партый гзта дазволіла паказаць на колькі і у якой ступені яны садзейнічалі рзалізацьіі указаных вышэй эталонных каштоунасцей.

Для дасягнення мэты і пастауленых задач аутар аперыравау як канкрэтна-гістарьічньїмі (генетычным, параунальным, тмпалагічшлм, сістзмньїм), так і агультіанавуковьімі метадамі (лагічньїм, індуктьіуньш, дэдуктыуным, метадамі ідзалізацьіі, мадоліравання, статыстычным і г. д.).

Псторыка-генетычны метад дазволіу аутару паказаць грамадска-палітьічную барацьбу у Беларусі у паслядоуным дэталёвым апісанні падзей ад першай да другой буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцьй. Пры усёй каштоунасці гэтага металу, ёп не дазваляу зразумецъ сутнасць нашага аб’екта даследавання. У сувязі з гэтым намі шырока выкарыстоувауся псторыка-параунальны метад. Парауноуваліся праграм-ныя устаноукі, сродкі і метады барацьбы праурадавых, ліберальньк партый і партый сацмялістмчнай арьіентацьіі сіїїхронна (у ходзе выбарау у тую ці іншую Думу) і дыяхронна (у кожную Думу). Зразумела, параунальна падлягалі пазіцьіі дэпутатау ад беларускіх губерняу і інших рзгіенау імперьіі. Гэта дазволіла вьіявіць як агульнае, сучаснае, так і асаблівае.

Большую складанасць вьіклікала тьіпалагізацьія партый, што дзейнічалі на Беларусі, і дэпутатау ад пяці заходніх губерняу. Нягледзячы на цяжкасці тьіпалагізацьй у сувязі з супярзчлівасцю палітьічнай сітуацьіі у азначаны час, яе паспяховае пры-мяненне дазволіла вьіявіць якасныя рысы прадмета даследавання у часовым развіцці.

Гістарьічнае развіцце уяуляе сабой сістзмньї працэс. Тыя ці іншьія падзеі адбываюцца не ізалявана, а ва узаемаабумоуленасці з іншьімі і функцыянальна узаемазвязаны паміж сабой. Пры дапамозе сістзмнага метаду быу праведзены структурны аналіз партый, блокау, выбартчыкау, дэпутатау і іх пазіцьій у Думе. Узаемасувязь і узаемаабумоуленасць характару грамадска-палітьгшай барацьбы у Беларусі рзалізавана праз функцыянальны аналіз. У прьіватнасці, улічваліся такія аспекты, як урадавая палітьїка у адносінах да розных сацыяльных груп насельніцтва у Беларусі, нацыянальнае, аграрнае, рзлігійнае пьітанні, праблема мясцовага самакіравання і г. д. Усё гэта дазволіла вьшсці на шьірокія навужовьи абагульненні.

Для выяулення сутнасці вывучаемых падзей, павышэння тэарзтычнага узроуню даслецавання прьімяняліся і атульнанавуковыя метады. Так, ідзалізацьія нацыяналь-. нага питання ;дазволіла дадь ацэнку рэальных магчьгмасцсй і практычных вьінікау дзейнасці БСГ і газеты «Наша ніва». Шырока выкарыстоувауся дэдуктыуны ме-тад — метад пераходу ад агульных палажэнняу да канкрэтных і індуктьіуньї. Аналіз канкрэтнага фактычнага матэрыялу дазволіу вьіявіць заканамернасці грамадска-палітьічнай барадьбы падчас выбарау у Думу чатырох скліканняу. Абстраправанне рзчаіснасці праводзілася з дапамогай знакавага мадзліравання (гл. дадатак — таблідьі, схемы і г. д.).

Выхад на тэарэтычны узровень даследавання, шьгрокія абагульненні, рзаліза-цыю сфармуляванай канцзпцьіі ажыццяу.тяуся і праз навуковыя тлумачзнні — гене-тычнае, прычынна-вышковае, структурнае і функцыянальнае.

У другой главе аутар аналізує уплыу I Дзяржаунай думы на грамадска-палітьгчную барацьбу у Беларусі.

У першым параграфе разглядаецца сутнасць выбарчага заканадауства, тлума-чацца асноуныя пункты «Палажэння аб выбарах у Дзяржауную думу» ад б жніуня 1905;г. і змяненні, якія бьілі унесены у «Палажэнне...» указам ад 11 снежня 1905 г.

Націск рэвалюцыйна настроєних мас, чаканне буржуазных рэформ з боку ліберальнай апазіцьіі прьшусілі Мікалая II 6 жніуня 1905 г. заснаваць Дзяржауную думу для папярздняй распрацоукі і абмеркавання заканадаучых прапаноу, якія затым праз Дзяржауны савет накіроуваліся цару. Праект прадстаунічага заканадаучага органа у Расіі быу распрадаваны у Міністзрстве унутраных спрау (міністр А.Р.Бульїгін, адсюль і яго назва «Бульїгінская дума»). Паводле «Палажэння аб выбарах у Дзяржауную думу» усе вьібаршчьікі падзяляліся на 3 курьіі: земле-уладальніцкую (памешчьікі), гарадскую (буржуазія) і сялянскую (сяляне, якія вялі уласную гаспадарку). Для першых курый выбары бьілі двухстудешгьімі, для апошняй — чатьірохступєнньїмі. Прадугледжвауся вьісокі маёмаспы і узроставы цэнз. Рабочыя, батракі, жанчыны, вайскоуцы, навучэнцы, асобы маладзей за 25 гадоу (большасдь насельніцтва) да удзелу у выбарах не дапускаліся.. Праект Бульїгінскай .думы быу манеурам, пры дапамозе якога царызм імкнууся стварыць бачнасць абнау-лення дзяржаунага ладу. Але ва умовах уздыму рзвалюцьіі єн не меу поспеху. Абме-жаваная у сваіх паунамоцтвах Дума, урэзаныя выбарчыя правы насельніцтва не маглі ужо задавальняць грамадства, асабліва яго прагрзсіуньм элементы. Усерасійская кастрьічніцкая палітьгшая стачка 1905 г. прьімусіла урад прьгняць нсадкладцыя меры.

Па прапанове Старшині Кабінета Міністрау С.Ю.Вітз у маніфесце ад 17 каст-рьічніка прадугледжвалася пашырэнне кола выбарпгчыкау і наданне Думе заканадау-чай улады. А у разгар Снежадьскага паустання Мікалай II вьщау указ «Аб змяненні Палажэння аб выбарах у Дзяржауную думу». Ва указе ад 11 снежня захоуваліся усе галоуныя прынцыпы закона, выдадзеныя 6 жніуня 1905 г. Да трох выбарчых курый далучалася рабочая. Але выбарчае права мелі толькі рабочыя прадпрыемствау, дзе колькасць працуючых м>’жчын ва узросце звьпп 25 гадоу перавышала 50 чалавек. У

Беларусі толькі 10—15% рабочих атрьімалі права удзелу У выбарах. З 71 губерні Расійскай імперьіі у 21 рабочыя не мелі свайго прадстауніцтва, у тым ліку і у Віцебскай губерні. Поуная перавага на выбарах была забяспечана памешчыкам і буйной буржуазіі. Адзін голас памешчыка адпавядау 3,5 голаса гарадской буржуазіі, 15 галасам сялян і 45 галасам рабочых. У красавіку 1906 г. быу абнародаваїш новы Асноуны закон (фактьгчна першая расійская канстытуцыя), у якім з сферы улады Думы вьікрзслівауся шэраг важных палітьічньїх пытанняу, такіх, як кантроль над арміяй, замежньїмі справамі ды інш.

У другім параграфе другой главы разглядаецца барацьба манархічньїх, лібе-ральных, леванародніцкіх і сацыял-дэмакраТычных партый і груп, іх органау друку за уплыу на народныя масы і галасы выбаршчыкау. Актыуную дзейнасць разгарнулі прадстаунікі мясцовай буржуазіі і памепгчыкау, якія падзяліліся па кацьшіальнай прьгналежнасці. Рускія памешчьікі і чьіноунікі, праваслаунае духавенства дапучьіліся да парші «Саюз 17 кастрьгчніка». Яны выступал! абаронцамі інтарзсау самадзяр-жауя на ускраінах, лозунга «адзінай і непадзельнай Расіі». У саюзе з імі вьіступалі «Саіоз рускага народа» і партыя прававога парадку. Ролю агітатара і арганізатара «истинно-русских» у Беларусі узяла на сябе газета «Окраииы России». На выбарах яны паиярпелі паражэнне.

Польскія памешчьікі вьіступалі за далучэнне Беларусі і Літвьі да Польшчы (Прьівіслінскага краю), патрабуючы пры гэтым аутаноміі. Частка буйных памепгчыкау Беларусі абвясшлі сябе прьгхільнікамі кадэтау, разыходзячыся з імі па аграрным пьітанні. Яны абаранялі прыннып недатыкальнай прыватнай уласнасці на зямлю і не згаджаліся нават з частковим адчужэннем зямлі па «справядлівай ацэнцью. Вялікі уплыу на каталіцкае насельніцтва Віленскай і Гродзенскай губерняу мела канстьітуцьшна-каталіцкая партыя Літвьі і Беларусі. Кадэты у асноуным дзейнічалі праз нацьинальныя групы польскіх, яурзйскіх і літоускіх арганізацьій. Яны мелі моцную апору у яурзйскай буржуазіі і вьіступалі у блоку з Саюзам дасягнення раунапрауя яурзяу у Расіі.:

Тактику байкоту праводзілі бальшавікі, яна была накіравана на прадаг рэвалюцыйнай барацьбы. Гэта тактыка мела поспех сярод рабочых, сяляне ж у асноунай масе прьінялі удзел у выбарах. Байкатавау выбары Бунд. Ухіліліся ад выбарчай кампанії народніцкія партьгі — эсэры і. Беларуская сацьіялістьпшая грамада. Але ва умовах адступлення рзвалюцьіі байкот не удауся, выбары адбьшіся.

Тріці параграф другой главы прысвечаны ходу і вьінікам выбарау у 1 Расійскую думу у 5 заходніх губернях. Падкрзсліваецца, што падрыхтоука і правядзенне выбарчай кампаніі адбьіваліся ва умовах, пры якіх 2/3 губерняу і абласцей краіпьі знаходзіліся на ваенным, ці надзвичайним становішчьі. Узмацненне рзпрзсіунага апарата яшчэ у канцы 1905 г. тлумачьшася Снежаньскім узброеным паустаннем. Структурния падраздзяленні Міністерства унутраных спрау прьшалі меры супраць пранікненпя эсэрау, сацыял-дэмакратау і нават кадэтау на перадвыбарчьш сходы. У такіх умовах шматлікія вьібаршчьікі сялянскай, гарадской і рабочай курьш

абвяшчаш сябе беспартийными Г эта акашчнасць была асабл!васцю выбарау у Думу.

Пас1унасцю вызначауся ход выбарау сярод землеуладальшкау, яйя не мел! поунага зямельнага цэнзу. Мекавпа у гэтай курьп моцны у'пльгу мела як каталшкае, так i праваслаунае духавенства, якое распальвала мЪкканфесшную варожасць сярод бёларусюх сялян. Перамога была на баку катол1ка>-, ямя вызначалюя большай аргашзаванасцю. Найбольш актыуна праходзш1 выбары ÿ паветах, дзе дзеймчал1 краёуцы i партыя Э.Ю.Ропа.

Па гарадской курьи выдатных вышкау у Ee.iapyci дабшся кадэты. Пры пад-трымцы яурэйсюх ды шшых нацыянальных аргагазацый яны заваявал1 90% выбарчых месцау, у той час як па губернях Еурапейскай Pacii працэнт кадэцюх выбаршчыкау вагауся ад 16 да 68%. Рабочыя мнопх буйных прадпрыемствау у MiHCKy, Мазьфы, Пшску, Гродне байкатаваш выбары.

