автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Общественно-политическая терминология азербайджанского языка
Полный текст автореферата диссертации по теме "Общественно-политическая терминология азербайджанского языка"
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ
___ ^___РЖСПУБЛМЖИ_________
БАлотксшйПгосуд^
шм.М.А.РАСУЛЗАДЕ
На правах рукописи УДК 809.436.2
ГАДЖИЕВА МЛЬХАМА ГАБИБ кызы
ОБЩЕСТВЕЕШО-ПОЛИТМЧЕСКАЯ ТЕРМИНОЛОГИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКА
10.®2.®2 - Азербайджанская гоыкозиамиш
АВТОРЕФЕРАТ диссертацию иа садскание ученой степей® кандидата (филологических наук
Баку - 1998
notice the qualitative changtngs in the field of socio-political terms in Azerbaijani language used in the third chapter. Here various semantical groups of socio-political terms are followed and some distinctive peculiarities of socio-political terms formed on morphological and syntactical ways.
As a result of the thesis all the obtained results, i.e. a number of concrete scientific data are summerized in succession.
SOOO-POmCAL TERMINOLOGY OF TEE AZERBAIJANI LANGUAGE
SUMMARY
The thesis is dedicated to the linquistical analysis of sosiolinquostic terms in the Azerbaijani language. Assuming as a basis, two ways of enrichment of social vocabulary of the Azerbaijani language at the terms of this field, trend of their formation, the possibility of their differentiation, semantici-structural features, semantical groups, morpho-syntactical pecularities, the reasons of activation of socio-political terms, the etymology of a number of terms, popularization of socio-political terms in the Azerbaijani language in the eve of 90s years and in the period of independence, correlation with Arabic and Persian, Russian andespecially with other Turkic languages and also the possibility for the broadening of socio-political vovabulary appeared due to these correlations.
The thesis is consisting of an introduction, three chapters, a conclusion and the list of literature used here.
In the introduction, one can have necessary information on the inportance of investigation of the socio-political terms of the works scientists worked in this field on some thoughts and the jubgements in these works, on the boundaries of socio-political vocabulary.
The first part of the thesis is dealing with the socio-political terms in all-turkic context and it goes in with the historical peculiariies of the development of given terms.
Here, the processes, like termination, polysemy, homonomy, antonymy, loan translation and the abbreviation have been analysed, the same time, the comformaties with a natural law of transition of loanwords in the field of socio-political terms were investigation as well.
In the second chapter of the thesis one can notica «the role of socio-linquistical factors and the means information in the field of expanding pf socio-political terms of the Azerbaijani language», the influence of the origin of socio-political processes, fiction, scientific and poltical literature in the field of socio-political vocabulary, the activity of some enlighteners-democrats in this very field. And as well, one can
обогащении общественно-политической терминологии
азербайджанского языка», влияние происходящих процессов, художественной, научно» и политической литературы на общественно-политическую лексику, деятельность отдельность просветителей демократов в данной области, указаны происшедшие за последние годы качественные изменения в общественно-политической терминологии, усиливающаяся тенденция к приватизации и причины этой тенденции.
Семантико-структурные особенности общественно-политических терминов в азербайджанском языке рассматриваются в III главе. Здесь раскрыты различные семантические группы общественно-политических терминов, образованных морфологически и синтактическим путями.
В заключительной части диссертации для дано обобщения полученных выводов и приведены конкретные научные результаты.
ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ ТЕРМИНОЛОГИЯ!
АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКА
РЕЗЮМЕ
Диссертационная работа посвящена лингвистическому анализу общественно-политических терминов в азербайджанском языке. Приняв за основу два пути обогащения общественной лексики азербайджанского языка за счет внутренних ресурсов и за счет иноязычных элементов, мы постарались раскрыть первоисточники терминов данной облает, направления их формирования, возможности дифференциации, семантико-структурные особенности, причины активизации общественно-политических терминов, этимологию ряда терминов, популяризацию общественно-политических терминов в азербайджанском языке в канун 90-х годов и в период независимости, взаимосвязи с арабским, персидским, русским и в особенности с другими тюркскими языками, а также возможности для расширения общественно-политической лексики появившиеся благодаря этим взаимосвязам.
Диссертация состоит из введения, 3-х глав, заключения и списка использованной литературы. В введении говорится о необходимости исследования общественно-политических терминов, о роли социолингвистических факторов в возникновении этих отраслевых терминов, о трудах ученых, проводивших исследования в этой области, об отдельных мыслях и суждениях в этих трудах, о границах общественно-политической лексики.
В первой части исследуются общественно-политические термины в общетюркским контексте и прослеживаются исторические особенности развития данных терминов.
В работе рассмотрены такие процессы как терминизация, полисемия, омонимия, синонимия, антонимия, капка и аббревиатура, одновременно исследованы закономерности перехода заимствованных общественно-политических терминов.
Во второй части нашли свое отображение «роль социолингвистических факторов и средств массовой информации в
- Рус, ороб во фарс дшшно ксчмиш Азэрба]'чан вэ турк мэншэли ичтимаи-афси термшшэр бу кун дэ Иомин диллорин ишлэк лаЬиди са]ылыр.
- /\30p6aj4an дилиндэ ичтимаи-ауаси терминлэрин ]аран-масында вэ дилин лугот тэркибинэ актив дил ваНндн кими дахил олмасында кутлэви информаауа васитолеринин, сшасп эдэб1ща-тын, о чумлэдэн тэрчумэ эсэрлэринин ролу да нэзэрэ альш-малыдыр.
- Азэрба]чан дилиндэ сез ¡арадычылышнын лексик-се-мантик, морфоложи во синтактик рлу ичтимаи-ауаси терминлэрин ]аранмасында ejнилэ чыхыш етсэ дэ, фэргли хусуащэтлэрэ маликдир.
- Милли пунаглара эсасланан терминлэрин дилдэ ишлэн-мэси пассив мевгедэн актив мопге]о кечмэси чэми_цэтдэ кедэн ич-тимаи-сщаси просесслэрлэ, сосиолингивистик амиллэрлэ баг-лыдыр.
Диссертасща мовзусу илэ баглы муэллифин ашагыдакы мэгалэ вэ тезислэри чап олунмушдур.
1. Кчтимаи-си]'аси лексиканын формалашмасында нитг просесинин ролу.
Дил вэ эдэб1щат, нэзэри, елми, методик журнал, IX бур., Б.,1995 с. 100-102.
2. Азорбауш! туркчоси лексик системиндэ ау'аси терминлэрин мевге]и, /А.Э.Рвсулзадо адына БДУ-нун аспирант вэ кэнч тэдгигатчыларынын елми конфрансынын материаллары, Б., 1995 с. 107.
3. Aзэpбajчaн дилинин лугэт тэркибиндэ ичтимаи-ауаси терминлэрин jepи. Дил вэ эдэби^ат, нэзэри, елми, методик журнал. Б., 1996, №2, с. 39-41.
4. Ичтимаи-сщаси терминлэрин маЬи^этинэ дайр (тезислэр) -Дил вэ эдэби^ат, нэзэри, елми, методик журнал, Б., 1996, №4, с. 107-108.
5. Aзэpбajчaн дилиндэ ичтимаи-ауаси терминлэр. Дил вэ эдэби^ат, нэзэри, елми, методик журнал, Б., 1997, №1(16), с.37-38.
6. Алынмалар Ьесабына ичтимаи-сщаси лексиканын зэнкин-лэшмоси (тезислэр). Дил вэ эдэбидат, нэзэри, елми, методик журнал. Б., 1997, №1 (16), с. 113-114.
7. Ичтимаи-ауаси терминлэрин дахили имканлар Ьесабына зэнкинлвшмэси, Дил вэ эдэб1щат, нэзэри, елми, методик журнал, Б., 1997, №2 (17), с. 34-36.
4. Зрэб В8 фарс моншоли созлэрин ез араларында бирлэшмо вэ ]анашмасындан ]арашш ичтимаи-сщаси бирлэшмэлэр: мухтар вила]эт, милли азадлыг, миллэт вэкшш, февгэл'адэ вэзи^эт вэ с.
5. Рус ве Аврона мэншэли созлэрин ез араларында бирлэшмо вэ ]аиашмасыидан ]аранан ичтимаи-оцаси бирлэшмэлэр: либерал демократка, депутат статусу, амниспуа акты, деспотах режими вэ с.
Азэрба]чан дшшндэ ишлэнэн ичтимаи-ауаси терминлэрдэн бир чохунун эввэлиндэ истифаде едилэн вэ алынмаларын тэркибиндэ Азерба]ман дилинэ кечон бир сыра терминоелементлэр вар ки, фикримизчэ, бунлар да синтактик _]Олла ¡аранан ичтимаи-ещаси терминлэрэ аид едилмэлидир. Эввэла, она керэ ки, Ьэмин морфемлэр мэнбэ вэ етимон дилдэ мустэгил лексик ваЬидлэрдир. Икинчиси дэ бу терминоелементлэр икинчи компонентлэ синтактик олаго japaдapar субстантив вэ атрибутив характер даша]ыр. -анти: - антиболшевик, антидемократ, антиимпериалист вэ с. -ге]ри: - ге]ри-бэрабэрлик, ге]ри-ичтимаи, нури-росми вэ с. -экс: - экс-инкишаф, экс-зврбе, экс чаваб вэ с.
