автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Общественно-политическая деятельность казахской демократической интеллигенции в I905-I907 гг.

Полный текст автореферата диссертации по теме "Общественно-политическая деятельность казахской демократической интеллигенции в I905-I907 гг."

КЛЗЛКСТДН РЕСПУБЛИКАСЫ УЛГЩ ГЫЛШ АЩЕШЙСЫ Ш.Ш. УЗЛИШЮВ АТЫВДАГЫ ТАРИХ ЖЭНЕ ЭТНОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ

6 од

3 А>г

Колжазба кукында К0ИГВД1ЕВ Мембет Кулжабайулы

КАЗАК ДЬЧОКРАТИЯЛЩ ИШТЕЛИГЕИЦЦЯСЫНЩ 1905-1917 Н1ДДЛРДЛГЫ КРГАЗДЩ-САЯСИ КЫЗМШ

1-Ьмамдш; 07.00.02 - Отан тарнхы

Тар:« гылымд.чрынщ докторы гыльми дэрежесхн ал у. ущ}н дайындалган диссертациянщ

авторефераты

Алматы, 1994

Жуыыс Эл Фараби атындары Казак мемлекеттхк университетшщ Теуепс1з Мемлекеттер Достастыгы елдер1шц тарихи кафедрасында орыццалды.

Гылшн кецссшт: Казахстан Республикасы Улттык; Гылш Академиясыныц академий, Казахстан Республикасы гылымына ецбек сщхрген кайраткер, тарих гылымдариныц докторы, профессор МД. Коэыбасв

Ресми оппоненттер: философия рыльмдарыныц докторы, профессор М.С. Вурабаев

тарих гылымдарыныц докторы

Х.М. Обжанов

тарих гылымдарыныц докторы А.К. Эбхлов

Жетекш: уйым: Казак улттык техникалык университетЫщ Казахстан тарихы кафедрасы

Диссертация 1994 зкылы " " сагат

430100, Алматы каласы, Шевченко кешес:, 28, ЦР'УГА Ш.Ы. У ели-хамов атындагы тарих кане этнология Институты жалындагы тарих гыльвдарынын докторы гыльаш дарежесш беретгн Д 53.33.01 мама}, дандцрылган кецесттц мэж!Л1с1нде коргалады.

Диссертациямен тарих жэне этнология институтыныц чолжаэба бвп1м1нде таньсуга бопады.

Автореферат 1994 жши таратылды

'Йамандандырылгон кецестщ /'

гшши хатаыси, тарах гмлшдарыныц 1 кандидаты /У Ю.И. Романов

- ¿ -

ДИССЕРТАЦИЯГА ЖАЛ1Ш СИПАТТАМА М^елен|у_мауыздылыгы

XX гасырдщ бас кезхндегг казак цогемын, 6ip жагынан кун1 еткен ортагасырлыц феодалдык катынастар цьюпацка алып, оган, 0KÍH3Í жагынан, халыкты иаруашылиска жарамды жерЫен айьгрган перзселен саясаты косылып, терен дагдарыска экелтп TipereH бо-латын. Осы тарихи мезг1лде азаттыч ушхн куреске жаца саяси-эле/msttík куш - улт зиялылары белсенд1 турде араласа бастаЯды. Соныц нэтижеспндс казан; цогамында мулдем жаца сападагы жагдаЛ калыптасып, феодалдыч; токырау мен отарльш; тэуелд1п1кке ^арсы курес оныц басты сипатына айналады.

Mine осындай втпелх кеэевде тарих авансценасына K9Tepinin, бас-аягы жчырма гылдай уак.ыгча созылган цогамдщ' кызметтмен эз ел1Н1Ч тарихында терец Í3 калдырган улт зиялылары кЫдер ед1? Олар ел1м1здщ езапты тарихында кандай орын алмац? Бул сауалдар 01здщ тарихтану гылымымьгэда оэ гаедпмхн тапты деп айта алмаймыз. Анмгырач айтканда, каэяч з^ялыларыныц жур1п эткен жолы,ecicece 1917 жылгы чазан револтацигссы карсацындагы когамдык-саяси кызке-tí ani жазьтлмаган "актавдактар" татарина жатады.

Бул та^ырыпты баЯыпты, жан-жакты жэне терен зерттеу гг.ажетт1-3iri, бгэдщ nÍKipiMÍ3me, ец алдымен 6yrinri когамдын; практика суранысшан, соган сай тарих гылымыныч таным хуралы ретхндс та-биги болмгзьзган туындайда. Кез-келгон эркениетт1 елдерде тарих гылымы сол елд1Ц. халыктыц журхп откен жолын, эсхресе, курделх тарихи 9Tneni кезевдерх мен сол кезецдерде eninirç белсеццх кыз-метгмен цогамдык дамуга пормендх ыкпал жасаган турлх цогамдык куштердщ, жеке тарихи цайраткерлердхн snip жолын талдап, сзерт-теу аркьглы прогрессе кызмет жасап, 93ÍHÍ4 гумэнистпс мшдетш орындап отырган.

Б1з ем1р сур1п отырган бугшг1 етпелг кезец, есхресе, осын-дай мазмундагы ецбектерге муктаж. 6йткен1 бхз бугхн сонау каЬар-лы 1917 жылы Россия империясына, онщ отар шет аймагы Цазакстан-га большевиктер усчитан даму жолынын сетс1э аяктальсынщ куасх болып отырл'ы.э. МIне осындай жагдайда алаштык атанган казак демократия лм( интеллигенциясыныц 1917 жылгы желтоксанда усынган когам-дык даму багдарламасынщ халык жадында кайтадан кацг ыруы, ер пне, кезпвде олар чотсрген когамдык маселелердщ Кецест1к билгк тусын-да тольп; аз ше(П1м1н таба алмагаидьгыныц тгкелей кер1н1с1 болса керек. Дсмек, бул такырыпты зерттеу б1зге XX гасыр басында казак когамы уш1н балама /альтернатива/ даму жоли болды ма, жок алде большевиктер усынган багыт жалкы дурыс жол ма едг деген сауалга гылыми жауап табу уапн кажет.

Кецс;ст1К тарих гыльмында казак когамында ^зан революциясы карсацында оиы феодалдык. мешеул1к пен отарлык тэуелдтлпетен алып шита алатындай саяеи-элеуметтЬ: куш болган жок деген тужырш етек альт келд: жэне бул тужырым аксиомалык акинат есебЬщо кабылдану-га т^с болды. ГЗугЫ б бул тутгырьмныц 0М1рлп: шыпдыкпеи ара к,а-тынасш, ягии казак когамында ондай саяси-олеумитт1к куштщ бол-ганын немасе шынымен до болмаганын, ал болган куиди оны коккй я'1*-гаратш жалган'концепцинньтц к1Мго, но упцн кажст болганш, !;ан-даИ мацса-^тарга кмамет -ласаганын аныктауга мшдегтпэ.

Ксцестгк тарих гылымы революциям дейхнгх улттык интеллиген-цияныц когамдык кщ^тш взара киыльппаЯтын угьмдар тургысынан, ягни "буржуазиялык уятшылдыктын" номесе "кунт откон феодалдык тарт/пт! жактзуяылыктщ" кврМсх есебЫде багалан келд!. Ода» болса, кэ.?ак эиялыларыньц когамдык кнзметткде бул аталгап тенден-ци.члар орын алды ма, *ок олде бул аталган угымдар хлца тарихи жагдайда улццерясавалык пигылдагы саяси топтардыц патриоттык, улт-

азаттык куштермен куресте цолданган жаца зд1с-куралдары ыа ед1? Казак интеллнгенциясы yraiH азапты сауалдарга айналган буя мэсе-лелердхц шеппмш гэдеу бгзге бугхнгх емхр cypin отырган тарихи кезенць алдымыэда турган М1Ндеттерд1 тура угыну ушш де керек.

Баскаша айтканда, XX гасыр басындагы улт зиялыларыныц когаи-дьп< кызметш зерттеу, белгШ дарежеде, тарихи когамдщ кубылыс ретЬеде оныц табиги бопмыоын, TUHHc-TipainiriH, элеумзттхк куш есебгнде бихк касиеттерг мен кемт! лхктерж де танып бхлу. ByriH-ri урпан yraiH олардщ кандай тарихи ic тындырганы гана мацызды емёс, тура сондай дэргжеде олардщ кайраткер адам ретхнде kím болганы да мэндх. 'GRtkchí барльв< эркениеттх когамдарда ap6ip ур-пац В31Н1Ц ерекшелхктерхн, тгптен тарихи максат-мудцелерш тарихи контексте гана терец api толык TyciHe алган.

Сонымен бхрге, тарих гылымыныц asi де 9Mip талабына сай кур-дел!, азапты сауалдарга жауап 1здеп, сол жолда таным цуралы есе-бшде куш эткен эдхстерден бас тартып, арылып, жаца таным саты-ларына KBTepiwin, жетое туспей, bsíhíh табиги мхндеттерш орын-дай алмайтындьгы туеíhíktí .'

Мэселенгц тарихнамасы

Казан револщяясына fleflimñ казач интеллигенциясыньц когам-дыц-саяси кызметхн зерттеуд1 олардыц эздерх.бастап берген бола-тын. Э.Бэкейхановтыц, М.Дулатовтщ, М. Тынытбаевтыц, Е. Омаров-

I

тиц жэне баска кдзак; зиялыларыныц турлг басылымдарда жариялаган

1 Бокейханов Э. "Кэк1тай" // Казак, 1915, № 105; Cohhkí . Киргизы // Формы национального движения в современных государствах. Под.ред. А.И. Костелянского. СПб., 19Ю,с. 576-600; Cohhkí. Выбо-с ры в степном крае // К 10-летию Д-ой Государственной Думы. Петроград, 1916, с. 45-50; Дулатов М. Тагы курбан // Казак, 19£3,

Cohhkí. Ахмет Байтурсуновяч Бачтурскнов // Труды общества

- б -

ецбектерпще вз замандастарыныц eMipi мен кызметг уацыт рухына

сай жалпыулттык мудде тургьюынан багаланды. Меселен, Бекейханот

Байтурсынов пен Дулатовтщ саяси жэне агартушылык кызметш про-

гресяпл адамзат улН туткан кайраткерлсрд1ц ецбеНмен катар rçoF

ытт,"Бауырым Ахмет, Мирякуб! Сен екеущнщ абачтыц Радищев пен f

виков абактысы... Шырактярым, сендердг ке!Нн мхнсгенде исылармЕ

6ip салып MÍHece не армандарын бар!- деп жазды.

Кецес '/kímotí тусында казан: зиялыларыныц тарихын жасау ici

ресми саясатка тпселей тзуелд1 болды жэне соган сай озгерхп cm

ды. Казак облыстык 6ipiHffli партия конференциями жаца когамдык к

рылыс yaríH казак елшщ улттык интсллигенциясыныц тда аз екендз

гхн, ал тэж1рибел1 зиялыларды "ешкаидай да к1таптыц ау

2

тнра алмайтындьгын" мойындай отырып, 6ipa¡< улт-азаттык цоэгаль интеллигещиясымен билхк бэл1су ниет1нде яок екенд1г1н алык б i л

о

дтрд: . Енд1Г1 уакьгтта казак букарасыныц санасын озше каратып алуды кэздеген больиевиктер улттык тэуелс1здгк платформасында ï ган казак демократиялык инталлигенциясын когамдык курсе арнасын

изучения Киргизского края.Вып. Ш,Оренбург, 1922,с. 17-25; Сонык Шыгармалары. Алматы, 1991, 294-295, 295-302; Тыньшбаов M. Барль бек Сыртанов // Ндзак, 1915, № 95, 96; Сонын i. Киргизы и освобо дительное движение; Его превосходительству господину Туркестана му генерал-губернатору. Показания инженера Тыньшпаева М. // Тьш паев М. История казахского народа. Алма-Ата, 1993, с.20-29; 29-Омаров Ил. Ученая деятельность A.B. Бантурсунова // Т]уРды об.цес изучения киргизского края. Вып. 111, с. 7-16. я.б.

Кыр баласы /Э .Бэкейхановтщ буркенлпк eeiwi - М.К./, Уят-

// Казак, 1914, № 54.

р ,

Казахстан Республикасы Орталык Мемлекеттп< Кана Торих Арх /Цыск. - ЦРйШТА/, 139 к., I т., Ia ic, 117, 126-127 п.

Карацыз: Протоколы первой областной киргизской конференции ИШ/б/. 11-18 июня 1921 г. Алма-Ата-Москва, 19з5, с.101-136.

Ержола ыьютыруга кештЬ

Азанат согыеыиан ке(Цнг1 апгашкы жылдарььак ыерзгидг баси-¿мда улт-азаттьр< коэгалыо интеллигенцнясынщ кыэмет1Н карабайыр, гптен улвдержавалык тургцдан баяндаган материалдар жарык кара «тайды*. А. Кенжчн жене баска авторлардыц адаш козгальси тура-а жазганда оныц обьективт1 нег1здер1н есепке алуга шакырган мака-аларь£ "шыидьгцты жасыруды" квздеген буржуаэиялык-ултазылдардщ р^кетх есеб^нде багаландьР.

1925 жылдыц басында "Советская степь" газет1 Москаадагы бхр оп казак студенттершщ казак совет кайраткерлерше жолдаган шик хатын жариялайды. Когаадык ойдагы бгрнеше азект1 мэселелер-| козгау салган бул хатта "Б^э февраль революциясына дейш жене да< "ейш де басында А. Байтурсынов, Бекейханов жане Дула-ов сиякты ултшыл казак интеллигенциясы турган улттык козгалысты Ала' >ода/ налай багалауымыз керек? Сондай-ак, бул ултшыл интелли-ег . : тобына б^здхн партияныч казхргГ катынасы кандай болдак?"^-■ он сауал да бар едЬ

Жаца куат альт келэ жаткал тоталитарлык жуйе жагдайьмпа мун-,ай сауалга жауап берудгч 9эх де кау1пс!э еиес-'пн. ЖЁи1?ыэ^ТГРис-.'улогзтын 9Я1 де улт-азаттык козгальи интеллигенциясынщ когамдык

^ Н.Ш. К истории революционного движения в Восточной Кирги-

//

Степная правда, 1922, 26 и 27 июля Ар 160-161/.

~ Кенжин А. К статье "Ревдвижение в Киргизии // Степная правда, 1922, 27 августа /№ 184/; Соныкь К исторической оценке деятельности "Алаш-Орды" // Сонда, 1922, 14 ноября Ар 247/; Соньки. С исторической оценке деятельности партии "Алая" // Известия Кир« эбкома ГКП/'б/, 192.3, * I /25/ к. б.

О

Грузин И. Благое намерение и неблагой поступок // Степная 7равда, 192£, 17 сентября.

°

Открытое; письмо т.т. Джрндосежу, Нурмякогзу, С.Садпакасову, \од-~лчг!Ч', ¿ендцгеву, ?ьикулояу, Т ореху леву // Советская степь, !.Ъ2:.>, Г.1, иояОля.

кызметйх ек! кеэецге бэл1п, оларды прогрестхк /1917 жылгы акпан-

га дейхн/ жэне контрреволюциялык /акпаннан сон/ деп кыскаша си-

паттаумен шектелуге мэжбур болады*.