Ад беларусых губерняу дэпутата\п першага Расшскага парламента стал1 36 прадстаунжоу'. Сярод ix было 13 сялян, 11 штэшгентау, 8 памешчыкау, егаскап, paôin i 2 ксяндзы. 29 з ix прайпш у Думу пад кадэцшм сцягам пры падтрымцы Кастытуцьгйна-катал1цкай партьп, аяшстау i «Саюза дасягнення раунапрауя яурэяу у Pacii». 3 7 астатшх дэпутатау 5 адносш сябе да беспартыйных, адзш — да сацыял-дэмакратау i адзш — да правых.

Безумоуна, саслоуны i партийны склад перашчаных дэпутатау не адлюстроувау рэальнай грамадска-гшитычнай ciiyaiibii ÿ 5 заходшх губернях, паколыа шэраг упльшовых партый байкатаваш выбары. Беларусюя губерш, як i болыпасць губерняу ¡мперьп, паслаш у Думу кадэтау i беспартыйных сялян (якш затьш у болыпасщ апынулюя «лявей кадэтау», у складзе «трудавой фупы»), Правыя прайпш ÿ выключных выпадках. Вьппк! выбарау у I Расшскую думу расчаравал1 i напалохал1 i органы улады, i манархктау, i люералау.

У чацчертым параграфе другой главы аутар разглядае пазщьп дэпутатау ад бсларусмх губерняу у 1 Дзяржаунай думе. 3 478 дэпутатау у Думе кадэтау было 179, аутана\пстау (члены Польскага Кола, украшсюх, эстонсих, латышсюх, л1тоуск1х ды шшых нацыянальных груп) — 63, акцябрыстау — 16, беспартыйных — 105, 'грудавжоу — 97, сацыял-дэмакратау — 18.

Цэнтральным пытаннем, на ягам акцэнтавал1 ÿBary дэпутаты, было аграрнае. Кадэты вынес л i свой законапраект за подшсам 42 парламентарыяу. Ён прадугледжвау паве.'ичэнне сялянскага землекарыстання за ni к казённых i царкоуных зямель, частковага адчужэння памешчыцюх зямель з узнагароджаннем уладалыикау «па справядшвай ацэнцы». Большасць сялянсих дэпутатау у I Думе не пайиш за кадэтам{ i стварыл1 самастойную фракцыю — трудавую групу, у лж якой увайпш i 8 дэпутатау ад Беларуси Трудавш унесл! на разгляд Думы свой зямельны праект 104-х. Ён прадугледжвау прымусовае адчужэте памешчыцых зямель i стварэнне агульнанароднага зямельнага фонду, у як1 бьип б уключаны ÿce казённыя, кабшецюя, царкоуныя, а таксама прымусова адчужаныя прыватнауласшцыя земл1, што перавышал1 працоуную норму. Падрыхтоуку i правядзенне рэформы трудавш

прадугледжвал] перадаць у руга мясцовых зямельных камттау, выбраных на аснове усеагульнага прамога права пры тайным галасаванш. Двое сялян (депутаты ад заходшх губерняу М.М.Жукоусю 1 М.С.Гатавецю) выказалкя на карысць прыватнай уласнасщ на зямлго.

Эсэры не згадз1шся з трудавжам1 наконт прыватнай уласнасщ 1 у праскис «33-х» абвясцш у якасщ першапачатковай задачы адмену прыватнай уласнасш на зямлю, аб’яулетгне яе агулънанароднан уласнасцю i перадачу у распараджэнне мясцовых 1 цэнтральных органау самаыравання.

Дэпутаты-памешчыга Беларуа абараюш прьшцыпы недатыкалънай прьшатнай уласнасш ^ выказал!ся за рашэнне аграрнага пытання аутаномна, ¿залявана ад ¡ншых раёнау ¡мперьп. П.Р.Смрмунт выстушу супраць адчужэння памешчыцюх зямель, спасылаючыся на тое, што гэта вьпшча вя.шия выдаты 1 неспрыяльна адаб’ецца на становшчы дзяржавы. Памешчык Б.А.Ялавецы, барон Э.Ю.Роп, ксёндз А.М.Сангайла, падтрымаушы Р.А.Сюрмунта, вырашэнне аграрнага пытання звязваш

з пытаннем аб аутаномп Беларуа.

Асцерагаючыся рэвалюцыйнага уздзеяння думсюх дэбатау, асабл1ва па аграрным пытани, урад распусшу I Дзяржаунуго думу, пры гэтым катэгарычна выказауся за недатыкальнасць прыватнай уласнасщ на зямлю.

У трэцпй главе дысертацьй разглядаецца роля II Дзяржаунай думы у фамалска-палггычным жыцш Беларуа.

У першым параграфе аналпуецца тактыка урадавых, люеральных, народшцюх 1 сацыял-дэмакратычных партый 1 груповак у час выбарау у II Дзяржаунуго думу, а таксама вышю выбарау у заходшх губернях.

Новыя выбары праводзшся на аснове ранейшага закону ад 11 снежня 1905 г. У Бсларус! значна актьпшавалася дзейнасць акцябрыстау. Болъш цесным стала ¡х сугграцоушцтва з чарнасоценцамг У кастрычшку 1906 г. на з’ездзе у Выып яны аб’ядналюя у «Русский окраинный союз» (РОС). Органам друку «саюзшкау» стала газета «Окраины России». Для таго каб прыцягнуць на свой бок беларускае праваслаунае сялянства 1 зраб1ць яго сваей надзейнай апорай, члены РОС патрабавал1 ад урада паляпшэння ¡х эканаьпчнага становшча. Змагаючыся з рэвалюцыяй, яны разам з тым ¡мкнулкя лiквiдaвaць эканам1чнае панаванне 1 палпъгчны уплыу у кра! польсюх 1 спалашзаваных землеуладалынкау 1 яурэйскай буржуазп. Памешчыю сумесна з ксяндзом ¡мкнулюя аб’яднаць пад сва1м уплывам усё каталщкае насельнщтва заходшх губерняу, заклжаючьт да адзшства на нацыянальнай 1 рэлнтйнай аснове. Актыуную дзейнасць у гэтым юрунку працягвау весш Вшенсю ешскап Э.Ю.Роп. Вялшм поспехам сярод гарадской яурэйскай буржуазп 1. штэлценцъп кapыcтaлicя кадэты 1 гтракадэцга «Саюз для дасягнення раунапрауя яурэяу у Раси». Сярод працоуных актыуную работу праводзш сацыял-дэмакраты 1 народшция партьй (эсэры, энэсы, БСГ ды шш.), я га я мел1 поспех у сялян. Але, кал1 левыя на выбарах перамагал!, адмшктрацыя на месцах 1 прадстау-шга манарх1чных партый дабшал!ся адмены вышкау выбарау.

■ Акцябрысцка-чарнасоценныя фупоуга у Міискай, Магілєускай і Віцебскай губернях правилі у Думу 15 дзпутатау (41,7%). Колькасдь дэпутатау-кадэтау, выбраных у беларускіх губернях, скарацілася з 4 да 2 (5,6%). 8 дзпутатау абвясцілі сябе як беспартыйныя (22.2%), а фактычна падтрьмлівалі правыя партьіі і кадзтау. З 36 дзпутатау ад 5 заходніх губерняу землеуладальнікау-памешчьїкау бьшо 13 (36,1%), прадстаунікоу духавенства— 3 (8,3%), сялян — 16 (44,4%), інтзлігентау —

4 (11,1%). У параунанні з 1 Думай павялічьілася колькасць сялянскіх і памешчьщкіх дзпутатау за кошт скарачзння прадстаунікоу ад гараджан.

,У цэлым па краіне 11 Дума была больш левай, чим першая. Трудавікі заваявалі 104 мандаты у Думу (20%), сацыял-дзмакраты — 65 (12,5%), эсэры— 37 (7,1%), знэсы гг- 16 (3%). Усяго 222 месцы з 518 (42.8%). Правыя і акцябрысты занялі 54 ; . месцы (10,4°/р),, аутанамістьі — 76 (1446%), беспартыйныя — 50 (9,6%), казацкая .. ..група-¡у ,17 (3,2%), партыя дэмакратычных рэформ— 1 (0,1%).

Разьіходжанні у вьшіках выбарау у Беларусі і у краіне у иэлым часткова тлумачацца і тым, што рускім і польскім памешчыкам, прадстаунікам праваслаунай царквы і каталіцкага касцёла удалося падзяліць беларускую вёску на «рускіх» і «палякау» і павесці іх за сабою. Асабліва тэта дало свой плён на заключнай стадьіі выбарау дзпутатау Думы.

Другі параграф трэцяй главы прысвечаны аналізу пазіцьш прадстаунікоу партый урадавага лагера ад Беларусі у II Дзяржаунай думе. Як і у І, галоуным пытаннем у яе рабоце было аграрнае. З урадавай дзкларацыяй і шьірокім планам рэформ вьютупіу Старшыня Савста Міністрау П.А.Стальїпін. Урад і памешчьікі абарапялі указ ад 9 лісталада 1906 г. (уведзены паміж І і II Думамі) аб пераходзе ад абшчыннага сялянскага землекарыстання да асабістага. Акцябрысты Р.А.Лашкароу (Мінская губ.) і І.П.Сазановіч (Магілеуская губ.), абвясціушьі усе левыя партьіі і левых дзпутатау ворагамі «рускай дзяржаунасці», заявілі аб падтрымцы дзеянняу урада.

’ Правыя сяляне ад Беларусі заклікалі «народных прадстаунікоу» мірна вырашаць питанні, і у той жа час усе яны гаварьші аб мапазямеллі і прапаноувалі дадатковага надзялення сялян зямлёй на правах уласнасці. Асабліва вьізначьіліся дзпутаты Мінскай губерні А.А.Краскоускі, В.М.Мельнік, П.Ф.Грудзінскі і прадстауііік Віцебшчьіньї І.І.Петрачзнка. Яго прамова у Думе бьша класічнай для правых, праваслауных, заможньгх сялян. Яна уключала і веру у цара, і патрабаванні зямлі, у першую чаргу за кошт польскіх землеуладальнікау. Правыя сяляне у катэгарьинай форме вьіступалі супраць «самакіравання», якое прапаноувалі польска-беларускія аутанамістьі. РОС каардьшавау дзеянні і ганарыуся паводзінамі у Думе правых дзпутатау і падтрьімлівау іх у сваіх органах друку.

• Рускія памешчьікі ад заходніх губерняу падтрьімлівалі сялянскіх дзпутатау у

імкненні вырашыць аграрнае пьттанне часткова за кошт польскіх памешчыкау і прапаноувалі іншьія шляхі, якія заипочаліся у паляпшзнні апрацоукі зямлі, у асваенні балоцістьгх, пясчаных ды іншьіх тэрыторый.

- ■ У трзцім параграфе трэцяй главы разглядаюцда палітьг-шьія пазіцьгі польска-

беларускіх аутанамістау у II Думе. Падкрзсліваецца, што па аграрнаму' пытанню

«Кола польскіх дзпутатау-канституцияналістау Літвьі і Русі» (12 дэпутатау-палякау) ад заходніх губерняу і «Польскага Кола» (прадстаунікі Царства Польскага) вьірашьілі адстойваць агульную пазіцьпо. Яна зводзілася да таго, што правядзенне аграрнай рэформы магчыма толькі пасля рэформы самакіравання, але «Польскае Кола» пагаджалася у вьшіку неабходнасці на адчужэнне за выкуп дзяржауньгх, кляшторных і часткі приватних зямель. Прадстаунікі «Кола польскіх дэпутатау-канституцьіяналістау Літвьі і Русі» нават не дапускалі такіх меркаванняу і рашуча адстойвалі права прыватнай уласнасці на зямлго. Пазіцьіі палякау знаходзілі падтрымку толькі у кадэтау і вьіклікалі нападкі з боку чарнасопеїшау, акдябрыстау і правых дэпутатау ад Беларусі.

