автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Основные этапы этнополитической истории кыргызов в средневековье (V-X вв)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Основные этапы этнополитической истории кыргызов в средневековье (V-X вв)"

N7-

^ КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН УЛУТТУК ИЛИМДЕР АКАДЕМИЯСЫ ТАРЫХ ИНСТИТУТУ

Д.07.96.49 Адистештирилген кецеш Кол жазма укугунда

Кожобеков Муратбек Чолокеевич

ОРТО КЫЛЫМДАРДАГЫ КЫРГЫЗДАРДЫН ЭТНОСАЯСИЙ ТАРЫХЫНЫН НЕГИЗГИ ЭНУГУУ БАСКЫЧТАРЫ (У-Х - кк.)

Адистиги 07.00.02. — Кыргызстандын тарыхы

Тарых илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасын алуу учун жазылган диссертациянын авторефераты.

Бишкек-1997

Диссертация Кыргыз Республикасынын Улуттук Илимдер Академиясынын Тил, адабият Институтунун Кол жазмалар жанг жарыялоо белумунде, Кыргыз Мамлекеттик Улуттук университе-тинин Азия жана Африка елкелерунун тарыхы кафедрасынде аткарылган.

Илимий жетекчиси — тарых илимдеринин доктору,

профессор Э.К.Караев. Расмий оппоненттер — Кыргыз Республикасынын УИА

Жетектеечу мекеме — Бишкек гуманитардык университе-

тинин чет элдик Азиянын тарыхы кафедрасы.

Кыргыз Республикасынын тарых Институтуна караштуу тары> илимдеринин доктордук (кандидаттык) диссертациялардь коргоочу Д.07.96.49. Адистештирилген кецеш жыйынынде еткерулет.

Дареги: 720071, Бишкек ш., Чуй проспектиси, 265а

Диссертация менен Кыргыз Республикасынын Улуттук Илимдер Академиясынын Борбордук китепканасында таанышсг болот.

Автореферат 1997 ж. " Ж_

таркатылды.

Адистештирилген кецештин окумуштуу катчысы, тарых

муче-корреспонденти, тарых илимдери нин доктору, профессор М.Я.Сушанло; — тарых илимдеринин кандидаты, доцент Т.К.Чороев(Чоротегин).

Коргоо 1997 ж. Х/Г

саат //

илимдеринин доктору

Иштин жалпы мунездемесу

Теманын актуалдуулугу. Азыркы кыргызтаанучулар гарабынан кабыл алынган илимий пикирге ылайык, кыргыздар Орто Азия тарыхында эц алгычкылардан кездешкен байыркы эл. Бирок, кыргыздардын тарыхы эки кылымдан бери карай изилденип келгенине карабастан, анын айрым орчундуу маселелери жетик такталбай, талаш проблема бойдон кала берууде.

Арийне, кыргыздардын этногенез башаты, этникалык гарыхынын енугуу баскычтары, тактап айтканда Борбор ^иядагы цивилизациялык очоктор менен карым катнашы, ар кыл коомдук-экономикалык енугуудегу этностор менен алакасы али да болсо жетик изилдене элек. Кыргызтаануу «аатында мындай кырдаалдын тузулушуне асыресе, жазма эулак маданиятынын, археологиялык иликтеелердун, этнографиялык, антропологиялык жана фольклордук чатериалдардын комплекстуу изилденбей келиши <едергесин тийгизбей койгон жок.

Ошондой эле советтик тоталитардык идеологиянын 1лимге ыксыз кийлигишуусу, кыргыздардын эрте орто сылым мезгилиндеги этникалык тарыхынын бурмаланып энугуусуне ебелге тузду.

Советтик мезгилде кыргызтаануу жаатындагы жаны 1зилдеелер, изги ийгиликтер жаралганы менен сыргыздардын этникалык тарыхынын айрым маанилуу, >рчундуу этаптары командалык башкаруу идеологиянын :ызыкчылыгына жараша кызмат етеду. Ал гана эмес :ыргыздардын энесайдагы этносаясий енугуу баскычы 1енен азыркы кыргыз элинин ортосундагы этногенетикалык шака журген эмес дегенге чейин далалат жасалды.

Ал эми кыргыздардын эрте орто кылымдар чезгилиндеги этногенез башатын, этносаясий тарыхын, 1аданиятын тактабай туруп, азыркы кыргыз элинин абиятын, тегин аныктоого мумкун эмес. Асыресе, тарых

илиминде калыптанып калган кыргыздарды энесаилык жана тециртоолук канатка белуу жагдайын иликтее, анын енугуу баскычын талдоо кыргызтаануудагы олуттуу проблемалардын бири экендиги талашсыз. Ошондой эле кыргыздардын бир белугунун 1Х-к. экинчи жарымында Эне-Сайдан Тецир-Тоого жер которуу маселесин изилдее диссертациялык теманын актуалдуулугун ырастайт.

Изилдеенун географиялык жана хронологиялык алкагы. Теманын изилдее багыты Борбор Азиянын кецири аймагын кучагына алат. Кыргыздардын б.з. 460-ж Чыгыш Турстандан Туштук Сибирге жер которуусу, орто кылымдардагы кыргыздар учун тарыхый бурулуш окуя болгондой эле, алардын бир белугунун 1Х-к. экинчи жарымында Эне-Сайдан Тецир-Тоого кечуп келиши тарыхый туюмдуу жыйынтык болгон. Бул максатта теманын алкагында кыргыздардын Чыгыш Туркстандагы, Туштук Сибирь челкемундегу, Байкал, Монголияга чейинки этносаясий алкасы чагылдырылды.

Теманын изилдениш денгээли. ХУИ-к. экинчи жарымынан тарта кыргыз эли тарыхый изилдее тармагына тартылгандан баштап, энесайлык жана тециртоолук кыргыздардын байланышы туурасындагы маселе илимий иликтеенун негизги темасы болуп келет.