Студент жастардыц сауалына толык жауапты И. Сталиннгч в3Í

берген ед1. Ол 1925 жылы 29 мамырда Казан; 8лкеni к партия комите-

TÍHÍ4 бюросына елкелгк "Акжол" гаэетШч саяси багытына байланыс-

ты хат жолдап, онда газет материаттдарынан алаштык интеллигенция-

нщ кецес ук1мет1не карсы эрекех^кэрет1нд1г1н айтып, партипда

жок интеллигенцияны казак жастарын саяси жэне идеологиялык тур-

гвдан тербиелеу iciHe жгберуге уэ1лдг-кес1лд1 карсы екеедхггн 2

б1лдхред: .

Сол жылгы желтоксанда Y елкел!к партия конференциясында жа-саган баяедамасында Ф. Голощекин москвальп< студенттердщ койган сауалына оралып, "акнан революциясына дейшН буржуазиялык-азат-тык козгалыс, мрселен, Кытайдагы улташл-буржуазиялык элементтер бастаган улттык революциялык козгалыс сиякты, обьективт1 рево-

л

люцияшыл болды, ал каз1р реакцияшыл, т!птен контрроволюцияшыл.

гз

Баска ештече де емес деп корытты.

Улт-азаттык козгалыс иителлигещиясыныч кыэметхне depinreu бул партиялык бага теория жузЬще улт-азаттнк козгалыс идеоло-гиясына жэне практикада оныц пест улттык демократиялшл интелли-генцияга карсы шабуылга квшуго негхз болган едх. 20-шы жылдардыц екЪшп жартысында партиялык тапсырма бойыша алаш козгалысы та-рихына арналган А. Бочаговтыц очерк-ер жэне Мартыненконщ доку* Рыскулов Т. Жастардыц хатына гчуач // Ецйскшт кязак, 1926, 9 июнь.

о

Казахстан Республикасы Орталык Мемпоксгнк Маца Тарих Архивы /кыск. - Kí"OMITA./, 141 к., I т., 479"A" ici, 1-2 п.

Отчет Капкрайкома РКП/б/ Y Всоказахетанской конференции РКП/б/. Кзыл-Орда, 1926, с. 20.

менттер жинагы жарык керд1*. Диссертацияда бул ечбектерге кец1-' рек сипаттама берглген. Б13 бул арада аталган авторлардыц улт-азаттщ козгалысча карабайыр таптык тургыдан келгп :<ана коймаЧ, сонымен 6ipre казак т1Л1Ндегх цужаттьд материалдарды елемеген1н, сондаЯ-ак ашыктан-ашык тарихи факачлердх бурмалауга урынганын атап айткымыз келедг.

Бочагов пен Мартыненко ецбектершщ шьгуымен 6ip мезгхлде гглаштык интеллигенцияны кудала у жене сотн;а тарту ici катар жур-дх. 1930 жене 1932 жылдары болган сот npoqecTepi улт-азаттык коэ-галысы каРраткерлер1Нщ улкен тобын /А .Байтурешов, М.Дулатов, М.Тыньшбаев ж.б/ турлх ауыр жазага кесумен аякталдь£. Ал олардщ 6ip тобы /М .Жумабаев, М.Эуезов, Э.Ермеков/ вздер1нщ ал1ыц хатта-рында улт-азаттык козгалыс идеологиясынан бас тартатындщтарын ресми турде мзл1чдед1 .

Когамдык эм1рде калыптаскан жагдайга байланысты Т.Рыскулов* С.Асфендияров^ сиякты зерттеупплер ендх алашть,^ интеллигенцияныц

^ Бочагов А.К. Алага-Орда. Краткий исторический очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-19 гг. Кзьгл-Орда, 1927; Мартшенко. Алаш-Орда. Сб. док. С предисловием

тов. У. Исаева. Кэыл-Орда, 1929.

о

Дарацыз: "Кос тэцкерхс жэне Алаш козгальгсы". Дэцгелек стол

материалдары. К.Нурпе!Нсовтщ сэзЬ//Акин;ат, 1992, №11, 45-46 б.

^ Заявления Ермакова и Ауээова //Казахстанская правда, 1932, 10 и'оня /Я 131/; Алдажуманов К. Ацынныц соцгы yMiTÏ. // Казац эдебиет1, 1992, 21 тамыз

Ал. Жумабаевтыц ашыи; хаткныц TeKci бе-

pinren/.

^ Рысцулов Т. Из прошлого калахской национальной интеллигенции; Соныкi. О контрреволюционной Алаш-Орде и ее оскольках; Соны-® kï. Из истории революционной борьбы в Казахстане // Избранные труды. Алма-Ата, 1934, с. 115-753, 205-213, 225-237; Асфендияров С. Ксюрчп Казахстана /с дровче ; : а ; : времен/. Алма-Ата, 1993, с. 27C-27Ô.

кызмет}н реакциялык буржуазиялык ултшылдыктыц керппсх есебпще багалауга мэжбур болса, Г.ТогжановД.Кабылов жэне Н.Тимофеев''' сиякты галымдар алаш козпалысынан тек кецес ук1мет1 мен больше-виктер партиясына карсы ерекетт1 гана кердЬ

Ф. Голощекин мен оныц сер1ктер!Н1Ч есебг бойынша алайтыч интеллигенция мен идеологияга карсы шабуылдыц шыркау би1Г1 С.Врай-нин мен Ш.Шафироныц Алашорда тарихы бойынша очерктер кхтабы болу га ти}с ед1. К1тапты даярлау барысында, ягни 1933 жылы 0-23 жел-токсан аралыгында казак марксизм-ленинизм гылыми зерттеу инсгиу-тында Алашорданщ контрреволюциялык ролгне ерналган гипиы конфе ренция отк1з1Л(.дь Конференцияда Брайнин мен Шафиро жасаган баян дамаларды талкылау барысында бул моселеге ба!'ланысты карама-кар-сы турган е^ коэклрас анык байкалды. Олардыц Спрт /Меццешев, Асфендияров, Федоров, Мусин/ гасыр басындагы улттык зиялылардцц кь;эмет1н бурмалап, б г р жакты туспшруге цврсылык корсетсе, екхн пи топ /Жангелдпн, Курамысов, Брчйнин, Шафиро/ мэселенх турпаЧы социологизм тургьгсынан баяндау эдгспг устанды. Конференцияны жургчзунп олкел!!< партия уйнмыныц екхнпи хатшысы I. Куром ж с п творчестволкк интеллигенции 'арпсында эл1 до "Гмэкейхчнов, тур-сыном, Дулатов есхмдпр! тощрепнде жасалган дакпыртка" сенуай-лер бпр, каж'.'т болса ондаилапдц "когерте согуымцз" ксрек, о^тке-Н1 кг» I" ■ р (ч> согудаи" партиялвд тарих шынднгн туадч"'" д«н молгм-Д'-Д1 •

^ Тогжанои Г. О Саитурсунове и байтурсунизщине. Алча-Ата-''"оскпа, 1932; Кабулов И. О некоторых вопросам »тории партийно!! организации я Октябрьской реэол-оции в Казахстане // н.'< истории партийного строительства в Казахстане. Алма-Ата, с.62-101;

Тимофеев Н. К истории образования Казахстанской красно!! организации

Ш11/б/ // Сонда, 102-171 б. 2 1^Р0;.1ЖТА., 811 к;., 20 т., 1С, РУЛ П.

1935 жылы жарыц керген С.Брайнин мен Ш.Ша})иронщ к1табы асырыс, ö'ip жацты дерактхк негчзде /басш O'eniri жандармдык нэпе ОГПУ-лык документтер/, нег131нен орыс тхлхндог1 кужаттарды пайдалану арцылы жаяылган ецбек болатин*. Соган карамастан бул кхтап алаштыц идеологиямен ымырасыз курестх талап еткен Орталыц-тыц оймнан шыкпадь£. Сондын;тан да блкелхк партия комитет: оны, артынша Мартшенко кинагын К1тапхана норларынаи алу турали укхи шыгарадь^.

Казак демократиялык интеллигенцнясыныц ногаидык-саяси цыз-ueriH зерттеу 20-30-шы жылдары шамамен осындай децгейде журд1, ал 37-33 жылдардагы жаппаЯ репрессиялау сапсаты, тоталитарлык идеологияныц салтанат куруы бул меселенщ дербес такырып рет1Н-де рылыми-зерттеу жумыстары санатынан узак; мерзхмге шыгып цалуы-на алип келдх. 80—mi жылдардщ соцына шей in XX гасыр басындагы

казан; интеллигенциясыныц когамдыц-саяси кызметхне арналран 6ip—

4

л1-жарш макалалар болмаса , бул мэселен1 арнайы зерттеу такыры-

* БраЯнин С., Шапиро Ш. Очерки по истории Алша-Орды. Под. ред. Н.Н.Ванаг. Ална-Ата, 1935.

Рысаков Г1. Алamордынская контрабанда // Правда, 1935, 13 апреля, № 102 /63-13/; Генкина Э., Ломакин А. Против Алашордын-ской контрабанды // историк-марксист, 1935, № 4, с. 10(3—110; В институте истории Коммунистической академии. Об "Очерках по истории Алаз-Орды" // Сонда, с. 155-156.

о

Козыбасв И.М. Историография Казахстана: уроки истории. Алма-Ата, 1990, с.76; ЦР(ШТА., 141 ц., I т., 3074 ic, 190, 252 п.

^ Мвселен, Ж.Ацбаечтыц корамдык цызмет1 жанхнде: Сулейменоп В. Аграрный вопрос и национально-освободительное движение в Казах® стане в годы первой русской, револ-оции // Известия АН КазССР, серия общ.наук, 1966, вып.I; Яакипова А.Ж., Сапаргалиев Г.Се Об общественно-политической деятельности Л, Акпаева // Ученые труды ;(а~,гооуи.г«.рот7.«,ссрчя юридическая» Алма-Ата, 1937, с.72-

бы есебхнде алган монографиялык децгейдегч ецбектщ жарык кер-Meyi соныц айгагы.

Эрине, бул мэселе мулдем наэардан тыс калып койды десек эдгл-Д1к болмас ед1. Зерттеуаплер бул меселенг карады, бхрак оган ар-найы такырып ретхнде емес, аэаттын; /таптьпс/ козгалыска немесе кецестгк курылыска арналган ецбехтср:нде жанама сюжет есеб1нде гана токталдьг^.

Каэакстандагы Typni саяси партиялардыц революция карсацын-дагы, тусындагы жэне одан iceßiHri жылдардагы кыэметхн, олардыц

еэара катынасын зерттеу iciH бурынгы Казакстан Компартиясы OK

. . . . .2

жанындагы партия тарихы институты жургхзш келгендхп мел1м .

Gi3 бул арада такырыбымызга байланысты U.M. Пахмурный мен В.К. Григорьевтщ ецбектерш 6enin айтар едхк.

1989 жылы баспадан ipi когам кайраткер1 жане агартушы М.Се-ралиннпд когамдык-сачси козкарасьи талдауга арналган С.Зиманов

Якунин А.Ф. Револ;оция 1905-1907 гг. в Казахстане // Революция 1905-1907 гг. з национальных районах России. М., 1955; Елеуов Т. Установление и упрочение Советской власти в Казахстане. Алма-Ата, 1961; Нурпейсов К. Советы Казахстана в борьбе за упрочение власти рабочих и крестьян. Алма-Ата, 1963; Бейсембиев К.Б. Идейно-политические течения в Казахстане в конце XIX - начале XX вв. Алма-Ата, 1961; Бурабаев М.С. Распространение идей марксизма-ленинизма в до октябрьском Казахстане. Алма-Ата, 1965; Елькеев Б. Из истории идейно-политической борьбы в Казахстане в период установления Советской власти. Автореферат. Ташкент,

1975 ж.б. . р

Очерки истории Коммунистической партии Казахстана. Алма-Ата, 1934; Бейсембаев С. Ленин и Казахстан. Алма-Ата, I9J7; Пахмурный П. Большевики Казахстана в реполтедии 1905-1907 гг. Алма-Ата, 1976; Пахмурный П., Григорьев В. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1973; Григорьев В. Противостояние /Большевики и непролетарские партии в Казахстане I9I7-I920 гг./. Алма-Ата, 1939; Сармурзин А. Крушение Алаш-Орды.// О прошлом для будущего. Алма-Ата, 1990 ж.б.

пен 1С. Ццырысовтщ ^инографиялыц с-цбеН жарщ к&рд!^"

Россия империясы келемхнде пролетарлыч паргпялар пен усац-буржаииялык, пролетарлыч емес партиялардщ ара катынасын эерт-теуде инициатива арчашанда россиялич галцмдарда болып келд^. Тар партиялш; методология тургысынан жазилгандыгша чарамастан олардыц ецбиктершде Ндпачстан щындыына кдтисти мацизди тужьфыи-дар мен деректер бар екенцггп! моЯындау керек. Заселен, Л.М, Сгш-рнн монография л ыч эертгеущце 1917 жшгы КурылтаЗ Жштлыеына Алаш партиясы атынан депутагпада тускендердщ сайлау нэтижасхнде ал~ ган дауыс сани жэншде матерналдарди туцгиш рет жария

Казан револициясы карсацындагы К/азацс тандагы жатдай, соган байланысгы чазач интеллиганциясынщ чогамдыч-саяеи цызметх шет-елд!к эмиграция ак!лдер1 ецбектершде де корпис тапти*. Бул рет-те, зсгресе, М. Шокайулы мен А.З. Валнди Тоганныц естелпстершщ мацьвын бели! айтчан жен. Алаш жэне Шыгыс Турк1стан чазачтарыныц улт-аэаттыч чозгалысы тарихына X. Оралтайдыц да ецбегх арналды0.

^ Зиманов С.З., Идрисов К.З. Общественно-политические взгляды Мухамоджана Сералина. Алма-Ата, 1939.

2

Непролетарские партии России. Урок истории. М., 1934; Спирин Л.М. Крушение помещичьих и буржуазных партий в России /нач. XX в-1920 г./. М., 1977; Думова Н.Г, Кадетская партия в период первой мировой войны и Февральской революции. 14., 19.33 ж.б.

Спирин Л.М. Россия. 1917 год. Из истории борьбы политических партия. М., 1937, с. 303, ЗП, 317.

КераигсиЯ А.-5. Россия на историческом повороте. Мемуары (Я., Г.'ОЗ; Архив Троцкого. Коммунистическая оппозиция в СССР. 1923-27. т.2, М., 19.Ю; Чокаев М. Туркестан под властью Советов /К характеристике диктатуры пролетариата/. Париж, 1935; Валиди Тоган А.З. Естептктор. Стамбул, 1959 /тур1К Т1лшде/ ж.б.

0 Оралта!! л. Алащ-Турсхстан турк1лертнщ уяттш, азаттьго укпн кур.'с1н{ц уряны. Стамбул, 1973. Лиз бул оцбсчт!ц орте ччлхне ч№-

т\г™''•"•'"•! «ч-'.члгаи зуцярмасдайн таны.гтж,: КР ОЛЖТА, ,011 I«;. ,23 т., ¡'с/.