У чащёртым параграфе трэцяй главы вызначаюцца адносіньї «Беларускай сацьіялістьічнай грамады» да выбарау і дзейнасці Дзяржаунай думы у 1906 і 1907 гг. У першым нумары ад 10 лістапада 1906 г. друкаваны орган БСГ — газета «Наша 'ніва» змясціла артыкул «Выбары у ДзярЖауную думу». З яго вьшікала, што вырашэнне важнейших сацьіяльна-зканамічньїх пытанняу «Наша ніва» звязвала ужо не з рэвалюцыяй, а з Думай. Вялікія надзеі ускладаліся на II Думу і увага акцэнтавалася на выбарчай кампаніі з тым, каб ад Беларусі у Расійскі «парламент» трапілі сапраудныя абаронцы працоуных. Газета давала парады сялянскім выбаршчыкам не паддавацца на агітацьпо • вялікарускіх шавіністау і польскіх нацьіяналістау, а таксама тых, хто іх падтрьмлівау у заходніх губернях.

«Наша ніва» разлічвала на тое, што частка сялянскіх дэпутатау ад Беларусі, якія прайшлі як правыя, у Думе далучьщца да трудавікоу. У дзень адкрыцвд Дзяржаунай думы II склікання газета вітала дэпутатау і выказвала спадзяванні на іх плённуго працу на карысць працоуных.

Чаивёртая глава работы прысвечана грамадска-палітьічнай сітуациі у Беларусі у люстэрку выбарау у III Дзяржауную думу, а таксама аналізу палітьгчньїх пазіцьш дэпутатау ад заходніх губерняу у Расійскай Дзяржаунай думе трэцяга склікання.

У першым параграфе увага засяроджваецца на специфіки новага выбарчага закону і дзейнасці урадавых партый і арганізацьш у перыяд выбарау.

Паводле выбарчага закону ад 3 чзрвеня 1907 г. памешчыцкая курыя атрьімлівала 51% агульнай колькасці выбаршчыкау Еурапейскай Расіі, і у Мінскай губерні курыя вьібірала 51,2%, у Віленскай губерні — 48%, у Віцебскай — 45,3%, у Гродзенскай — 41,1%. Паніжаньї працэнт выбаршчыкау ад землеуладальніцкай курьті у пералічатгьіх губернях быу звязаны з імкненнем урада абмежаваць прадстауніцтва у Думе польскага дваранства. Распараджэннем Міністра унутраных спрау з’езди землеуладальнікау Гродзенскай, Мінскай, Магілеускай губерняу і 7 паветау Віцебскай губерні бьтлі падзелены на 2 аддзяленні па нацыянальнай прыкмеие: да 1-га аддзялення бьті аднесены асобы, якія не належалі да польскай нацьіі (рускія, праваслауньи беларусы, немцы, татары), да 2-га — «палякі» (да іх далучьшіся і беларускія сяляне-католікі). У Віленскай і Ковенскай губернях, а таксама у Варшаве і Закавказзі бьті утвораны асобньи «рускія» курьіі. Фактьгіна не

маглі выбраць выбаршчыкау на губернскія сходы яурзі. Рэзка скарачалася колькасць сялянскіх, выбаршчыкау. У шэрагу губерняу, У тым лік)' Віцебскай, рабочыя наогул не атрьгмалі выбарчых правоу.

У другой палове 1907 г. адносіньї да выбарчай кампаніі у III Думу бьілі у цэнтры увагі усіх палітьгіних сіл і партый Расіі. Асаблівую актыунасць праяуляу «Саюз рускага народа». Яго сталічньші лідзрамі быу распрацаваны праект выбарчай платформы для манархічкьи груповак Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілеу-скай, Ковенскай губерняу і Царства Польскага, у якім бьілі патрабаванні весці узмоцненую барацьбу з палякамі, што «пагражаюць узброеным паустаннем», і яурзямі. Саюзнікамі для мясцовьгх груповак СРН у ходзе выбарчай кампаніі бьілі вызначаны праваслауныя брацтвы. З манархічньїмі партьіямі у заходніх губернях блакіравауся «Саюз 17 кастрьічніка». Асновай для іх аб’яднання з’явіуся урадавы курс. Альянс вьіявіуся у стварзнні «Рускага ускраіннага саюза» (РУС), які меу мзтай падтрымку самауладдзя, процістаянне рэвалгоцыйнаму руху, абарону прьшцьшау прыватнай уласнасці і праваслауя. Значную ролю у аб’яднанні правых сіл- адыгры-валі іерархі праваслаунай царквы і асабліва архіепіскапьі Мінскі і Тураускі Міхаіл.

У другім параграфе чацвёртай главы аутар аналізує дзейнасць ліберальньїх, на-родніцкіх і сацыял-дэмакратычных партый і груповак у Беларусі на выбарах у

III Дзяржауную думу Расіі. Флагманам лібералау па-ранейшаму заставаліся кадэты. Але пасля 3 чзрвеня 1907 г. толькі іх нешматлікія групы засталіся у Мінску, Вільні, Віцебску. Было прьшята рашзнне аб неабходнасці стварзння блокау з нацьмнальны-мі групамі (польскай, яурзйскай, мусульманскай), якія падтрьімлівалі кадзтау і у час папярздніх выбарау.

Нягледзячы на тое, што па новаму выбарчаму закону яурэйская буржуазія была фактична пазбаулена магчьімасці сваім удзелам упльшаць на вьінікі выбарау, сіянісцкім.;камітзтам на месцах было рэкамендавана прымаць удзел у выбарах, калі мелася хаця б невялікая верагоднасць правядзення свайго дзпутата ці мог прайсці кандидат, які абавязауся б у Думе адстойваць палітьічньїя і нацыянальныя правы яурэяу.

У ліпені 1907 г. распауся «Саюз дасягнення раунапрауя яурэяу у Расіі». Замест яго у выбарчую кампанію у Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай губернях уключы-лася «Яурэйская народная група».

Фармальна краёуцы адмовіліся ад ідзі нацыянальнага адраджэння незалежнай Полыпчы і далучэння да Царства Польскага Беларусі, а вьіступалі за тэрытары-яльную мясцовую аутаномію (у кадэцкай праграме таксама было патрабаванне «тэрытарыяльнай» аутаноміі). Апоіпняя разумелася польскімі памешчьїкамі як панаванне «сваей» нацьіі над беларускімі сялянамі у Заходнім краі.

У закліку «Да выбаршчыкау ад партьіі мірнага абнаулення!» змяшчауся зварот да усіх канстытуцыйных партый, якія асуджалі «гвалт» рэвалюцыйных сіл ствараць блокі, каб правесці у Расіі патрэблыя народу пераутварзнні.

Калі бальшавікі разглядалі Думу як трыбуну для выкрыцця сутнасці урада, чарнасоценных партый, лібералау, то меншавікі лічьші, што у «перыяд незавершанай

рзвалюциі Дума павінна адыграць ролю цэнтра і кірауніка рэвалюцыйнай бараць-бы». Лідзрьі меншавікоу зняверьшіся у магчьшасшгх нелегальнай работы і дабіваліся права на легальнае існаванне сацьіял-дзмакратьіі, заклікалі да пагадненняу з лібераламі.

Наступленні рзакцьіі вьпслікалі ідзнньї і арганізацьшньї крьізіс бундауцау, згортванне дзейнасці яго арганізаций у Беларусі. Эсэры фактычна адмовіліся ад удзелу у выбарах. Байкот Думы разглядауся імі як найбольш фунтоуны адказ на падзеі 3 чзрвеня 1907 г., як сродак рзвалюцьіянізацьіі і арганізацьті мас.

Трщі параграф чапвёртай главы прысвечаны вьінікам выбарау у 5 заходніх губернях у III Дзяржауную думу Расіі. У цэлым у Думу прайшло 36 дзпутатау. З іх памешчыкау — 12 (33,3%), прадстаунікоу праваслаунага духавенства — 7 (19,3%), каталіцкага — 1 (2,9%), чьшоунікау — 5 (14%), сялян — 11 (30,5%). Большасць дзпутатау была прадстаулена памепгчьїкамі і духавенствам — 56%.

Такім чынам, 4 тыс. памепгчыкау вьібралі 12 дзпутатау, а 146 тыс. сялян, меушых права удзельнічаць у выбарах, — 11. У памешчыкау адзін дэпутат прыпадау на 333 землеуладальніка, а у сялян — на 13272 домауласніка.

У 111 Дзяржаунай думе у параунанні з II ад заходніх губерняу колькасць дзпутатау ад духавенства павялічьілася з 3 да 8 (7 праваслауных). Гэта адбылася за кошт скарачэння дзпутатау ад сялян з 16 да 11.

Па партыйнаму складу дэпутаты ад беларускіх губерняу у III Думе не адрозніваліся ад дзпутатау II Думы. Калі у II крайне правым належала 14 (38,5), акцябрыстам — 7 (19,5%) прагрзсістам і беспартийным — 8 (22,5%), нарадоуцам —

7 (19,5%), то у III Думе у Гродзенскай, Віцебскай, Мінскай і Магілеускай губернях урадавыя партьті заваявалі адпаведна 5 (71,3%), 6 (100%), 7 (100%), т. ч., 27 (88,5%) месц з 29. У Віленскай губерні 5 (71,3%) месц у Думе атрымала «Краевая партыя Літвьі і Беларусі» і 2 (28,4%) месцы — чарнасоценцы. У Гродзенскай губерні, акрамя 5 правых, бьиіі выбраны адзін мірнаабнауленец і адзін прадстаунік «Краёвай партьіі Літ-вы і Беларусі». Дзмакратычньш сілам не удалося правесці ні аднаго дзпутата у Думу.

Урадавыя партьіі па краіне атрьімалі 268 месц у Думе (61%), ліберали — 115 (26%), дэмакраты — 27 (6%). Па 5 заходніх губернях урадавыя партьіі атрьімалі 29 месц (80,5%), ліберальї — 7 месц (19,5%). Ад 5 заходніх губерняу ліберальньї лагер быу прадстаулены 6 дзпутатамі «Краёвай партьіі Літвьі і Беларусі», стварьгушьімі у Думе «польска-літоуска-беларускую групу», і адньш мірнаабнауленцам ад Гро-дзепскай губерні. .

Урадавым партыям у Беларусі у трзцячзрвеньскі перыяд прьт дапамозе новага выбарчага закону умяшання мясцовых улад у справу выбарау, іх фальсіфікацьіі удалося правесці у Думу 80,5% дзггутатау, у той час як па Расіі у цэлым — 61,5%. Можна зрабіць выснову, што у заходніх губернях уплыу правых партый на выбаршчыкау, асабліва сялян, быу больш значним, чым у цэлым па краіпе. Шавіністьгчная палітика царизму у заходніх губернях, распальваючы нацыянальную варожасць паміж беларусамі і палякамі, беларусамі і яурзямі, рускімі, палякамі і яурэям), пашырыла магчымасць манзрхічньїх партый у іх дзейнасці.

Палітьічная сітуацьія і ііацьіянальна-рзлігійньхя супярзннасці абумовілі слабасць у заходніх губернях партый ліберальнага лагера, атрымаушых 19,4% дзпутацкіх месц. Яны падтрьімлівалі кадэтау па агульнапалітьгчньгх і нацыянальных пыташмх. Па галоунаму. пытанню грамадска-палітьічнага жьщця тато часу — аграрному —: яны займалі кансерватыуныя пазіцьіі, як і усе памешчьікі Расіі.

. У чацнертым параграфе чацвёртай главы аутар разглядае адносіньї дзпутатау ад Беларусі да аграрнага і нацыянальнага пытанняу у III Дзяржаунай думе.