Aзэpбajчaн дилиндэ ишлэнэн ичгимаи-сщаси терминлэри арашдыраркэн биз бу нэтичэр кэлдик:
Азэрба]чан дилиндэ ишлэнэн ичтимаи-ауаси терминлэри умумтурк контекстиндэн вэ дикэр гоЬум диллэрин ичтимаи-сщаси терминлэриндэн хэнарда ^рэимэк мумкун де]ил.
Азэрба]чан дилиндэ ишлэнэн ичтимаи-шуаси терминлэрин муэцэнлэшмеси эсасэн дилин дахили имканларына, о чумлэдэн гоЬум вэ гоншу халгларын дилиндэн мувафиг терминлэрин алын-масына, мухтэлиф мэншэли сезлэрэ турк мэншэли шэкилчилэр артырмагла ]ени ваЬидлерин ]арадылмасына со^онир.
Сосиал си]аси дурум куглэлэри активлэшдирдикчэ, чоми]-]этдо ]сни идеолоюуалар japaндыгчa керчоюнуи долгун, конкрет вэ дэгиг ифадэ едэн терминлэрин, мурэккэб структурлу созлэрин, сез бирлэшмэлэринин вэ «уломлэрин метана кэлмэсинэ шэраит ]араныр.
- Бутун диллэрдэ, о чумлэдэн Азэрба]чан дилиндэ ичтимаи-си]'аси терминлэрин ]аранмасыида дикэр саЬэлэрдэн фэргли олараг суб]сктнв амилин ролу кучлудур.
- Дикэр саИэ лексикасындан фэргли олараг ичтнмам-ацаси лексикада фразеолокизмлэр кениш ]а]ылмышдмр.
- Шэрг елкэлэри арасында Ьорбн-ауаси Ьакимиуэтин даЬа чох Азэрба]чанда кучлу олдуту деврлэрдэ Азэрба]чан мэншэли ичтимаи-ауаси терминлэрин ]а]ылма имканы бо^ук олмушдур.
-лшг, Ком Азэрба]чан мэншэли сезлврэ, Ьэм до алынма сезлэрэ артырылыр, муоцон ке]фи|рт, эламэт билдирир: азадлыг, демократлыг, деспотлуг вэ с.-чылыг. Муэуэн мэшгулищэт во ке]-фи^эт билдирэн ичтимаи-си]аси терминлэр эмэлэ котирир: гач-гынчылыг, идарэчилик, басгынчылыг, довлвтчилик, миллотчилик вэ с.
-лы. Бу шэкилчшшн васитесилэ дузэлэн лексик ва1шдлэр еллипсис ]олу ила терминоложи статус алараг дилин лугэт тор-кибинэ дахил олмушдур: ]аделли, кондии, шэйэрли, парламеитли вэ с.
-дар. Аз мэЬсулдар олуб пешэ, эгидэ, вэз!щэт билдирэн сезлэрэ артырылыр: эмэкдар, мулкэдар, Ьавадар вэ с.
-мдат/вщэт. Бу шэкилчи елм, нэзэрццэ, саЬиблик, Ьал-вэзиуэт ифадэ едэрэк кениш ичтимаи-ауаси мэзмун дашьуыр: ичтимаиуот, эмэли^ат, Ьакими^'эт, чумЬури^эт, истиглаануот, шэхс1щэт вэ с.
Азэрба]'чан дилинин нчтимаи-ауаси лексикасында мурэккэб сез вэ сез бирлэшмэлэри структурлу ичтимаи-ацаси терминлэрин ]аранмасы вэ ишлэклик газанмасы суб]ектив амилдэн, индивидуал терминлэрин метана кэлмэсиндзн но гэдэр чох асылы олса да, бу саЬэдэ кутлэви информаауа васитэлэринин ролу да инкар едилмэздир. Бурада диллэрарасы гаршылыглы мунасибэтлэр, Ьэр 1шнсы интернасионализмин бир дилдэн дикэр диллэрэ хечмэси, ]ахуд да торчумо едилмэси вэ ]а милли мэншэли терминлэ эвэзлэнмэси о]анн шэкилдэ озуну костэрир.
Азорба]чан дилиндэ синтактик рлла japaнaн ичтпман-ацаси терминлэри ашагыдакы кими груплашдырмаг олар:
1. Азэрба]чан мэншэли сезлэрин бирлэшмэ вэ ]анашмасыпдан ]аранан ичтимаи-иуаси мэзмунлу дил ваЬидлэри: агзыбир, боргорбсуи, елбашы, елчидашы, дил дустагы, ]урд бирли]и, торпагбасды, елагсаггалы, ]еторса], со]гырым вэ с.
2. Азэрба]чан мэншэли созлэрлэ эрэб вэ фарс мэншэли сезлэрин бирлэшмэ вэ ]анашмасындан ]аранан ичтимаи-си]аси бирлэшмэлэр: елкэ башчысы, верки сщасэти, озэк сэдри, сечки гануну, чагдаш дуща, барыш спасете вэ с.
3. Рус вэ Авропа мэншэли алынмаларла Азэрба]чан мэншэли сезлэрин бирлэшмэ вэ ]анашмасындан алынан ичтимаи-сг-уаси бирлэшмэлэр: авторитар гурулуш, торпагын аннехауасы, дилетант сезу, радикал дэ^шиклик, баш консул вэ с.
5. Синиф, зумрэ вэ сослал везиуэт билдирон ичтимаи-си]аси терминлэр: ata, бэ], буржуа, варлы, голчомаг, задэкан, игтидар, касыб, душмэн, 6ojap, педант, тэбэгэ, тебээ вэ с.
6. Cüjacn просес, Ьадисэ вэ веящот билдирон ичтимаи-си-jacn терминлор: 6ojKOT, аннекауа, eKciiancnja, ишгал, иртича вэ с.
7. Рэсми сенэд адлары билдирэн ичтимаи-cnjacn терминлер: aaajaca, 6ojanaT, вэаэдэт, вэкалэт, виза, гэтнаме, изаЬат, протокол, тэлэбнамэ вэ с.
Термин ¡арадычылыплнда морфоложи усул даЬа мэЬсулдар характер дашьуыр. Белэ бир чэЬэт дилимиздо сездузэлдичи шэкил-чилэрин чох зэикин олмасы илэ баглыдыр.
A3op6aj4an дилиндэ морфоложи рлла ичтимаи-сщаси тер-минлэрин japaiiMacbiH/ia иштирак едэн шэкилчилэр ики jepa ajpbuibip: 1) Туркмэншэли шэкилчилэр; 2) Алынма шэкилчилэр.
Туркмэншэли шэкилчилэр, демэк олар ки, мэншэ]индэн асылы олма]араг бутун ичтимаи-сщаси терминлэрэ артырыла би-лэр. Бу бахымдан дузэлтмэ структурлу ичтимаи-афси терминлэри белэ груплашдырмаг олар:
1. A3op6aj4an мэншэли сезлэрэ турк мэншэли шэкилчилэр артырмагла дузэлэн ичтимаи-сруаси терминлэр: агалыг, гурум, сечки, кестэриш, езэк, чагырыш вэ с.
2. Эрэб вэ фарс мэншэли созлэрэ турк мэншэли шэкилчилэр артырмагла дузэлэн ичтимаи-одаси терминлэр: гисасчы, зора-кылыг, таланчы, душмэнчилик вэ с.
3. Рус вэ Авропа мэншэли сезлэрэ туркмэншэли шэкилчилэр артырмагла дузэлэн ичтимаи-ыуаси терминлэр: авторитар-лыг, демократлыг, коммуначы, оппонентлик вэ с.
4. Азэрба]чан дилиндэ ишлэнэн мухтэлиф мэншэли сезлэрэ мухтэлиф мэншэли шэкилчилэр артырмагла дузэлэн ичтимаи-cnjacu терминлэр: авантура /авнтуризм/ авантурист, автократ /авто-кратща/авторитар, демократ /демократка/ демократик/ демократизм вэ с.
A33p6aj4an дили ичтимаи-ыуаси терминлэрин морфоложи jojíjia ]арадылмасында мэЬсулдар вэ rejpn-моЬсулдар шэкилчилэр-дэн ичтимаи -cnjacn мэзмунлу дил ваЬидлэри эмэлэ кэлир.
-чы. Бу шэкилчи артырылдыгы сезлэрдэ пешэ, мэшгулиуэт саЬоси илэ баглы шэхс билдирэн дил ваЬиди эмэлэ кэтирир: елчи, чагырышчы, бу)'ругчу вэ с. Азэрба]чан мэншэли сезлэрлэ бэрабэр алынма сезлэрэ дэ артырылыр: бе]нэлмилэлчи, васитэчи, миллэтчи, пенси]ачы вэ с.