Кыргыздардын тарыхын адеп изилдеп баштаган окумуштуулар Г.Ф.Миллер, Е.И.Фишер, И.Г.Георги жана А.И.Левшин энесайлык кыргыздардын соцку орто кылымдар мезгилинде Тецир-Тоого кечуп келгендигин белгилешкен.

Ал эми белгилуу синолог Н.Я.Бичуриндин пикири боюнча кыргыздардын байыркы мекени Чыгыш Туркстан менен Тенир-Тоо челкему болгон1. Ушундай эле кез

1 Бичурин Н.Я. Описание Чжунгарии и Восточного Туркестана в древнем и нынешнем состоянии. - Спб., 1829. - Б.28; бзу эле. Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV столетия до настоящего времени - Спб., 1834.-Б.29.

карашты Карл Ритгер1 кандайдыр бир децгээлде Ч.Ч.Валиханов дагы жактаган.2 Казак окумуштуусунун айтымында, кыргыздар байыркы мезгилден тарта эле Эне-Сайдан Тецир-Тоого чейинки аймакта кечуп-конуп журушкен.

Негизинен этнографиялык маалыматтарга басым жасаган Н.А.Аристовдун кез карашы жогорку топтогу окумуштуулардын пикирине окшошуп кетет. H.A. Аристовдун изилдеелеру боюнча, кыргыздардын теги усун этносунан келип чыккан3.

Ал эми, немец окумуштуусу В.В. Шот4, академик Радлов5, Г.Е. Грумм-Гржимайлонун6 кыргыз проблемасы боюнча жактаган кез караштары жалпы жолунан бирдей. Алар бир эле кезде энесайлык жана тециртоолук кыргыздардын жалпылыгын белгилешип, энесайлык кыргыздардын бир белугунун IX-кылымдын орто ченинде Чыгыш Туркстанга кечуп келгендигин айтышкан.

1 Ritter С. Die Erkunde Von Asian. Bd. — Berlin, 1832 — Б. 1127.

2 Валиханов Ч.Ч. Собр.соч. В 5-ти т. — Алма-Ата, 1985. — Т.2.- БЛ6-34.

3 Аристов H.A. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности.// Живая старина. — 1896. -Вып.3-4,- Б.278; 0зу эле. Опыт выяснения этнического состава кыргызов-казахов большой орды и каракиргизов на основании родословных сказаний и сведений. // Живая старина. - 1894 - Вып.3-4. - Б.450-451.

4 Schot W/ Uber die echten Kirgisen: Aus den Abhandi der Königlichen Akad/ der Wiss zu Berlin 1864. - Berlin, 1865. - Б. 432

5 Радлов B.B. Из Сибири. Страницы дневника. - М., 1989. - Б.90, 589; 9зу эле. Предисловие.// Манас — героический эпос кыргызского народа. — Фрунзе, 1968. - Б. 18

Radioff W. Obgervations sur les Kirghis. // JA; 1863 - Ser. 6. — T.2 — Б.316; 8зу эле. Etnnographische Ubersicht der Turken-Stamne Sibiriens und der mongolei. — Leipzig, 1883. - Б.23-24.

6 Грумм-Гржимайло Г.Е. Описание путешествия в Западный Китай. — Спб., 1899. - Б.93-94; 0зу эле. Белокурая раса в Средней Азии. // Сборник в честь 70-летия Г.А.Потанина. — Зап Русск. Геогр. Ощ. по отд. это. — Т.34. — Сиб., 1909. — Б.170; 6зу эле. Западная Монголия и Урянхайский край. — Л., 1926- Т.2. - Б. 178-180.

Эрте орто кылымдар мезгилиндеги кыргыздардын тарыхынын изилдееде академик В.В. Бартольддун салымы езгече олтутту жана азыркы кунде дагы илимпоз белгилеген проблемалар ез актуалдуулугун жогото элек. 1893-1894-ж.ж. Орто Азияга илимий экспедицияга келгенден тарта, ал туркий этностордун этникалык, этно-маданий тарыхы боюнча кеенергус эмгектерди жарата алган.1 Алардын ичинен езгече белгилей кетчу эмгек болуп "Кыргыздар. Тарыхый очерки" саналат.2

Академик В.В.Бартольддун аталган эмгегинде биринчи жолу кыргыздардын байыркы мезгилден тарта, Х1Х-к. аягына чейинки тарыхы ошол кезде белгилуу болгон материалдардын негизинде изилденген. Ошондой эле Эне-Сайдагы Кыргыз каганатынын енугуу баскычтары В.В.Бартольд тарабынан так белгиленип, Борбор Азиядагы туркий этностордун бийлиги Кыргыз каганатынын соцу менен аяктары аныкталган.

В.В.Бартольд "1Х-Х-к.к. Кыргыз Улуу деелету" деген аталышты тарых илимине тартуулоо менен катар, анын саясий, коомдук-экономикалык жактан калыптаныш себебин аныктоого аракет кылган. Бирок ошол убактагы кыргызтаануу илими боюнча жазма булактардын жетишсиз изилдениши жана археологиялык материалдардын так классификацияланбагандыгы, кыргыздардын этносаясий тарыхы н тактоого жолтоо болгон дугу байкалат. Ошондуктан В.В.Бартольд Кыргыздардын баштапкы

' Бартольд В.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью в 1893-94 гг. // Соч. — М„ 1966. — Т.4.

- Бартольд В.В. Киргизы. Исторический очерк. // Соч. — М., 1963. — Т.2.Ч.1.; Бернштам А.Н. Академик Василий Владимирович Бартольд. — Предисловие кн. Бартольд В.В. Киргизы. Исторический очерк. — Фрунзе, 1943. — Б.7; Караев 0.К. Академик Бартольд. // Кыргыздар: Санжыра, тарых, мурас, салт. — Бишкек, 1991. — Б. 123-126.