Казак зиялыларыныц кызметхн жаца методологиялык тургвдан К01 ытуда шет елдхк тарихты мамандардыц зерттеулерЬиц берер пайдась улкен*. Сонымен б1рге, елхм1зде калыптасып отырган мулдем жаца саяси жагдайга, бурын жабык архив корларыныц ашылуына байланыси шетелдгк авторлардыц эерттеулерппц деректхк нег1эпиц элс1здх-Г1н,.жасаган тужырымдарындагы кемш1Л1ктердх елемеу, эрине, орын-сыз болар ед1.

В1з карап отырган такырыптн зерттеудеН шыи мшиндсг! жаца

кезец 30-ш1 жылдардыц сонына карай басталды, Казахстан Компартия

сы ОК жанынан арнайы курылган Комиссияныц Ш. Кудяйбердиев, А.Бай

турсынов, М. Жумабаев, Ж. Аймауытоп, М. Дулатов жене баска казаь

револоциясына деЙ1Нг1 казак демократ и я лык интеллигенциясы вк1л-

дершщ когамдык кызмет! мен творчестволык мурасына байланысты о

кабылдаган шеш1мдер1 бул мэселен1 оныц табигатына сай мулдем жаца арнада эерттеуге жол ашты. Осы кезецнен бастап казак зиялы-ларыныц «огамдык-саяси цьиметг "двцгелек столдардыц" такырыбына айналды .

"Акикат" журналы мен "Егемен Казахстан" газет! алал цоэгалы-

Карр Э. История Советской России. Кн.1. Большевистская революция 1917-1923, т.1, 2. М., 1990; Верт И. История Советского государства. 1900-1991. М.,1992; Олкотт М.Б. Казахи. Стенфорд, 1987. Бениигсен А., Ламарсье - Келькежей Ш. Пресса и национальное движение среди мусульман России до 1920 г. // "Олем" альмана гы. Алматы, 1990, вып. I. ж.б.

^ Социалис-Нк Казахстан, 1933, 14 апрель, 23 декабрь; 1939, 26 июль ж.б.

3 Болашак уяцн де откендх бхлу-парыэ // Социалист!к Казак-стан, 1939, 19 июль; Кос тецкерхс жене алан! цозгалысы // Акикат, 1ЭЭ2, № II; Алаяорда - XX гасырдагы казак,тщ улгш<; м^млекэт! // Ацшсат, 1993, №

сына арналган макалалар топтамасын жарияладьг'", К. Нурпей1сов, В. Григорьев, Ж. Касымбаев, X. Эбжанов, 1. Козыбаев, Ц. Мухамет-канов, Р. Нургалиев жене баска зерттеуцп лердхч бул маселет ар-турл1 кырларынан талдаган ецбоктер1 жарык кердк

Академик МД. Козыбаевтыц казак улт-азаттык козгалысы иен казак интеллигенциясы тарихына байланысты жарык кэрен зерттеу-лер1 613 карап отырган такырыпты жаца методологиялык жэне тео-риялык децгейде талдау кажеттхгхн мэселе ет1п койдь£.

Ш.Ш. Уалиханов атындагы тарих жане этнология институтыныц ужымы XX гасырдыц бас кезхндеН Кдзакстан тарихы маселелер1не арналган гылыми макалалар жинагын шыгарды^.' Бул жинак кэтерген гылыми мэселелер1, макала авторларьшщ тарихи факт1лерд1 талдау &ане корыту дэрежесх тургысынан алганда улттык тарих гылымыныц методологиялык тауелс1зд1кке бет бурысынщ айкын кер1н1сх болып табылады.

Мтне бул такырыпка катьюты гылыми едебиетке жасалган талдау XX гасыр басындагы казак улт-азаттык козгалысын, онын бастаушы куя1 болган улттык интеллигенциянщ когамдык-саяси кызметш тия-накты турде, еркгн, идеологиялык мудделерден теуелс1з, гылыми

^ Алаштыц акикатын кхм айтады: Григорьев В. Кадеттер жолын устаган партия; Нурпей1сов К. Саяси партия болып санала ма? Кадиев Т. Ыындыкты бурлаламай, жулмаламай айтайыкшы!

// Казакетан

коммунист, 1990, № 5; Социалиста Казакстан, 1990, 14, 15 нене 16 мамыр.

■ Козыбаев МД. Проблемы историй, археологии и этнографии Западного Казахстана // Вестник АН Каг.' ' .1990, № 3,с. 60-71; Сонык!. 1916 жыл: улт-азаттык револвд/я тарихнамасыныц кейбгр маселелер: // Казак адебиет:, 1992,, 3 кэкек; СонькиАктадцактар акикаты. Алматы, 19Э2; МД.•Козыбаев, И.М. Козыбаев. История Казахстана. Алма-А-^., 1993 ж.б. о

1 <г

4 П.7 3-Тдетая в нг.чаче лл вчт: методологии,историография, ис-тсмниковеденяг. Сборник статей. Алматы, 1993.

негхздо лерттеуге кажет шарттардыц болчагяндмгш корсетед:. Он-' най лагдай енд1 гана туды. Олай болса, про])- К. HypnetiicOB тура айтып корсеткеццеЯ,. ендт "алашка байланыстн жекелеген маселелер-дi караотырудан, онщ тарихыннц кезевдерш тутас проблема ретгн-де эерттейтш уакыт жеттГ'*.

Зерттеу жумысыныц nerisri мшдет1 казак спшлыЛарыныц 6ipiniai орыс рпвол'-оциясы жыпдарынан бас-гаи Ализюрда - Халык Keneci укх-мет1 курылганга дейхн-ri аралыктагы когамдык-еаяси цыэметхн жаца тарихи таимм тургысынан пайымдау болып табыляды. Эрино тек осы мэселенщ озхн гана tíip диссертация келемшде толык карап шыгу жецглге туспейд1. 0Яткен1 улттык интеллигенция алеуметтхк к'/рамы жане саяси багьгг-багдары жагынан б1ркелк1 болган емес. Соган бай-ланысты б i э жумысымызда басты наяарды шамамен 1905 жылдан бастап казак улт-азаттык, козгалысыныц уйткысына айпалып, оныц не гiзгi багыт-багдарын айкындаган топтыц когамдык-сапсн цызметчне аудар-дык. Ойткеих Э. Бокейханов, А.Байтурсычои, М.Дулагов жэне баска кайраткерлцрден турман бул топ 1917 жылга дойхн казак ксамдик ойы мен азаттык yiain козгалиеыныц Hcriari улткысы болса, ал 1917 жылы oMipre кслген Алая пэртиясы чгн Алалорда укхметх ец алднмен солардыц когамдык-саяси кизметппц нвтижчсл болатнн. ¡"ец-'с билiri орнаганиан ке!Нмгх 20-пш жылдары да бул топ казак когомдык ойы ¡«oí саяси омхрЬщч pea улкен фактор болып кала б':р,пД.

Диссертация лык зерттеу ыынчдаЧ мгодсттердх иштудх коздс,пД:

I. Цаэак когамьвода^ы улт-азаттык козгаяытги? ucrisiuívj >эр:;а-ланда жзр м-эселе п жагты. XX гасыр басмндягы саяси козг-тштыч

1 Кос точкерхс -жбно апаш солгал'.юн // Ак,чкдт, ,'f II,

47 б.

бастаушы кушiне айналган улт зиялыларьг бул ыеселеге neriari фак~ тор есеб1нде карады. Соган байланьюты метрополияныц жар саяса-тын, acipece казак журтш жаппай отырыкшы турмыска ¡ceinipy мэсе-лесш коя отырып, оныц кездеген максатын, сондай-ак отариыл бас-кару жуйес:н1Ч цызметгн 6yrinri тарихи таным тургысынан пайым-дау.

2. Кдзак зиялыларыныц 6ipiHffli орыс револщияг.ы жзне одан ке~ йinri гшлдардагы когамдык-саяси кыэметхне, мемлекегпк думадагы иумысына талдау жасау, олардыц осы тарихи окигаларга катыскан-дыгын айгактайтын дерект^ материалдарга оуйене отырып саяси таным децге-йх мен устангаи багыттарын аныктау.

3. Отаршыл ЭК1МШ1Л1КТ1Н улт знялыларын кудалау саясатын.осы саясатта колдангэн эдхстерхн зерттеп, эз ретхнде саяси кугьшда-гы зиялылардыц азаттык ушхн курес идеологиясым жасау эрекетЫ, оныч нехчзгх компоненттерхн корсету.

4. Казак зиялыларыныц 6ipiK¡ai дуниежуз1лхк согыс жэне 1916 жылгы улт-азаттык кетерхлхс тусындагы кыэметхне талдау жасау.

5. Казак зиялыларыныч акпан язне казан революцнялары аралы-гындагы когамдык-саяси кызметтнхч негхзг1 багыттарын аныктай отырып, осы меэг:глде солардыч басшылигымен болып еткен казак сьездерппц.курылган Казак комитеттерЫхч элеуметт1;:-саяси снпатын жаца тарихи таным тургысынан багалау.

6. Казак демократиялык интеллигенциясыныч к°гамдык кызмет1-hí4 Herisri нэтижес1 болган Алая партиясшыц, Алашорда ук1мет1-¡пц жэне Кокан автзномилсыныч пайда болуыныч накты тарихи неНз-дерН( зерттеп, бул саяси курылкмдардьщ казак елппи тарихында алатын орнына 6yrÍHri таным тургысынан гылыми бага беру.

Зерттеу барысында, эрине, бул айтьтлган мэселелерден Г^ска да тарихи слжеттердхч козгалатындыгы эзтнзн эзх тустшкт!.

39РХтеу_жумысшщ_хроноло^

Алаштыс интеллнренцнянщ саяси кызметш басынан аягынз ней in тугелдеЯ 6ip диссертация кэлемпще карал шыгу мумкхн емесчгчне Oía эсрттоу барысында коз жр.ткЬд!«. Соцдыктаи да б i л мэс^пеиЬ» тек алг.чшкн жартыеимен, ягни они» löOö-I^I? жыгдардагы khü«otíh талдаумен meir олдт к.

Ь'05 жил ''гит,¡с казак кот амм сиякть! улт .чиялнлг.рнна да азат-тык уйти беле¿чдт саяси .»ре кот'to кегауд i" басы болд.м. Bip?'Eni о piro революционный казак аз».ттыс козгачыен yrain к< зецд]к мон}н каяак зиялмла»г-з'ыц оздерт до ант'.ан nsiv: оны отаршнл 0к|.мя}л1к чиновиикгер! д* «оНьщцаган.

19Г' жылы 5-1,3 кс'пточеан аралырында Срь'нбор каласында болып откен жалпыцаза)', cbeai Алашорда укхметппц курылгандыгын мэлтм-деп, улттнц момлекет куру iciiie idpicy конгнде шептм кдбнлдады. Бул казак демократиплыц ннтеллнгснцинсынын, пол уакчтнд дийinri саяси нылястнпц ец негтлги цорытындысы болаткт Ал будан кс'Нн-ri они» кнлмотппц аснайы тиянацтн зерттоудт цэжет ететтн оз ерекшелтктер; бар.

Оси уакнтка ¡я«. Я i» алаш козраяцеша тпн д^ректердтц баеыи бэлтгг бул тациршца арналгаы ецбесторд} жаяуга тпргьпган смес. Оныц ыюкзда!) ceöerrrcpi бар. Bipirain'îic, ал па цайраткерлор^ш» КЫзм'-TÍHe деген тяр таг,сын-партиялкк кожгФДС дерсктхк иагергал-дарга да оз салкшш тигчзД!.. Coiir.nç иптхрсгтндс ал а.г' ко.-галмоы-ищ улт-азаттьщ едпатыи танытатмн архдпттк кужаттяп сана л ы тур-де каптарыска ыгысткрылдц, ал олардщ Ka!icK6jpi зерттеу рыча тартылганыман бурмалауга улмрадн. Екпппден, рсвол-офпгч

дейш некссе I9I7-I9Id яшлдары шыгып турган "Казак", "Саршрка" кэне "Bipnin туи" сиякты басыльыдар буржуазиялыц-ултиклдардыц баспа органдари есебгндо гыльыи айналымнан шыгып калды. Ал бул басылшцар улттык интеллигенция кыэие ¡.чнщ айнаси rana eu¿c, со-iimwH 6ipre олардыц кейхнгх урпакка калдыргин аманаты да ед1.

Bia тарихи шындикчд тарихн процеске катысты деректердщ 6spiu тарту аркыли гана гетуге болатнндыгын еокер^ огирыи, осы уанытца BeíÜH турЛ1 санадари дерзктхк иатериалдар арасындагы оузилган тепе-тецд1кт1 MywiciH болганша жо«га куш салдыц.

XX гасыр басындагы казак зиялыларыныц саяси кызметЫ зерттоу-де ^закстан Республнкасы Орталык ;.1емлекетт1к Архипы /1\Р ОМА/ цор-яарыныц орны ерскше. Мунда патшалык Росскяныц Ндзакстандчгы отар-лау саясатыныц барысын терец тусшуге, соган байланысты казак зиялыларыныц отаршыл экгшхлхкке карсы кь'зметш жан-иацты пайым-дауга ш/мкхншШк беретхн корлар шогырланган.

Кае,эк; зиялыларыныц тарнхын эерттеуде Казахстан Республнкасы Орталык Мемлекеттхк жаца тарих архивы /КР оита/ материалдарыныц мацызы пор, Бул мекемедэгх кужаттщ материалдар 1917 жылгы акпаи яэне казан рсоолюцияларн, сондай-ак олардан Kettinri жылдардагы казак зиялыларыныц саяси позициясын, олардыц шхндеН турлх агым-дарды, кецес укхметх, большевиктер партиясы мен казак зиялыларыныц ард катынясын терец тусшуге жол алады.

Соцгы жылдары ОТО' архив корлары да зерттеусплерге 03 ecirin зла бастяди. Сонкц нэтижеохнде бхэ бул мекемедегх 20~шы жылдар-диц соцы гоне 30-шы жылдардыц бас кезхндег! алаштык интеллиген-цияш?} улкен тобы устхнен болган сот процесшщ материалдарьмен танысу нушпкдггше ие болдык.

^ Хакьсщ-'i бул мзгсеме президент кецесШц архипы болып°кайта чурылды.

Бгодгч такырыбымыэга катысты мацыздн дсректтк материалдар Россинныц архив мекемелерхнде сакгаулы. Пул ретте 61э ец алды-мен Орынбор облыстык мемлекетт1к архивыныц /ООГЛА/ цорларыи атар ед1к. Мунда революциялык кезецгс дей1НГ1 казак интеллигснцияоы-ныц кальштасу жолын, "Казак" газет! тоцгреггне топтасцан зияльн лардыц кизметгн баяндайтын 61раз кунды материалдар бар. Москва архив мсксмелер1 арэсшан б 1з Жаца Тарих кужаттармн сактау Орта-льг'ь; ягни бурынгч орталик партия архивы жзна Орталыц

Мсмлекетт!» Октябрь Революциясы аряиры /ЦГАОР/ корлары матсриал-дарын пайдаландьц, .