ачыглама (изаЬ етмо, шэрЬ вермо), anajaca (конституси]а, есас ганун), анлам (мэ'на), амач (мэгсэд, мэрам), а]дын (зи]алы), баша-ры (угур, мувэффэпщэт), елчи (сэфир), jex9pcaj (кворум), озкэдил (харичи дил), он лор (лидер), езэл (хусуси), туталга (ситат), топлумсал (ичтимаи), дэстэк (мудафиэ, flajar), басгы (тесу и г), ja6aH4bi (харичи), jaca (ганун), jacar (гадага, вето) вэ с.
Кутлэви информасща васитэлэриндэ бу кун фэал шэкилдэ ишлэнэн белэ дил ваЬидлэршшн бир мудцэт сонра кутлэвилик газанмасы вэ Азэрба]чан дилинии лугэт торкибинэ дахил олмасы сосиолингвистик амиллордэи асылыдыр. Кутлэви мнформаауа васитэлэриндэ ишлэнэн бу терминлорин 6ojyK oKcopujjorn екви-валент вариантындан даЬа анлашыглыдыр. hop Ьансы идеоложи cnjaciî бахышын jajbuiMacbiiuia вэ тэблигиндэ анлашыглы ифа-дэлерин ролу исэ эвэзсиздир.
Мухгэлиф сосиал амиллэрин тэ'сири илэ ичгимаи-ауаси терминлэр Mcj/iana кэлир, бэ'зи терминлэр пассивлэшир, керчэк-jiiijH экс етдирмэ бахымындан бэ'зи лексик ваИидлэр исэ актив-лэшэрэк ишлэклик газаныр.
адланыр. Азэрба]чан дилинин лугот тэркиби а]ры-а]ры са'по лексик системлэриндэн ибарэт олдугу кими Ьэр бир саЬэ лексик системи дэ озлу]ундэ микросистемлэрдэн ибарэтдир. Биз озунэмэхсус лингивистик хусуащэтлэрэ малик олан бу микросистемлэри семантик груплара а]ырмагы мэгсэдэу]гун са]ырыг.
1. Ичтнмаи-ацаси формаси^а, довр, мэрЬэлэ билдирэн ичтимаи-сщаси терминлэр: коммунизм, ибтидаи-ичма, ]енидонгур-ма, доребсулик, дургунлуг, барбарлыг, чагдаш вэ с.
2. Идеоложи-ауаси чэрэ]ан, партща вэ ауасн дущакорушу билдирэн ичтимаи-сщаси терминлэр: анархизм, атеизм, дашнак, фашизм, муЬафизэкарлыг, космополитизм вэ с.
3. Довлэт гурулушуну вэ довлэтлэрарасы бирликлэри билдирэн ичтимаи-ауаси терминлэр: авторитар, азад, вассал, диктатура, импорта, иттифаг вэ с.
4. Си]'аси титул, вэзифэ вэ дикэр бу са1^о а ид мэшгул1щэт aнлajышлapы билдирэн ичтимаи-ауасн терминлэр: аггаше, башчы, вэзир, консул, монарх, хан, хаган, Ьокмдар, ондэр вэ с.
знддщэт, милли менсубицэт, инсан Ьаглары, си]аси мухалифет, демократию сечки, ипнеади зона, хал г Ьэракаты, ел ]ардымы, умумбэшэри еколожи фэлакэт, Лиссабон саммит«, суиердовлэт во с. б) мэчази мэ'налы: пешекар диленчи, домир леди, келэ азадлыгы, со]уг муЬарибэ, аловлу чыхыш, ауаси атмосфер, о]унчаг довлот, азадлыг ашиги, донор олкэ, зирвэ топлантысы вэ с.
Ичтимаи-сщаси лексикада коммеморатив терминлэрин ]а-¡ылмасы муэцэн ауаси бахышын, идеоложи-фэлсэфи нэзэриценин муэллифлэри илэ б.ашы japaныp вэ дилин лугет тэркибинэ дахил олур. Кутлэви информаауа васитэлэриндэ ишлэнэн хсрш белэ термин мевчуддур: атабо]лор, елдэкизлэр, бэкташилик, дадаизм, дарвинизм, донкихотлуг, зэрдуштшшк, марксизм, ленинизм вэ с. Азэрб]чан кутлэви информаауа васитэлэриндэ бу типли коммеморатив терминлэр бу кун дэ ]араныр вэ ишлэнир: шнуевчилик, елчибэ]чилик, ататуркчулук вэ с. Сщ'аси лидер вэ идеологларын ады илэ баглы олан бу кими ичтимаи-си]аси терминлэр бу вв ja дикэр ыуаси нэзэрицэнин ады илэ баглыдыр. Ичтимаи-си]аси терминлэрин ]аранмасында суб]ектив амилин ролу коммеморатив терминлэрдэ дайа ajдын керунур.
2. Оккозионал неолокизмлэр кими фэрди ]арадычылыг нэтичэсиндэ метана колэн ичтимаи-сгуаси терминлэр. Белэ терминлэрин кутлэвилвшмэси узун муддэтли иросес тэлэб едир. Фэрди услуба анконой белэ неолокизмлэрин бир чоху сонрадан унудулур, эн угурлулары исэ ja ]ени анла^шы ифадэ едэн термин кими, ]а да озквдил ваЬидини эвэзлэ]эн милли термин кими дилин лугет тэркибинэ дахил олур вэ кутлэвилэшир. Бунлар да бир нечэ ]ерэ белунур:
а) олдугу кими вэ ja чуз'и дэриыикликла етимон дилдэн хсеноманща ]олу илэ мэнимсэнилэн вэ фэрди услубу зэнкин-лэшдирэн ичтимаи-сщаси алынмалар: суверенлик, партократах доктрина, спикер, емиграсща, консенсус, брифинг, кеополитика, моиоидеоловауа вэ с.
б) ксеномашуа ]олу илэ алынан терминлэри турк дшшэ-риндэн вэ ]а Азэрба]чан дилинин лугот тэркибиндэн кетурулмуш пассив мевгели терминлэрлэ овэзло)'эн л ексик ваЬидлэр: jeтэpcaj) улусларарасы, атэшкэс, чанкудэн, дэстэк, дурум, ола], топлум, болкэ, ]асаг, езэл, багымсыз, jeнYM, басгы, башары, елчи, ]абанчы, багланты вэ с.
Сон вахтлар кутлэви информаауа васитэлэриндэ сэслэнэн беле оккозионал неолокизмлэрдэн бэ'зилэринэ диггэт ¿етирэк:
терминлэрин, о чумлэдэн дэ ичтимаи-си]аси терминлорин ишла-дилмэси бир эн'энв]э чсврилди.
Мэтбуат органларында ичтимаи-си]аси лексиканьш милли мэншэли терминлврлэ зэнкинлэшмэси 80-чи иллэрин сону 90-чы иллэрин эввэллериндэ даЬа да кучленди. Азэрба]чанда кедэн милли азадлыг Иэрэкаты ]ени лексик ваЬидлэрип метана кэлмэсшю, дилин лугэт тэркибиндокп пассив мотели терминлорин активлэш-мэсинэ, кутлэвилик газанмасына вэ jajbuiMacuna токаи верди. Бу саЪэдэ "Азадлыг", "Азэрба]чан", "Сэс", 'Мол", "Мухалифэт", "Зени Мусават", о чумлэдвн дэ "Халг гэзети", "hojar", "Истиглал", "Сэ1юр", "525-чи газет", "Прес-факт", "7 кун" вэ дикэр мэтбуат васитэлэри эсаслы рол ojmyibi. Сон он ил эрзиндэ "Азэрба]чан", "Улдуз", "Карван", "Кэнчлик" журналларынын дилиндэки нэзэрэ-чарпачаг дэ^шшкликлэр, jemi услуби чаларлар чэмицэтдэ кедэн ичтимаи-ауаси просеслэрин нэтичэси кими озуну кестэрир.
Мэтбуат просеслэринин дилиндэки ке]ф1щэт дэ^нямэси эреб вэ фарс, о чумлэдэн рус вэ Авропа мэншэли терминлэрдэн мечбури "элчэкмэ" просеси дejил. Бурада милли мэншэли терминлэрин езкэдил терминлэрини эвэзлэмэси бу терминлэрин узун мудцэт синонимик чэркэдэ мевчудлугундан сонра муэ^энлэшир. Jb'hht милли мэншэли термин езкэдил терминилэ узун муддэт синоним кими ишлэнир, бунлардан Ьансы даЬа чох ишлэклик газаиырса, Ьэмин термин галыр, дикэр термин исэ дилин пассив фондуна дахил олур.
Сон иллэрдэ мэтбуат васитэсилэ Азэрба]чан дилинэ дахил олан ичтимаи-ciijacn терминлори бело груплашдырмаг олар: .