мекенин Батыш Монголиядагы Кыргыз-Нор келуне жайгаштырган.1

Эзгече белгилей кетчу жагдай, В.В.Бартольд Чыгыш авторлорунун маалыматтарынын негизинде энесайлык кыргыздардын IX- кылымдын экинчи жарымында Чыгыш Тецир-Тоого жер которгондугун далилдей алган.2

ХХ-к. 30-жылдары кыргыздардын орто кылымдар-дагы тарыхы археологиялык жактан иликтееге алына баш-тады. Бирок кыргыздардын энесайдагы тарыхы, С.А.Тепло-ухов классификациялаган археологиялык жиктее боюнча енугуп, чаа-тас маданияты толугу менен кыргыздарга таан-дык деп изилденип келген.3 Натыйжасында кыргыздардын баштапкы мекени Батыш Монголия менен Туштук Сибирь челкемуне жайгаштырылып калган.

1930-50-ж.ж. каралып жаткан мезгилдеги кыргыздардын тарыхын изилдееде санктпетербургдук археолог-чыгыш таанычу А.Н.Бернштамдын кошкон салымы олуттуу.4 Илимпоз бир эле кезде б.з. Ш-к. кытай автору

1 Бартольд В.В. Киргизы. — Б. 473.

2 0зу эле. Очерк истории Семиречья. // Соч.- T.2. 4.1; 0зу эле. История культурной жизни Туркестана. // Соч.- М., 1963. - Т.2.Ч.1. Эзу эле. История турецко-монгольских народов. // Соч. — М. 1968,- Т.5.

3 Теплоухов С.А. Опыт классификации древних металлических культур Минусинского края (в кратком изложении). // МЭ. - 1929; — Т.4. — Вып 2. Кар.: Киселев C.B. Древняя история Южной Сибири. - М., 1951; 0зу эле. Из истории торговли енисейских кыргызов. // КСИИМК. — 1947; — Вып. 16; Эзу эле. Краткий очерк древней истории хакасов. — Абакан, 1951; Кызласов Л.Р. О связях киргизов Енисея и Тянь-Шаня: К вопросу о происхождении киргизского народа. // ТКАЭЭ. — Фрунзе, 1959; — Т.З. 9зу эле. История Тувы в средние века. — М., 1969; Евтюхова Л.А. Археологические памятники енисейских кыргызов (хакасов) — Абакан, 1948; 0зу эле. Каменные изваяния Ожной Сибири и Монголии. // МИА. — 1952.— №24; Грязное М.П. Гаштыкская культура // Комплекс археологических памятников у горы Теплей на Енисее. — Новосибирск, 1979.

' Кожобеков М.Ч. Киргизоведение в трудах А.Н.Бернштама.// Тюркология — 38: Тезисы докладов и сообщений V Всесоюзной тюркологической конференции. — Фрунзе, 1988; 9зу эле. Бернштам жана кыргыз тарыхы// (^ла-Тоо — 1990. - № 11; 0зу эле. Материалы А.Н.Бернштама в Отделе эукописей и публикации АН Кырг. ССР// Из истории и археологии древнего Гянь-Шаня — Бишкек, 1995.

Юй-хуандын маалыматын эске алып, кыргыздардын баштапкы мекенин Ала-Тоо челкемуне жайгаштырса, бирок ошол эле кезде С.А. Теплоуховдун археологиялык сыпаттоосунан чыга албай, аларды Эне-Сай ереенунде дагы орун алгызат.1 Кыргыздардын мындай жацылыш ажырымдалышы дээрлик IX-к. чейин улантылат. Бирок, А.Н.Бернштам энесайлык кыргыздардын Тецир-Тоого VIII-X- к.к. кечуп келуусун туруктуу жактаган жана ез кез карашын археологиялык табылгалар менен далилдееге аракет жасаган.2

Орто кылымдардагы кыргыздардын этногенетикалык, этникалык, этномаданий жана этнолингвистикалык тарыхын тактоодо, келечекки изилдее тармагын аныктоодо 1956-жылы Кыргызстандын борбор шаарында еткен илимий конференция езгече ебелге тузду.

Илимий конференциядагы Г.Ф.Дебец, Н.Н.Миклашевская, В.П.Алексеев, В.В.Гинзбург жана Л.В. Ошанин3 тарабынан энесайлык кыргыздар менен тециртоолук кыргыздар ортосундагы антропологиялык жакындыкты табышы алардын эрте орто кылымдар мезгилиндеги бир тектен экендигин аныктоого кемек керсетту.

Ушул эле жылдары таанымал тилчи Б.М. Юнусалиевдин азыркы кыргыз тилинин энесайлык кыргыз чейресунде туптелуп, алтай диалектиси менен тыкыз алакада калыптанганын далилдеесу4, кийинки изилдеечулердун эмгектеринде аныкталды.

1 Kap.: Бернштам А.Н. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрков и кыргызы. — М.; Л., 1946; 9зу эле. Историческое прошлое киргизского народа. — Фрунзе, 1942; взу эле. История кыргыз и Киргизстана с древнейших времен до монгольского нашествия. — Фрунзе, 1942.

2 0зу эле. К вопросу о происхождении киргизского народа.//СЭ. — 1955. -№2; бзу эле. О появлении киргизов на Тянь-Шане в IX-X вв. // СВ. — 1956. - №4. Ж.б.

3 Kap.: ТКАЭЭ.— Фрунзе, 1959. - Т.З

4 Юнусалиев Б.М. Проблема формирования общенародного киргизского языка. // Вопросы языка — 1955. - №2.

Белгилуу турколог С.Е.Малов жана И.А. Батманов, З.Б.Арагачи, Г.Ф.Бабушкин, Э.Р. Тенишев1 ж.б. энесайлык кыргыздар менен азыркы кыргыз тилинин тектик жакындыгын белгилешип, орто кылымдар мезгилиндеги кыргыздардын этникалык тарыхын тактоого зор салым кошо алышты.