Казак зиялцларыпыч когамдык-саяси кыэмитхне байланысты мацыз-ды дерек коздсрг катарына "Казак", "Айкал", "Сарыарка" жане "Вгр~ лхк туы" сияктк казак, "Уакыт" ж?>не "Фикер" снякты татар, "Семипалатинский листок" лане "Речь" сиякты орыс басыльадары жатадц. Сул арада, орике, ас!рссе казак басылымдарыньц орны ере кие екен-Д1г1 тусшпст1. Маселеп, 1913-1910 кшдары шьгып турман "Казак" газ»зт1 улттык, сананыц, улт-азйттык курес идеологиясыныц калыпта-суына кызкет стуман бхрго, казак дсмократиялщ нитояяисорднисм ушн есею, ким;;лдону ысктыбх де бонды. Ал, "Бхрл1к туы" жопе "Сарнарк-а" га^еггерЫдегг материя л дардан Казакстаннщ оп ерсквс-л'рич-рх бар тур»1 й'Дмактарывдагы казак зипшларынин I9I7-I.9i.ii кылдарда;-ы цызисг1п'.н жа",еы тус1л!к аиуга болзди.

К^зак гшплплпрпиз? таргцеш пуртт'.'Удг; ар жылдарп {Нздхк слг-мЬде квно п';т м^млс-гс ттердс кпрнк керген туря! документ»м' г>у,~ нактардыц берер пайдасы зор^.

* Программные документы мусульманских политических партий 1917-1920 гг. Оксфорд, 1985; Политическая жизнь русских мусульман до февральской революции. Оксфорд, 19^7; Революционное движение в Казахстане п 1905-1907 годах. Сб.документов и материалов. Алма-Ата, 1955 ж.б.

Жумыстщ гылыми жацальгы жене црактикалык мацызы

Зерттеу жумысшын гылыми жацальгы автордыц казак эиялшары-ныц цогамдык-саяси кызметш тарих гылымында устэмдп: алып келген таптык-партияяык принцип тургысынан емес, обьектив-п гылши, жал-пиадамзаттык каскаттер тургысынан талдауынан туындайды. Йундай кэзкарас бхзго гасыр басындагы казак зиялылары кьмметииц неггз-Н аркауы вм1р талабынан туындаган ултгык муцце болгандыын кэр-сет1п бердь Сони? нэтижес1ндз тунгьи рэт диссертациялык децгей-де .казак зиялыларыныц 1905-1917 жылдардагы когамдык-саяси кызме-т! улт-азаттык козгалнстын куравди бэл1Г1 ретшде талданды.

Диссертацняда жер «еселес^н жэне отарзыл экшихлйтхц кизме-тш белг1л1 б1р идеологиялык схемалардан твуелс1з талдау аркылы патшалык билгктщ жэне уакытша ук:меттщ Казакстандагы улт сая-сатына жща бага бар г лед I. Патша жандармдарыныц казак зиялыларш кудалзу саясаты, казак интеллигенциясынын мемлекетпк думадагы кызметх, "Казак" газет1Нщ улт-азаттык козгалыстагы орны, аэат-тык уипн курэс идеологиясынщ калыптасуы, казак зиялнларыныц бх-рхншI дуниекузхлхк согыс жене 16 жылгы кэтер^хс тусындагы кыэ-мет1, майдандагы жумысца алынган яиНттерге .кэрсеткен кызмет1, Казак комитеттер1Н1Ц саяси - элеуметтпс сипаты, Э.Бакейханов пен М.Тыньшбаевтьц комиссарлык гяумысы - м1не осылардыц бэр! езара байланыста, тки деректхк негхзде жэне жаца тарихн кэзкарас тургысынан алгаш рет арнаЯы диссертациялык зерттеу дсцгей1нде тал-дакган тарнхи счжеттер болып табылады.

Сондай-ак, бгздщ диссертациплык; кумьпымызда Алаш партиясы

мен Алалорда укхметг сиякты саяси курылшдардкц пайда болу не-

Нздерт, еаяси-алсуметт1я: мазнуны, тарихта алатын орны оси уакыт-

о

ка ао? ж гыянми а:1налы\'нан тыс калып келгзн татмхи деректер не-

Нзшце арнайы кяралады.

Зертгеу жумысыныц практикалык мацызы аьтордыц, казак зиплы-ларшцц 1917 жылы жалпыелдхк мудделерд! коздегсн санси партпяга бхртг!п, замай талабына сай улттык мемлекстт!« жуйо куру дсш колга алу себоптерш жэне ол 1стщ барысын жан-жакты та'лдауынан тунндайды. Тэуелсхз мемлекст кур у 1с1н колга алган бугхнг1 урпак ушхн 1917 жылы Алаи автономиясы туш кэтерген улт зиялыларыныц тэ-жгрибесхнде уйренерл1к жайлар аз емес.

Россия империясыныц Казахстан сиячты аймактарында калыптас-кан ултаралык катынастар тарихы обьективт! гылыми тургцдап тал-данган емес. Мундай терец зерттеулерс1з саясаткерлерге буНнгх ултаралык катынастнц курделI жактарын терец туспшт, корытып, тура шепту киынга туспек. Казак жергиде XIX жэне XX гасырлэр ара-льггища калыптаскан ултаралык катынастан сыр таргатын зерттеу, б0Л1'ХЛ1 дэрежедо, республикадагы бугхнгх ултаралык мэселелердх кажит тярихи контексте тусхнуге кол алпак-

Диссертациядагы казак демократиялык интеллигенцияеипыц туол-схз Казакстанныц болашагы уицн жург1згон курсе!, спцрг''Н ':Цбог1 жошндз жасалгаи талдаулар мен корытындыларды Казакстанныц XX га» сырдьщ бас кезхндегт тарихына арналган жиынтнк. ецбектерде, улт-азаттык коягалыс пен улттык. интеллигенция гарихи бойынша жазнла-тын зерттеу жумыстарннда, о^у оршдарына арналган оку кураидарш-да пайлалаиуга болады.

Казакстандик тарих гылымы жалпн тарнхи процестердг, соныц хнпнде улт-азаттык коягалыс мсселсясрпг эерттеуде жаца тоуняезз методология лык гго-.п;ыптсрд1 игоруде. Б?з таядап отмргзн тедцрнп-ты зерттеуде с.-н 1я дегяаде мынадай истодойогияян; ч.юелеперге коц'т аударуга тура келод|.

1900 жэне одян к\-3 п(Г1 ж'-мдардагы :кнгала.р корсет!п берген-

дей улттщ интеллигенция ец алдшен улт-азаттык козгалыска са-налылык :«5не уйымдаскандык сипат беру icin колга алдц. Ксц агар-тушилык кызмет, турл1 петициялар уйшдаотыру, саяси партия куру apeiceii - «ine осылардщ 6api улт-азаттык козгалыстыц жаца белеске кетерхлгендхгшщ, ал онщ басына жаца саяси куштщ келгенд1-гхнщ айкын KepiHici болатын. "Айкал" жэне "Идзак" синкты aruu-дык басыльшдар отарльгк eari пен феодалдык мешеулпске царсы курес идеологиясыныц калшгг&суына кычиет еттх. Мiне осылардщ 6api казак демократиялык ¡штеллнгепциясын азаттык козгалыстыц ¡каца та-рихи кезецдерхнде оныц Heriari бастаушы саяси кушх есебшде, ал 1917 жывы ouipre келген Алаш партияси, Алалюрда укхиет1 жэне Кокан /Турк1стан/ аптономиясын оныц когамдык-саяси кызмитинц Herieri натижелерг есебпде карауга Heria болды.

Наца «етодологпялык тургццан талдануга лайыц Keneci моселе - казак улт-азаттык козгалысшыц тагдырлас баска елдерд1ц азаттык yuiH куреелыен байланысы, оси процесте казак аияпыларыныц аткарган кызметт. Б1з карап отырган мезхйлде цпзак улт-азаттык козгалыс» кзршх туркх, ягнн татар, киргиз, башкурт жоне озбек елдерхшц азаттык углн куросхмен ;;у;а 6ipiKTipyre тырысты. Империя жаг.лдйында бул табиги, озiн-и3i сактау ниет1нен туындаган ынтынактастккка улццергчдналык, улыорыстык пигшдык идеологтары "панисламизм", "пантюркизм" айдарын тагып, реакциялык магына беруге мудделтк тамыттн. Ал вын мйнхнде мусилман, т'/ркi халык-тарынщ игтрополия алдьэда оздершщ табкги талаптарыи öipirin повдан бнсца ешкаццай да уйьмдып; шгхзде саяси ерекетко гсогапе-гендхгх uaniu. Баскаша аКтканда, тарихя фактхлер казак зкялыла-ршыц баска туuc Лорах елдердегх "буркуазиялик-ултшилдармен" . кат'ррсполк'ципят байтные та емес, омхрлгк кажвттШ.чгеп 'ц/гаи

табиги катыняста бопгящыгын кэрсетедЬ Bia диссертациплыч зерт теухмхзде казак аиялыларынын баска азаттык куштермем байланысын оскидай мотодологиплык арнада Караганды жон корд:к.

Соцгы жылдарга шей in алаттык интеллигснцияга "буржуазиялыч ултгамлдар", "буржуазиялыч либсралдар", "казак ултшылдары" сияч-ты анычтал-алар öupi л1п келдх. Буг1нде бул анычтамалардыц алая пиялыларшнц иын мэн1ндегх когамдыч дамудагы алатын орнына сэй-кес: челмейтшдхгш далелдеп жатудыц каже-п жоч- ЭЯтконх олар капиталист!к чогам ЧУРУДЫ немесе таза улттыч мемлекет орнатуди аэдортче мачсат еттп чойган емес. Олар неггзшен скт мачсатты коздедЬ Bipi - чазач onin отарлыч еэНден азат сту, ciciimici -Кйзач цог&мын оргагасырлыч иешеул1кген оркениеттг даму жолына алып шыгу. Mine бул айтылгандар "Казак" газетЬйц TQnips'J'ine топтаскан зиялылардыц улттыч-дс^ократиялыч багыт устагандычта-рын айгачтпйды. Олай болса, б1зД1Ч алачтыч интеллигещилны улт-ть;.;-дпмократиялыч интеллигенция цеп атауга толкч неггэгмЬз бар, Мупдай бага сол кеэицдег! кадоч когамынщ даму децге'йпе, согал баЯланысты im«! талап-Tiлектерхке до сойкес келмик.

Сондай-ак, б in;iuh 'гаччрибнмызга банланыоты Ал»:!] партияеп, Лляда аотомошпсы, Ллаэорда - Халнч Ken^ci ук1мет! ояпчта угым-дар бар. Про!). К. liypue&coo. осы угьмдардщ жиынткрм Алая! чозга-

т

лисы деген угывдч берсд1 дойд* . Бхздо бул пЪйр.чд коядаЯ оти-рьп, Алая улт-азаттык чозгалыотыц бастауаы icyui ре-

тЫде таныплн орынды болады деп санаймыз.

'Ii МШЙй-^ЗВ1.!221»'2>™Мд Д»ссертаципнщ ncri rjri rywpbr.yv Ры Казахстан Ксадмуж'.етхк нчртиясы тарихыныц кэселолерхнч ариалган респубяикалнч гылши-гсориплк; конторенцчядэ /199Q нз/риз/, На* ¡С. Иурпсчасов. Саяси партия болт санала ма? // Социллна-•гiic Казачстан, 1990, IL; wnsiup.

¡ацстанныц еовегпк кезецнен соцгы уацыттари алеуиет'Нк-таптык ;урылшшыц дай у иасилелерша арнапган халыкаралик кои^ренциндя "Цазакстан Республикасы YfA, 1993, акпан/, Казак мемлокетт™ уни ¡ерситнтштц тарих факультетпйч 50-жылдик пбнпеЯжь ариаяган >еспубликалык гылыми-теоринлык конференцияда /1993, мам up/ баян-iunrau.

Зерттеу такырыбы боЯшива уш KiTari жэне 30-дан астам голыми шцалалар иарык керген. Диссертация материалдары сондай-ак 1992 сылдан 6epi Казак Мемлекетт1к университетами тарих факультет!file окылатын "Орта Азия жоне Ндэакстан еидершщ XX гасырцыц бас [езшдагг улт-аза'ттык козгалысы" атты арнайы Курска тартылып ке-

ШДГ.

Диссертация IV YFA Ш.Ш. Уалиханов атьпщагы тарих иане этно-гогия инстнтутыныц Казакстанныц когамдык-саяси 9Mipi маселелерхнщ гарихы жэне тарихнама бвлгмдерпиц 6ipaecin вткгзген мажтл1с1нде :алкыламып коргауга усьвшлган.

KYMLETLfit НЕГ13Г1 ИАЗМУНЫ

Диссертация ¡tipicno, алты тарау, корьггынды жане деректпс ма-герчалдар мен адебиеттер т131М1Неи турады.

Kj_gicnejjo эорттеу такырыбыныц ээрулхг! нег1здел1п, оныц мак-тати мен »mtn/.Ti, хронологиялык шецбэр{, гылыми ж-щальги мен npatr-шкалщ MOHi баяндалады, сондай-ак »умыста< дерект1к базасы мен [зденуашт:ц устштган методологиялык принцнптер! сипатталады.

SiB.LL™i_!I5S§x - "Патшальгк бил1кт!Н XIX гасырдыц соцы жэне XX

'асырдщ бас кеэпадег! Казакстандагы отарлау саясаты" - Россия ии©

1ерчяскныц б1з клраа отырган мезгхлде казак жер: мен казак кога-ifflii твревдеп ену ояясаткн dyriHri тарихи таньы тургыоюгф коры- ' ¡•уга apmrrnrr. Гяр.ауда автор IJ2-t, IJ63, IJ.J6 ж:»нс 1301 жыядарда-

гы капан облштарын баскарура байланысты метрополия етчпгон заццык кужаттардиц баптарына с у лене отырып, отаршыл окхмшШктщ коэдеген туша максаты мен оны хеке асыру эдхсуерхне талдау жа-сайды. Империями* тупк1 максаты казак жор ¡и бар байлыгымон оз менш!Г1 есебхиде иемдеиу болса, бул тксатги 1ске асыру уаин ол онсыэ.дя то лык калыптасып жене катайып улгхрмеген улттык мемлс-кегНк курылымды бхржола жойып, сол аркылы ултткк тутастык пен саяси б1рл1ктщ ныга'оша мумкхндхк бермеу жолмня тустК

Егор казак когамыныц бурыннан калыптасып коле жаткаи шл мэмяекетпк курылы>.:ын жойып, оныц орнина отарипл эскери-феодал-дык йк1м;я1л1к жуйосЫ орнату казак елш империяныц экспансиялык сансатына жалпыулттык децгейде уйымдаскан, куатты карсылык кэрсс-ту каб1 лстшен айырса, 136.3 жэне жылдарн енг131лгсн завдар

бойьшша казак жерхн Россия импорздсыныц мыишч жариялау, баска-иа айткамда порлыкпен конфискелеу, Ндзакстапга тшкх Росснядан жир хад'тон шаруалардыц агылуына жол ашып берд1.