1. Азорба]чан дилшган лугэт тэркибиндэ олан ajpu-ajpu сезлэрдэн истифадэ етмэклэ фэрди услуб нэтичэсиндэ ]арадылан сез бирлэшмэси вэ мурэккэб сез структурлу ичтимаи-cnjacn тер-минлэр (коммеморатив терминлэр). Фикрин даЬа оржинал вэ тэ'-сирли чатдырылмасы учун ajpbi-ajpbi cnjacii хадимлэр, идеолог вэ девлэт башчылары, о чумлэдэн дэ слми-ауаси ]арадычылыгла мэшгул олан адамлар Азэрба]чан дилинин лугэт тэркибиндэ Совет доврундэ вэ Совет деврунэ гэдэрки мэрЬэлэдэ мовчуд олан мух-тэлиф сезлэрин бирлэшмэси ,)'олу илэ jeira ичтиман-ыуаси мэзмун ифадэ едэн лексик ваИидлэрэ даЬа чох устунлук верирлэр. Бу заман japaHaH дил ваЬидлэри Ьэм Ьэгиги мэ'наны, hoM дэ мэчази мэ'наны ифадэ едэ билир.
a) h в гиги, мэ'налы: информаауа тэз]иги, базар игтисади^аты, демократию Азэрба)чан блоку, езунумали^элэшдирмэ, cnjacn
ишлэклинс газанмышдыр. Мэсвлэи: тафтиш, фэал, бизнес, митинг, муйазиро, кадр, пленум, коллектив, стратекща, муЬафизэ, тэблигат ве с.
XX эсрин еввеллериндэ черпан едэн ичтимаи-ауаси Ьадисэлэр Азэрба]чан мэдэниуэтинэ, о чумлэдэн милли дилин лугэт тэркибинэ дэ кучлу тэ'сир кестэрирди. Бу доврдэ ]азыб japaтмыш М.Э.Сабир, Ч.Мэммэдгулузадэ, О.Ьагверди]ев, Н.Нариманов, М.Ьади, Ь.Чавид, /А.Мв'чуз, Э.Нэзми, Э.Гэмкусар, М.С.Ордубади, С./&.Гэнизадэ, А.Шаиг, А.СэЬЬэт вэ дикэр сэиоткарлар ез эсэрлэриндэ чэмицетин ичтимаи Ьадисэлэрини, баш верэн просеслэри экс етдирир, ]ени терминлэрин ]аран-масында вэ ишлэдилмэсиндэ бе]ук рол о]на]ырдылар.
1920-чи илин апрелиндэн сонра ауаси Исуатда олдугу кими ичтимаи-си]аси лексикада да вэзгщэт дэjишмэjэ башлады. Бу барэдэ М.Б./Ломмэдзадо ]азырды: "Дилимиздэ советизм бajpaFЫ алтында руслашмагда давам едэн бу дил сон заманларда туркчэ ортаг истилаЬлары рус сезлэри илэ дэ]ишдирдикдэн сонра, дэрнпмэси ге]ри-мумкун олан турк сезлэрини дэ дикэр турклэр учун анлашылмаз бир шэклэ салмага чалышыр".1 Бу просес елэ Л\..Б.Мэммэдзадэнин эсэрлэриндэ дэ езуну кестэрир. Белэ ки, онун "Милли Азэрба]чан Ьэрэкаты" эсэри рус мэншэли вэ "руслашдырылмыш" Авропа мэншэли термишюрлэ долудур: ори^ентаауа, диспут, критик, паника, парламент, территориал-федератив, делегат, пропоганда, кадро вэ с.2
Азэрба]чанда Совет Ьакими^эти гурулдугдан сонра Ьакими]-]этин бир мэркэздэ чэмлэнмэси даЬа чох рус вэ Авропа мэншэли ичтимаи-афси терминлэрин ишлэдилмэсини мэчбурилэшдирди. Узун муддэт бу просес давам етсэ дэ, Ьэмин девр ерзиндэ Азэрба]чанда дэрч олунан кутлэви информасгуа васитэлэриндэ-гэзет вэ журналларда, топлу вэ мэчмуэлэрдэ милли мэдэшщэтэ , о чумлэдэн дэ милли мэншэли терминлэрин ишлэдилмэсинэ ме]л кучлэнмиш, этрафдакылары ]ени гаврама тэрзи формалашмышды. Бу бахымдан "Гобустан", "Азэрба]чан", "Улдуз", "Кэнчлик", "Эдэби^ат вэ инчэсэнэт" кими гэзет вэ журналларда милли мэнлик шуурунун он вачиб атрибуту олан ана дилинэ мунасибэт ]ени истигамэтдэ инкишаф едир, дилдэ милли мэншэли
! Моммэдзадэ /л.Б. Милли Азэрба]чан Ьорокаты, Б., 1992, с.223
2 А\еммэдзадэ ЛЧ.Б. Кестэрилэн осор.
алнаут-алпагут (Иормотлн шохс, икид), аскер-вскор, аул (кэнд, госэбо), барыш (мэнфээт, хЫир), басмач (гулдур), богатырь-(ба-Ьадыр), боярин-бо]ар (бгу'+ор), визирь-(вэзир), гайдамак (таланчы, гулдур), диван (султан ¡анында али орган), фирман (фэрман), ярлык / ерлик-]арлыг (фэрман, бу]руг, эмр1 ) вэ с.
Азэрба]чан дилиндо ичтимаи-ауаси лексиканын зэнкин-лошмосиндэ эн мэЬсулдар довр XIX эсрин нкинчи ]арысы, XX эсрин эввэллэринэ тэсадуф едир. Азэрба]чанда маарифчилщин инкишафы, милли эдэб!щатьш вэ милли мэдэшщэтин тэрэггиси, о чумлэдэн Рус [у а вэ Руси]а васитэсилэ Авропа мэдэни^'этинэ бир-баша унси^этин инкишафы доврудур. Азэрба]чанда кедэн ичтимаи-ауаси иросеслор, ]ени иуалы нэслинин ]етишмвси, мухтэлиф мэтбуат васитэлэринин-гэзет вэ журналларын дэрчи, театр сэнэ-тинин инкишафы ичтимаи-ауаси терминолоюуасынын зэнкинлэш-мэсиндэ бе]ук рол о]нады.
М.Ф.Ахундов, Г.Закир, А.Бакыханов, М.Ш.ВазеЬ, И.Гугга-шынлы, Э.Ьагвердщев, Н.Вэзиров, Ч.Мэммэдгулузадэ, М.Э.Сабир вэ башгаларынын эсэрлэри ичтимаи-ауаси лексиканын звнкин-лэшмэсиндэ бо]ук рол о]нады. Ь.Зэрдабинин дэрч етдирдщи "Вкинчи" гэзети бу саЬэдэ эвэзедилмэз хидмэт хестэрди. Азэр-ба]чанда илк дэфэ ичтимаи-ауаси терминлэрэ а]рыча саЬэ лексик ваЬидлэри кими У.Ь.ачыборп диггэт ]етирди, онун 1907-чи илдэ чап етдирдщи лугэтдэ хе]ли ичтимаи-ауаси термин оз эксини танмышдыр: анархизм, болшевик, интернасионализм, демократка, парламентаризм, мутлэпщэт, сэлтэнэт, вали, фиргэ, шура, диван2 вэ с.
Ичтимаи-ауаси терминолошуанын инкишафында совет девру Азэрба]чан дилинин лугет тэркибинэ, о чумлэдэн дэ ичтимаи-сщаси терминолоюуасына jeни ваИидларии дахил олмасы бахымындан чох мэЬсулдар олмушдур.3 Бу до врун лугэт тэрки-бинин мухтэлиф гатлары ]адныз алынмаларла характеризэ олунмур. Азэрба]чан дилинин дахили имканлары Ьесабына Ьэмин доврдэ хе]ли ]сни ичтимаи-ауаси термин ¡аранмыш, ]ахуд да рус вэ Авропа мэншвли ичтимаи - ауаси терминин гаршылыш кими эрэб вэ фарс мэншэли, нисбэтэн даЬа анлашыглы термин
' Шилова E.H. Словарь тюркизмов в русском языке. Алма-Ата, 1976.
2 ha4bi6sjoB Y. Мэтбуатда мустэмэл cnjacn, hyryrn, игтисади вэ эскэри сезлэрин турк-руси вэ руси-турк лугати. -Б.: 1907.
3 Худ1уев Н.ЛЧ. Азорба]чан эдэби дилинин зэнкинлэшмэ jfmnapbi (Совет девру), -Б.: 1987.
устунлук тошкич едирди. Мэсэлэн: эла] (anaj), бэ]рэх (6ajpar), чавиш (човуш), урди (орду), сэбаши (субаши, сэркэрдо), ]эсак (jacar, rajfla-ranyn) вэ с.
Ш.И.Хэтаи дэврундэ Азэрба]чан мэншэли термиилор фарс дилинэ дахил олараг ишлэклик газаныр: талан, jopar (japar), jypcm (jypym, Ьучум), илчар/елчар (кутлэви сэфэрбэрлик), jajiacjiap (елчи), jara (jarbi) вэ с.
Истэр эрэб, истэрсэ дэ фарс дилинэ кечэн бу терминлэрдэ илк дштэти чэлб едэн han Ьэмин ваЬидлэрин фонетик габыгын-дакы дэjишикликдиp ки, бу да мухтэлиф ja3bi системиндэн, о чумлэдэн дэ бу диллэр арасындакы дикэр систем фэрглэриндэн ирэли кэлир. "Хорошо известно, что языки находящихся в географических и культурных контактах, легко заимстувуят слова друг у друга; это объясняется тем, что часто те или другие реали или понятия, принимаемые одним народом у другого, сохраняет свои исходные названия".1 M.JTojmbiH бу фикри белэ бир Ьалы да тэсдэп^ир ки, ичтимаи-сщаси терминлэр тэкчэ Азэр^чан дилинэ дикэр диллэрдэн кечмир, о чумлэдэн дэ A39p6aj4aH дилиндэн дикэр диллэрэ кечмэк имканына малик олмушдур.