Негизинен этнографиялык материалдарга басым жасаган илимпоз С.М.Абрамзон кыргыз элинин этногенез башаты боюнча эки ача пикир айткан. Ал бир эле кезде энесайлык кыргыздардын тециртоолук кыргыздардын туптелушуне катышын кабыл алуу менен, бирок ошол эле кезде алардын ортосундагы туз этногенетикалык байланыш болгон эмес деп белгилейт.2

60-жылдын аягынан баштап москвалык окумуштуу Л.Р.Кызласов орус жана европа тилдерине которулуп кабыл алынган кытай иероглифиндеги "кыргыз" этнонимии бурмалап "хакас" деп окуп, илимге ойдо жок сунуш киргизди. Анын пикири боюнча, кыргыз-цзяньгундар "Хакас" мамлекетинин ак сеектер табын тузген аз сандагы гана катмары, ал эми мамлекеттин элин же кепчулугун "хакастар" кураган.3

1 Малов С.Е. Лобнорский язык . — Фрунзе, 1956; взу эле. Язык желтых уйгуров. — Алма-Ата, 1957; Батманов И.А., Арагачи З.Б., Бабушкин Г.Ф. Современная и древняя енисеика. — Фрунзе, 1962; Тенишев Э.Р. Этнический и родоплеменной состав народности юйгу. // СЭ. — 1962. - №2, взу эле. Кыргыз тилинин теги. // КМ. — 1988.- N° 37,; Ху Чженьхуа. Хэйлунцзянь провинциясындагы кыргыздар. // КМ.—1988. — N° 1; взу эле. О языке кыргызов Фуюй КНР. // ВЯ. — 1966. - №7.

2 Абрамзон С.М. Вопросы этногенеза киргизов по данным этнографии. // ТКАЭЭ. — 1959. — Т.З; взу эле. Киргизы. // Народы Средней Азии и Казакстана. — М., 1963. Т.2.; взу эле. Киргизы и их этногенетические и историко=культурные связи. — Л., 1971

3 Кызласов Л.Р. Взаимоотношения терминов "хакас" и "кыргыз" в письменных источниках ХУ1-ХН вв. // Народы Азии и Африки. — 1968 — №4; взу эле. Еще раз о терминах "хакас" и "кыргыз" // СЭ. — 1971. — №4; взу эле. История Тувы в средние века. — М., 1969; взу эле. История Южной Сибири в средние века. — М., 1969; Ж.б.

Л.Р. Кызласовдун жасалма "хакас" аталышын тарых илимине кучтеп калыптандырып, орун алгызуу аракети белгилуу синолог С.Е.Яхонтов1 0.К.Караев2 жана тарыхчы Н.А.Сердобов,3 археолог Ю.С. Худяков тарабынан кескин сынга алынган.4

Л.Р.Кызласовдун мындай натура пикири кийинки кыргызтаанууга кайрылган илимпоздор тарабынан кабыл алынган жок. Учурунда "хакас" аталышынын жанылыш жобо экендигин 0.К.Караев, Т.К.Чороев, С.И.Вайнштейн, М.В.Крюков, С.Е.Яхонтовдор ишенимдуу далилдеп беришти.

Тилекке каршы кыргыз, "хакас" ортосундагы талаш ушуну менен токтоп калган жок. 1992-ж. Москвалык окумуштуу И.Л.Кызласов, убагында кытай иероглифин жацылыш окуудан пайда болгон "хакас" аталышына тюркологиялык багыт берууге аракет жасады.5

Окумуштуунун мындай аракети таанымал окумуштуулар, тюрколог С.Г.Кляшторный6, синолог С.Е.Яхонтов,7 этнолог В.Я.Бутанаев8 тарабынан сынга алынды.

1 Яхонтов С.Е. Древнейшие упоминания названия "киргиз" // СЭ. - 1970. -№2.

2 Караев 0.К. К вопросу о терминах кыргыз и хакас. // НАА, - 1970. - №4; взу эле. Еще раз о терминах, "кыргыз" и "хакас" // Кыргыз терминологиясынын маселелери. — Фрунзе, 1972.

3 Сердобов H.A. О некоторых вопросах этнической истории народов Южной Сибири. // СЭ. - 1971. - №4; взу эле. История формирования тувинской нации. — Кызыл, 1971.

4 Худяков Ю.С. Кыргызы на Енисее. — Новосибирск, 1986; Караев O.K. Ценное учебное пособие. // Учитель Кыргызстана. — 1987. - 20.02.

5 Кызласов И.Л. О самоназвании хакасов. // ЭО. - 1992, - №2; взу эле. Об этнонимах хакас и татар и слове хоорай. (Ответ аппонентам). // ЭО. — 1992. - №2.

6 Кляшторный С.Г. О статье И.Л.Кызласова "О самоназвании хакасов". // ЭО. — 1992. - №2.

7 Яхонтов С.Е. Слово хакас в исторической литературе. // ЭО, — 1992, -

№2.

1970-90-ж.ж. кыргызтаануу илими археологиялык жана булактануу негизинде толукталды, жацы илимий децгзэлге кетеруле алды. бзгече бул багытта арабист 9.К.Караев менен археолог Ю.С.Худяковдун кыргызтаануудагы ордун белгилей кетуу абзел.

Арабист 0.К.Караев биринчилерден болуп эрте орто кылымдар мезгилиндеги кыргыздардын тарыхын изилдееде белгилуу болгон араб авторлорунун чыгармаларын колдонуп, кыргызтаануу илимине зор салым кошту.1

Ушундай эле катардагы окумуштуулардын бири жана эрте орто кылымдар мезгилиндеги кыргыздардын археологиясы менен алпурушкан новосибирскилик илимпоз Ю.С.Худяков, кыргызтаану илими учун археологиялык эле негиз тузуп бербестен, алардын этникалык тарыхын тактоодо жацы ойлорду, жацылыктарды киргизе алды.2 Бул жылдары Ю.С.Худяковдун салымы менен кыргыздардын Туштук Сибирдеги маданиятын археологиялык жактан изилдее кецири кулач жайды десек жацылбайбыз.

Аны менен катар энесайлык кыргыздардын мада-нияты Г.В.Длужневская, Д.Г.Савинов, В.А.Могильников, Ю.И.Трифонов, Ю.П.Алехин, О.Б.Беликова, А.М.Илюшин ж.б. тарабынан терец изилдене баштады.