Адно з цэнтральных месдау у рабоце Думы заняло аграрнае пытанне. Пры абмеркаванні указа ад 9 лістапада 1906 г. ад фракцьті правых з яго падтрымкай вьіступіу епіскап Гомельскі Мітрафан (Дз.Краснапольскі) і протаіерзй Ф.І.Нікановіч (Віцебская губ.). В.К.Тьічьінін (Гродзенская губ.) прапаноувау пачаць асваенне новых зямель у Заходняй Сібірьі, Туркестане, Закавказзі, а таксама заняцца акультываваннем балоцістьіх, пясчаных, нарэзаных ярамі зямель. Польска-літоуска-беларуская група таксама выступала за ліквідацьпо абигчьшнага землеуладання. .

Да правых і акцябрыстау далучьіліся прафзсістьі. Аднак адзіньї прагрзсіст ад заходніх губерняу В.А.Біч (Гродзенская губ.) імкнууся вьжазаць інтарзсьі беларускіх сялян, некалькі адступау ад пазіцьіі гзтай партьгі па аграрным пьітанні. Выкарыстоу-вадочы уласныя падлікі, ён паказау, што урадавыя меры не змогуць палепшьщь ста-новішча сялян. В.А.Біч прапаноувау рзарганізаваць мясцовае кіраванне Пауночна-заходняга краю: ліквідаваць надзвычайнае становішча і увесці земскае самакіраванне з «дастатковьімі паунамоцтвамі і гаспадарчай і культурнай сферах».

Прынцыповых пярэчанияу супраць указа ад 9 лістапада 1906 г. не было і у кадэтау. Лідзрьі партьіі толькі перасцерагалі урад ад празмернай паспешлівасці у справе разбурэння абшчьшнага землеуладання. Сялянскія дэпутаты ад Беларусі стая-лі за разбурэнне абшчыны, але дабіваліся зніжзння працэнтау па пазыцы Сялянскага банка. Як і у папярздніх скліканнях Думы, трудавікі-сяляне вьїказваліся за нацыя-налізацьио усёй зямлі. Ні адзін з дзпутатау ад 5 заходніх губерняу у III Дзяржаунай думе не падтрымау трудавікоу. Указ ад 9 лістапада быу приняты Думай 14 чэрвеня 1910 г. і стау законам. Гэта была самая буйная рзформа, якую ажьщцявіла ПІ Дума.

У рабоце Думы яскрава праявілася шавіністьічная палітьїка царызму. У каст-рьиніку 1910 г. дэпутаты пачалі разгляд «Палажэння аб пачатковьтх вучьшішчах». Улсыванне рускай мовы у школах імперьіі, задачы пачатковага навучання і стано-вішча царкоунапрьіходскіх школ бьші галоуньїмі пунктамі пры яго абмеркаванні. Урад вылучыу пытанне аб мовах викладання у пачатковай школе як галоунае, ад вырашэння якога залежала, на яго погляд, не толькі будучае школы, але і будучае Расіі. Урад лічьіу, што увядзенне нацыянальных моу у школе будзе садзейнічаць росту сепаратызму. Высокую актыунасць пры абмеркаванні пэтага пытання паказалі і правыя дэпутаты ад Беларусі, якія галасавалі за прапановы урада аб увядзенні у школах навучання толькі на рускай мове.

Каб забяспечыць правядзенне урадавых вялі кадзяржауігьіх законапраектау праз Думу, П.А.Стальшін стварыу у ей фракдьпю рускіх надьіяналістау, у якую увайшлі

прадстаунікі урадавых сіл. їх лідзрам стау буйны памешчык, зацяты шавініст граф А.А.Бобрьінскі. Першьш еумесным выступлением Старшині урадаз нацьіяналістамі як новай урадавай партыяй быу законапраект аб земствах у заходніх губернях.

Пяты параграф чацвёртай главы прысвечаны праблеме мясиовага кіравання у заходніх губернях і увядзеншо земствау у Віцебскай, Магілеускай і Мінскай губернях. Афіцмйная назва праекта — «Аб вьїкарьістанні Палажэння аб земскіх установах ад 12 чэрвеня 1890 г. да губерняу Валынскай, Віцебскай, Кіеускай, Магілеускай, Мінскай, Падольскай». Законапраект ірунтавауся на палажзнні 1890 г., але у яго, у адпаведнасці з планамі П.А.Стальїпіна, быу унесены рад істотних змяненняу. Замест саслоуных курьгй (сялянскай і паиешчыцкай) уводзіліся курьіі нацыянальныя — «руская» і «польская». У «рускуго» курыю уклгочалася права-слаунае беларускае насельніцтва, а у «польскую» — каталіцкае.

Для таго каб забяспечыць перавагу у земстве за рускімі памешчьпсамі, быу прыдуманы штучны прынцып размеркавання, колькасці гласных па курыях. Класавы, прапамешчьіцкі характар праекгга ярка адлюстроувауся у тым, што у павятовыя земскія сходы сяляне маглі пасыласць не больш за трэць усіх гласных, а у губсрнскія земствы сялянскія прадстаунікі наогул не дапускаліся. . -

Дискусія наконт яго палажэнняу разгарнулася у асноуным паміж кадзтамі і правьімі, якія сьішліся у адным — крытыцы П.А.Стальтіна як ініцьіятара закона-праекга. Першыя абвінавачвалі прзм’ер-міністра у нацьіяналізме, другія — у яго адсутнасці, у пагрозе усей рускай справе у Заходнім краі.

Больш грунтоуна у планах урада разабраліся кадэты, трудавікі, а таксама рэдакцыя газеты «Наша ніва». Закон ад 14 сакавіка 1911 г. быу адным з самых рэакцыйных, якія бьші приняты Думай. Уводзячы органы самакіравання у заходніх губернях, урад ставіу мэтай абвастрыць тут і без гэтага нацыяналън>то варожасць, умацаваць пазіцьіі і уітльг)' «рускага» землеуладальніцкага элемента і праваслаунага духавенства, стварьщь спрыяльныя умовы для русіфікацьіі мясцовага сялянства.

Пятая глава прысвечана разгляду фамадска-палітьгчнай барацьбы у Беларусі у сувязі з вьібарамі і дзейнасцю IV Дзяржаунай ду'мы.

У першим параграфе аналізуецца перадвыбарчая дзейнасць урадавых, ліберальних, народніцкіх і сацыял-дэмакратьгчных партий і груповак. Падкрзсліваецца, што асаблівасцю выбарчай кампанії была высокая актыунасць праваслаунага духавенства. У сакавіку 1912 г. у Мінску пад кірауніцтвам архіепіскала Мінскага Міхаіла адбыуся з’езд праваслауных брацтвау заходніх губерняу. Духавенству призначалася роля фільтра, праз які павішш бьілі прайсці лаяльныя да урада кандидаты у вьібаршчьїкі. Епіскап Мітрафан зноу узначаліу прадвыбарчую кампанію у Магілеускай губерні.

Пасля смерці П.А.Стальїпіна у верасні 1911 г. пачауся масавы выхад з партьіі акцябрыстау. У большасці губерняу яны перасталі існаваць, а у тьгх месцах, дзе ар-ганізацьіі дзейнічалі, яны, як правіла, уяулялі міззрньїя па колькасці фупьт. У заходніх губернях найбольш буйным аддзелам партьіі заставауся Мінскі (старшыня Чьігіроу).

У пачатку 1912 г. у Вільні быу утвораны прагрзсісцкі губернскі выбарчы камітзт. На шматлікіх сходах яурзйскіх выбаршчыкау прьімаліся рззалюцьіі з ты.ад, каб яурзйскія дзпутаты разам з прагрзсістамі у IV Думе утварьілі ауганомную групу па пытанпях, якія тычацца яурзяу.

Польскія прагрзсістьі і нарадоуцы разгарнулі знергічнуїо перадвыбарчую дзсйнасць па другой гарадской курьгі. Вьшікам іх палітьічнай актьтунасці стала правядзенне у выбаршчыю значнай колькасці «польскага» ліберальнага элемента.

Групы эсэрау у беларускіх губернях к 1912 г. практычна не дзейнічалі. Сярод рэвалюцыйньгх партый вьілучаліся бундауцы.

У перыяд новага рэвалзоцыйнага уздыму аднавілі сваю дзейнасць сацыял-дэмакратычныя гурткі і раённьм арганізацьгі у Палескім рзгіене. Палескі камітзт выступау самастойна і меу значны уплыу на працоуных. У далейшым яму удалося нават правесці выбаршчыкам рабочага па гарадской курьіі г. Гомеля.

Вядучая роля у комплексе агітацьшньїх сродкау партый і груп па-ранейшаму адводзілася друку.

У Оругім параграфе пятай главы аутар аквдіпуе увагу на ходзе і вьшіках выбарау у 5 заходніх губернях у IV Думу. Для выбарчай кампаніі быу характэрны найбольшы абсентзізм у параунанні з усімі папярзднімі. Дробныя землеуладальнікі, якія прадбачьілі вьшікі выбарау, праявілі да іх поуную абыякавасць.

У цэлым у IV Думу ад 5 заходніх губерняу было выбрана 36 дэпутатау. З іх памешчыкау — 13, прадстаунікоу праваслаунага духавенства — 5, каталіцкага — 1, чьіноунікау — 7, сялян — 10. У параунанні з III Думай павялічьілася колькасіхь памешчыкау і чьшоунікау за кошт скарачзння прадстаунікоу ад праваслаунага духавенства і сялянства.

Па партьшнаму складу дзпутаты ад заходніх губерняу у IV Думе амаль не адрозніваліся ад дэпутатау III Думы. Калі у III Думе да крайнє правых адносіліся 25 дэпутатау, акцябрыстау — 4, прагрзсістау — 1 і Краёвай партьіі Літвьі і Беларусі —

6, то у IV — правых і расійскіх нацьіяналістау было 27, акцябрыстау — З, прагрзсістау — 1, краёуцау — 5.

Неабходны для урада партыйны склад дэпутатау у IV Думу ад заходніх губерняу быу дасягнуты мясцовай адміністрацьіяй, вьішзйшьші уладамі, партьшмі правых і нацьіяналістау у саюзе з праваслауным духавенствам пры дапамозе не толькі літарьі закону ад 3 чэрвеня 1907 г., але і розных парушэнняу пад час выбарау на усіх стадиях (пагрозы, арышты, вьісьілкі, устранение ад выбарау, перанос выбарау у імзручньїя для большасці выбаршчыкау месцы, ці назначэнш іх у нязручны час і г. д.). Аб гэтых фактах сведчьілі скаргі, якія ішлі з усіх губерняу у Дзржауную думу.

Неабходна падкрзсліць, што цікавасць да чарговай выбарчай кампаніі і самой Думы у 1912 г. знізілася сярод яурэйскага насельніцтва і сялянства 5 заходніх губерняу. Аб гэтым сведчаць масавыя няяукі выбаршчыкау на пєршай стадьіі выбарау. 1 тым не менш колькасць выбраных губернскіх выбаршчыкау па Віленскай,

Вщебскай, Гродзенскай, Мшскай i Маплёускай губернях (579 чалавек) павял1чылася у параунанш з выбарам1 у II Думу (542) i стала блЬкэй да вызначанай па раскладу ад 3 чэрвеня 1907 г. л1чбы (591). Гэта акал!чнасць тлумачылася рашаючым уплывам крайне правых i праваслаунага духавенства на наступныя стадьи выбарау i адбшася на партийным складзе губернсых выбаршчыкау. Так. кат у перыяд выбарау у II Дзяржауную думу па 5 заходшх губернях было выбрана 269 выбаршчыкау правых i нацыяналютау-вялкадзяржауткау ад землеуладальтцкай, гарадсюх i ся-лянскай Kypbii, то у час выбарау у IV Думу ix прайшло ужо 319. Колькасць выбар-шчыкау-акцябрыстау засталася практична без змен: у 1907 г. — 6 чалавек, у 1912 — 7.

