автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Особенности персидско-таджикской лексикографии второй половины XIX и начала XX вв. (на примере "Фарханги Низом)"

Текст диссертации на тему "Особенности персидско-таджикской лексикографии второй половины XIX и начала XX вв. (на примере "Фарханги Низом)""

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АКАДЕМИКА Б. ГАФУРОВА

На правах рукописи

, >04.20 0.5 0 551 5

Сатторова Матлубахон Амонджановна

ОСОБЕННОСТИ ПЕРСИДСКО - ТАДЖИКСКОЙ ЛЕКСИКОГРАФИИ ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ XIX И НАЧАЛА XX ВЕКОВ ( на материале « Фарханги Низом»)

Специальность:

10.02.22.-Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

ДИССЕРТАЦИЯ

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор А. Насриддинов

ХУДЖАНД - 2004

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ НУМ^УРИИ ТОНИКИСТОН ДОНИШГОХ.И ДАВЛАТИИ ХУ^АНД БА НОМИ АКАДЕМИК БОБОНОН РАФУРОВ

Ба хукми дастнавис

Сатторова Матлубахон Амончоновна

ХУСУСИЯТХОИ ФАР^АНГНИГОРИИ ФОРСУ ТО^ИК ДАР НИМАИ ДУВВУМИ АСРИ XIX ВА АВВАЛИ АСРИ XX (дар мисоли «ФАРХДНГИ НИЗОМ»)

10.02.22.-Забон&ои халвой мамоликн хоричаи Аврупо, Осиё, Африкр, бумиёни Амрико ва Австралия (забони тоцикй)

РИСОЛА

барои дарёфти дарачаи илмии номзади илмхои филологи

Рох,барн илмй: Насриддинов Абдуманнон, доктор и илмхои филологи, профессор

Хучанд- 2004

г.

МУНДАРИ^А

Муцадцима...............................................................................3

БОБИ 1 .У СУЛИ ТАНЗИМ ВА ТАСНИФИ ФАРХДНГНОМАХ.ОИ АСРИ XIX ВА ИБТИДОИ АСРИ XX.............................................21

1.1. Замина^ои пайдоиш ва ташаккули фар^ангнигорй дар цаламрави забони форсй....................................................21

1.2. Баррасии мухтассоти му^имтарин фар^анг^ои форсй.............27

БОБИ 2."ФАРХДНГИ НИЗОМ" ХДМЧУННАХУСТФАРХДНГИ Ч.ОМЕИ ОМ.................................................................................49

2.1. Ч,ойго^и «Фар^анги Низом»дар густураи фар^ангнигории форсу то^ик.................................................................................49

2.2. Машру^и фар^анг^ои форсй аз назари Доиюлислом.................58

2.3. Лексикаи «ФАРХДНГИ НИЗОМ».........................................61

2.4. Принсип^ои таълиф, сохт, тартиб ва тарзи тафсир дар «ФАРХДНГИ НИЗОМ».......................................................103

2.5. Асноди шо^ид дар фар^анг......................................129

Хулоса..................................................................................133

Сарчашма^о...........................................................................139

Муь^аддима

Фарх^ангнигорй ё худ лексикография» форсу то^ик таърихи беш аз ^азорсола дошта, маданияти олй ва фар^анги бециёси мардуми эронинажодро ба субут мерасонад. Фанни лугатнависй барои ба таври комил омухтани ташаккулу пешрафти забон, гановати захира^ои лугавй, тадк;ик;у омузиши осору афкори гузаштагон арзиши зиёд дорад. Ба к;авли муаллифи "Фарх,анги Низом" Сайд Му^аммадалии Доиюлислом "Тарак;к;ии ^ар миллат ва мулк ба тарак;к;ии забони он мулк ва миллат аст ва асоси тарак;к,ии забон тартиби китоби лугати ч,омеи он аст"[ 7, Дебоча, с. 3].

Ба цавли лугатшиноси маъруф Баевский С.И. "Фар^ангх.о барои лексикографияи таърихии забони форси ва ла^ашиносии Эрон, барои таърихи адабиёти классикй ва матншиносй, ^амчунин барои этнография, Чугрофияи таърихй ва таърихи маданият маводи пурарзишеро мах,фуз медоранд"[41. С. 3].