XIX гасырдыц 90-шы жылдарыпан бастаи ¡^агзакстан сиякты шет ай-мактарра жерре муктаж орыс шаруаларын акелп! жаипай коныстаидыру сачсатын жургх№ отырып Россия ук1митх озара байланысты мшадай ек! максатты коэдодЬ Олар, бхрЫшхдин, жыл откен еалык курдьлс-Н'.; т/сгс-'Н метрополия».'.;;* оз 1Шгндогг жергя байллиысть? олоумогт!* ка^аняычты нчреселеи ¡тралары аркылы боееедсто тусу болса, 'лпм-1'пден, орв: ^с.шс аударулыларын негурлш кобтрск г •.<«•; т-. гцре-к йкелпт орналастцру аркылы Казахстан сиякты турлх ¡ашпэатк.' б>л олкеде России устемдп'хн туша лит кч^там^еиз ету ед».

Отараыл эктквШк "артыц жерлер", "коап.'Л] х-т :т:рм<лч норма", кошпел1 кожальвдтарды "жерге орналастнру" сиякты жуг.гШкт! г.уртгин муддссхна жат зерпыкка суЯоигои турл1 -эдгетердт ;-,олд-ч<ч отырып казак жерлирхя тартьи а .-учен болды. Д^ссорта ц*яда мз уа-

кытында иемлекегпк саясат децгейше кэтерпген буя ^ацалардщ туу себептерше, колдану барксина жане еалдорына талдау касалы-нып, олардыц саяси мазмуни сол тарихи кезецдег1 орые демократия» лщ интелпигенцнясыныц кэзкарасы тургысынан ашилади.

XX гасырдыц бас кезпще Россия укхметШц казак жерхнде жур-Г1зген жедел отарлау саясаты мынадай корытындылармен аякталды. • 1917 жылгы озгерхстердщ карсацында 45 или. гектар жор, ягни казак жерлерппц егпшхлпске жарамды ец кунарлы бвлхг! /16 °/о / до-ныс аударуяшлардыц жене мемлекеттщ пайдасьша оттк Бул жерлерге ке'лш орш теикен коныстануизылар осы мезг1лдегх Кдзалстан халкьь-ныц 23,1 процентгн курдьг'".

Йедел отарлау экелген мундай шугыл еэгерхстер дестурл1 казак шаруашыльгыныц терец дагдариска уаирауына, ьшцдаган казак ааруа-яарыныц кедейяенхп, жалдамалы батыракка апналуына апармай койма-ды.

Казак жерлер1н отарлаумен б1р меэНлде отаришл мемлекечтйс баскару жуйес1 де жаца жагдайга беЯ1мделхп отырды. Бул жуйеде жврНлхк'п халыктыц катысуы ец тэменг! буыл - болыстык баскару-мен шеятелдх. Лл муньз^ оз1 казак ел1н саяси билытен аластау гана емее, соныиен б1рге казак когамын 1Штей хр1туге хасалган ка-дам да едх. вйткеш бул жуйе, б1р11Ш1ден, хальгк санасында езхн-оз т бас кара алу турали еен^мдх б1ржола жойып, отаршыл аппарат алдында кулдык мхнез калыптастыруга ти!с болса, екхняхден, жер-гНпт халыктыц кундел1кт1 м-эсилглерхмен тхкелей айналысатьш болыстык правитель кызметх мен оныц комеячп орылдары /би, стар-яки, елубасн/ турлх топтар мен кувтердщ арасыцдагы таусылмас талпс обьектхсхне айналады. Бул талас казак елппц ез 1Ш1Нде ру-

¡и.ч'^е'тпн Республикасн Срталык мемлекеттхк архиан О'.'А/, 7-1 к., II ]с, 5, 7, 16 н.

- 2-3 -

лык нехчзде болштп-жарылуына 'пкелей жол ашып, улттык тутастык втуiне улкен кедсргг жасайды.

Соныион, оз атамекен!не иел}к кукынан айрылып, табигатына ка сырттан тацылган баскару жуйес! жпгдайында OMip суруге можбур болган казак журты терец саяси, экономикалык жене рухани кулды-рау жолыма тускем едЬ

Дегенмен, буп мезНлде казак когамы 1ш1идс оны вркончот кол на плып шыгуга кабхлеттх саяси куш та калыптаса бастаган болатм О л улттык демократиялык интеллигенция сдЬ

EKiraii тарау. - "'Улттык езгхге карем наразилыктыц кушегц жо fie казак интеялиренциясыныц I905-I9I6 жичдар аралыгындагы когам дык-саяси кызметГ' - 6ipjnaii орыс револиципсыныц казак к.огамына ыкпалы.соныц нэтнжесхиде азаттык yaiin козгалькка улт знялылары-нщ таргмлып, саяси куресте жетекШ1 кушке яйнала бастауы, Мемле-кеттхк дум ар а казак когамылан сайланган денутаттардыц кызметх, бул огилэтп орынныц жумысына казак зиялыларыныц датыиаси баян-др лады.

Тарауда казак, интеллигенциясыныц кплыптасу жолдармна, сапа-лык курамьша талдау жасалынады. Лл оныц tnrinri tfoniri Россия оку огындарын аяктаган .адш/дардан турган едЬ Бул ро-"то, ncipe^ се, Москва, 1^азан жэне Петербург когарн оку оручдарыныц орны ере ос болган. Уоселен, XIX г. 20-шы жмлдарыняи бчетап 19Г7 ¡шл-га дейшгх аралыкта Казан уиипсрситотЬщс 30-га жуй». к«за* жас-тары окыган. Оларды? I7-ci зоц, кал'-андары лэрт-рлхк <{-ччульт».'-тiндс 6iniM алды^. XIX г. соцы XX г. бас ке:>iнл'-' /V/ янпга Д"Й{( Петербург унивсрситогхццо 20-га гут казак студи! гтер' ui;;j-

^ Татарстан Резпубликаоы 0 рта л i к >.":>.invri: пчк ni:vt<iw. W г,, жекс хст-зр TirsiMi, !," 3211С, 32799, .'!. hi'ii, 3/<lj7, '¿W.}, JX<Y,i, ■1CC06 ж.б.

ган^. Олардыц кятарында В. Оратаев, Б. Цулмянон', В. Смртднов, А, Турлнбаов, Ж. Досмухамодов, М, Шока«», Ж. Акбаев сипцты жлно бас.на fío ярf л í кайраткерлор болды.

Кдпак жастары шете.лдтк иыгыс жоеары оку орындаршда да окм-ган. Mлеелен, 1917 жылга лс!Нн Стамбул унтаереитетхнде О.ГпПпии, С. Иякоп, Д. Нрлбаео, М. Турганйаеп s.л»го 9. Матов сиякты idci-лер 6i3!íi« плгчн^.

Зерттоум} Г, Ахм^довтктц усмнгян TÍ3ÍMÍ бойынша револ»тц(шга деГНнп келоцдо 120 жунц кя.чпк жогяры оку орындарш алктаганды-гм туралм дипломдм гпмденген^. Ал приайы орта (1 i л im береттн оку оршларнн 700 яатсшда шпак зиялняарн бттхргси*4.

lfe-яак зиялыларышлц когамдык-саяеч кызмет{ тарих гылымында ipi бури»лпуга уяырогаи такыршгяр кчтарына жатады. Зерттоуя!« ч«р 1905 жилгы уят-пяаттик долго листы ski ягьмга, ягни халыктык-рщоачтцияяык жэне бурчуазиплыц-фэодалднк агымдарга ж1ктеп, улт

зиплнларшщ w^mstíh "flyржуаэиялык-уятшмадицтщ" «opinioí perín-

5

дс сшпттпп, они 6ípxmi{ пгммра карем койды" . Сэйтт, буя мсзНя-де каган елЬиц ooiMin y.vwH мтндсттерхк угшу процесх улт з«я-лыляры ор.снлн жургенд! ri, ип'г'ллигенцняны!? салси бастаушы кутке айналя гпотчгпнлыгн кто муннц азх толык табиги кубылыс екендхН

* ОМЯТА., -!П к,., 'f яг пли рчиолюципсыч* де1йн жогарн 6i-лгм -пmir я'илилармхмц TÍ3ÍM!. Жп-;путн Г.Ахмедов; Сул^ям-

г*'ч»«ч>1 Г/!. ч культур«!« планмоотношения казах-

ского народа н*> родами Сргдн«го Ионолжыт и Южного Урала /XIX-нач, ."'.< on./. -í i'ui. диссерт^ц'!'!. 197), о. 13 î.

? „ . .

" !. Ахмедов тлси-гш т[г<!.ид-;.

.i ,,

'/'¡ЧП.-Ч,

' Гр-мп)г«.,,н i'., rbit'iív.'ii 10. 5parwf htm времени // 0 чем не

ропорчм. A .".VI- г, : ч , iJJ'J, C.'î-J.

Jl-сак ,г'||'.' <4. w г., hmnru, 1992, о'.

назардан тыс калды.

Тарихи кужаттар казак зиялыларыныц студенттгк кезецнен-ак саяси кызметке араласа бастагандыгин, мэселен, петербургтхк жас-тардыц "батысшылдар" жэне'"шы'ысшылдар" болып шктелхп, саяси уЙ1рмелерге катьсып, ал елге оралгацца белсенд! уНт-насихат 1 сI— мен айналыскандыгын кэрсетедь Дегенмен, 1905 жыл казак зиялыла-рыныц вмгр жолунда' кезец болган едг. Озшщ саяси козгалыска ара-ласуы жонхнде М. Дулатов: "...Назак букарасы губернаторлар мен уезд бастыктарын айтпаганда ец теменгх урядниктщ алдында Д1р1л кагап, адам т9эг1С1з корлыкка шьщады, оныц мундай халге жетулхе аз арасынан шыккан надан тхлмаш-чиновниктер, болыс баскарушылар жэне баскалары еэ "улестерЫ" косты; ауыр салык, зорлык, пара-корлык, купия осектер тасу уйрешпкт1 керхнхске айналды; казак айем куч жагдайында болды, ец кунарлы жерлер ешк&ндай да есеп-сгз конькз аударушыларга берглдг, ал каэа^тар болса шэлге ыгысты-рылды... Осынщ бэрхн кере турып озхмщн азын-аулак б!л}м1ме ка-ромастан, колымдагы барыммен ар-намысы аяк асты болган сорлы хал-

т

кыма комектесуд{ вз борыпым санадым" деп корсет^. Буя сол тустагы барлык казак зиялыларына ортак пиар едт.

Казак интеллигенциясымыц бул тустагы саяси кызмет1 патшага, орталык билхк орындарыиа петицияяар уйьмдастыру, жаяпнулттык муд-делердх Мурат туткан саяси партия /казак конституциялык-демокра-тиялык партиясын/ куру арекетх орыс жене татар тхлдерхндегх ба-сылымдарда багдарламалык макалалар жариялау турпзде кэртндх. Бул кужаттарда казак жер1Н отарлауды токтату, жалпыга бхрдей бхлхм беру, свз жэне Д1Н бостандьгы сиякты жалпьщемократиялык, жалпьь улттык талаптар койылды.

* Казахстан .Республикасы Улттык Кауптсхздхк Комитетхнщ архивы /ДР Щхк/. 7(3754 хс, I т., 93-99 п.

Тарауда бтрЫпп /1906/ жэне С!пнл]1 /1907/ ¡(¡Смлекеттгк дума жумысына депутат есебхнде катыняскан казак эиялыларыныц кнзмет1, ал казактарды депутат сайлау кукынан айырган 1907 жылгы 3 маусым лацынан {пг1 уакытта олардыц дух»а яанындагы мусылмандар фрак- . циясм жпно солшыл кадеттпс депутаттар аркылы уяп-гш} жане тэртш-ттг думага казак муддеспге пэйдалы зацдар кабнядатуга багытталган эрекет! прнайн караллды.

Улт зияпыляршнц дума жумысына чаткнасуы казак когамы угаш н.тгижел} аякталмагынш<зн, бул шара олар узин, белг1л1 дорежеде, сяяси кемелдеиу моктсбх болган едг.

Уя1НШ1_тар1ща - "Улттыч ннтеллигенцияны кудалау саясаты, "Казак" газетг ¡коне алаттык ушш курес идеологиясыныц калыптасуы /1903-1916 ж./" отаршыя эк1мштл}кт}ц улттыч интеллигенциянын бел-сендт болтан "ссперяттнк" сапси чызмет1 ушш жазалау максатындя 1Скс ас ирг л к репрессиялык иарзларм, сондай-ач революция жылдары-нан ке'ингх уа-.мтта жаца курес эд1стер!н игеруге кошкен казак знялыларынщ фсодялдик мешеул|к пен улттыч езгтгс кдрсы курес ндсологиясыч жасяуга багытталган кнзметх баяндалады.

Реакция .т,»«ллрм отярлмя бил!к пен казак зиялылары арасычдагы г;!'!1'1,, пст'се, дпя^ямк облыстарла айкык корпии. Генерал-губер-нз'гоп чаре«(, обч'п жлне уезд ачр'лтяхктср! улт-аэаттыч козга-Л1г бтгт.г/т» °кт лд'фтн, тзотгюствочыч кнг>мст1мен улттыч, сана-г" :та1 'п<у-п'-пц а«-.1 ¡ч-улзугаыларды турлг сапси актьлерге

^н.тчгд} ят г-чт?'-"-";! же ко адамдярдй, дгн кнзметчорл'.'ргн лаяалау ¡^р.чялрч! 1С ко асмрды.

Диссертации I ч.1";ты деректчк логходе 0. 1Ькойханов, Ацбаев я лип А. 1>т'г"','Г)"И!!оп бастагаи Каркаралы интеллигенциясыпщ белсен-д! сапси чпзмо-Н уаш отарянл •лк}мштл1к тарапынан кудаяауга ушы-рягт, соимнан жг>р аударылуы балкдаладм. Осы моягхпд»! сапси куда-

- -

науга М. Дулатов, 0. Элканов, Ж, Досмухамедов жене баска зиялы-лар да алыццы.

Оларга тацылган айып иаэмуны жагынан б^р-бхрпю уксас жано кей!иг1 жыидардагы айыптауларды еске салатын едк А. Байтурсынов да, мэселен, мынадай айыптар тацылды: "... Показаниями целого ряда свидетелей Байтурсунов обвиняется в той: I/ что он, в разное врш><я, начиная с 1905 г., как в г. Каркаралах у себя на кьар-тиро, так и при разьоэдах по аульньм школам в уезде и при всякой подходящей случае, неоднократно говорил киргизам: а/ что податей платить не следует, б/ что киргизы ни в коей случае но должны переходить на крестьянское положение... в/ что повиноваться начальству не следует, г/ что русский царь в настоящее время обессилен и управлять не может, а киргизы, что захотят, то и возь- . мут.,.; Z/ что распространял среди киргиз преступного рода воззвания; 3/ что внушал волостным управителям но собирать недоимки, указывая им на то, что в России за крестьянами целые миллионы недоимок, и что им за это ничего не делает и 4/ что поручил Кентскому волостному управителю Карыбаю Матаеву произвести в пользу

Алихана Букейханова денежный сбор на предмет издания последним

л

газеты противоправительственного направления

Сот материалдарымен таныса отырып, олардыц улт-азаттык коя-галысты туншыктыруды кездеген саяси сипатын жеп-жецгя ацгаруга болады. Сондай-дк отаршыл эк1мш1л1кпен куресте казак эиялылары поляк жер пударылгандарынын коне орыс демократиялык интеллиген-сиясынщ колдауын алып отырды. Бул халыктар арасындагы нагыз шшайы достыктыд кврЬис1 ед1.