Рус дилинэ белэ A3op6aj4ai! вэ туркмэншэли ичтимаи-cnjacH терминлэрин кечиди, онларын ишлэклик газанмасы вэ jajылмacы тарихи инкишафын, тypк-cлaвjaн гаршылыглы мунаси-бэтлэринин нэтичэсидир. Бу просеслэри А.Н.Сахаров, O.CYлej-менов, Л\.Аччи ез эсэрлэриндэ ajflbm кестэрмиш, jepn кэлдикчэ рус дилинэ турк халгларынын диллэршщэн кечмиш терминлэрин, даЬа чох ичтимаи-с^аси терминлэрин нумунэлэри эсасында иза-hbiHbi вермишлэр.2
Бутун тэдгигатчылар рус дилиндэ ишлэнэн туркизмлэри арашдыраркэн 6ypaja турк диллэриндэ асан анлашылан вэ рус дилинэ дэ турк диллэри васитэсилэ кечэн эрэб вэ фарс мэншэли терминлэри дэ аид едирлэр. J.H.Шилова рус дили илэ турк халгларынын диллэриндэн ики минэ jaxbiH сезун кечдщини пуд етмиш, онларын етимолоюфсыны, дикэр диллэрэ кечид сэбэблэрини ачыгламыш, мухтэлиф турк диллэриндэки формаларыны кесгэрмишдир. Бунларын эхсорщоти ичтимаи-cujacu терминлэрдир. Мэсэлэн: ara-ara (башчы, рэис, саЬибкар),
1 Jlojro Дж. Введение в теоритическуя лингвистику, -М.: 1978, с.43.
2 Сахаров А.Н. Л\ы от рода русского. Ленинград. 1986. Суле]менов О. Аз-JA, Б., 1993, Аччи М.. Гыпчаг челунун рвшаны. (тэрч. Т.И.Ьачьуев),-Б.: 1996.
Рус дилшщэ ичтамаи-си]аси лсксиканы арашдыран Т.Б. Тучкова Ьаглы одараг бела бир нэтичэ]э кэлир ки, "дашьцычы иде-олоктуадан асьшы oлмajapaг бутун диллэрдв ичтиман-сщаси тер-минлэр ]аракмасында ]екапе фэрг бу ики ]олдан Ьансына устунлух верилмэсиндэдир".' Т.Б.КрЗучкованын нэзэрдэ тугдугу ики ¡олдан бири озкодил лексик ваЬидинин алынмасыдыр. Икинчи ]ол исэ бу озкэдил терминини милли дилин ез термини,]ахуд да милли дил учуй даЬа анлашыглы олан эрэб во ]а фарс мэншэли термин илэ эвэз етмэкдвн ибарэтдир.
Диссертаси]анын 13 фэсли "Азэрба]чаш1 дилинин ичти-маи-га]асм тарминолоквуасымьш зэнкмилэшмэшзщэ сосиолин-гвистик амилларин вэ кутлэви информаси]а жаоттэлэрикии ролу" адланыр.
Бурада, Азэрба]чан дилинин ичтимаи-сгуаси терминолоки-jacынын зэнкинлэшмэсиндвн во ]ени ичтимаи-сщаси лексик ваИидлэрин ]аранмасындан , кутлэвилик газанмасындан во дилин лугэт тэркибинэ дахил олмасындан данышаркэн бу просеслэри зэрури едэн есас истигамэтлэр излэнилмишдГИр.
Ичтимаи-ауаси просеслвр дилдо ]ени терминлврин ]аранмасына, муэ^эн гвдэр архаиклвшмнш терминлврин фэаллаш-масына сэбэб олур. Ичтимаи-сщаси терминологауа бу бахымдан диквр саНв терминосистеминдэн сечилир. Белэ ки, бурада ]сни терминлврин japaнмacы вэ ]а фоаллашмасы чэми^этдэки ичтимаи-с^аси, сосиал-мадди просеслэрин кедишиндвн, кутлвви умумдэрк-двн, коллектив дахилиндэ бу вэ |а дикер идеолокщанын нечэ гаршыланмасындан чох асылыдыр.
Халгын мув^эн рекионда ауаси вэ Иэрби устунлу]у онун дилинин дэ имканларыны кенишлэндирир. Бу мэ'нада белэ бир фикирлэ разылашмальуыг ки, "1-чи миншинуин орталарындан кэ-лэн ]ени турк далгалары (суварлар, болгарлар, ]ени огуз ахынлары, гыпчаглар вэ с.) артыг бу биткин халгын (Азэр^чан турклэринин-И.Ь.) мокге^пш сщаси чвЬэтдвн даЬа да кучлэндирди вэ онун дилини Гафгазда вэ 1ахын Шэргдэ умуми унащэт васнтэсинэ чевирди".2 Турклэрин эрэб елкэлэринэ вн кучлу ахыны 1508-чи илдэ баш вермишди. Эрэб дилинэ туркмэншэли сезлэрин дахил олмасы даЬа чох Ьэрби-с^аси эсаслар узэриндэ кеклэндщиндэн бурада Ьэрби, о чумлэдэн дэ инзибати-идарэчилик герминлэри
' Крючкова Т.Б. Особенности формирования и развития общественно-политической лексики и терминологии. М., 1989, с.54.
2 Будагова 3., Ьачьуев Т.И. Лзорбгучан дили. Б., 1992, с.25.
герминлер апарыр. Белэ просес нэтичэсикдэ дила дахил олмуш ичтимаи-сщаси термин бир муддэт алындыгы кими ишлэнсэ да, тодричен калка едилэрэх милли дилин дайа анлашыглы термиии илэ евэзлэнир. Синонимлара нумунэ кими вердиршиз терминлэ-рин бе]ук эксэрицэти мэЬз белэ калка нэтичэсиндэ метана кэл-мишдир: ганун-]аса, сэфир-елчи, кунаЬ-суч, лидер-ендэр, муасир-чагдаш, кеносид-со]гырым, тэсЬиЬ-дузелиш, инЬисар-текэл, бергол-халг-улусларарасы вэ с. Узун муддэт дилимиздэ ишлэнэн "кворум" сезу даЬа анлашыглы "¡егорса]" созу илэ эвэз едилмишдир.
7. Абревиатурлар. Биз мурэккэб ихтисарлар шэкликдэ оь рэнилэн абревиатурлары лексик-семантик ]олла соз ]арадычылы-рына аид едирик. Фикримизчэ, абревиатурлар лексик ваЬид олду-гундан бир анла]ыш ифадэ етдиршдон, бир бутев шэклиндэ тэ-лэффуз едилдгуиндон вэ дилин ганунларына табе олдугундан мэЬз лексик-семантик ]олла сез japaдычылыFынa аид едилмэлидир. Ич-тимаи-си^аси лексикада абревиатурларын хусуси ]ери вар. Онлар езуну ики чур кестэрир: а) акронимлэр: ра]ком, комсомол, сосдем, колхоз, совхоз, партком, партапарт, Азал, Азэртач, Азгур, Дем-конгрес вэ с. б) инисиаллар: бселгге (БМТ), емдебе (МДБ), ахечене (АХЧП), меИепе (МЬП) вэ с.
Азэрба]чан дилинэ дахил олмуш вэ дилин лугэт тэркибиндэ езунэ jep тутан бе]нэлмилэл алынмалар ишлэнмэ характеринэ, о чумлэдан дэ азарба]чандилли аудиторща учун кифajэт гэдэр анлашыглы олан дикэр терминлэрлэ мугаЗисэдэ транслитерасща-сына керэ ашагыдакы кими груплашыр:
а) Берюлмилол характерли бир груп ичтимаи-сщаси тер-минлэр олдугу кими ишлэнир, онларын фонетик габыгында Иеч бир дэршиклик баш вермир. А\.эсэлэн: виза, диктатура, декркет, гарант, ембарго, консул вэ с.
б) Берюлмилэл характерли ичтимаи-сщаси терминлэр етимон дилдэн мэнбэ дила, мэнбэ дилдэн дэ Aзэpбajчaн дилинэ кечэркэн муэ^'эн фонетик дэ]"ишикли]а мэ'руз галыр:
авторитар авторитарный аи!огйаге (ФРО
ба]кот байкот Ьаисой (инк.)
анархи]а анархия апагсЫа Оун.)
режим режим гецте (ФР-)
фраксща фракция {гас1шп (фр.)
контитуауа - конституция СОПвШи^О (лат.) вэ с.