Изофа бар ин, дар фарх,ангх>о бисёр воцеа^ои таърихй, адабй муфассал баён шудаанд: "Фар^анг^ои цадимаи тоники аз баъзе ^их.ат^о хусусияти энсиклопедй доранд"[ 81.С.8].

Дар бораи сабаб^ои таълифи фар^ангнома^о лугатшиносон ва х^омилони фунуни адабй андеша^ои мухталифро зикр кардаанд ва бар он муътак;иданд, ки лугатнома^о ба хотири тавзех,у ташре^и ин ё он вожатой шеърй ва баёни мушкилоти осори адабиву илмй иншо шудаанд. Чунончи, Х,аким Носири Хисрав дар асари худ "Сафарнома" оид ба вохуриаш бо К,атрони Табрезй зикр мекунад, ки "Дар Табрез К,атрон ном шоиреро дидам, шеъре нек мегуфт, аммо забони форсй неку намедонисту пеши ман омад. Девони Мун^ик ва девони Дацицй пеши ман бихонд ва х,ар маънй, ки уро мушкил буд, аз ман пурсид, бо у бигуфтам ва шар^и он бинавишт ва ашъори худ бар ман бихонд"[23.С. 11].

Аз санади боло бармеояд, ки К,атрон вожатой мушкили ашъори

шоирони Мовароунназф ва Хуросонро намедонистааст ва барои рафъи мушкилоти хеш ба х^аким ва шоири хуросонй ру овардааст ва шарх>и вожатой мушкилро, ки теъдоди онх^оро донишпажу^он сесад донистаанд, бо храмин усул танзим кардааст. Дар ин бора Шах>риёри Надави истинодан ба Х.ОЧ халифа дар китоби худ "Фарх;ангнависии форси дар Х,инду Покистон" сухан рондааст[7б.С.5].

Аз гуфтори фавк; метавон ба хулосае омад, ки фарх^ангх^ои щадима асосан барои шарх>у тавзе^и вох>идх;ои лугавии ашъори суханварон иншо мешудаанд. Ин нукргаро мух>ак;к;ик;и барч,аста А. Насриддинов низ чунин к;айд мекунад: "Муаллифон ... изх,ор намудаанд, ки эшон бо мак;сади мушкилоти хонандагонро дар фах,ми осори адабй осон кардан ба таълифи ин асар^о даст задаанд"[73.^.1 .С.35].

Аз ин ру, аксар фарх^ангх^ои форсии пешинро ба х,айси фарх>ангх>ои шеърй муаррифй намудан мумкин аст. Аз омузиши дебоча ва мук;аддимах>ои лугатномах^о метавон дар исботи андешаи боло санадх^ои фаровонеро зикр кард. Масалан, дар дебочаи "Муайидулфузало" -и Мух^аммад ибни Лод, ки соли 1569 таълиф туда ва яке аз фарх>ангх>ои муътабар ба х^исоб меравад, омадааст: "Ва ин нусха кофй ва шофй аст барои хондан ва сабак; гуфтани "Шо}<;нома"-и Фирдавсии Туей, "Хамса"-II Низомй ва давовини Хок;ониву Анвариву Задиру Аб^арй ва Х,офизу Салмону Саъдй ва Хусрав ва чуз он"[ниг: 7, Дебоча. С.15].

Таэдицу баррасии фар^анг^ои пешин моро ба ин натич,а меоварад, ки бахше аз фарх>ангх>ои зиёди шеърй бо мацеади ташрех,и вожаву алфози душвори "Шо^нома" ва китобх>ои дигар, як цисми дигарашон х>амчун ро^намои олами маънии ин осори безавол э^од шудаанд. Махсусан, дар кишварх^ои Х,индустону Озарбой^он ва Туркия навъи дуввуми лугатнавией ривоц ёфт.

Омузиши амицу ^ама^онибаи лугатномах^о ба он нати^а меорад, ки аксари фарх>ангх,ои пешин мах>з ба тавзех>и вожатой душвори ин ё он асари адабй ихтисос доранд. Аз ин ру, аввалин муаллифони фарх,ангх;ои

цадимаи форси суханварон, яъне шоирону нависандагон буданд.

Лсксикографияи форсу то^ик баробари дар Мовароуннахру Хуросон ташаккул ёфтани забони форсии дари ба вуч,уд омад ва доман пах,н кард. Аввалин фар^анги форси - тоники фар^анги тафсирии "Рисолаи Абух;афси Сугдй" мебошад, ки дар азди Сомониён иншо туда, то замони мо нарасидааст. Аз ин фар^анг дар лугатнома^ои аср^ои баъдина ицтибос^ои ало^ида ба назар мерасад, ки аз малому манзалати он дар байни фар^ангнависон хабар меди^ад.