Крызюны стан у радах РСДРП i эсэрау у 1912 г. адбгуся на колькасщ выбраных левых губернсшх выбаршчыкау i тых, яйя абвясцш сябе беспартийным! у канстратыуньтх мэтах (145 чалавек супраць 190 у 1907 г.).

Зтжэнне актыунасц1 кадэтау было часткова кампенсавана энерпчнай перадвы-барчай дзейнасцю заснаваных кампэтау прагрэсютау на Гродзеншчьше i Мшшчыне. Яны аказал1 заметны уплыу на ход выбарау, aca6nÍBa па гарадсйх курыях. У вышку — 10В выбаршчыкау-л!бералау, выбраных ад 5 заходшх губерняу (у час выбарау у III Думу ix нал!чвалася 77). Прычым, у Вшенскай губерш польсия прагрэшсты аказал1 рашаючую ролю на ход выбарау сярод насельнщтва «нярускай курьп».

Расклад выбаршчыкау (правая болыпасць) адб!уся i на партийным складзе дэпутатау IV Думы ад 5 заходшх губерняу. Члены РОС, СРН, вялшадзяржауныя нацыяналкты заваявал! 27 мандатау, акдябрысты — 3, л!бералы — 6.

У трэцш параграфе пятай главы разглядаюцца палтгчныя na3iubii дэпутатау ад Беларум у IV Дзяржаунай думе Pacii.

Лес расшскага парламентарызму вырашауся не толыи у самой Думе. Шмат чаго залежала ад практычных установак паттычных партый, ix практычнай дзейнасщ, рэакцьн грамадства на тое, што адбывалася у Думе i вакол яе, палиьш самадзяржауя. У канны 1912 г. урад знаходз!уся у складаным унутрыпал!тычным i \ткнародным становшчы. Прадстаунш фракций правых абвшавачваш яго у адсутнасш праграмы дзеянняу, падкрэшпваш, што шлях думскага i канстытуцыйнага развщця прывядзе да ri6eni манархд. Дэпутаты р.р.Замыслоусю (Вшенская губ.), К.М.Акалов]ч (Мшская губ.) ды ¡ншыя заклжал1 урад да рашучых дзеянняу супраць палякау i яурэяу у Заходшм Kpai.

Нават акдябрысты, яйя настройватся на na3ÍTbiynae узаемадзеянне з уладам! для вырашэння надзётшых праблем, загаварыл! у Думе аб адсутнасщ ix аутарытэту. Кадэты па-ранейшаму разглядал! Думу як фактар щеку на урад. Híxto з нацыянальна свядомых беларусау у IV Думу не трату.

Распачатая I сусветная вайна садзейтчала яднанню пазщый рознанародных палпычных ал, росту прыхшьшкау парламенцкага шляху для Pacii. Найболын яскрава гэта збл{жэнне праявшася ва утварэнш i дзейнасц1 Прагрэаунага блока, у ям увайшоу i дэпутат ад Беларуи ФЛ.Лашкейт. У заходшх губернях правы друк, у прьгватнаецг газеты «Виленский вестник», «Северо-западная жизнь», рэзка выступ™

супраць створанага у Думе блока, абвінавачваючьі яго у ггашьірзнні правоу для яурэйскага насельніцтва.

Расійская імперьія на цзлае стагоддзе спазнілася з рзформамі, што стварыла мноства палітьиньїх і сацыяльных праблем. Спробы вырашыць адну з іх сутьїкаліся з нявырашанасцю астатніх. Расійскі лібералізм праявіу сваю слабасць, ён не мог схіліць царызм да канстытуцыйнай звалюцьіі краіньї.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Навуковыя факты, атрыманыя на змпірьгшьш этапе даследаванім, складаюць аснову наступных тэарэтычных высноу, якія павінньї падвердзіць прьшятую гіпотззу.

1. Першая расійская рэвалюцыя прьшусіла царызм шукаць шляхі «супакаення» краіньї. Гэтай мэце служила Дзяржауная дума, пры дапамозе якой урад планавау па-пярздзіць новы магчымы выбух рзвалюцьіі і вырашыць галоуныя пьітанні грамадска-палітьічнага жыцця краіньї: аграрнае, нацыянальнае, рабочае ды іншьія, захоуваючы непахісньїм памешчыцкае землеуладанне і дапускаючы да улады вярхі гандлёва-тфамысловай буржуазіі. Паводле «Палажэння аб выбарах у Дзяржауную думу» ад 6 жніуня 1905 г., усе выбаршчыы падзяляліся на тры курьіі: землеуладальніцкую, гарадскую і сялянскую. Для дзвюх першых курый выбары бьші аднаступенньмі, для трэцяй — чатьірохступенньші. Большасць насельніцтва не мела выбарчых правоу (рабочыя, батракі, жанчыны, асобы маладзей 25 гадоу, вайскоуцы, навучэнцы ды інш ). Праект будучай Думы падтрьшалі правыя партьіі, ліберали і памешчьпсі. Сацыял-дэмакратычныя і народніцкія партьіі і арганізацьіі вьїказаліся за байкот Думы. Першая спроба склікаць расійскі «парламент» не мела поспеху. Большасць грамадства не згаджалася з дарадчым характарам Думы, а у дваранскіх колах бьші незадаволены адмовай ад саслоунага пачатку на выбарах і перавагай сялянскіх выбаршчыкау. Некаторыя правыя колы бьші супраць таго, што да выбарау дапускаліся яурзі.

11 снежня 1905 г. царскі урад выдау новы закон. Ён некалькі пашырыу кола выбаршчыкау у параунанні з «Палажэннем» ад 6 жніуня. Да землеуладальніцкай, гарадской і сялянскай выбарчых курый далучаліся рабочыя. Але ад удзелу у выбарах фактычна бьші адхіленьї 74 усей колькасцд рабочых (у Беларусі гэты працэнт быу яшчэ тжэйшы). Не атрымала выбарчых правоу сялянская бедната, якая не мела на-дзельнай зямлі. Поуная перавага на выбарах была забяспечана памешчыкам і буйной буржуазіі. Для заходніх губерняу выбарчы закон меу сваю спецьіфіку [1, 2, 4, 17, 26].

2. Выбарчая кампанія вьіклікала шьірокі грамадскі рух. Пытанне аб «народным» прадстауніцтве разглядалася у праграмах амаль усіх палітьічньїх аб’яднанняу. Палітьічная барацьба за дзпутацкія месцы у Беларусі, у параунанні з цэнтрам краіньї, істотна ускладнялася у сувязі з шматнацыянальным і шматканфесійньм складам насельніцтва. Акрамя агульнарасійскіх партьгй, тут дзейнічалі нацьинальныя партьіі і групы (яурзйскія, польскія, беларускія, літоускія), якія уваходзілі у склад розных палітьічньїх лагерау: урадавы, ліберальньї, леванародніцкі, сацыял-дэмакратычны.

Самай уплывовай партыяй манархічнага (урадавага) лагера у перыяд выбарау быу «Саюз рускага народа». Найбольшага поспеху дзейнасць манархістау пры падтрымцы праваслаунъгх брацтвау дасягала у заходніх губернях. Рото арганізатара «истинно-русских» у Беларусі узялі на сябе газета «Окраины России», «Минское слово», «Виленский вестник» ды інш.

Найбольшую увагу існаванню «парламента» надавалі ліберальньи партьіі і групы. У Mariлёве, Гомелі, Віцебску, Мінску, Пінску значную актыунасць праяулялі кадэты. Але афіцьійная забарона на іх дзейнасць вымушала пераносіць агітацьпо канстытуцыйных дэмакратау у польскія, яурзйскія, літоускія ды іншьія арганізацьіі. Дзякуючы іх падтрымцы і у сувязі з тым, што кадэты з’яуляліся самай левай легальнай апазіцьійнай ураду партыяй, яны атрьімалі перамогу на выбарах. Па гарадской курьіі кадэты заваявалі 90% выбарчых месц, у той час як па губернях Еурапейскай Расіі прагонт кадзцкіх выбаршчыкау вагауся ад 16 да 68%.

Значним фактарам грамадска-палітьгчнага і нацыянальна-культурнага жыцця краю бьгу польскі нацыянальны рух. У пачатку 1906 г. у ім аформіліся дзве пльші — краевая і эндэцкая. Краёуцы падзяляліся на кансерватыуны і ліберальньї кірунак. Сярод 13 польска-беларускіх памешчьткау і інтзлігеїщьгі, якія сталі дзпутатамі 1 Думы, дамініравалі кансерватары, якія цалкам атаясамлівалі свае інтарзсьі з інтарзсамі краю. Частка апалячанай беларускай шляхты і каталіцкае духавенства у Віленскай і иекаторых паветах Гродзенскай губерняу далучылася да Канстьгтуцьшна-каталіцкай партьіі Літвьі і Беларусі, кірауніком якой бьгу епіскап барон Э.Ю. Роп.

Ухіліліся ад удзелу у выбарах і ад перадвыбарчай агітацьіі народніцкія пар-тьіі — эсэры і БСГ. Байкатавау выбары Бунд. Але ва умовах адступлення рзвалюцьіі байкот не удауся, выбары адбьтліся [1, 2, 4, 17, 29, ЗО, 41].

3. Цэнтральным пытаннем у 1 Думе было аграрнае. Спрзчкі дэпутатау разгарнуліся вакол законапраектау, унесеных кадзтамі (42-х), трудавікамі (104-х) і зсзрамі (33-х). Першыя прапанавалі стварыць «Дзяржауны зямельны запас» з казённых, манасгьтрскіх, царкоуных і часткі прьіватнауласніцкіх зямель, якія здаваліся у арзнду ці не апрацоуваліся. Гэтыя землі падлягалі адчужзнню на аснове прымусовага выкупу «па справядліваму кошту».

Трудавікі і эсэры вьтказаліся за адчужзнне памешчьщкіх зямель і за іх перадачу у агульнанародную уласнасць з увядзеннем урауняльнага землекарыстання па працоунай норме. Па звестках дэпартамента паліцьіі, 8 дэпутатау ад Беларусі, з іх 7 сялян, увайшлі у лік членау трудавой групы. Але практична усе 5 сялян, якія вьіступілі у Думе, толькі часткова падтрьмлівалі трудавікоу і не падзялялі поглядау кадэтау на аграрною праблему. Беларускае сялянства імкнулася да замацавання зямлі у асабістую уласнасць з правам перадачы зямлі у спадчьшу.

Польска-беларускія памешчьікі (13 дэпутатау), якія уваходзілі у «Тэрытарыяль-нае кола», у больгшасці абаранялі недатыкальнасць і памешчыцкай, і сялянскай улас-иасці на зямлю і патрабавалі шьфокага абласнога самахіравання з правам вырашэння аграрнага пытання для Беларусі і Літвьі.

зо

8 дэпутатау, якія уступілі у фракцыю кадетау, бьші у асноуным заклапочаны дасягнешгем раунапрауя для яурзяу .

Надрукаваная урадавая аграрная праграма прадугледжвала перадачу малазямельным сялянам усіх прыгодных для земляробства казённых зямель, добраахвотны продаж памешчыцкай зямлі праз Сялянскі банк, ліквідацьпо церас-палосіцьі і інш. Адзначалася, што «адчужэнне немагчыма і шкодна для саміх сялян».

Указам Мікалая II ад 9 ліпеня 1906 г. яна была распушчана і назначаны тзрмін новых выбарау [1, 2, 4, 17, 26, 29, ЗО].