2. ¡Полмсемица. Азорба]чан дилиндэ полисеми]а ¡¡алисоси ичтимаи-ауаси лехсихада да зэнкиндир. Бурада ичтимаи-сщаси термин кими сабитлэшмиш xej/ш мигдарда лексик ваЬид вар ки, бунлар дикор созлэрлэ oiiarojo хиророк сез бирлошмоси во ja мурэккоб соз шоклшщэ jcHii ваЬидлор эмэлэ котирир. Мэсолэн, а з адлыг - азадлыгсевэр, азадистан, азадлыг ешги, азадлыг мучаЬиди, азадлыг ашиги, азад елкэ, азад инсан, азадлыг hyryry, азад сез, вичдан азаддыгы, дин азадлыга, верки- верки гануку, верки Ьаггы, верки муфэттиши, девлот веркиси, верки соиоди во с. О чумлэдэн, 6ypaja "депутат", "девлат", "эдалэт", "милли", "сосиал", "чем1щэт" вэ дикер сезлэри дахил етмэк олар.
3. Омшимща. Бу просес ичтимаи-сщаси лексика илэ лугот тэркиби арасында гарышыглы элагэдэн opTaja чыхыр. Бурада саЬэлэрарасы мунасибэтлэрин дэ Myojjon ролу вар. Дилимизин ичтимаи-ицаси терминлэриндэ омонимлик ики шекилдэ езуну кестэрир: лексик вэ лексик- грамматик. Лексик омонимлэр: дипломат, аналитик, практик, синиф, тэ'тил вэ с. Лексик-граматик омонимлэр: агаыбир (cиpcaxлajaн-hэбcxaнa), барыш (сулЬ-фе'лин эмр формасы), диван (мебел-мэЬкэмэ), елчи (оглан терэфин HYмajэндэcи-cэфиp) вэ с.
4. Сшшнммиуа. Синонимлик эсасэн ики формада езуну кесторир:
а) дикэр диллэрдэн алынма ичтимаи-ауаси терминлэрин оз араларында синоиимлщи: адил-эдалэтли, азад-мустэгил, алтернатив-рэгиб, банкрот-муфлис, бунт-пуам, двллал-маКлер, инЬисар-MOHonojinja, гэсбкар-ишгалчы, реформа-ислаЬат вэ с.
б) алынма ичтимаи-с^аси терминлэ A3op6aj4an мэншэли терминин синошгмгнуи; азад-багымсыз, сулЬ-барыш, берюлхалг-улусларарасы, иттифаг-бирлнк, ганун-jaca, сэфир-елчи, 3njarrbi-aj-дын, интрига-чэкишмэ, монополхуа-тэхэл, душмэн-jarbi, кунаЬ-суч, муасир-чагдаш вэ с.
5. Антоними]а„ Чэмгщэтдэ кедэн просеслэрин характе-ринден, фэрд вэ топлум мунасибэтлэринин тэкмиллэшмэсиндэн асылы олараг ичтимаи-си)аси лексикада антоиимлик зэрури han кими opTaja чыхыр. Дикэр cabo терминлэриндэн фэргли олараг бурада мутлэг антонимлик даЬа кучлудур, варлы-касыб, игтидар-мухалифэт, ага-гул, адил-залым, саваш-барыш, 6aj-noKop, галиб-мэглуб вэ с.
6. Калка. Ичтимаи-ауаси просеслэр бир елкэшш сэрЬэдлэриндэн дикэр 0лкэjэ кечэркэн Ьэмин халгын дилинэ jen«
йчтимаи-ауаси терминлэрин лексик-семантик .¡олла japaн-масы заманы Азорб;учан дилинин соз ]арадычылыгы принсиплэ-ринв мувафиг олараг ашагыдакы просеслвр назэрдэн кечирил-мэлидир:
1. Терммнлэишмэ. Азэрба]чан дилинин лугэт торкибпндо олан сезлэр терминлэшмэ заманы Ьазыр ваЬидлэр хими кетурулур. Тэбии ки, терминлэшмэ заманы терминэ верилэн тэлэблэр нззэрэ алынмалыдыр, ]о'ни "термин дэгиг олмалы, нэзэрдэ тугулан анла]ышын эсас маЫщэтшш ифадэ етмвлидир; термин гыса вэ а]дын олмалыдыр, термин муо^уон системлэшдиричи рол о]на-малыдыр.»1
Азэрба]чан дилинин ичтимаи-сщаси лексикасынын зэнкин-лэшмосинда сезлэрин терминлэшмэси дил ваЬидинин ифадэ са-Ьэсиндэ семантик дэршшклик вэ дэгиглэшдирмэ функауасы илэ сэч1щэлэнир. Бу заман лексик ваЬид оз семантикасыны двjиш8, кенишлвндирэ, ]ени мэ'на элдэ едэ билэр. Мэсэлэн, "тэ'тил" сезу адотэн тоЬсил муддэтиндэ истираИвт етмэк учун а]рылан муддэтэ де]илир ки, бу девр эрзиндэ тэдрис диуандырылыр. Лакин бу сез нчтимаи-сщаси лексикада даНа кениш вэ ]ени мэ'на элдэ едэрэк иггисади вэ ja сщасн тэлэблэрлэ ишчилэрин мэгсэд^енлу шэкилдэ эмэк фэали^этлэрини да]андырмасы просесинин ифадэсинэ чеври-лир. 1ахуд "синиф" сезу дэрс кечилэн отаг мэ'насындан ез функ-ыуасыны дгуишэрок, чэми^этдэки муэцэн тэбэгвнин вэ зумрэнин ишарэсинэ чеврилир. "Довлэт" созу исэ сврвэт, мулк, эмлак мэ'насындан даЬа кениш вэ конкрет бир мэ'нaja-миллэтин муэ^эн эрази, дил, дин вэ мэдэшщэт бирл1уино сокэнэн бе]нэлхалг jypи-дик ваЬвдэ чеврилир.
Азврба]чан дилинин ичтимаи-одаси лексикасында диквр саЬэ терминосистеминдэ олдуту кими терминлэшмэ просеси езуну уч шэкилдэ кестэрир:
а) транстерминлэшмэ, б) ретерминлэшмэ, в) детерминлэшмв.
Терминлвшмэнин шерти олараг а]рылан бу уч голу бир-бириндзн эсаслы шэкилдэ а]рылмыр, маЪи^этчэ бурадакы терминлэрин узэриндэ кедэн нросеслэрдэ терминлэрин саЬэлэрарасы кснверсщасы, терминин мэ'нача кенишлэнмэси вэ jeни мэ'на элдэ етмвси, дилин умуми лугет тэркибилв ичтимаи-ауаси саЬо теминолоктуасы арасында кедэн гаршылыглы мунасибэтлэр мушаЬидэ олунур.
1 Гасымов М.Ш. Азэрба]чан дши терминшоюуасынын эсасдары, -Б.: 1973,с.22-24
9
ИЛШ. 63), «тупо«» (Ьобсхана-И/АЛ, 78), «]агы» (душмэн-И/ЛЛ, 83), «хан» (Ъокмдар-И/АЛ, 95) вв с.1
Азврбадчан дилиндэ, о чумлодок до турк диллоршидо ичти-маи-ауаси терминлорин оке олундугу во оерлардан-аерлзра оту-рулан ан доюрли манбвлордан бири да шифайи халг ]арадычылыгы нумуналаридир. Халг арасында там анлашылан бела терминлар даЬа чох милли кекларэ се]кэнмишдир. Классик Азврба]чан ше'-рина да ичтимаи-ыуаси терминлар моЬз бу кеклэр устундэ дахил олмушдур. Догрудур, Г.БурЬаноддшшн, И.Насимишш, Ш.И.Хэтаи-нин, /Л.Фузулинин ва башгаларынын всэрлвриндэ араб во фарс маншали ичтимаи-афеи терминлар к и фа] от годардир. Лакин Нами н терминлар милли маншали терминларла синонимик вози^атда иштирак едир ва бела озкадил терминлоришш ишланмвеинда oбjeктив амиллорин, о чумлодан ичтимаи-стуаси hojaTi.ii! да ролу бо]ук олмушдур. Деврун ичтимаи-сщаси вэзицэтини оке етдирен поезда нумуналэринда девр учун анлашыглы терминларин ишлэ-дилмаси зарури иди. Заман кечдикчэ араб ва фарс маншали ич-тимаи-си]аси терминларин Азорба]чан дилина ахыны кучланмиш, бу алынмалар истэр-истэмэз туркманшали терминлари бир гэдвр сыхышдырмышдыр. Тарихин муэцэн мэрЬэлоларшщо пассив мев-геда да]анмыш Азарба]чан ва турк маншали ичтимаи-сщаси терминларин фэаллашмасы натичасинда араб во фарс маншали бело терминлар дилин лугат таркибинда пассив мовге]э чэкилорэк тадричан арадан чыхмышдыр.
Дикар саЬо терминлари кими ичтимаи-сицаси терминлар да дилда ики ]олла ]араныр ва ичтимаи-пфеи лексиканын зэнкин-лашмаси учун асас рол о^цуыр:
а. Aзэpбajчaн дилинин дахили имканлары Ьесабына;
б. Алынмалар Ьесабына.
Азэрбачан дили лугат таркибинин зэнкинлошмэсинде баш-лыча ва асас мэнбэ]и дахили имкан твшкил едир.2
Муасир доврда чохлу счуда ичтимаи-ауаси, елми-публисис-тик одобиуатын, газет ва журналларын ношри аз муддэтдэ хе]ли ичтимаи-«уаси терминларин ]аранмасына ва бу хусуси саЬв лексиканын занкинлвшмвеина сэбаб олмушдур.