Нуктаи назари мух,ак;к;ик;он, аз чумла С.И.Баевский, ки "Рисолаи Абу^афси Сугдй" то садаи ХУП мавриди омузиш ва истифодаи лугатнигорон буда" низ чолиб аст ва андешаи болоиро так,вият медих,ад [41,С. 3]. Аз ч,умла, дар "Фар^анги Сурурй", ки соли 1600 таълиф ёфтааст, тах^ти во^идх,ои лугавии "хош" ва "саморуг" ва дар "Фарх.анги Рашидй", ки соли 1654 тасниф шудааст, та^ти вожатой "астим", "чаргар", "дафнук" аз "Рисолаи Абу^афси Сугдй" истинод шудааст.

Дар бораи "Рисолаи Абух^афси Сугдй" суханшиноси маъруф Сайд Нафисй дар таълифоти худ бо унвони "К,адимтарин кутуби лугот дар Эрон" [Мач,аллаи "Шарк;", 1310] ва "А^волу ашъори Рудакй"[75] батафсил сухан кардааст.

К,адимтарин рисолае, ки то замони мо омада расидааст ва х,амчун аввалин фар^анги форси пазируфта шудааст, "Лугати фурс"-и Асадии Туей мебошад, ки соли 1065 тасниф гардидааст. Ин лугатнома аз 1200 вох,иди лугавй иборат аст. Ба к;авли худи муаллиф "Бар х,ар лугате гувох,е буд аз цавли шоире аз шуарои порей ва ин байте буд ё ду байт ба тартиби здфуфи "о", "бо", "то " сохтам[ниг: 74.С. 187].

Сайд Нафисй дар мацолаи худ "Лугати фурс"-и Асадй" менависад:"Ин лугатнома ё фарх;анги Асадй яке аз китоб^ое аст, ки беш аз х^ама дар онх;о даст бурдаанд ва дар х>ар замоне барои такмили он чизе бар он афзудаанд. Чунон ки ба чуръат наметавон гуфт, он чй аз Асадй аст, кадом аст[ ниг: 74.С. 187]. Ба андешаи мо, бо вучуди тагйирот ворид шудан, тули асрх>о

дар матни лугат ^амоно ин фар^анг ^амчун нахустфар^анги форси бисёр Чолиб ва судманд аст ва аз ^ама мух^имаш кулли фар^анг^ои дсртар таснифшуда аз он бардошт кардаанд.

Минбаъд, дар давоми бештар аз 900 сол фар^ангнигории форсу то^ик риво^и азиме дошт ва имруз зиёда аз 150 фар^ангу лугатнома, ки Ша^риёри Нак;авй маълумот додааст ва 199 луготи тафсирй, ки Сайд Нафисй дар фехристи худ гирд овардааст, ба а^ли та^цик; маълум аст[ниг: ЗЗ.С.З.].

"Си^о^алфурс"-и Му^аммад Х.индушо^и Нах^увонй /1327/, "Фар^анги Фахри К,аввос"-и Муборакшо^и Разнавй /1301/, "Муайидулфузало"-и Му^аммад ибни Лоди Де^лавй /1519/, "Мадорулафозил"-и Шайх Илоздоди Файзии Сир^индй /1593/, "Фар^анги Ч,а^онгирй"-и Х,усашш Ин^у /1608/, "Бур^они к;отеъ"-и Х,усайн ибни Халаф, "Фар^анги Рашидй"-и Таттавй /1653-54/, "Риёсуллугот"-и Му^аммад Ромпурй /1827/ ва дахдо кутубн дигар аз чумлаи шо^асар^ои лексикографияи форсу то^иканд.