4. У пачатку 1907 г. ва умовах рзпрзсій і спаду рэвалюцыйнай актьіунасці мас пачаліся выбары у Дзяржауную думу II склікання. Расклад палітьічньїх сіл у параунанні з першай выбарчай кампаніяй у Беларусі істотна змяніуся. У кастрьічніку 1906 г. у Вільні акцябрысты і чардасоценцы аб’ядналіся у «Русский окраинный союз» («РОС»), органам друку стала газета «Окраины России» (СПб.). Для таго каб прыцягнуць на свой бок беларускае праваслаунае сялянства і зрабіць яго надзейнай апорай, «саюзнікі» патрабавалі ад урада паляпшэння іх зканамічнага становішча часткова за кошт польскіх землеуладальнікау, а таксама перадачы малазямельным на выгадных умовах часткі дзяржауных зямель. Пры патранаце праваслауных святароу, падгрымцы мясцовай адміністрацьіі і беларускага заможнага праваслаунага сялянства у Мінскай, Віцебскай, Магілеускай і Гродзенскай іубернях «РОС» правёу у Думу 15 дэпутатау. Прычым псравага правых вьіявілася ужо на першых стадыях выбарау. Калі па губернях Еурапейскай Расіі да правых партый належала толькі 10% сялянскіх упаунаважаных, а да апазіцьшньїх груп — 60, то у заходніх губернях працэнт вагауся ад 20 да 60%. Асабліва вьісокім ён быу у Мінскай і Маплёускай губернях. Уплыу мясцовых правых і акцябрыстау на другім этапе сялянскіх выбарау быу яшчэ больш відавочньї.

Кадэты і яурзйскія камітзтьі захавалі свае пазіцьіі толькі пры вьілучзнні выбар-шчыкау у гарадах. Гарадская курыя дала 78,4% лібералау і 14% апазіцьшньгх выбаршчыкау. Але колькаснае засілле правых выбаршчьжау на губернскіх выбарчых сходах дазволіла правесці у II Думу толькі двух кадзтау ад заходніх губерняу.

Польска-беларускія памешчьгкі, якія прадстаулялі і краёуцау, і эндэкау, заваявалі 10 месц у Думе. 8 дэпутатау-сялян, аб’явіушьіх сябе беспартьійньїмі, у Думе сталі на бок правых.

Усе партьіі сацьіял-дзмакратьіі і народніцкага кірунку прьшалі удзел у выбарах. Для таго каб сугтрацьстаяць велікарускім шавіністам і польскім нацьіяналістам, у асобных гарадах арганізацьіі РСДРП, Бунда, ПСР, БСГ вьіступалі адзіньїм блокам. 1 тым не менш, яны пацярпелі поунае паражэнне. «Рускім» землеуладальнікам і праваслаунай царкве, з аднаго боку', польскім памешчыкам і каталіцкаму касцёла, з другога, удалося падзяліць беларускую вёску на «рускіх» і «палякау» і павесці іх за сабой. У той жа час выбары па Еурапейскай Расіі у цэлым закончьшіся перамогай левых партый (222 месцы у Думе) [1, 2, 4, 17, 26, ЗО, 32].

,5. У II Думе кадэты пашьірьілі пералік неадчужаных зямель і прапанавалі праект выкупу прьгаатнауласніцкіх зямель па справядлівай ацэнцы.

Трудавікі і эсэры па-ранейшаду выступал! за передачу зямлі ва уласнасць усяму народу без выкупу ва урауняльнае карыстанне, абмежаванае рамкамі не ніжзії спажывецкай і не вышэй працоунай нормы. Правыя сяляне ад Беларусі заклікалі дэпутатау мірна вырашаць аграрнае пытанне, і у той жа час усе яны гаварьілі аб малазямеллі і вьіступалі за дадатковае надзяленне сялян зямлёй на правах уласнасці. Літаральна усе вьіступалі супраць «самакіравання», якое прапанавалі польска-бе-ларускія аутанамістьі. «РОС» падтрьгмлівау правых дэпутатау у сваіх органах друку.

Польска-беларускія аутанамісти у агульных питаннях падтрьімлівалі праграму П.А. Стальшіна. У той жа час яны даказвалі, што для вырашэння аграрнага ды іншьіх пьгганняу неабходна увядзенне земствау у заходнім краі, заснаваньк на роунасці усіх грамадзян без розніцьі паходжання і веравызнання.

Скліканая на аснове выбарчага закону ад 11 снежня 1905 г. другая Дума аказалася яшчэ больш «непаслухмянай» для царизму, чым першая. Памяркоуныя пазіцьіі займалі толькі кадэты. Але іх праграму рзфарміравання краіньї мірним шляхам не успрьімалі ні правыя, ні левыя. Правил фракцьіі патрабавалі разгону Думы. Улічваїочьі гэтую акалічнасць, а таксама адносны спад рэвалюцыйных выстугшенняу рабочих і сялян (у параунанні з 1905 і 190бгг.) і расчараванне народных мас вьінікамі работы Думы, Мікалай II падпісау 3 чзрвеня 1907 г. указ аб яе роспуску. Адначасова быу надрукаваны новы выбарчы закон па выбарах у Дзяржауную думу III склікання [1, 2, 4, 26, 30].

6. У час выбарчай кампаніі у II Думу кіраунікі БСГ пачалі вьшаваць газету «Наша ніва. Выбарчая кампанія знайшла на старонках газети грунтоунае асвятленне. Рэдакцыя і карэспандэнты прьікладалі шмат намаганняу для таго, каб беларускае сялянства пры выбары упаунаважаных і выбаршчыкау не прапускала у іх лік «истишго-русскнх» і «истинно-польскнх» прадстаунікоу, асабліва памешчикау. «Наша ніва» заклікала яднацца на выбарах з гараджанамі. Газета ускладала спадзяванні на Дзяржауную думу, і гэтыя надзеі перадаваліся сялянству. У першай палове 1907 г. «Наша ніва» практична ужо заклікала да звяржэння самадзяржауя і, расчараваушыся у спадзяваннях, што Дума у стане вырашаць аграрнае пытанне, вьіступіла за ліквідацию памешчицкага землеуладання [1—4, 26, 28].

7. Падзеі 3 чзрвеня 1907 г. рэзка змянілі палітичную сітуацьпо у краіне, умовы выбарчай барацьбы адбіліся на вьшіках выбарау. Манархічньїя партьті, праваслаунае духавенства для паспяховага правядзення выбарау ставілі мэту унесці раскол сярод сялянства, рабочых, дэмакратычных пластоу гараджан, выкарыстоуваючы лозунгі вялікадзяржаунага шавінізму і антисемітизму. Найбольш актыуна яны дзейнічалі у рэпёнах са змешаным нацыяналъным складам насельніцтва — у Беларусі, Літве, У краіне. У 15 губернях так званай «мяжы яурэйскай аседласці» бьио сканцэнтравана каля 60% усіх членау «истинно-руссюїх» арганізацьш.

Выбарчуго кампанію у Беларусі узначалілі «Саюз рускага народа», «Русский окраинный союз», праваслауныя брацтвы. 1х лозунгам стала патрабаванне «Расія для рускіх і рускія павінни кіраваць!». Абапіраючьіся на падгрнмку урада, яны вялі

б'арацьбу сугіраць ліберальцьк партый (у першую чаргу кадзтау) і газет, якія выра-жалі інтарзсьі польскіх памешчыкау і яурзйскай буржуазії. Актыуную дзейнасць разгарпулі кадэты. Пэуным уплывам сярод насельніцтва заходніх губерняу і Літвьі карысталася Краевая партыя Літвьі і Беларусі і каталііідае духавенства. Яны імкнуліся павесці пад сваім сцягам беларускіх сялян-католікау і дабіцца палітьічнага панавання у краі шляхам арганізацьіі земствау па закону 1890 г.

Паводл'е новага выбарчага закону, памешчыцкая курыя атрьімлівала 51% агуль-най колькасці выбаршчыкау Еурапейскай Расіі, у Мінскай губерні памешчыцкая курыя вьібірала 51,2% выбаршчыкау, у Віленскай — 48%, у Віцебскай — 45,3% і у Гродзенскай — 41,1%. Паніжаньї працэнт выбаршчыкау ад землеуладальнікау у Віцебскай, Віленскай і Гродзенскай губернях быу звязаны з імкненнем урада абмежа-ваць праідстауніцтва у Думе польскага дваранства. Акрамя тато, у Гродзенскай, Мінскай, Маплёускай і Віцебскай губернях з’езды землеуладальнікау, а у Мінскай гу-берні з’езды гарадскіх курьш бьші падзелены на нацыянальныя адозялснні. Праваслау-ныя беларусы пры гэтым далучаліся да «рускай», а католікі — да «польскай» курьш.

Наступление рзакцьіі вьпотікала згортванне дзейнасці бундауцау. Фактична ад-мовіліся ад удзелу у выбарах эсэры. На ліквідатарскія пазіцьгі стала БСГ, якая спьшіла нелегальную дзейнасць. Актьшістьі партьгі згуртаваліся вакол газеты «Наша ніва».

Дробныя землеуладальнікі на выбарах не праяулялі значнай актьіунасці, не разлічваючьі узяць верх над гюунашнзавікамі на павятовых з’ездах. На апошніх і быу разлічаньї новы выбарчы закон. Землеуладальнікі вьібіралі 183 выбаршчыы , у той час, як па закону ад 11 снежня 1905 г. — 246. Павелічзнне колькасці выбаршчыкау было не аднолькавым па паветах. У тых, дзе «польскае» землеуладанне пера-вышала, колькасць выбаршчыкау скарацілася і адпаведна павялічьшася там, дзе пера-важала «рускае».

3 283 выбаршчыкау ад землеуладальніцкай курьіі 55,4% уваходзілі ва урадавыя партьй. Калі улічьіць, што ад 1 з’езда гарадскіх выбаршчыкау прайшло 20% правых, а ад другога — 11% +117 з 176 правых выбаршчыкау ад сялян, то зразумела, што на апошняй стадьіі выбарау пераважалі прьіхільнікі і члены урадавых партый і груп.

Выкарыстаушы перавагу, наданую ім выбарчым законам, абапіраючьіся на садзеяіше дзяржауных органау і царквы, акцябрысцка-чарнасоценны блок заваявау у

III Думу ад Мінскай, Віцебскай, Магілеускай і Гродзенскай губерняу 15 дзіїутацкіх мандатау. Ад Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай і Маплёускай губерняу у Думу прайшлі 29 правых і 7 лібералау. У ліку апошніх— мірнаабнауленец і 6 дэпутатау Краёвай партьіі Літвьі і Беларусі. Можна канстатаваць, што у краі упльгу правых партый на выбаршчыкау, асабліва сялян, быу больш значньш, чым па краіне у цэлым. Палітьїка царызму, якая распальвала нацыянальную варожасць паміж беларусамі і палякамі, беларусамі і яурзямі, рускімі, палякамі і яурзямі, пашырала магчымасць чарнасоценцам у іх дзейнасці.

Нацьіянальна-рзлігійньїя супярзчнасці абумовілі слабасць у заходніх губернях партый ліберальнага лагера [1, 2, 4, 6 — 9, 11, 13—17, 24, 26, 27, 30, 31, 36, 38—47].

8. Дэпутаты правых партый ад беларуска-літоускіх іуберняу, у тым ліку сяляне, актыуна падтрьімалі палітьжу царызму, аграрную і земскую рэформы П.А.Стальїпіна. Па аграрнаму пьгганню частка сялянскіх дэпутатау ад Беларусі выказалася за неабходнасць надзялення зямлёй малазямельных сялян. У ходзе перадвыбарчай барацъбы у правых органах друку, у думскіх спрэчках праявілася імкненне праваслаунага беларускага заможнага сялянства з дапамогай улад дабіша абмежавання польскага памешчьщкага землеуладання у беларуска-літоускіх губер-, нях і павялічьіць за іх кошт уласныя. Звязваючы ажыццяуленне сваіх інтарзсау з на-цыянальнай палітьїкай царызму, думскія прадстаунікі праваслаунага заможнага беларускага сялянства і яго групоукі на месцах («Крестьянин», «Белорусское общество») вялі барацьбу з беларускім нацыянальным рухам, газетай «Наша ніва». Такую ж пазіцьио у адносінах да гэтага руху займалі польскія памешчьікі, клерикалы і думскія дэпутаты ад Віленскай губерні (польска-літоуска-беларуская фупа).