' ИМИ - "Ибн ЛЧуЬонна лугети".
2 Асланов А.Э. Совет деврундэ Азэрба]чан эдэби дилинин лугот тэркибинин зэнкинлешмоси (нам.дис.), -Б.: 1954; Моммэдов Н. Дилин лугог таркибинин зэнкинлэшмэсинин монбэ во усулларына дайр . Б., 1958, с. 12.
абидэлэринин дилиндэки ичтимаи-иуаси терминлэрин е]рэнил~ мэси, бу лсксик ваЬиддорлэ турк халгларынын сонракы ]азылы вэ шифаЪи абидэлэринин дилиндэки ичтимаи-ыуаси терминлэрик мута]исэсинин анарылмасы бслэ бир фикри тосдшжуир ки, Азэрба]чан дшшндэ вэ турк диллэриндэ ичтимаи-ауаси термино-ломуа бир чох тэдгигатчыларын кестэрдир! кими Х1Х-ХХ эсрдэ де]ил, ондан чох-чох эввэллэр формалашмыш, бу лексик ваИидоэр Азэрба]чан дилинэ вэ турк диллэринэ сонралар дахил олмуш, ]адмэншэли ичтимаи-сгуаси терминлэрдэн мукоммолд|ушю корэ Ьеч да кери галмыр. Садэчэ олараг ауаси нросеслэр, Ьэрби тэчавузлэр дилэ, дилин лугат тэркибинэ ва онун инкишафына да эсаслы тэ'сир кестэрмишдир. Азэрба]чана кэтирилэн ]ени ауаси душунчэ, ]ени довлэт типлэри ]ени терминлэрин дэ ишлэнмасини зорури стмишдир.
М.Кашгари "Диван"ында верилмиш ичтимаи-слуаси терминлэрин эн чох диггэти чэлб едэн хусуси^эти бу терминлэрин гэдим турк jaзылы абидэлэриндэки е^ш саЬэ терминлэри илэ сэслэш-мэсидир. Мэсэлэн, «алп» (икид, гэЬрэман: 1-41), «ба]рак» (ба]раг:
2-205), «билгэ/билкэ» (Ъаким, билкин, агыллы, алим: 1-11), «бор> (бoj, улус, тajфa: 1-237), «будун» (халг, улус, тajфa: 1-115), «ел» (вила]эт, ел: 1-48), «хаган»: 3-157, «хан»: 1-63, «тамга» (дамга: 1421), «тегин» (келэ: 1-355, 3-368), «то]» (то], ду]ун: 3-141), «]агы» Оагы,душман: 1-68, 2-6, 3-24), «]алафар» (елчи, шугамбэр: 2-183,
3-47), «]урт» (¡урд: 3-7,258) вэ с.
"Китаби-Дэдэ Горгуд" дастанында артыг феодал формаыуа-сындан ирэли кэлэн, сосиал-Иугуги мунасибэтлэри, довлэт струк-туруну, фэрдлэ топлум мунасибэтлэрини езундэ экс етдирэн ичтимаи-ауаси термишэр ишлэдилмишдир: алп, акын/агын, алпагуг, бэк, бэ]лврбэ]и, инаг бэрори, кафэр, часус, шэЬид, чэббэханэ, эмирахур, тутсаг, туг, санчаг, хатун, тэхт,диван, _]ыгнаг вэ с.
Адларыны чокди]'кмиз ]азылы абидэлэрдэн эн чох диггэти чэлб едэн Ибн МуИзнианын тэхминэн 1338 -1340-чы иллэрдэ ]аздыгы " Ь и л] этул - н н с ан вэ Ьэлбэтул-лисан" эсэридир. Лугатдэ гэдим турк ]азылы абидалэри, "Дивани-лугэт-ит-турк" вэ дикэр абидэлэрлэ сэслашен хе]ли ичтимаи-одаси терминин дэ изаЬы верилиб: «хаган» (Ъекмдар-ИМЛ, 32), «катун» (хатун, бэ]-арвады: гадын-ИЛ\Л, 39), «теркен» (Но км дар ханымы, Ьекмдар-ИАШ 71), «тигин» (б<уоглу-ИЛ\Л, 72), «кул» (гул, келэ-ИЛШ, 47), «кенеш етмэ» (мэслэЬэт вермэк, ]ол кестэрмэк-ИМЛ, 40), «сезчу» (елчи-
методдан истнфадэ едилмишдир. Ичтимаи-сщаси терминлорин семантик 1-руплары, михро во макросаЬолэри костэрилмиш, термшшор унификаси]а едилорэк системлэшдирштмиш, диасинхрон арашдырма апарылмышдыр. Тедгигат просесинде умумтурк контекстиндэ а]рм-а]ры терминлэрин ¡шкишаф ,]'олу излэнилэрэк 1с]ри-турк диллэриндэ олан аналожи вариаитларла муга^сэлэр апарылмышдыр.
задэ адына Бакы Довлэт Университетинин Aзэpбajчaн дилчшпф! кафедрасында ]ерш;о ]етирилмиш, музакирэ олунмуш вэ мудафшуо мэслэЬэт корулмушдур. Тэдгигатын мэзмунуну эЬатэ еден мэ'лу-матлар республика елми конфрансяарында (асгшрантларын, кэнч алимлэрин ве с. республика конфрансларында) динланилмиш, Ьэ-мин мевзуда мэгале вэ тезислэр нэшр едилмишдир.
нэтичэ вэ истифадэ едилмиш эдвбицат ауаЬысындан ибарэтдир. Киршиде ичтимаи-ауаси терминлэрин о)рэнилмо зарурэтиндвн, бу саЬэ терминлэринин ]аранмасында сосиолингвистик амиллэрин ролундан, бу саЬэдэ тэдгигат апармыш алимлэрин эсэрлэриндэн вэ бу эсэрлэрдэки а]ры-а]ры фикир вэ мулаЬизэлэрдэн ичтимаи-си)аси лексиканын Иудудларындан данышылыр.
ичтимаи-ауаси терминлэрин тарихи гаршглары костэрилмиш вэ бу саЬэ терминлэрин ]аранмасында ики зол муэ^энлэшдирилмишдир. Aзэpбajчaндa кедэн тарихи иросеслэр дилин лугэт тэркибинэ )спп терминлэрин дахил олмасына вэ бу терминлэрин кениш ишлеклик газанмасына шэраит ]аратмышдыр. Турк дущасынын тарихи инкишафы гоншу халглары да бу инкишафа биканэ гojмaмышдыp. Гоншу халглар турклэрдэн девлэт, идарэетмэ, милли мараглар устундэ гурулмуш харичи элагэлэр вэ дикэр саЬэлэрдэн аз ше] мэнимсэмэмишлэр. Бу керчэклик мэнимсэдшщуи кими Ьэмин анла]ышларын ифадэси олан терминлэр дэ дикэр халгларын дилинэ, о чумлэдэн дэ эрэб, фарс, рус вэ Авропа диллэринэ дэ кечмиш, муэ^эн фонетик фэрглэ бу кун дэ ишлэнмэкдэдир. Бу терминлэрин семантикасында баш верэн дэ]ишикликлэри, ретер-минлэшмэни - терминин "кэзишэрэк" мэнбэ дилэ га]ытмасыны излэдикдэн сонра бела бир гэнает ]араныр ки, турк диллэринин ичтимаи-сщаси терминлэри ]а]ылдыш ареалда илкин семантика-сыны бутун диллардэ горумушдур. Гадим турк ]азыль:
Диссертасща иши Л\,.Э.Рэсул-
Тэдгигат иши кириш, уч фэсил,
-ичтимаи-сщаси терминлэрии ]аранмасьшда вэ бир дилдэн дикэр дюга кечмэсиндэ качка вэ терчумэшш ролуну кестэрмэк;
-ичтимаи-сщаси, рэсми-эмэли услубун имканларыны муэ^эн-лэшдирмэк.
Тддгиттгмн монбор. Ичтимаи-сщаси терминлэрии менбэ-)И, формалашма рллары вэ инкишаф истигамэтлэри е]рэнилэркэн ортаг турк га]наглары, о чумлэдэн "Китаби-Дэдэ Горгуд", шифаЬи халг ацэбицатынын вэ классик Азэрба]чан эдэбиуатынын нумунэ-лэри, мухтэлиф сщаси эдэби^ат, ичтимаи-сщаси сезлуклэр, изаЬлы лугетлэр, мухтэлиф гэзет матсриаллары, кутлэви информасща васитэлэринин дили, у^гун вэ ]ахын саЬэлэр узрэ апарылмыш арашдырмалар тэдшгат об]екти кими кетурулмушдур.