Бул жылдары кыргызстандык окумуштуулардын эрте ортокылымдар мезгилиндеги кыргыздардын тарыхына болгон кызыгуусу артып, Т.К.Чороев, И.Б.Молдобаев, К.Ш.Табалдиев, Ж.С.Бактыгулов тарабынан жазылган

8 Бутанаев В.Я. Вопрос о самоназвании хакасов // ЭО. — 1992, — №2

1 Караев 0.К. Арабские и персидские источники 1Х-ХП в.в. о киргизах и Киргизии. — Фрунзе, 1968; 9зу эле. Земли тогузгузов, карлуков, хазлажия, хилхия, кимаков и киргизов по карте ал-Идриси. // Арабо-персидские источники о тюркских народах. — Фрунзе, 1973. Ж.б.

2 Худяков Ю.С. Вооружение енисейских киргизов 1Х-ХП вв. — Новосибирск, 1980; 9зу эле. Кыргызы на Табате. — Новосибирск, 1982; Эзу эле. Кыргызы на просторах Азии. — Бишкек, 1995. Ж.б.

илимий эмгектери, макалалары проблеманын айрым урунтуу учурларын тактоого салым кошту.

Жогоруда аталган изилдеелердун кездеген максаттуулугунун тар багыттык езгечелугуне жараша, кыргыздардын эрте орто кылымдар мезгили боюнча топтолгон проблемаларды толук ачып бере алган жок. Аны менен катар, 1984-жылы жарык керген "Кыргыз ССРинин тарыхынын" 1-томунда тацууланган кыргыздардын кимак-кыпчактардан жаралышы, кыргызтаануу илимин ексукке учуратты.1

1994-жылдын сентябрь айында Бишкекте еткен кыргыздардын этногенетикалык жана этномаданий тарыхына арналган эл аралык конференцияда, элибиздин этногенез маселесин изилдее багытында олуттуу проблемалар бар экендиги тактады.

Диссертациялык иштин булактык негизи катары орус жана батыш европа тилдерине которулган кытай, араб-перс авторлорунун эмгектери колдонулду. Ошондой эле, синолог Т.Бейшеналиев тарабынан окулуп, бирок илимий изилдее тармагына тартыла элек кытайдын тарыхый Атла-сы, Х-к. кыргыздар турасында баалуу маалыматты кымтыйт.

Аны менен катар, ортокылымдардагы энесай-орхон руникалык жазуулары жана Улуттук Илмдер Академиянын Кол жазмалар белумундегу фольклордук материалдар диссертациялык теманын урунттуу учурларын тактоого кемек керсетту.

Изилдеенун илимий жанылыгы жана практикалык мааниси. Кыргызтаануу жаатында буга чейин жетишилген булак таануу, археология, этнология жана фольклордук

1 История Киргизской ССР. - Фрунзе, 1984. - Т.1. Ara карата жазылган кецири талдоону Кар.: Караев O.K. Исследователи о взаимоотношениях енисейских и Тяньшанских киргизов. // Вопросы этнической .истории. — Б.22-27; Молдобаев И.Б., Чороев Т. Кырдаал жана кыргыз тарыхы. // КМ.— 1989, — № 48; Молдобаев И.Б., Бутанаев В.Я. Кыргыз-хакас этникалык байланыштардын башаты. // КМ. — 1988. — № 8.

илимдердин ийгиликтеринин негизинде орто кылымдардагы кыргыздардын этносаясий тарыхынын енугуу баскычын изилдее аракети жасалды. Алгачкылардан болуп, кыргыздардын прототюрк этногенетикалык алакасына тартылышы, б.з. 460-ж турк Ашиналар менен бирге Чыгыш Туркстандан Туштук Сибирге жер которуу маселеси иликтенди. Ошондой эле Кыргыз каганатынын енугуу баскычтарын аныктоодо жана Борбор Азиялык туркий мамлекеттик тузулуштеру менен болгон мамилесин тактоодо жацы ойлор айтылып 630-650-ж.ж. кыргыз-сеяныо, кыргыз-турк, кыргыз-кытай байланыштарын изилдее жолу аркылуу Кыргыз каганатынын адегендеги кубаттуу мамлекетке айлануу мезгили такталды. Азыркы синологдордун изилдеелерунун негизинде, кыргыздардын мамлекеттик башкаруу тузулушу боюнча кытай терминдери энесай руникалык жазуулары менен айкалыштырылып иликтенди.

Диссертациялык_иштин_илимий-практикалык

мааниси. эрте орто кылымдар мезгилиндеги кыргыз этногенезин жана этносаясий тарыхын бир негизде кароого ебелге тузгендугунде турат. Ошондой эле аны илимий эмгектерди, жогорку жана мектеп окуучулары учун окуу куралдарын жазууда, дарстарды окууда пайдаланса болот.

Изилдеенун_максаты_жана_милдеттери.

Диссертациялык теманын негизги максаты, энесайлык жана тециртоолук кыргыздардын теги бир экендигин илимий негизде талдоо эсептелет. Бул максатты жузеге ашырууда темендегудей коомдук-саясий маанидеги милдеттер коюлду. Азыркы кыргызтаанууда топтолгон жазма булак маалыматтарын, археологиялык табылгаларды, колдо бар фольклордук даректер менен айкалыштырып изилдее аркылуу кыргыздардын баштапкы этникалык тарыхын тактоо; Борбор Азиядагы этносаясий кырдаалдын кыргыздарга тийгизген таасирин аныктап, тарыхын иликтее; Эне-Сай ереенунде кыргыздар калтырган руникалык

жазуулардын маалыматтарын белек жазма даректерге салыштырып изилдее; Кыргыздардын коомдук-экономикалык енугуу децгээлин тастыктоо аркылуу, Кыргыз каганатынын Борбор-Азиядагы саясий-согуштук жана маданий устемдугунун орношунун мыйзам ченемдуулугун аныктоо.