Супраць урадавага варыянта закону аб земствах выступала газета «Наша ніва». Я на пратзставала супраць увядзення нацыянальных курый, паколькі новы выбарчы закон зусім не мірьіуся з фактам існавання беларускага зтнасу, адпосіу праваслауных беларусау да «рускай», а католікау — да «польскай» курьш. Газета падвяргала крытыцы шавіністьічную дзейнасць рускіх і польскіх памешчьіцкіх арганізацьій, а таксама дзейнасць мясцовай адміністрацьіі.

Грамадска-палітьгчпая барацьба у сувязі з стварэннем земскіх устаноу у заходніх губернях паказала слабасць беларускай нацыянальнай буржуазії, прадстау-ленай у асноуным заможным сялянствам. Яно вывела на палітьічную арзну акцяб-рысцка-чарнасоценцыя арганізацьіі — таварыства «Крестьянин», «Белорусское общество» і такіх жа дэпутатау у III Думу. Адчуваючы сваю слабасць, яны арыен-таваліся на саюз з рускім памесным дваранствам на платформе вялікадзяржаунага иіавінізму. Значная частка каталіцкага кулацтва арыентавалася на польскіх паме-шчыкау і ксяндзоу. Абедзве групы вялі міжусобную барацьбу за панаванне у Заход-нім краі [1, 2, 4—17, 25—З І, 34—36, 42—47].

9.У 1912 г. на аснове трэцячэрвеньскага 1907 г. выбарчага закону прайшлі вы-бары у IV Дзяржауную думу. Насельніцтва зноу было падзелена па нацыянальна-рэ-лігійнай прьіналежнасці на курьіі, з перавагай — «рускай». Мясцовыя органы улады адкрыта абапіраліся на крайне правыя арганізацьіі. Выбарчая кампанія у IV Думу ад-бьгеалася пад сцягам імкнення улады узмацкіць становішча дваранства. Яму належала заняць дамініруточае становішча у Думе і наогул у палітьічньш жьіцці краіньї.

Між тым, для выбарчай кампаніі у IV Дут>їу быу характерны найбольшы абсентзізм у параунанні з усімі папярзднімі. Поуную абыякавасць праявілі дробныя землеуладальнікі. Як і у 1907 г., з 280 выбартчыкау ад землеуладальніцкай курьіі большасць уваходзіла у партьіі і групоукі кансерватьіуна-манархічнага лагера. Масавыя няяукі выбаршчыкау на першай стадьіі выбарау бьілі зафіксаваньї сярод яурэйскага насельніцтва і сялянства заходніх губерняу. Тым не менш колькасць выбраных губернскіх выбаршчыкау па Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай і

Маплёускай губернях (579 чалавек) павял1чылася у параунанш з вьгбарам1 у И Думу (542). Гэта акал1чнасць тлумачылася узрастаючым уплывам правых i праваслауных святароу i адбшася на партийным складзе губернсюх выбаршчыкау.

На Гродзеншчыне i Мшшчыне значны уплыу на ход выбарау аказал1 прагрэ-cicTbi. У вышку ix дзейиасщ па гарадсих курыях прайшло 108 выбаршчыкау, у час выбарау у III Думу — 77 [1,2, 4, 17, 24, 25,26, 30, 42, 43,45, 47], , , .

10. Правая болыпасць выбаршчыкау пауплывала i на партийны склад дэпутатау

IV Думы 5 заходшх губерняу. «РОС», СРН i вялпсадзяржауныя.нацыяналкты завая-вал1 27 месц у Думе, акцябрысты — 3, л!бералы — 6. Кадэты у Думе унесл! некалью законапраектау аб дэмакратычных «свабодах», законапраект аб усеагульным выбарчым праве. Усе выступленн1 акцябрысцка-кадэцкага альянсу выюйкал1 нега-тыупую рэакцыю правай части Думы. Правыя патрабавал! ад урада узмацнення рэ-прэсш, утаймавання «¡ншародцау», узмоцненай увап да царкоуна-прыходсюх школ. Дэпутаты ад Беларус1 цвёрда стая.т1 на паз1цьи. правых i нацыяналютау. Сапраудиых абаронцау сацыяльных i нацыянальных правоу беларускага народа у IV Думе не было. «Истинно-русские» i ix органы друку у Be.iapyci не xaueni прызнаваць, што выспявае новая рэвалюцыя, што урадавая пал1тыка цергаць крах i што нават партьп думскай большасщ змян1л1 тактику i перайшш да канфрантацьн з урадам. 1х клапа-шла тое, што «прафэс1уньм партьп усё больш рашуча станав1л1ся на бок палякау i яурэяу»- Налада на палякау урэшце вьштал!ся сутграць газеты «Наша Hiea».

Уступленне Pacii у вайну привяло да усплеску шав!гастычных настрояу у кра-ine. Правыя, акцябрысты i прагрэс1сты, забыушы пал1тычныя рознагалосс1, уключы-л1ся у антыгерманскую каатпцыю. У ninem 1915 г. у Думе быу створаны «Прагрэс1у-кы блок», у яй увайшоу i дэпутат ад Eenapyci Ф.1. Лашкейт. У заходшх губернях правы друк, у прыватнасщ газеты «Виленский вестник», «Северо-западная жизнь», рэзка выстушу супраць створанага у Думе блока, абвшавачваючы яго у пашырэшпп правоу яурэяу [1, 2, 4, 7, 11, 15, 17, 18, 33, 36, 37, 42—47].

СПТС АПУБЛ1КАВАНЫХ РАБОТ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1

1. Забаусю М.М. Расшская Дзяржауная дума у фамадска-паттычным жыцш Беларуа (1906-—1917 гг.). — Мшск: Бел. дзярж. пед. ун-т, 1999. — 212 с.

2. Забаусю М.М., Пушк У.С. Прадстаунщтва ад Беларуа у Дзяржаунай думе Расп (1906—1917 гг.). — Мшск: Бел. дзярж. пед. ун-т, 1998. — 157 с. (Сааут. У.С.Пущк).

3. Забаусю М.М. Барацьба на два франты (з псторьи газеты ((Наша шва» //Старонк! псторьп Беларусь — Мшск: «Навука \ ташка», 1992. — С. 124—131.

4. Забавский Н.М. Депутаты от Беларуси в Российской Государственной думе в

1906—1917 гг. //Об итогах работы второй сессии Совета Республики Национального собрания Республики Беларусь (2 апреля — 27 июня 1997 года) //Информационно-аналитические материалы. — Минск: Полифаф. предпр. Управ. Делами Президента Республики Беларусь, 1997. — С. 128—138.

5. Забаусю М.М. Грамадска-палтгшая барацьба у Беларуа у сувяз1 з увядзеннем земства у Беларуа //Весш АН БССР. Сер. фамад. навук. — 1987. — № 1. — С. 61—69.

6. Забаусю М.М. Паттьгчная барацьба у Беларуа у перыяд выбарау у III Дзяр-жауную думу //Весш АН БССР. Сер. фамад. навук. — 1987. — №5. — С. 74—82.

7. Забавский Н.М. Национальный вопрос в общественно-политическом движении в Белоруссии в период III Государственной думы (1907—1912 гг.). — Минск, 1988. — 35 с. — Депон. В ИНИОН АН СССР от 23.09.88 г. № 35635.

8. Забавский Н.М. Афарный вопрос в общественно-политическом движении в Белоруссии в период III Государственной думы (1907—1912 гг.) //Сельское хозяйство: История, современный опыт и перестройка (г. Гомель, 27—29 октября): Тез. докл. конф. — Минск, 1988. — С. 110—112.

9. Забавский Н.М. Общественно-политическая борьба в Белоруссии в связи с выборами и деятельностью III Государственной думы (1907—1912гг.) //Автореф. дне. ... канд. ист. наук. — Минск: 1998. — 19с.

10. Забавский Н.М. Представительство Белоруссии в III Думе (1 ноября 1907 г. —

9 июня 1912 гг.) //Реферативный сборник отдела научной информации по общественным наукам АН БССР: Реферат статьи Я.Запрудника. — Минск, 1990. — № 2. — С. 16—20.

11. Забавский Н.М. Об освещении национальных движений в период революции 1905—1907 гг. (по материалам Белоруссии) //Первая российская революция

1905—1907 гг. в свете нового исторического мышления: Тез. докл. и сообщений респ. науч. конф. — Горловка, 1990. — Т. I — С. 135—136.

12. Забавский Н.М. Афарный вопрос в освещении газеты «Наша шва» (1907— 1914 гг.) //Тез. науч. конф. «Исторический опыт крестьянства»: Свердловск, 1990. — С. 27—29.

13. Забавский Н.М. Афарный вопрос в общественно-политическом движении в Белоруссии в период 111 Государственной думы (1907—1912 гг.) //Сельская гаспадарка 1 сялянства Беларуа: Матэрыялы навук. канф. г. Гомель. — Мшск: ЦНБАНБ, 1991, — С.150—156.

14. Забаусю М.М. Моунае пытанне у адукацьи \ палтгчным жыцш Беларуа у трэцячэрвеньею перыяд (1907—1912 гг.) //Адукацыя. Псторыя. Тэматычны

зборнік навуковых прац па беларусазнауству. Брэст. — 1992. — С. 36—38.

15. Забаускі М.М. Дзяржауная дума у палітьгчньш жьіцці Беларусі (1906—

1917 гг.) — Мінск: МДП1 імя А.М.Горкага, 1993.—35 с. . ::

16. Забаускі М.М. Ахоуныя аддзялеііні на Беларусі //Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі.

— Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1993. — Т. 1. — С. 236. (Сааут. А.Я.Сукала).

17. Забаускі М.М. Дзяржауная дума у палітьгчньш жьіцці Беларусі/ /Гістарьгиіая навука і гістарьічная адукацыя у Рэспублщы Беларусь (новыя канцзпцьіі і пады-ходы): Матэрыялы Усебел. канф. псторыкау (Мінск, 3—5.лютага 1993 г.). — Тэз. дакл. — Мінск: БДУ, 1993. — ч. II. — С. 184—186.

18. Забаускі М.М. Беларускае таварыства //Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1993. —Т. 1. — С. 359.

19. Забаускі М.М. Расоншчына у канцы XIX — пачатку XX ст. //«Памяць» — гісто-рыка-дакументальная хроніка Расонскага раёна. — Беларуская энцыклапедыя, 1994. — С.50—54.

20. Забаускі М.М. Брэсцкая жаночая гімназія. //Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1994. —Т. 2. —С. 94.

21. Забаускі М.М. Брэсцкая мужчынская гімназія //Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі.

— Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1994. — Т.2. — С.97.

22. Забаускі М.М. Ахоуныя аддзяленні //Беларуская энцыклапедыя. — Мінск, 1996. — С. 154. (Сааут. А.Я.Сукала).

23. Забаускі М.М. Глыбоччына у другой палавше XIX — пачатку XX стагоддзя. //Памяць. Псторыка-дакументальная хроніка Глыбоцкага раёна. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1995. — С. 77—86.

24. Забаускі М.М. Сатоз рускага народа //Беларусь: Энцыклапедычны даведнік. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1995—1996. —С. 135.

25. Забаускі М.М. Стальїпінская аграрная рэформа. //Беларусь: Энцыклапедычны даведнік. —Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1995—1996. —С.99—100.