Отараыл бил{к жэне оргагасырлык тагылыктан кутылу неНзг}

1 КРОМА., 64 к., I т., 5032 го, 209-211 п.

муратына айнялган улттык демократиялык интеллигенция, мундай мп.ксат ушхн курес букхлелдхк сипят алмай нзтюте бере ко!ои киын екенд1гтн Tycine отырып, "Айкап" жане "Кдзак" сиякты жалпьг/лт-тщ баатьтдпр арччяы отярлык еягх мен феодалдьгк маису л ï к ко кар-сы курос идеологнясмн жасауды колга алдн. Бул icre, acipece, "Кяэяк" пазетшщ чызметх еракше болды. Днссертяцяяда бул идеоло-гиянкц негхзгх пршщиггпк тужнрьмдарына, мэселен, казактардыц переселен мекемесх усынган жолмен открытиям турмыска чту хне парсы жург}.ч1лген уг!т-насихат icine, казак демократиялык интелли-генципсшнц мемлекеттхк баскарудкц улттык ситатына байланысты уствнган позициясына талдау жясалады.

Азаттик уяхн курес идеологияснныц nerisri компоненттерхнщ 6ipi - казак когямыныц журхп откен жолына, сол тарихи кезсцдег1 кагдяйына сши к<5г>кяряс калыптастыру едт. Бул ретте олар негхз-in Абай сапган сш мектебхнщ мурагср жалгаптырушыларм болды. О. Rn:(¡?ttханов: "Пален хан—ай! Пелен би-aflî" деп отырнп экше-сЬщор! Капакт'л? Йурннгн басганларкнда эдхлдхк-береке болса, бу кунде казак бул куйде болар ма ед{? Журттыц бере «ее i кетуге туптеп себеп болгпн парсе казакта rtipsiKTi^ коктыгы. Bipník яоктан км'"лкть.ц hap каЯснсын hop т.ерде дуяманы ойбайлаткдн. Бурмины :<пн болсын, бчлор болсын, ад'1лдпгген rup-як болган, дал ося «yitri атка мхнген оядсрхццеЙ"^,-дсЯд1.

Гнл'-мн здебиотте "Калач" raaeri TOHÎpet'iHe топтаскан казак зиплвларн чргаидагы аяеучеттхк тецехпдхктх каре алиады деген ni-к iр бар. Бул иындчкка кайлы келетш ni к íр. Олар казак когамыныц 6íp-6ipine карем турган eiti таптак, ягни байлар мен кедейлерден туратындытын гаксы тусхнедх. Сондай-ак, 6ipfle-6ip ецбектерхнде .

1 Калач, 1913, .'¡" 12.

байлардыц муддеспн коргап свз айткан емес. KapiciHiue, казак бай-яарыньч аткамгнерлерхнгц ад1летС1зд1Г1Н, надандыш катал сынга алуиен болды. А. Байтурсынов: "Б1здщ казак байларында Европа байларындай мол байлык жок, аз байлыкпен xanimue комарттык кыла-тын байлар казакта аз, жоктыц касында. Вхреудщ мали кэп болса да, сацылауы жок болады"^, - дсп жазды.

Назак демократиялык интеллягенциясы жаца келе жаткан эаманды боставдык уипн, езге журтпан тец еркениеттх болашак уипн курес замалы есебщце кабылдады. ü. Бокейханов "ер заманньа» 03 peciui, ез салты бар", "бхздщ замандаги сапт: аркхм кукина тапасу, кукана тартьсу", ал "жылау салты артта цалды. Enfliri paciM кукы yinin

-2

жылау емес, кукын талас-тартыспен коргау" деп жазды.

I§ElÍÜÍÍÍ_T&2Si[Sa ~ "^азак демократиялык интеллигенциясы 6í~ pirani дуниежузШк согыс жене 1916 жылгы улт-азаттык кетерШс тусында" - казак эиялыларынщ óipiicni дуниежузхлхк согыс кылдарш-дагы кайшылыкты позициясы казак жастарын аскерге алу icine байла-нысты журНзген жумысы жане 1916 кылгы 25 маусым карльты жариялан-ган бетте шыккан котертске карсы болу ce6enrrepi, майдандагы жумьгска алынган жггхттерге керсеткен кызмет1 бурын беймэл1м де-ректер нер!з1нде баяндалады.

1914 жылдыц жазында басталгак дуияежуз{Я1(с согцсты жургчзуах куттердщ максат-муддес1Я казак аиялыл&ры таксы тусхндх. Э.Бокей-ханов "Таги согыс" атты ыакаласында бул согыста "kím жмксй да Европа, Азия sepi кайта птш i л i п кошкар муйхэ салынар" деп корсе-TÍn, ал она; ецбекШ1 халыкт&рдщ enipiHe тигхзер щпалына токта-лип,. "бул согьстан жалпы журтка ешбхр пайда кок. Нарлар алыеар, ал шаруасын бузып канын'тогетЫ сорлы халык бояар", деп коригип,

^ БайтУрсынов А. А к стл. Алматы, 1991, 25? о.

Казак, 1915, № 100, 101.

Европа социал-демократиясшыц согыска карсы журггзген пгаралари-mti на-,ты туеЬпк бередх*.

Казак зиялылары согыстыц осывдай реакцияяык сипатыя тура ту-cine отырып, шарасыздан уктмет саясатына ашык карсы емес, oran бейхмделу саясатнн устанды. Оляр мусылман елдерппи орыс мемле-kstï мен халкына бер^лгзндхк" пигьтын таиитуга thíc болган жэр-дем коччтетторЬш? чурамнпа вид}, согыс яыгыпдарына каржы жннау ynin отктзтлген турлi гаарчларга катшаетн. Диссертацияда обльктар-дагы казак зиялыларышдц болсенМ атсалысуымен акгаа Typi нде жинал-ган кяржы К9лем1, олардмц осы мапмундагы турлт кыямет1 баяндала-

дн.

Согыс icine катысты сапсн шараларда белсенд}л1к таныта отырып казак пчялылари болгШ 6ip максатты коэдедх ме? Казак зиялы-ларыкмц согыс кгрбчлдлры мен олардыц семьяларына жордем гаараяарм-m белс;ндг турде ат сялысытх олдергнгц азоматтьпе борыяьи орында-ГПНД1.ГН дяуоыи. Сопнмея ßipre, буя саяси iktíhíií саяси астары да жок смеет!!). Э. 1'пкейханов пен оныц nÍKipnec cepÍKTcpi согыска жэрдем беру icino кдтьт отнрып vkímcttíh сенхмхне Kipin, метрополия 9Mipine ci-tin келе жаткан мемлекоттгк баскарудагы /мэселен, земстволык, О'чочору/, демократиялык кукык саласындагы /мэселен,

ду.мяга депутатттр елЗяду/, кооперация Kvpy icinneri иэне баска

.2

прогреет! ппгсртстерги кч:?ак когамнна да емгчяуден умтттенд-i .

•\л ендт адкегге •'.arw.TaH апад беруге байлпнысты улт зиялыла-ры кандай пппрдс болды? Жалпч бул мзеопеге мемлекетттк думада козгау салгян дума жаимщагя муемлмаедар фракцкясы болатмн. Фракции егер ук1«"т кчпакта» эскерре адам алса, онда "берией отырган депутатткгын бор^рт шадетон»: деп бермей отырган муфтил1ктх берер;

1 К,лмак, 1914, 71.

2 Сондл, 191.'., '<' 146, 149 ж.б.

жер таццауын баскага беруд: койып, казактыц вахне берер; солдат--

ка барган жастар дуние кврхп, жол танып, жвн б1лгп ысилып келер;

сейт1п казак арасында мадениет жогарылар"* деген П1К1рде болды.

Ал, укхмет болса думада айтылган пгкхрдщ артын ала бул иэ-

селе жон1нде согыс министрлхгх жане жерг1Л1ктх губерниялык ак1м-

шхл1япен акылдаса отырып, «з1рге каэактан аскер алуга ерте деген ■ 2

тужырымга келед1 .

Казак демократиялык интеллигенциясы бул маселенх шешуде казак журтымен отаршыл эк1мшхлптц акылдаскысы жок екенд1г1Н жаксы ту-сше отырып, 1915-1916 жылдары "Казак" газет1 аркылы кец когам-дык пхкхралысу шарасын вткхз1П, сочында мынадай корытындыга кеие-Д1: "I/ казактан осы согыс устЬще солдат алынбау; 2/ солдат алу-дан бурын метрике тузеу ушш муфтилхкке карау; З/ лаксыз алына-тын болганда, жаяу солдат болмай, атты аскер болу, казак-орыспен

о

жер-су Ьэм дравода тенгер:глу . Бул тужырымды Мемлекеттхк дума-га, согыс министрлхНне жане баска укхмет орындарына жетк1зу М1н-детхн А. Байтурсынов, Э. Бэкейханов жанэ Н. Бег1мбетов ез мойын-дарына алады^. Ушеу}н}ц сапары айтарлыктай натиже бермеген едх. Дегенмен, аталган фактхлер казак демократиялык интеллигенциясыныц 1916 жылгы 25 маусым жарл1ры шыкканга дейхн ез ел1нхн алдындагы аэаматтык борышын орывдауга куш салганын айгактайды.

"Казак" газет1 тацхрегхне топтаскан зиялылар патша карлицы шыкканнан кей1нгх уакытта бук1Л казак даласын камтьган кетерх-лхске карсы шыкты. 0Яткен1 канша наразылык керсеткещмен, куш-

• 1 Казак, 1915, № 154

Известия Всероссийского Мусульманского Совета, 191715, 16; Казак, 1917, № 243..

. 3 Казак, 1916, № 168.

^ Орынбор облыстык мемлекеттхк архивы, 10 к., 4 т., Ю/9 гс, 56-58 об п; Казак, 1916, № 163.

тщ тет^ емео-пгт, карулы карсылыктщ кан тэгумен аякталатындыгы аЯдын болатын. Оныц устпге отаршнл Э!пми1лхктщ мундай сэтт! казак когамы устгнен озхнхн саясч билхгш кушейте туеу, перэселен-дерге тары да жаца жерлер алып беру упхн пайдаланып кетет1Нд!г1Н казак зиялылары жаксы тус1НД1. Сондыктан да олар котерЬистщ алгашкы кундерпхен бастагх халык арасында кэтерхлхске шыкпауга гаякнрган у г I 'г жургхздх. Тарауда казак зиялыларынкц котер:лхс ту-сшдагы кызметх нактн деректхк негтзде талданады.

Гмлнми здебиетте 16 яылгы кетерглхстщ Жетгсу сияктн облыс-тарда ултаралык кактьгыс сипатында болгандыгы оз дэрежесхнде ай-тнпмай келд}, Котер1Л1ст1Ц мундай кыры жен ¿яде Жаркенттег1 переселен мекемеспН1?{ мечгеруш1С1 облкстагы акхмхне "катерхлктщ оркс тургындарша деген жаулыгы тура Андижан к о те р х п I с х чде г х дей ан»; бай кал ип отыр"* деп жа'зды.

Соныясн, 16 яылгы окигалар казак корамыцца империллык устем-дхкке карсы кураете ОК1 кээкарастыц, екх ад!ст!ц калыптасканды-гнн к9рсет1П бердх. Олардьц б1Р1 бурынгцдой батырлар бастаган" чоя жлечктаи, олд!ц сриндхггн 61яо«гт1ц куй!аек, найзаньц уоымен ".оргауга щгайлык танытса, ек1Н31с1, казак -ерхндег1 куятзрдщ ?.рд солмпгшвд эягерухнз бай яанистм, с.уатты .таудыц куш! мен ай~

еекс-р? сткркч, нугосгл? г>ч>пкга яайщ гада эд1стер:н агору-1ч .иакмрдм. ИигЬхнон куше акылга суйенуге тихс болган жа-ца •-д'гс—чйяани? туи*! «ачс.-гм '/лттмк саяси тгтастыкка кет1П, сана-лм, уИшдосклн орэхечкч о ту едх. Екпгах кэзкарастьц аесх демок-рагиялык нитеялигащия болатын.

Сспдай-ак, тарауда майдандагы кара кумиска алынган К1гз:ттер-дти соцынан аттанып, бук1лроссвдлык земскх жэне када^-пар одагы • ■ /земгор/ жанынан буратаналар бзлхмхн ашып, оган кызметке казактьц

1 К? ОМА., 19 к., I т., 623 ¡с, 157-15с1 п.

окыган азаматтарын шакырып киын-кыстау заианда жумысшы жастарга «ол ушын бер1п, кыэмет керсеткен казак демократиялык интеллиген-циясыныц ецбегг женгиде баяндалады.

Бесиш тарауда - "АКпан револ'оциясыныц жецу1 жэне улт-азатт1 козгалыстьц жаца мпщеттерк Казак демократиялык интеллигенциясы Уакытша ук1мет кызмет1нде" - патша бил:г1 кулап, Уакытша учпиет орнаганнан кейЫН кезеадег1 казак улт-азаттык козгалысы ушш ка-лыптаскан жаца жагдай, осы контексте улт зиялыларыныц саяси кыз-мет:, Ндзак комитеттершщ курылуы жене олардыц саяси-елеуметтгк мазмуны, Э. Бвкейханов пен М. Тыньшбаевтыц комиссарлык кьймет; талданады.

Казак демократиялык интеллигенциясы акпан револщинсы экел-ген взгер!стерд1 улкен кулшыныспен карсы алды. Олар жаца калып-таскан жагдай улт-азаттык козгалыстыц нег!зг1 наксаттирыныц орын-далуына, ягни улттык мемлекегмк дербёст1к алуга, жер жэне баска иэселелердг улттык мудце тургысынан шешуге жол ал1ады деп туспщь Петербургтен, МинскгдеН буратана бодгмшен "Казак" газвт1 мен баска адрестерге полдаган телеграммаларында казак зиялылары елдг Уакытша ук1меттщ щараларын колдауга, Букхлроссиялык курылтайга даярлык жасауга, демократиялык республикалык курилысты жактауга, сондай-ак жер мэселесш катерхп, халыктыц баска да т^ектерпг еркш бхлдгруге шакырды. Сонымен бгрге олар Уакытша укхмегпц ыя(гайьиа бей1мделгп согысты соцына дей1н журНзуге, оган казак когамы тарапьиан колдау жасауга ундедЬ Тура осындай коц!Л-куй елдег1 зияпылардьц арасында да болды.

Науырыз айыныц алгаязкы кундершен бастап еск{ кулаган билпс-тхч орнына болыстык, уездхк жэне облыстык децгейде жаца укЬюттп' баскару орындары - Аэаматтык комитеттер жуй ее 1 калыптаса бастай-

ды.