Тадгигатьш тачруби эЬэмиЦэти. Ичтимаи-сщаси лекси-када cyбjeктив амшшн ролу муэуэн гэдэр ]уксэк олдугундан а]ры-а]ры сщаси хадимлэрин, идеологларын, публисист вэ натиглэрин чыхышларында, сщаси эдэби^атда милли мэншэли ичтимаи-сщаси терминлэри ишлэтмэси, Ьэмин терминлэрии эЬали тэрэфиндэн мэнимсэнилмэсинэ вэ кутлэвилэшмэсинэ имкан ]арадыр. Бу ба-хымдан тэдгигат ишиндэ Ьэм белэ суб]ектив просесин кеклэри костэрилмиш, Ьэм дэ бу кун сщ'асэтчилэрин вэ идеологларын истифадэ едэ билочеуи бир сыра термин тэклиф едилмишдир. Е^ни заманда бу тэдгигат иши ичтимаи-сщаси терминлэрии кутлэви-лэшмэсиндэ вэ jajылмacындa эЬэмиуэтли ролу олан кутлэви информасща васитэлэринин ишчилэри учук ^ани комэк ола билэр. Тэдгигат иши саИэ лугэтлэринин тэртибиндэ, саЪэ лексикасынын щрэнилмэсиндэ, функсионал услубларын арашдырылмасында фа^алы ола билэр.
Тэдгигатьш елми ]кнмлит. Азорба]чан дилинин ичтимаи-сщаси терминолокщасынын зэнкинлэшмэсиндэ сосиап амиллэрин муэ^энлэшдирилмэси, индивидуал терминлэрии вэ оккозионал неолокизмлэрин метана кэлмэсиндэ суб^ектив факторун излэн-мэси, кутлэви информасща васитэлэринин дилиндэ функсионал эсаслар^ со]кэнэн ичтимаи-сщаси услубун онэ чэкилмэси нэти-чэсиндэ ajpы-ajpы терминлэрии кутлэвилик газанмасынын изаЬы, ичтимаи-сщаси фразеолокизмлэрин ]аранма ]олларынын ачыглан-масы, эрэб, фарс вэ рус диллэринэ кечэн туркмвншэли ичтимаи-сщаси терминлэрии кечид сэбэблэринин муэ^энлэшдирилмэси вэ с. тэдгигатьш елми ]енилщи са^ша билэр.
Тадгагатын метод та усу-Д^ры- Тэдгигат ишинин линг-вистик хусуащэтлэри арашдырыларкэн тэсвири, тapиxи-мYгajиcэли
олараг бу cahs узро апардыгы арашдырмалар чоми_Уэтин инкншафы илэ милли диллэрин инкншафы арасындахы мунасибэтлэрдэ дилин ифадэ имканыкын сэшщэси во дихор вачиб проблемлэрин ejpsHiwMQCH бахымындан до]орлидир.
Азэрба]чан милли демократах hopoxar довруидо, истэр 1918-1920-чи иллэрдэ, истэрсв дэ, сон девр мустэгиллик морЬэлосиндо чэми^'этдв кедвн нросеслор милли дилин лугот тэркибинв кифа]'от гэдвр кучлу тэ'сир кестэрмишдир. Дикор caho терминлэриндэн фэргли олараг даИа чох милли хусуа-щэтлэри езундэ чэмлэшдирэн ичтимаи-сщ'асн терминлэрин ojponiniMUcn, кутлэлэрэ чатдырылма-сы вэ изаЬы учун бу caho ваЬидлэришш lajiiarviapi.iHbi, дикер дил-лэрдвн алынан терминлэрлв милли дилин yjryn caho терминлори арасындакы мунасибэтлэрн билмок, Азврба]чан дилинин милли мэншэли терминлэриндви дузкун истифадо кунун актуал мэсэлэ-лэриндэн биридир. Ичтимаи-сгуаси терминлэрин japaiiMacbin;ia дев-лот рэИбэрдвринин, cnjacii хадимлэрин вэ елми-cnjacH эсврлэр ]азан муоллифлорин хидмэтлэри GojyKjiyp. Белэ фэрди услублар ]ени дил ваЬидлэришш ишлэклик газанмасына вэ милли дилин лугат тэрклбинэ дахил олмасына земин ]аратмышдыр.
ишлэнэн ичтимаи-ауаси терминлврин арашдырылмасында, онла-рын ЛИНГВИСТНК хусуощэтлэринин ojpOHIL'IMOCÍIHJlO всас мэгсэд ашагыдакындан ибарэтдир:
-дилин лугот тэркибиндэ бу caho терминлэринин jepuHHH муоцэшшпшоси;
-дикэр диллэрэ кечэн туркмэншэли ичтимаи-cnjacn терминлврин, о чумлэдэн A3op6aj4aii дилинэ дикэр диллврдэн кечэн езкэдил ичтимаи-ауаси терминлэринин эсас хусусицэтлэрини, бу кечидин сэбэблэрини ачыгламаг;
-кутлэви информаыуа васитэлэринин дилиндэ ишлэнэн вэ идеолокгуа илэ сых баглы олан ичтимаи-сщаси терминлврин кутлэ-вилик газанма сэбэблэрини а]дынлашдырмаг;
-ичтимаи-одаси терминлэрин эмэлэ кэлмэсиндэ, актив-лэшмэсиндэ вэ jaji.uiMacbiiwa суГуектив амилин ролуну костэрмэк;
-транстерминлэшмэ вэ конверта рлу илэ japanan ичтимаи-cnjacH терминлэри системлэшдирмэк;
-саЬэлэрарасы iniTerpacuja jojiy илэ нчтимаи-ауаси лексика-нын зэнкинлэшмэсшш арашдырмаг;
-A3op6aj4aii дилинин ичтимаи-сщаси терминоложи систе-миндэ коммеморатив терминлэри муэ^энлэшдирмэк;
ишшии умуаш сэтоэси
Мевзуиун актуагальш™. Чоми_цэтик Ьэ]атьгада баш верэн дэ]иши1ишю7эрГ ]ё?ш мТииТушщст саЬэлэри ]арадыр. Бела мэшгулицэт саЬэлэри терминоложи бахымдан азры-а]ры лексик ваЬидлэрин ]аранмасы учун тэкан верир. Хусуси саЬэ терминоложи системи дилда бир чох созларин муа^эн эсаслар узра дилин лугот таркибинда диференсиаллашмасына сабаб олур. Дилин лугот тэркибиндэ созларин бир саЬадэн дикэринэ кечмэси вэ хусуси саЬэ елементина чеврилмоси ичтимаи-сщаси терминолоицада даЬа кениш jajылмышдыp. вз оввалки семантик та'ршатыны итиран вэ ]а дэ|ишан бела дил ва1шддэри ]сни ма'на газаныр вэ хусуси денотатын ады кими ишлэнир.
Совет деврундэ Aзэpбajчaн дилинин ичтимаи-ауаси лек-сикасы кифа]эт гэдар занкинлэшмэ имканы элдэ етса дэ, бу зэн-кинлэшмэ муэ|]'эн олчулэр вэ нэзарэт чэрчивэсиндэ олмушдур. 1э'ни,милли дилдэ ичтимаи-сщаси терминлэрин ]аранмасы дикэр диллэрдэн ичтимаи-сщаси терминлэрин алынмасындан енэ кеча билмэмишдир. Елми-техники тэрэгги, ичтимаи-ауаси мунасибэт-лэр, елэчэ дэ халглар вэ елкэлэр арасында ичтимаи-сщаси, елми-мэдэни элагалэрин кенишлэнмаси милли дилин лугог тэркибинин зэнкинлэшмэсинин ики .рлуну лабуд едир: дахили имканлар Ьесабына вэ дикэр диллэрлэ гаршылыглы мунасибэтлэр Ьесабына.
Милли диллэрин лугэт тэркибиндэ езунэ ¡ср тутмуш ичти-маи-си]аси терминлэрин арашдырылмасы вэ о]рэнилмэси сосио-лингивистиканын актуал мэсэлэлэриндэн биридир. Бу саЬэдэ М.Ш.Гасымов, Т.И.Ьачьуев, Н.М.Худщев, Ь.Э.Ьэсэнов, Н.Г.Чэфэ-ров вэ башгалары ез эсэрлэриндэ ичтимаи-сщаси терминлэрдэн данышмыш, онларын Азарба]чан дилинин лугэт тэркибиндэ а]-рыча jep тутдугуну кестэрмишлэр1 . Лакин Азэрба]чан дилчили-]индэ ичтимаи-сщаси терминлэр шщуадэк хусуси тэдгигат об]екти олмамыш, онларын тарихи вэ формалашма истигамэтлэри араш-дырылмамышдыр. Ичтимаи-ауаси лексика илэ баглы Т.Д.Дешери-]ев, Т.Б.Кр_1учкова, А.К.Пиртуазова, А.Б.Исабекова, В.Н.Крупнов, А.Н.Шловски, Л.Н.Мурадова вэ с. тэдгигатчыларын ардычыл
' Гасымов Л\.Ш. Азэрба]чан дили тсрминолокщасынын эсаслары. -Б.: 1973; Хуциев Н.М. Азэрба]чан эдоби дилинин зэнкиилошмэ ]оллары. -Б.: 1987; Ьэсонов Ь.Э. А\уасир Азэрба]чан дилинин лексикасы. - Б.: 1.988; Будагова З.И., Ьачьцев Т.И. Аз;)рба]чан дилинин тарихи. - Б.; 1992; Чофэров Н.Г. Азэрба]чан туркчэсишш миллилэшмэси тарихи.-Б.: 1995 во с.