Метавон дахдо фарх,ангнома^оро номбар намуд, ки дар тули аср^о ган^инаи беба^ои адабиёту забони моро дар худ ма^фуз медоранд. Дар бораи арзиши фар^ангнома^о ^амин к;адар кофист, ки нук;таи назари олими маъруф Сайд Нафисиро ёдрас намоем. У дар китоби "Дастури лугатнависй" менигорад: "Ман лугатнависин забони форсиро яке аз душвортарин коркой адабии ча^он медонам". Вок,еан, вожаи "фар^анг" дар лугатнома^о ба маънии илму дониш, маърифат ва адаб омадааст. Аз ин ру, лугатнома х,амчун китоб барои андухтани ^икмату допиши халк;, илму адаби дар тули аср^о фарох;амовардаи ниёгон а^амият дошта, онро барои ояндагон вогузоштан хидмати бузург мекунад. Тавассути лугатнома^о метавон на танх,о бо таркиби лугавии забон ошно шуд, балки аз вазъияти илму фар^анг, анъанах,ои милливу адабй дар даврах,ои мухталиф иттилоъ пайдо кард, дар он 40e, ки мутаносибан ба ин зарурат фар^ангнома^ои хуб офарида шудаанд, дар он 40e ки нависандагон х,ар

чй бештар ручуъ дар ин фар^ангномах,о мекунанд, дар ин кишвар адабиёт ^амчун санъат дар пояи баландтар царор мегирад.

Таърихи фар^ангнигории форсу то^икро бисере аз суханшиносон ба ду мар^илаи рушду инкишоф ^исмат кардаанд:

1. Пайдоиш ва инкишофи анъана^ои фар^ангнигории форсй дар Осиёи Марказй, Эрон ва Озарбой^он.

2. Ташаккули фар^ангнигории форси дар Х,индустон, ки аз асри XIII то асри XIX идома ёфтааст.

Метавон афзуд, ки аз охири садаи XIX то имруз як давраи чздиду иурбори фар^ангнигориву омузиши фар^анг идома дорад, ки худ хусусият^ои хосаро касб кардааст. Ва ин давра аз чониби мух»ак;к;ик;он ба таври бояду шояд омухта нашудааст.

Оид ба давраи аввали инкишофи фар^ангнигории тонику форс / аср^ои XI-XV/ тадк;ик;оти зиёде ба ан^ом расидааст, ки мух;ак;к;ик;он перомуни принсип ва усулх^ои фар^ангнигории бештарини ин фарх^анг^о изгори назар кардаанд.

Фар^ангнигории форсу тоники сада^ои XIV - XIX асосан дар кишвари Х,индустон риво^ ёфт. Дар бораи дар сарзамини Х,инд ривоч ёфтани лугатнигорй му^аедицини зиёд нук;таи назари худро баён кардаанд ва ба хулосае омадаанд, ки сабаб^ои ба кишвари Х,индустон нак;л шудани анъашцои фар^ангнигориро метавон аз воцеоти марбут ба асри XI, яъне вуруди Разнавиён ба ин мамлакат чустучу кард.

Малому манзалати забони форсй дар Х,индустон аз асри XVI cap карда, боло рафт, махсусан дар асри XVII, вак;те ки шоирони зиёде ба ин сарзамин аз Эрон омаданд, ин нуфуз бештар шуд. Вуруди Калим / acpiiXVII/, Соиб /XVII/, Назирй /XVII/, Зу^урй /XVII/, Х,азин /XVIII/ барин шоирон ба Х,индустон, шароити мусоид дар иешрафти адабу забони форсй фаро^ам овард. Гузашта аз ин, дар тули аср^ои XVI-XIX сад^о шоирон аз Осиёи Марказй ва Афгонистон ба Х,инд омаданд ва Х,индустон марказй табодули сабки шуарои форсигуи сарзамин^ои гуногун гардид.

Дар Х,индустон лугатномах;ое руи кор омаданд, ки онх^оро лугатшиноси маъруф В. Капранов "фар^ангх>ои мубо^исавй" номидааст. Сабаби пайдо шудани ин гуна фарх;ангх;о аз чониби суханварону суханшиносон нодуруст фа^мидани ин ё он вожа ё худ нодуруст ташрех, додани онх>о ма^суб мешавад. Муаллифон нуцтаи назари интицодии худро перомуни таълифоти якдигар баён карда, андешах>о ва шакл^ои дурусти вожа ё ташрех,!! онх;оро зикр мекарданд. Чунончи, дар тасх;ех,и "Бурх^они к,отеъ" китобе бо номи "К,отеи Бурх,он" аз ^ониби Мирзо Ролиб иншо шуд. Дар мех>вари мубох>иса^ои олимон асосан ба х,ам наомадани форсии Х^инд бо забони форсии дигар кишварх;о буд.