Шаца курнлгян билхк жу.йес1нцег1 чн.чциатиоа толыгшен Переса-лендердщ к.олына отухне байланысты когамныц казак бо л I г г Казак комитаттерл! чуругя можбур болдн. СпЗтхп казак комитеттср! улт-азаттыч копгплчспгг^ пчппн рсвол'-ципсынпн коЯ}нг1 кояеццегх да »у нэтижссг, оищ мгмлекегт!ч нрктмдгкке умтылыснннц табпги кор1Н;.~ сп, оси бзгитта псаган "лгашкы чадами болды. Наурыз айында чазач комитеттир} Симе-4, Орал, Лк.чола жэпп Жетхсу обляптарьпща курьими жумч-: 1 с тс'.1 л-гот-\1дя. С?у!р маиыр аЗ«арында облнстар мен уеядерде болкп чткги казак сьездорхнде сол кеяеццег1 чогамдыч ззектт мдс-:лслс;рд1 жчнактап, кун терт1б1не цоч, мсмлскетт!к аппа-ратты "ск1 зорлмчшмл чинопнчктерден тазалау, 16 жылгы кзтерглге-т}ц зардабын токксн халычка комек уНымдастыру жэне баска осы сипк-ты коптеген [сторгс мурындыч болган осы Казак комитоттер1 едт. Дисссртоцияда улт зиялмлармньц баскаруымен откен Торгай, Орал, Жктхеу жонс А киот облызтыч казак сьездерхнгц кабылдаран ясш'рл-дерЬю талдпу жяеалынзды.

Тарлуда обяысткч Казак комитеттсрхнхн Азаматтыч комитеттер-мен ара катышсы, Уачытоя ук1метт1н казак комитеттерхне баЧланыс-ты '/станган познциясы пакты деректтк негхзде арнайы чаралади.

Сонмчан, л'стн репол'оциясынан кейтягх кеэевде казак демокра-тнплнч интсллигенччясы ешчандай да муд!рместен демократиялыч рес~ публика жчгнндт. болдн, улттнк бостандык пен оркендоудх осы саяси ЧУрилыспен ба'( ланыстыгды. Б ¡рак казак когамында уачытаа укхметтгц тур'и муком-ллерхн чур*/» олардыц кызметхн уакыт талабына сай д эрстеде '/'^'."'дястьтру - дсмократяялык интеллигенция оЯлагандаЯ сапада. бояь'ц аыкгпдн. 0;*тк£:ггь ждцп туган улттыч мекемелер мен уЯымдар бхр щагытан рссм.х би^кт}« колдауын ала алмаса, скхнлп жагшан, . б-/чара халычткц' до ол орщцардыц тута мачсатын тура тус!н1п,

'•'оган oyfíeHiffl бола аларлык децгейде белсенд^к таныта алмазы.

Уакытша ук1мст бук!л империями камтыган улт-азаттык козгалыс-ты толык мойиндамаса да, дегонмен онымен есептесуге мэжбур болта» едЬ 9 адамнан турган Турк1стан Комитетгн курын, оньщ кура-мына 9. Бекейханов, М. Тыньюбаев, С, Максудов, Е, Дэулетшин сияк-ты кайраткерлердг enrÍ3Ín, уезд1к, облыстык децгейдегт 6nniK орыл-дарына mepriniKTÍ халыктыц екНдерш тартуы соныц айгагы болатын.

Тарауда Э. Бвксйхановтщ Торгай облыстык комиссары кызметЫ-де jKypin атцарган icTepi, олардыц саяси жэне елеуметтхк мазмуны бурын беймэл1м деректхк маториалдар нег!э1нде талданады. Бул рет-, те оныц кызмет1н1Н ecKi улттык, халыктык муддеге карсы турган * мемлекеттхк баскару орындарын /мэселен, крестьян началъниктерх Kbi3Meri/ жоо, бурынгы патшалык каражуз чиновниктерд1 кызметтен аластату, обльюта туракты жаца мемлекеттхк баскару жуйесЫ калып-тастыру жэне оган казак зиялыларын тарту сиякты багыттардан тур' г9.ндыгы аталып, Бекейхановтыц осы мазмундагы ецбег! баяндалады.

EepriniKTi жерлердегх жаца биЛ1к орындары - комитеттер куру icine ecKi болыс, би, ауылнайлар ашык карсы шьгады немесе жаца саяси жагдайга беЙ1МдеЛ1п комитеттердгн курамына euin, олардыц кызметхне ecKi мазмун беруге тырысады. 9з уагында бул эрекеттщ тигхзген зияны аз болмаган едг. Соган бпйланысты 0. Бэкейханов: . "Жача укхметтщ колынан келмес, колынан колес момынды атка míh-геццердщ жеугнен тияр, Бурынгы болыс, би, ауылнай, буларга бата-шы болган жемтхктес кажы, ачсакалдар бурынгьга салып, партия шы-гарып, елдх булд1р1п, шаруаны куйзелт1П жур. Булардыц коздегещ -тагы комитет адамы болып, момынды жеп, мал табу. Бул бола кояр ма ■ екен?" . - деп KepceTin, жаца келе жаткан заманныц талабы баска, ягни вркениетт1 тертш пен когамдык катынастар к&пыптастыру ексн-

1 Ндзак, 1917, № 230

дп'Ш айтып, жалпы еп болып осн максатка жеткхзе^н хс-эрекетке жумылуга гаакырып: "тхршлхк гумыр белг1с1 алыс-тартыс, арбау, адхс. Кгм шебор болса, жалыкпай, талмай гяденсе, бхрххчп, тхзе 'гспсып, ад тс кнлса гумыр бэйгесх сонык г. ТоргаЯдщ а к урпек бала-паньвша ауыздн ашып, бхреуге жалынып, жалпая борее, мунан тук енбейдГ'^ - доген ойды бхлд1рд1.

Тараудыц екхних бялхгшде Уакмтша укхметпч жер саясаты ар-нчйы каралып, бул мэселеге байланысты комиссар Э. БекеЯхановтыц устанган позициясы мен жасаган тужьфымдары берглед}. Олар мына-ган саятын едп

1. Вас Переселен мекемес^пц есеб1 бойынша казак жер1 240 миллион дгчштина. Егор бул рас болса зрбгр казакка 44 десятинадан келмек. Бхр уйде орта есеппен 5 адам болса, уй басына 220 десятинадан тнмек. "Лктобе, Кокшотау, Эскеменде, Алматкща уй басы

200 десятина тугтл, муныц оннан бхрх жоц казак аз емес".

2. /Кана билтк орнап, бостандыч, теццхк, туыскандщ келгенг рас болса ка;?ак мундай зоржвда коне алмаЯды. Ендх мунан былай 031М13 жер снш1МТ!зд1 алып орныкканша жер'гмгзге коные аударутылар к^шхп келухн токтатсын.

•'3. К'/рылтай жгнальпы жер моселесгне байланьгеты лац кабылда-гая соц, казак оп жергндч алдымен енщ алатын болсш.

4. И^азакка жер смбагасы оздершщ тхлепхне саЯ ауылга, .улыс-ка, руга дел боллюпь Жердх бгрхгхл алган ру, ауыл, болыс эз х'пп'ндо оздорх орнатып, одглдхкпен паЯдалпксын.

5. Лдпзктарга «ер сыбагасы турган жерхнэн, ата мекенднен бе-р}л«)н. Ертхо бойындагы он ялдырымдагы /десятиперстная/ казак соя жердсн улес алоин. "Атты казак бермеймхн дер, бдз Ертхстен .

1 Ндпак, 1913, № 41.

кетпейм1з, жер алмай коймаймыз. Kepfli жолмен, закончен аламыз. IfeaàK... сыбага жерхн алган соч, калган жер мемлекет казнасына аталып", земство билхгхне eTciH*.

Корыта айтканда, Э. Бекейхановтыч комиссарлык кызметг жалпы-улттык мудделердх коргау, жалпьвдамзаттык касиеттердг орныктыру ■ymiH курес сипатында журдЬ Шамамен осындай маэмун М. Тыньзлбаёв-тщ да кызмет1нв тен болды.

Гылыми эдебиетте М. Тыныабаев 1917 жылы Уакьггша укгметтгч Жетгсу облыстык комиссары болды деген пхкхрдх кездестхруге бола-ды. Шын мэн1нде ол O.A. Шкапскимен 6ipre MeTicyra Турк1стан Ко-митетШч ski ni есебхнде 16 жылгы кетер!л1ст1ч эардабын жойып, жаца бил{кт:ч баскру орындарын калыптастьфу ушхн 1917 жылдыч I ыамырыньц алгашкы кундер1 келгп караяага шейхн далып койды. M хне осы арадагы оныц кызмет1 нег1зхнен Китай асып оралран кыр-гыздар мен к&зактарды орналастыру жане аштыктыц кыспагына iлiк-кен халыкка жэрдем уйымдастыру сиякты аса мацызды icKe арналды. Диссертацияда 16 жылгы квтерхлхстен кеЙ1Н Жетхсуда калыптаскан ауыр ултаралык жагдай, осы контекстхде М, Тынышбаев пен 0. Шкап-скийдхч курдел1 саяси жене элеуметтхк мэселелердх иешуге багыт-талган кажырлы кызметх баяндалады. Бай дерект1к материалдар олар-дыч бул мазмундагы кыэметх "буржуазиялык муддеден" анагурлш кеч болгандыгын К9рсетед1.

Алтынам тарауда - "Bipiraii жэне eniHmi калпыказак сьездерь Алаш партиясы мен Алаяорда /Халык Кецесх/ ук1мет1мч курылуы" -казак улт-азаттык козгалысшыч шьгркау 6niri болгаи öipiHmi жэ-не ек1Ншх жалпыказак; сьездер!нхч шакырылуы жэне оларда кабыл-данган шедпмдердхц тарихи мачызы, Алаш партиясы мен Алашорда

* Казак, 1917, ff 251.

ук!метшхн курылуы, бул саяси куралымдардыч казак тарихында алатын орны каралады.

у

Тучгьй улттик саяси уйнм - Алаш партиясы россиялык кадеттер партиясыныч meprinÎKTÎ филиалы балды деген niKipre байланысты тарауда Ллаштыч пайда болу неНздер1 арнайы свэ болады. Партийны куруга даярлык барысында жалпыказак сьез1Н уйкмдастыруиы топ бул мэсслеге байланысты яариялаган тезиетерЬще мынядай деп кэр-cerri: "Россняда оси кунде турл: саяси партиялар бар. Олардьц кэздеген максаттары программасында жазылган. Оны бглетгн адам-дарга маглум: кай партияныц да болса программасы туп тугел казак максаттарына уйлеспеПдь Соедыктан б^здгч казак максаттарш тугел коздейттн оз алдына партия жасамайынша болмайды. Казак максат-тарын Topin, программа жасап, сол максаттарга жету шарасын ка-растаратын казак партиясын калай жасау, кандай программа тузу» 'Win.aH жал тут у оны Ьэм осы ягалпы казак, сьез1Нде кецесухмгз ке-рек"1.

Мемлокоттг билеу турт, казак автономиясы, казак облыстарш-дагы жор жагдайы, эскер КУРУ, земство, эйел тендягх жане баска мвсеяелерд! караган туцгьга жалпыказак сьезг 1917 жылгы 21-26 птлде аралыгшда Орынбор каласында bttî. Сьеэд1Ц бул эзектх мэ-сслелер бойынша кабылдаган каулысымен таныса отырып, казак де-мократиялык инголлнгенциясынкц оз заманывдагы когамдыч ойдуч ал-дчцгы катармща тургандкгын ацгарамыз. Сьеэд Россияныц демократия лык Фодеративтпс парламент^ к республика болып, ал казак eni-HiH онщ курамында мемлекеттпс автономия алуын жактадь^, Сьезд^Н калпмулттык, демократиялык сипаты астресе пер, оку-агарту ici жэно ойел тецд5г1 сиякты моселелерде анык байкалды. Маселен, од

1 Кдзак, 1917, № 234.

о

й Сонда, 1917, $ 23J.

оку-агарту 1С1не байланысты "бастауыш бШм жалпьга мпщетт! болсын, бастапкы екх жылда оку баланыц ана тхлшде журсхн", ал айел тевд1Г1не байланысты "эйелдер саяси ку^та ерлермен тец, ерре шьгу еркх айелдхч взхнде болсын, калыц мал когалсын, 16-га толган кызга куда тусу болмасын" деген сиякты шеиимдер кабыл-дады.

Сьезд "казак халкыныц вз алдына саяси партиясы" болуга тихс деп тауып, оныц багдарламасыныц жобасын даярлауды Шораи исламга сайланган^ казак окхлдерхне жуктеп, даяр болган соц багдарлама жобасын талкылау ушгн облыстык казак комитеттер1не жэнелтудг тапсырады. Съездщ соцына карай улттык саяси партия куру туралы шешЫнхц кабылдануына байланысты й. Бэкейханов езхнщ кадвттер партиясыныц кураыынан шыатындыын мэл1идейд12.

Диссертацияда Алаш партиясыныц облыстык жане уезд^ комитет-тершщ курылу барысы, олардыц курамы, партияныц шартнаыаси /уставы/ жашнде пакты деректгк нехчзде баяндалады. Партияныц баг-дарламасына теориялык талдау жасау аркилы улт-аэаттык козгалис басшыларыныц алдарына капиталистхк когаи немесе таза улттык мемлекет орнату сиякты максат емес, кер1С1Нше улттык саяси бос-тандык алып, еркениеттх экономикалык жане мздени даму колына .туеу сиякты жалпы халыкка тусЬцктх карапайым мудцелерд1 басшы-лыкка алгацдьты керсетШп, соган сай Алашты "буржуазиялык-улт-шылдар" немесе "буржуазиялык либералдар" партнясы емес, улттык-демократиялык багыттагы партия деп атауга толык нехчз бар деген корытынды жасалынады.

* Олар: Акмоладан - к. Турлыбаев, Семейден - Э. Сэтбаев, Торгайдан - Э. Байгэрин, Оралдан - Ж. Досмухамедов, Бэкейлхк-тен - У. Танашев, Жетхсудан - Б. Мэметов, Сырдариядан - М. Токаев, Ферганадан - Г. Оразаев.

2 Идзак, 1917. № 256.

Партиялык эдебиетте болыяевиктер партиясын октябрь революция-сы карса^ындагы букгл казак даласындагы ек ыкгталды саясн куш есе-бхнде керсету етек алдьг^. Бул тарихи шындыкка тура келе бермейтхн тужьфьм ед1. Оны 1917 жылдыц караша-желтоксан айларында болып еткен Курылтай жиналысына депутаттар сайлау натижелер! KopceTin берген. Сайлау нэтижеспнде "Алаш" партиясы блогы сайлаушылардыц Жетхсу облысында 57,5, Торгай жэне Орал облыстарында 75,0 процент1-нщ дауысын алды. Кейбхр уездсрде Алаш партиясыньц жец1С1 мунан да улкен керсеткштермен сипатталды. Семей уеэхнде оган сайлаушы-лардыч 35,6 процент: колдау кэрсетт^.

Алаш партиясы мундай басы—мдылыкты казак когамыны^ imiHueri саяси агымдармен куресте де байкатты. Екгбастуздагы агылшындык капиталист иел^ЬадеН заводта жумыс жасайтын жетх жуэдщ ycTÏH-дегх казак жумысшылары II-H9Mipni тчз1ммен тускен "Уш жуз" партия-сшщ какцидаттарына бгрде-бхр дауысын бермедх. Керхсхнше, Алаш партиясыныц б-номгрлх Т131*шен тускен кандидаттарьм 705 жумысяы . колдап шыкты. Ал Семей каласьпеда эткен сайлауда Алал1 партиясы 3304 дауыс алганда, "Yia жуз" кацдидаттарына бхр-ак адам дауыс берд^. Шамамен осындай арасалмак К^зылжар, Кэктетау жзне Акмола уездерх мен калаларында да керпуц.