Иштин апробацияланышы. Диссертациянын темасы боюнча автор тарабынан ЗОдан ашык макала жарыяланып, билдируулер жасалды. Темага байланыштуу изилдеенун айрым тыянактары: У-Буткул союздук тюркологиялык конференцияда (1988); Улуу жибек жолуна арналган илимий-практикалык симпозиумда (1989); Манас эпосу боюнча еткерулген Буткул союздук илимий конференцияда (1990); С.М.Абрамзондун 85 жана А.Н.БернштамдьГн 80 жылдыгына арналган илимий конференцияда (1990); Кыргыздар: Байыркы жана орто кылымдагы Борбор Азиядагы этногенетикалык, этномаданий процесстер аттуу эл аралык илимий конференцияда (1994); КМУнун 60 жылдыгы (1993) жана профессор А.Х.Хасановдун 80 жылдыгына арналган илимий окууда (1993); КМУУнун тарых факультетиндеги профессордук-окутуучулар жамааты учун еткерулчу методикалык семинарда (1994) жана башка илимий жыйындарда угулуп, талкуудан еткен.

Диссертация КМУУнун тарых факультетинин КМШ елкелерун тарыхы кафедрасы менен Жалпы тарых кафедрасынын биргелешкен жыйынында (27.XII.1996) жана Кыргыз УИАнын Тарых институтунун Кыргызстандын байыркы мезгилден соцку мезгилге чейинки тарыхы белумунде (5.У1.1997) талкууланып, жактоого сунуш кылынды.

Иштин тузулушу. Диссертация кириш сез, 3 бап, корутунду жана колдонулган адабияттардын тизмесинен турат.

Иштин негизги мазмуну.

Кириш сезде теманын актуалдуулугу аныкталып, изилдеенун максат-милдеттери коюлду. Ошондой эле

теманын изилдениш децгээли, булактык негизи жана илимий-практикалык мааниси белгиленип, анын челкемдук мезгилдеги изилдениш тармагы такталды.

Биринчи бап — "Кыргыз каганатынын калыптанышы жана енугуу баскычтарьГ аталып, анда кыргыздардын баштапкы этногенез маселелери жана Кыргыз мамлекеттуулугунун тарыхы каралды.

Кытай жазма булактары жана турк адамынан жазылып алынган уламыш менен кыргызтаануудагы соцку изилдее жыйынтыктары, байыркы кыргыздардын мекени Чыгыш Туркстандагы Манас-Карашар шаарларынын алкагында жайгашкандыгын ырастайт. Диссертациялык иште ар бир маалымат боюнча анализ жасалып жана эске алынбай келген даректер боюнча талдоо жургузулуп, кыргыз этногенезинин башаты Чыгыш Туркстанда башталгандыгы айтылды. Ошондой эле кыргыздардын телелер менен этногенетикалык алаканы башынан кечиришип, 460-жылы туркий этносторунун курамында Туштук Сибирь челкемуне жер которгондугу изилденди.

Диссертациялык иште каралган материалдар — кыргыздардын этносаясий тарыхынын кийинки енугуу баскычы Эне-Сай еренунде уланып, \Л1-к. 30-ж.ж. тартып таасирдуу мамлекетке айлана баштаган деп кароого негиз берет. Ошондой эле УШ-к. башталышындагы кыргыз-турк мамилеси жана 710-711-жж согуш боюнча жацыча кез караш сунуш кылынды. Аталган согушта кыргыз каганы Барс-бек Ынанчу алп кемулбей калган (С.Г.Кляшторный, В.М.Плоских, В.М.Мокрынин) жана кыргыздар катуу кыйроого учурап, Эне-Сай ереенунде турк гарнизондору орнотулган (Ю.С.Худяков) деген кез караштарга кошулууга болбойт. Себеби, турктер 711-ж. эле жортуул багытын батышка буруп, тургештерду басып алган. Ал эми 714-жылы Чыгыш Турк каганатында кризис башталып, 744-ж. мамлекет кыйраган.

Ошентип Борбор Азиянын кечмен талаа мейкинди-гине уйгур бийлиги орнойт. П.Пельонун фондундагы N21283 кол жазма жана Дуньхуандагы тибет катынын маалымат-тары боюнча ушул мезгилден тарта кыргыз-уйгур каршы-лаштыгы башталат.

Уйгур каганатынын бул челкемде толук устемдук ор-нотуусуна кыргыз кучу жолтоо кылган. 758-ж. уйгурлардын кыргыздарды басып алып, алардын башкаруучусуна Пицьсйе тунгйе гинь мансабын ыйгардык деген билдируусуне карабастан, уйгур бийлиги тек гана номиналдуу мунезге эгедер болгон. Ошондой эле бу бапта 790-ж. уйгур-кыргыз согушу баяндалат.

Диссертациялык иштин экинчи бабы "Кыргыз каганатындагы коомдук-экономикалык мамилелерге" арналды. Жазма булак маалыматтарынын даректери Кыргыз каганатынын енугуу баскычына ылайык, анын аймагы езгеруп тургандыгын айгинелейт. Ara жараша каганаттын калкынын саны езгеруп, демографиялык есуу байкалат.

Кыргыз каганатындагы этнодемографиялык есуу жагдайын, Эне-Сай руникалык эстеликтеринин негизинде талдоо алгачкы жолу жасалып отурат. Каганаттын калкы кыштым абалындагы чик, аз, лыжачан турктер — дубо, милигэ, эчжы, ач, курыкан, алакчын жана башка уруулардын эсебинен кебейуп турган.

Археологиялык табылгалар жана жазма булак маалыматтары Кыргыз чарбасынын комплекстуу мунезун далилдейт. Кыргыздардын айыл чарба, мал чарба, кол енерчулугунун жетишкендиктерине ылайык, каганаттын соода енегу — Кытай, Тибет, Орто Азиядагы енуккен мамлекеттер жана Турк, Уйгур, Тургеш, Карлук каганаттары, Ляо мамлекети болгон.