26. Забаускі М.М. Дзяржауная дума //Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1996, — Т. 3. — С. 240—243.

27. Забаускі М.М., Замыслоусю і?Г, //Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1996. — Т. 3. — С. 403.

28. Забаускі М.М. У барацьбе за нацыянальнае адраджэнне (Да 90-годдзя выхаду у свет першага нумара «Нашай нівьі») //Недзяржауная выдавецкая дзейнасць у Беларусі: гісторьи і сучаснасць: Матэрыялы Міжнар. навук.-практ. канф. (Мінск, З—4 кастрьгчніка 1996 г.). — Мінск, 1997. — С.32—24.

29. Забаускі М.М. Расійская Дзяржауная дума першага склікання у грамадска-палітьічньїм жьіцці Беларусі //Питанні гісторьіі і метадалогіі гістарьтчнай навукі:

36. арт. — Мінск: Бел. дзярж. пед. ун-т., 1997. — С. 95—-102.

30. Забаускі М.М. Кадэты //Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1997. — Т. 4. — С. 5.

31. Забавский Н.М. Крестьянин //Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1997. — Т. 4. — С. 260.

32. Забаускі М.М. Грамадска-пагатычная барацьба у Беларусі у час выбарау у II Дзяр-жауную думу Расіі //Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 1998. — № 2. — С. 69—77.

33. Забаусю М.М. Паттычныя паз!цьи дэпутатау ад беларусйх губерняу у IV Дзяржаунай думе Pacii //Becui НАН Беларусг Сер. гумашт. навук. — 1998. — № 3 . — С. 74—80.

34. Забаусм М.М. Нацьинальнае пытанне i палпычныя пазщьц дэпутатау ад Белару-ci у III Дзяржаунай думе Pacii (1907—1912 гг.) //Becui Бел. дзярж. пед. ун-та. —

1998. — № 2. — С. 97—104.

35. Забаусм М.М. Аграрнае пытанне у Расшскай Дзяржаунай думе III склжання i пазщьп дэпутатау ад Benapyci //Becui Бел. дзярж. пед. ун-та. — 1998. — № 1. — С. 59—70.

36. Забаусм М.М. Нацыянальна-рэлшйная палиыка царызму, урадавых партый i аргашзацый на Беларуси (канец XIX ст. — 1917 г.) //Культурна-нацыянальныя працэсы на Benapyci у другой палове XIX — пачатку XX ст.: 36 навук. прац. — Мшск: Бел. дзярж. пед. ун-т. — 1998. — С. 125—144.

37. Забаусм М.М. Дзейнасць урадавых, шберальных, народнщюх i сацыял-дэмакра-тычных партый у Беларуы у перыяд выбарау у Расшскуго Дзяржауную думу

IV скхикання (1912 г.) //Культурна-нацыянальньм працэсы на Benapyci у другой палове XIX— пачатку XX ст.: 36 навук прац. —Мнск, 1998. — Вып. П. — С. 18—31.

38. Забаусм М.М. .ГНберальныя партьп i rpyno>Tci у Benapyci на выбарах у III Дзяржауную думу Pacii //Becui Бел. дзярж. пед. ун-та. — 1999. —№ 1. — С. 60—66.

39. Забаусю М.М.Сацыял-дэмакратычныя i народшцмя партьц i групоуы на выбарах у III Дзяржауную думу Pacii (1907 г.) //Becui Бел. дзярж. пед. ун-та. —

1999. — № 2. — С. 111—118.

40. Забаусю ММ. Газета «Окраины России» — правадшк урадавай нацыянальнай пал1тым у заходшх губернях (1906—1912 гг.) //Псторыя Benapyci: новае у да-следаванн! i выкладанн1: Матэрыялы Рэсп. навук.-практ. канф. (Мшск, 27 сак.

1999 г.). — MiHCK, 1999. — С. 35—37.

41. Забаусм М.М.Пал™чны рух у Benapyci у час выбарау у I Расшскую думу (сту-дзень — KpacaeiK 1906 г.) //Becui Бел. дзярж. пед. ун-та. — 1999. — № 3. —

С. 103—110.

42. Забаусю М.М. Манарх1чныя партьп //Энцыклапедыя ricTopbii Benapyci. — Мшск: Беларуская энцыклапедыя, 1999. — Т. 5. — С. 64—65.

43. Забаусю М.М.М!рнаабнауленцы //Энцыклапедыя псторьп Benapyci. — Мшск: Беларуская энцыклапедыя, 1999. —Т. 5.—С. 206.

44. Забаусм М.М. Окраины России //Энцыклапедыя псторьп Benapyci. -— Мшск: Беларуская энцыклапедыя, 1999. —Т. 5. —С. 352. (Сааут. П.Забауская).

45. Забаусю М.М. Польсю дэмакратычны саюз Benapyci //Энцыклапедыя псторьп Benapyci. — Мшск: Беларуская энцыклапедыя, 1999. — Т. 5. — С. 547.

46. Забаусю М.М. Прагрэсюты //Энцыклапедыя псторьп Benapyci. — Мшск: Беларуская энцыклапедыя, 1999. — Т. 5. — С. 559.

47. Забаусю М.М. Крестьянин //Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. — Мшск: Беларуская энцыклапедыя, 1999. — Т. 8. — С. 473.

РЭЗЮМЭ Забаускі Мікалай Міхайлавіч

ГРАМАДСКА-ПАЛ1ТЫЧНАЯ БАРАЦЬБА У БЕЛАРУСІ

У ХОДЗЕ ВЫБАРАУ ІДЗЕЙНАСЦІ РАСІЙСКАЙ ДЗЯРЖАУНАЙ ДУМЫ І — IV СКЛІКАННЯУ (1906 — 1917 ГГ.)

Дзяржауная дума, выбарчая сістзма, курс палітичньї, выбарчае права, барацьба політичная, блок палітичньї, партыя політичная, акцябрысты, кадэты, эсэры, прагрзсістьі, праваслауныя брацтвы, дэпутаты, пытанне нацыяналънае, пытанне аграрное, земствы, беларускія губерні.

Аб’ект даследавання — грамадска-палітьічная барацьба у Беларусі у вызначаны храналагічньї перыяд.

Мэта даследавання — комплексны разгляд барацьбы манархічньїх, ліберальцьіх, народніцкіх і сацыял-дэмакратычных партый і груп у Беларусі у перыяд выбарау і дзейнасці Расійскай Дзяржаунай думы І—IV склі-канняу, аналіз іх адносін да важнейших пытанняу грамадска-палітьіч-на^а жыцця краіньї, а таксама спецьіфікі іх дзейнасці у заходніх губернях.

Аутар даследуе кірункі урадавай палітьікі У Беларусі у 1906—1917 гг. і яе уплыу на вьінікі выбарау у І—IV Думы.

Навізна отриманих винікау вызначаецца новьімі падьіходамі, якія дазволілі упершышо правесці комплексны аналіз грамадска-палітьічнай сітуацьіі, якая склалася у заходніх губернях у перыяд Дзяржаунай думы Расіі, прааналізаваць адносіньг да Думы розных сацыяльных пластоу насельніцтва. Выкарыстанне не даследаваных да гэтага часу крьініц дазволіла стварыць агульную карціну дзейнасці Дзяржаунай думы і прасачыць пазіцьіі першых беларускіх парламентарыяу па аграрнаму і нацыянальнаму пытаннях, іх адносіньї да самадзяржауя: У рабоце раскрыты новыя аспекты умоу, у якіх у 1906

— 1917 гг. развівалася беларуская мова і культура.

' Высновы даследавання, фактычны матэрыял могуць быць выкарыс-таны у працэсе далейшай тэарэтычнай распрацоукі праблем грамадска-палітьічнага жыцця, пры напісанні прац па гісторьіі парламентарызму, палітьічньхх партый, а таксама гістарьіяграфічньїх публікацьій. Тэкст дьісертацьіі, разам са спісам крьініц і літаратурьі, дапауненнямі і дадат-камі, можа служыць даведнікам пры падрыхтоуцы курсау лекцый па гісторьіі Беларусі і Расіі.

РЕЗЮМЕ Забавский Николай Михайлович

ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ БОРЬБА В БЕЛАРУСИ В ПРОЦЕССЕ ВЫБОРОВ И ДЕЯТЕЛЬНОСТИ РОССИЙСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ДУМЫ I — IV СОЗЫВОВ (1906 — 1917 ГГ.)

Государственная дума, избирательная система, курс политический, избирательное право, борьба политическая, блок политический, партия политическая, октябристы, кадеты, эсеры, прогрессисты, православные братства, депутаты, вопрос национальный, вопрос аграрный, земства, белорусские губернии.

Объект исследования — общественно-политическая борьба в Беларуси в определенный хронологический период.

Цель исследования — комплексное изучение борьбы монархических, либеральных, народнических и социал-демократических партий и групп в Беларуси в период выборов и деятельности Российской Государственной думы I—IV созывов, анализ их отношений и важнейших вопросов общественно-политической жизни страны, а также специфики их деятельности в западных губерниях.

Автор исследует направления правительственной политики в Беларуси в 1906 — 1917 гг. и ее влияние на итоги выборов в I — IV Думы.

Новизна полученных результатов определяется новыми подходами, которые позволили впервые в отечестенной историографии провести комплексный анализ общественно-политической ситуации, которая сложилась в западных губерниях в период существования Государственной думы России, проанализировать отношения к Думе различных социальных пластов населения. Использование не исследованных до настоящего времени источников позволило создать общую картину деятельности Государственной думы и проследить первых белорусских парламентариев по аграрному и национальному вопросах, их отношения к самодержавию. В работе раскрыты новые аспекты условий, в которых в 1906 — 1917 гг. развивались белорусский язык и литература.

Полученные результаты, фактический материал могут быть использованы в процессе дальнейшей теоретической разработки проблем общественно-политической жизни, при написании трудов по истории парламентаризма, политических партий, а также историографических публикаций. Текст диссертации вместе со списком источников и литературы, дополнениями и приложениями, могут быть справочником при подготовке курсов лекций по истории Беларуси и России.

SUMMARY Zabavsky Nicolay Michailovich

SOCIAL,POLITICAL STRUGGLE IN BELARUS IN THE PROCESS

OF ELECTIONS AND EXISTENCE OF THE RUSSIAN STATE DUMA OF THE I—IV CONVOCATIONS (1906—1917)

State Duma, electoral system, political course, franchise, political struggle, political coalition, political party, Union of 17th of October, cadets, Orthodox fraternities, deputies, national question, agrarian problem, zemstvo, Byelorussian provinces.

The object of research is social-political struggle in Belarus in a certain chronological period. ' ‘

The aim of research is complex study of the struggle between monarchists, populists,’ liberal and social democratic parties and groups and analysis of their relations in Belarus in the period of elections to the Russian Dumas of the I-IV convocations and their administration, as well as the specific character of their activities in the western Byelorussian provinces, and significant problems of social-political life.

The author investigates the main tendencies of governmental politics in Belarus in the years of 1906—1917 and its influence on the results of the elections to the I—IV Dumas.

The original character and novelty of the results are determined by the new approaches applied, which for the first time in national historiography made possible a thorough examination of the social-political situation in the western provinces in the period of the State Duma, and a careful analysis of the evaluation of Duma by various strata. A special emphasis in the research has been laid on original and yet unexplored sources of information and it has resulted in recreation of the truly picture of Duma’s activities and discovery of first Byelorussian parliamentarians on national and agrarian questions and their attitude towards tzarism. The influence of political circumstances of

1906—1917s on the development of the Byelorussian language and literature has also' been in focus of this research.

The results of the research and its factual material can be used for further theoretical investigations of the problems of social-political life, for papers on the history of parliamentarism and political parties as well as for publications on historiography. The text of the dissertation together with the supplement and the list of references can serve as a guide and directory book for lecture courses on history of Belarus and Russia.