С. Сейфуллин олхнщ белг1Л1 тарихи романында "Уи жуз" партия-сынын элеуметт1К Tipcri Омбы жатактары болды деген niKip айукан^.

* Пейсомбаев С. Ленин и Казахстан. Изд. 2., Алма-Ата, 1987, с.66; Елсуоп Т. Установление и упрочение Советской власти в Казах-станс. Алма-Ата, 1901, с.220; П. Нахмурный, В. Григорьев. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1973, с. 133 ж.б.

о

Спирин Л.:,!. Россия. 1917 год. Из истории борьбы политических партии. M., 1037, с. 303-309, 311, 317.

3 Сарылрка, I9I'.î, 32.

4 Сейфуллин С. Тар жол тайгак кешу. Алматы, 1977, 37 б.

Бул ойды зерттеуип Б. Елкеов те колдайды*. Ал Омбыда еткек сай-

лау мынадай натиже берген едх: уезд бойынша Алаш партиясы канди-

даттарша дауыс бергендер 16 мыц 600, ал "Уш жузге" -300, Омбы

каласы бойынша апгашкылау>га - 60, соцгыларга - 60 адам дауыс бер-.2

ген ед1 .

Сонымен, 17 жылдыц соцына карай Алаш партиясы казак когамын-дагы ец ыкпалды саяси кушке айналган-тын. Оныц сыры, б1здщ niKi-piMisme, 6ipiHmifleH, Алаш квтерген саяси дербестхк, жер жане баска мэселелердщ халыкка TyciHtKTi, оныц TynKiniKTi мудделерхне . сай келет1нд1г1нде едь Екхншгден, букйроссиялык курылтай жина-лысына депутат сайлау казак елхнщ тарихындагы туцгыш еркш сай-лау болатын. Оны халык взЫщ аяк асты болып келген улттык мудде-ciH 6iлдхру мумк1ншхл1гг рет1нде кабылдап, депутаттьвда нег131нен вз1Н1Н[ когамдык кызметхмен танымал болып калган зиялыларын еткг-зуге куш салды.

Алаш кайраткерлерхнщ келесх ipi кызмет1 Алаш автономиясы атанган улттык мемлекеттщ eMipre келгешн жария еткен eKinnii жалпыказак сьвэгн /1917, желтоксан/ даярлап вткхзух едЬ Осы сьезде Алашорда - Улттык Кёцес ук1мет:нщ сайланганы малхм. Оныц мушелерх ездерхн Алаш партиясыныц Mymeci санагандьгы даусыз. Mine бул айтылгандар казак улт-аэаттык козгалысыныц даму барысында Алаш партиясыныц алатын орнын жетерл1ктей корсете алады деп ой-лаймыз.

Тарих гылымында Алашорда укхметшщ пайда болу ce6errrepi казак "буржуазиялык-ултшыл интеллигенциясыныц" кецес укхметх мен большевиктер партиясы кызметше карсы багытталган эрекет1 есебхн-

* Елькеев Б. Из истории идейно-политической борьбы в Казахстане в период установления Советской власти. Автореф.канд.дисс.

Ташкент, 1975, с. 36. р

с Сарыарка, 1918, № 32; Спирин Л.М. Россия 1917 год.,с.312. .

де кдрастырылды. Бул пШрд! устанушылар Алашорда сиякты укхмет~ tíH улттык еркхндпс ymiH курес барысында QMipre кел{п, белгШ 6ip кезецге дейпх жалпыу'лттык муддеге кыэмет етух мумкхн енещп-ríH есепке алмады. Диссертацияда 1917 жылдыц е к i нш i жартысында Казакстанда калнптаскан аунр жагдай, соган байланыстн Алашорда укхметшхч пайда болуыньц обьективтх неНздер1не талдау жасалы-иады.

1917 жмпы 5-13 желтоксан аралыгында Орынборда болып вткен ercÍHini жалпыказак сьезх Уакнтша укхметтщ кулап, елдтц арасында "бассыздык куиейх1х, буктл мемлекет 6yniHaiiniKKe ушырап, куннен кугхге халыктщ халх наяарлауын Ьэм бул булгня^лгк бгздгч казак-кыргыэдыц басына келут ыктималын ойлап, букхл казак-кыргызды би-лейтш 9KÍMST itepeiíTirÍH ecKepin, ipreni халкы казак-кыргыз" казак жерлерш "оз алдына улттнк-жерл1 автономия" жариялап, оныц атш Алаш деп атау жените каулы кабыл алады^. Сьезд сондай-ак халык милиципснн жене улт даяынасын КУРУ. жерг{л{кт1 баскаруды уйымдас~ тыру жэне баска мемлегсепчк иуйе куруга катысты мэселелердх ка-рап, бул хстердг журМзу уш{н Алашорда - Халык Ke^eci ук}метхн calлап, онкц тоparасы етхп басым дауыс алган Э. Вэкейхановты бе-кхттх.

Диссортацияда жаца «урылган Алаяорда укхметхнщ Докам /Тур-к'ют«н/ .аптономиясн ж пне Кецес укхмстхмен ара катынасы тыч дерек-tík нор iяде ноне жяца методологиялык тургвдан талданады.

Диссертаднннын корытындысшда зерттеу жумысы бойкнгаа neri3ri тужырнмдар тапллннадп.

Сонымон, бтртi?::ji орнс репол'оциясы жылдары саяси кыэметке бел-сснд! турдс араласа бастаган казак аиплылары 1917 жылгм репо.то- . цичлык TouKepicTopflin нареацикца кемел саяси-олоуметтхк куико ай-

* 1\а?ак, 1917, v 256.

налган едь "Казак" rase-ri тецхреМне tíipiKKeH казак демократия лык интеллигенциясы акпан революцияоы экелген взгерхстерге ул-кен ыкылас танытса, Казан револщиясын кабыл алган жок. Оньц се 6e6i*казак эиялыларыниц Шыккан елеуметтхк тегхмен гана байланыс тьгру, ерине, кателЫ болатын. Мундай позицияныц туп-тврк1Н1 казак когамыныц сол тустагы даму ерекшел1ктерхнен, отарлык тэуел-Д1Л1К жагдайынан туындап жатты. Казак демократиялык интеллигенциясы болыпевиктердхц тап курес: жэне когамдык меншхкке кэшу тУ' ралы тужырымдарын казак шындьгына кайшы келетхн багдарлама есе-б1нде багалады; Олардыц ni«ipi бойынша мундай шаралар, tíipiHmi-ден, М1ндетт1 турде дэстурл1 казак шаруашлыгы мен турмысын ana1 ка урындыратын болса, екхнппден, отарлык тэуелдШктегх казак журтына кандай да болмасын жгктелуден repi ортак улттык мудце TemiperiHe 6ipiry аса кажет едх. Сондыктан да Алаш партиясы мен Алашорда укхметхнщ казак журтына усынган багдарламасы, белгхл1 дэрежеде, большевиктер усынган кецест1к даму жолына балама багдарлама болатын.

Тагдыр Алашордага саяси билхк рет1нде ез мумкхндхНн таныту-га мурсат бермедЬ Ал, боль'певиктер тацган жол казак ел1 ymiH азабы мол жол болды. Бугхн 6Í3 тарихи тэжхрибеге-суйене отырып алаштык интеллигенция усынган багыт казак журты, Казакстан yoÍH ти1Мдх жол болуы эбден мумк1Н ед1 деген жорамал жасауга кукымыэ бар. Эйткен1 алал!тык балама казак ел1нщ сан гасырлык даму тэжх-рибесш, салт-дэстурхн революциялык эдхспен курт езгертудх емес кайта оларды еркениегп елдердщ ояык улгхсхмен байыта отырып, одан ары жет1ЛД1ре тусуд1 кездедЬ Ец Heri3rici бул жол казак журтына 03ÍH-93Í билеу, вэшщ íbkí когамдык мэселелерхн ез1не тезу, вз ата-мекещне иел!к жасау мумк1ндхг1н беретхн жол едх.

Бул айтылган пхкхрден, эрине, Алашорда билхН жецген'кунде на-" зак когамыньц сол тустагы барлык езект1 мэселелерх бхржола 9э1-нен-вэх шеш!ле калатын ед1 деген тужырым тумайтындьры тус!н1кт1. Б1эд1Ч айтпак ойымыз, шынаЯы улттык боотанцык пен улттык мудце-и! коргауга ыкыласты мемлекетт!к билхктщ орнауы еркениетт! да-мудыц алгы шарты екецц1г1Н эз ретхнде XX гасырдагы казан тарихы-нщ да дэлелдеп бергенд!г1 ед1.

Диссертацияныц мазмуны темендег! ецбектерде жарык кэрд{:

КхтаптаЕ

1. Кадыргали би Косымулы жэне онщ жылн&малары жинагы. Алматы. "Казак университет!". 1991— 14, 23 б.т. /авторлык б1ря!кте/

2. Тарих таглымы не дейд1? Алматы. "Ана тШ". 1993— II, (Г.т. /авторлык бхрйгЛкте/

3. Элихан Бекейханов. Шыгармалар. Алматы. "Казакстан". 1994. /Турл1 басылымдардан терхп, курастырып, к!р1спес1Н жэне вмхр-баяндык гылыми макаласыи /5,0 б.т./ цазган М. Койгелдиев -21,7 б.т.

1. Тарихсыз халык тул

// Жалын. 1988, № 4 - 0,3 б.т.

2. Знать прошлое, чтобы помнить о будушем, Материалы »Круглого стола", посвященный теме "Алаш-Орда: история зарождения* деятельности и крушения -

// Казахстанская правда, 1989, 19 июля /выступлении и подготовка материала к печати/. Осы материал казак тглшде // Социалист^ Каэакстан. 1989, 13 июль. - 1,0 п. л.

3. Казактыц жарык жулдызы. "Казак" газет хнщ шыу тарихынан // . Жулдыл. 1990, № 2 - 0,8 б.т. /авторлык б1рл!кте/

4. Апаш коэгалысы // Арай. 1990, № 8,9 - 1,0 б.т.

б. Алаш в путах догм //■ Заря. 1990, » 8, 9 - 1,0 п.я.

6. Тарих квшхндеН улы бетбурыс. Улы Казан револгациясыныц 73 дыгына. Аллаты, "ВШу", 1990 - 1,0 б.т.

7. Исследовать проблему по-новому // Вопросы истории КПСС. 1990, » II - 0,6 п.л.

8. Статьи: А., Букейханов; С. Садвакасов // Краткая Казахская Энциклопедия. т.4. Алма-Ата, 1991 - 0,4 п.л. /на рус. и каз. языках/

. 9, Уэакбай Кулымбетов // Казахстан коммунист 1991, № 3 - 0,6 б.т.

10. Ултшылдык багытты устанган кхмдер? // Казакстан коммунисх. 1991,. » 3- 0,3 б. т.

11. Акталуы емес, акикаты осы // Казахстан коммунист. 1991, № 7 -0,6 б.т.

12. Алаштьч Элиханы // Акикат. 1991, № XI - 0,7 б.т.

13. Социализм казак халкына не бердх? // Акикат. 1992, № I -0,36.т.

14. Бэрш уакыт екшейдх, уакыт тексередх // Акикат. 1992, № 3 -0,7 б.т.

15. Элихан Бокейханов // Акикат. 1992, № 6 - 0,8 б.т.

16. Кос твцкерхс кэие Алаш коэгалысы. // Акикат. '1992, № II -0,9 б.т. /авторлык бхрлхкте/

17. Алашорда - XX гасырдагы казактыц улттык мемлекет1 // Акицат. 1993, № I - 0,9 б.т. /авторлык б1рл1кте/

18. "Казак улт-азаттык коэгалысы яэне Мустафа Шокайулы // Акикат. . 1993, № 3 - 0,9 б.т.

19. Отаршылдыкка карсы курес кезевдерг // Казак тарихк. 1993, . № I - 0,7 б.т.

20 Э. Бекейханов. Макалалар // Казак тарихы. 1993, № 2 -0,6 б.т. /кхртспе С931Н жазып, баспага даярлаушы/.

21. А. Байтурсыновтыц ресми баяидамасы // Идзад тарихы. 1993, № 3 - 0,3 Лс1р1спе сэз!н каэып баспага даярлаушы/

22. Алая эткен жол // Ацикат. 1994, № 2,3,4 - 2,0 б.т.

23. К вопросу об оценке исторической роли Аблая // Вестник АН КааССР. 1988, № 2 - 0,9 п.я. /в соавторстве/

24. Декабристер коэгалысы. Метод, курая, КаэМУ баспасы. 1985. -2,0 б.т. /авторлык б}рлхкте/.

Бул аталган ецбектердон баска автор зерттеу такырыбы бойыша республикалщ басылымдарда гыльши жэне те«риялык мазмундагы жиыр~ мадан астам тарихи очорктер чей макалапар жарипляган.

КОИГЕЛДИЕВ МАМБЕТ КУЛЖАБАИ УЛЫ

"Общественно-политическая деятельность казахской демократической интеллигинции в 1905-1907 гг".

Общественно-политическая деятельность казахской интеллигенции в начале XX века, итогом которой является образование партии Алаш и правительства Апаш-Орды, впервые в обьеме монографии анализируется свободно от идеологических клише. На основе вовлечения ранее недоступных для исследователей источников рассматривают ся такие сюжеты, как земельная политика царизма и проблемы оседания казахских, скотоводов, антиколониальная деятельность националь ной интеллигенции и реакция на нее колониальной администрации, национальная интеллигенция и государственная дума, формирование антиколониальной и антифеодальной идеологии, восстание 1916 года и национальная интеллигенция, социально-политическое содержание казахских комитетов /1917 г./, деятельность комиссаров Временного правительства А. Букейханова и М.Тынышбаева, партия Алаш и большевики, Алаш-Орда и Советская власть и др.

Koigsldiev iianbet Kulzhabai-uly

THE fiOO10—POLITICAt ACTIVITY Of SHE KAZAKH DEMOCRATIC INTELLIGENTSIA Hi 1905-1917

Thia aonograph ia the first! of its kind to analyze the sociopolitical activity of Kazakh intelligentsia at th® break of tha XX-th century without any ideological biao. This activity ia known to have resulted in tha creation of the Alaeh party and the Alash-Orda govemaent.

Baaing Ma Judgement on tha documenta hitherto inaccessible to researchera author offers a profound analysis of «

the land policy of tsaxlsa and the problea of Kazakh noaads' settleaeatt

anticolonial activity of tha KanaJch national intalligen.' sia and the colonial adaiaistration'a reaction to it{

rnlations between the national intelligentsia and the ¡¿tats

Dusaj

formation of an anti-colonial and anti-feudal Ideology{ the 1916 revolt ond the national intelligentsia} Bocio-politicsvl orientation of Kazakh conmittees in I9I7i the activity of the Provisional Government's cocniBBloners A.Bukoilthon.ov and i.l.Tinishpaevj

the relation» between tha Alaah party and ^olohevica, Alish -Ofda and tho Soviet power, ova.