Кыргыз каганатынын куч топтоп енугуу этаптарына ылайык, елкенун калкынын саны кебейуп, есуп турган. Чыгыш жазма булактары менен руникалык жазма

даректердин маалыматтарын салыштыруу аркылуу, калк полиэтникалык тузулуште куралгандыгын баамдасак болот. Арийне, мындай керунуш, чарбанын комплекстуу енугушуне ебелге тузген.

Диссертациялык иште кыргыздардын коомдук мамилелерине кенул бурулду. Кыргыздардын коомдук биримдиги "будун", саясий-аскердик-граждандык администрациям менен чогуу "элди" тузген. Хан "элди кармап, будунду башкарган". Кыргыз жазуулары боюнча, мамлекеттин эли — "бектер" менен "кара будун" болуп ажырымдалган. "Кара будун бекем болгула, мамлекеттин мыйзамдарын бузбагыла", - деп айтылат руникалык жазууларда. Ara ылайык каганаттагы укуктук, коомдук тартип женге салынып, социалдык карама-каршылыкка бегет коюлган.

Эне-Сай руникалык жазууларын талдоо аркылуу кыргыз коому алты будунга белунуп, аларды ез кезегинде бектер бийлешкенин билебиз. Руникалык жазуу булактарынын маалыматтарын кытай даректери дагы ырасташат. Алар боюнча, елкедегу бийлик тебелдеру "алты катмарга" (лю дэн) белунет. Алты аймактык "будундар" ез кезегинде уч челкемдук-административдик тузулуш-тутуктукка бириккен. Биздин пикирибизде Кыргыз каганаты салттуу согуштук-административдик биримдик болгон оц, сол жана борбордон турган этносаясий негизде куралган.

Диссертациялык иштин учунчу бабы "Кыргыз каганатынын Улуу деелет мезгили жана кыргыздардын Тецир-Тоого жер которуу маселесине" арналды.

Кыргызтаануу илиминде эмнегедир, Улуу деелет мезгилинин башталышы катары 840-жыл, же кыргыздардын Уйгур каганатын талкалаш убагы кабыл алынып калган. Бирок каганаттын есуу тарыхы менен Борбор Азиядагы саясий мамиленин ерчушуне Караганда, Кыргыз Улуу деелет мезгили IX-кылымдын башталышынан тарта

калыптанганы байкалат. Аталган бапта, "Улуу деелет" аталышы жана тушунугу боюнча илимпоздордун кез карашы талданып, асыресе бу термин кыргыздардын тарыхы учун мыйзам ченемдуу енугуу баскычы болгондугу туурасында ой айтылды. Ошондой эле "Улуу деелет" тушунугу бул тек гана кыргыздардын Уйгур каганатын талкалаган согуш жыйынтыгы эмес, алардын коомдук-экономикалык, саясий-согуштук, этномаданий енугуусунун туюмдуу жыйынтыгы болгон. Ал эми Уйгур каганатынын кыргыздар тарабынан кыйратылышы, Орхондогу болуп кербегендей жуттун екум сурушу менен уйгур мамлекетиндеги бийлик учун курештун натыйжасында эдиз уруусунун кыргыздарга кошулушу туртку берген. 840-ж. Уйгур каганаты талкалангандан кийин, кыргыз Ажосу ордосун Лао-шан тоосунун туштугуне которгон. Бытырап терт тарапка качкан уйгурларды кууп, кыргыздар чыгышында Байкалдан ары Хойцегер жерине, туштук-чыгышында Эдзин-Гол, батышында Чыгыш Туркстан, тундук-батышында Чыгыш Казакстан, туштугунде Томск, Красноярскийге чейин бийлигин таратышкан. Албетте, алардын ичинен кыргыздардын бир белугунун Чыгыш Туркстанга жер которуп, орун алып калышы кыргызтаануудагы олуттуу проблемалардын бири. Диссертациялык темада кыргыздардын бу жерге кечуп келиши кытайдын "Гуцзинь тушу цзичэн", "Сюй тунчжи", "Синь Таншу", "Эрши уши" жана белек кытай даректери, араб-фарси авторлорунун маалыматтарынын негизинде талданды. Ошондой эле ал-Марвазинин (Х1-ХИ-кк) "Кыргыздардын салтында елгенду ерттешчу, алар от тазартып, аруулайт деп ишенишет. Мурда алардын салты ушундай эле. Качан мусулмандардын коцшусу болгондон бери, сеекту кеемп калышты" - деген маалыматынын негизинде кыргыздардын 1Х-к орто ченинде Чыгыш Туркстанга жер которгондугу турасында жацыча ой айтылды. Кыргыздардын теги боюнча даректи камтыган

"Юаньши" (ХШ-к), "Шажарат ал-Атрак" (ХУ-к. экинчи жарымы ХУ1-к башы), "Маджму ат-Таварихтин" (ХУ1-к) маалыматтарын кыргыз санжыралары менен салыштыруу аркылуу, алардын бир белугунун Чыгыш Туркстанда орун-очок алгандыгын билебиз.

Корутундуда б.з. У-к. Х-к. чейинки Кыргыздардын этносаясий тарыхы боюнча жыйынтык чыгарылды:

— Кыргыздардын этногенез башаты адегенде Чыгыш Туркстанда башталып, туркий этностору менен бирдикте 460-ж. Туштук Сибирге жер которушкан.

— Кыргыздардын андан ары этнос катары жана мамлекеттуулугунун есуп-енугушу Эне-Сай ереенунде уланган. Алар жер которгонго чейи жашаган уруулар, кыргыздарга кыштым катарында баш ийишип, бир мамлекеттин курамында татаал этногенетикалык, этномаданий алаканы башынан кечиришкен.

— УП-к. 30-50-ж.ж. тарта кыргыздар Борбор Азиядагы саясий мамилелерге тартылышып, кубаттуу мамлекетке айлана байштайт. Таланттуу кыргыз уландары Кытай мамлекетинде билим алышып, каганаттын енугушуне ебелге тузулген.

— Кыргыз каганатынын этносаясий есуу баскычтарына ылайык, анын саясий енектешу, согуштук атаандашы. 1-Турк жана И-Чыгыш Турк каганаттары, Уйгур, Тургеш, Карлук каганаттары, Тибет, Кидан мамлекеттери болуп келген.

— Каганаттын калкы ар кыл уруулардын башын бириктирген полиэтникалык тузулуште куралган. Мамлекеттик башкаруу бийлик аппараты дагы каганаттын полиэтникалык тузулушуне жараша шайкештелген.

— Кыргыздардын Улуу деелет мезгили каганаттын ички коомдук-экономикалык, саясий-согуштук, этномаданий енугуу нугуна ылайык шартталып калыптанган. "Улуу деелет" мезгили терминологиялык эле кооз аталыш эмес, бу чынында кыргыз маданиятынын, куралынын жана атак

дацкынын Борбор Азиянын кецири аймагына тараган жылдыздуу доору экендиги талашсыз.

— Орто кылымдардагы чыгыш авторлорунун маалыматтары жана айрым кыргыз санжыра даректери керсеткендей IX-к. орто ченинде энесайлык кыргыздардын бир белугу Чыгыш Туркстанга жер которушкан.

Диссертациянын темасы боюнча жарыяланган илимий макалалар:

1. Кыргызоведение в трудах А.Н.Бернштама. // Тюркология-88. Тезисы докладов и сообщений V Всесоюзной тюркологической конференции (7-9 сентября 1988 года) — Фрунзе: Илим, 1988 - Б. 477-478.

2. Переселение енисейских киргизов на Тянь-Шань // Вопросы этнической истории Киргизского народа. — Фрунзе: Илим, 1989 - Б.41-66. (В соавторстве с 0.Караевым).

3. Осмонаалы Сыдык уулу женунде маалымат // Кыргыздар: Санжыра, тарых, мурас, салт. — Бишкек: Кыргызстан, 1991. — Б.68-70.

4. А.Н.Бернштам жана кыргыз тарыхы // Ала-Тоо.

— 1990. - №11 — Б.112-117.

5. Орто кылымдардагы кыргыз мамлекеттуулугунун тарыхынан (VI-IX) // Научные конференции профессорско-преподавательского состава, посвященная 60-летию образования Кыргосуниверситета: Тезисы докладов. — 4.1.

— Бишкек, 1993. - Б.121.

6. Дипломатия и дипломаты в Кыргызском каганате. // Хасановские чтения: Тезисы докладов и сообщений научной конференции, посвященной 60-летию образований Кыргызского государственного университета. - Вып. 2. -Бишкек, 1993. — С.51-52.

7. Кыргыз мамлекетинин УП-к. 30-50-ж.ж. Борбордук Азиядагы эл аралык мамилелерге катышышы// Ошондо эле. — Б.57-58.

8. Проблемы раннеэтнической истории кыргызов // Происхождение кыргызов: Тезисы междун. научной конф. поев. 1000-летию эпоса "Манас" — Бишкек: Кыргызстан, 1994. - Б.48-50.

9. Алгачкы орто кылымдар мезгилиндеги кыргыздардын этносаясий тарыхынын маселелери // Кыргызы: Этногенетические и этнокультурные процессы в древности и средневековье в Центральной Азии. — Бишкек: Кыргызстан, 1996. — Б.58-83.

10. Кылым карыткан даректер // Ала-Тоо. — 1996. - Б.206-218.

11. Материалы А.Н. Бернштама в отделе рукописей и публикаций АН Кирг.ССР // Из истории и археологии древнего Тянь-Шаня. — Бишкек: Илим, 1995. - Б.223-231

Тема боюнча мындан тышкары 20дан ашык макала басма сез каражаттарында жарыяланды.

Резюме

Кожобеков Муратбек Чолокеевич

Основные этапы этнополитической истории кыргызов в средневековье (У-Х вв) 07.00.02. — История Кыргызстана.

Диссертация посвящена одной из актуальных проблем-этнополитической истории кыргызов в У-Х вв. Она состоит из введения, трех глав, заключения и списка использованной литературы.

Во введении обосновывается актуальность, новизна и научно-практическая значимость, степень изученности проблемы, дается обзор источников, ставятся цели и задачи исследуемой темы.

В первой главе рассмотрены раннеэтническая история кыргызов и проблемы развития государственности, определены этапы политической истории кыргызов в раннее средневековье.

Вторая глава диссертации посвящена изучению социально-экономических отношений в Кыргызском каганате. Важным новшеством данной главы явилось определение полиэтнического состава каганата, привлечение к исследуемой проблеме рунических памятников Енисея.

Изучению истории эпохи Кыргызского великодержавия посвящена третья глава диссертации. В ней проведена в полном объеме корреляция источников по проблеме переселения кыргызов с Енисея на Тянь-Шань.

В заключении подведены основные итоги исследования . этнополитической истории кыргызов в средневековье.

Resume

Kojobekov Muratbek Cholokeevich

The main stages of ethnolitical history of the medieval Kyrgyz (V-X c.). 07.00.02. - History of Kyrgyzstan.

The dissertation is dedicated to of the urgent problems-ethnopolitical history of the Kyrgyz in V-X centuries. It consist of introduction, three chapters, conclusion and bibliography.

The introduction substantiates actuality, newness, scientific and practical importance, level of the problem's and practical importance, level of the problem's study. It presents review of original sources, and raises goals, and aims of reserarched subject.

The first chapter examines an early ethnic history of the Kyrgyz and problems of the development. In also defines the stages of political history of the Kyrgyz in times of the early Middle ages.

The second chapter of dissertation is dedicated to the study of social and economical relationship in Kyrgyz Kaganat. The important innovation of this chapter is definition of polyethnic structure of kaganat and enlisting runic memorials of Enisey to the researched problem.

The third chapter is dedicated to the study of the Kyrgyz great-power epoch. It conducts correlation of the original sources by the problem of migration of the Kyrgyz from Enisey to the Tien Shan.

The conclusion sums up the main results of the research of ethnopolitical history of the medieval Kyrgyz.