Дар боби муайян сохтани заминах;ои риво^и лугатнигорй дар Х,индустон фикру андешах^ои мухталиф мав^уд аст. Аз чумла, Сайд Нафисй дар мак;олаи худ "Фарх.ангхри форсй" зикр мекунад, ки "...пас аз фарх;анги Асадй дар к;арни IX дар Х,индустон бори дигар бад-ин кор даст задаанд ва он х»ам бад-ин 1\и^ат аст, ки дар к;арни IX х>ар руз бар иддаи силсила^ои подшох>они мусалмон ва форсизабон дар Х,инд афзун мешуд ва мардуми Х,инд, ки аз Эрон дур буданд, беш аз пеш ба ёд гирифтани забони форсй, ки забони х;амаи ин дарборх^о ва х;укуматх>о буд, ниёзманд мешуданд [З.Ч,.1 .С.70]. Х,амчунин Маликушшуаро Бах;ор ва Забех;улло Сафо зикр кардаанд, ки яке аз сабабх^ои дигари инкишофи фарх,ангнигорй дар сарзамини Х,инд фаъолияти х.ама^онибаи Абулфазли Аллома - вазири Акбар мебошад. Дар давраи фаъолияти у охирх;ои асри XVI ва аввалх^ои асри XVII чандин фар^ангномах^ои бузург, аз к;абили "Кашфуллугот вал истилох.от", "Мадорулафозил", "Фарх^анги Ч^онгирп" интишор гардид. Ч,алолиддини Х,умой бошад, тазаккур додааст, ки сабаби зиёд навишта шудани фарх^ангх^о дар сарзамини Х^инд аз мух;аббати беандоза доштани х,индувон ба забони форсй мебошад. Шаэфиёри Нацавй се сабаби асосии риво^и лугатнигориро дар Х,индустон ба цалам додааст:

1 .Шароити хубу мусоид.

2.Ишк;у алоцаи ^индувон ба забони форси.

З.Э^тиё^ ба забони форси ^амчун ба забони давлатй[ 76.С.12-17].

Баробари з^амаи ин сабаб^ои зикршуда бояд к;айд кард, ки риво^у ташаккули забони форси дар ин сарзамин дар аср^ои ХУ1-ХУП дар вазъияти мураккаби пятимой ва фаннй сурат гирифтааст.

Лугатшинос В.А. Капранов дар китоби худ "Лексикография» тонику форс дар Х,индустон. Асрх;ои ХУ1-Х1Х" якчанд омил^ои инкишофи фар^ангнигориро дар ин кишвар баён кардааст.

1.Авлоди Бобур ^аматарафа кушнш кардаанд, ки забони форсй ^амчун забони давлатй мацом пайдо кунад, мардум бо ин забои бештар су^бат кунанд, то ки ^укуматдории Осиёи Марказй ва Эрон мак;оми худро гум накунад. Он^о ^амач,ониба шоиру нависандагонеро, ки ба забони форсй менавиштанду э^од мекарданд, тавдир менамуданд. Х,амин боиси зикр аст,ки дар радифи шоиру нависандагон лугатнигорон низ аз ч<шиби ^укуматдорон к;адршиносй карда мешуданд ва китоб^ои лугат х>амчун китоб^ои дарсй мавриди истифода в;арор мегирифтанд. Чунончи, Шох> Акбар дар Кашмир дар охир^ои асри XVI аз донишманди номвар Х.усайни И114У хо^иш мекунад, ки лугатномае иншо намояд. Дар з^амнн замина "Фарх,анги Ч,ах>онгирй" ба майдон омад.

2,Осори классикони форсизабон аз к;абили Фирдавсй, Саъдй, Низомй, Ч,омй баробари дар Осиёи Марказй ва Эрон шузфат доштанашон дар з^авзаи Х,инд низ маъруфияти зиёд пандо карда буданд, аз ^ониби дигар худи шоирони Х>индустон, аз к;абили Хусрави Де^лавй, Х,асани Де^лавй, Файзй, Бедил низ бо забони форсй э^од мекарданд ва осорашон добили к,абул буд. ТаваччУ*»" зиёд ба осори ин шоирон мардумро водор мекард, ки забони форсй биомузанд.

3. Дар ин давра нисба'т ба лугатнома^о талаботи зиёде ба миён омад, зеро барои бисере аз мардум забони форсй забони дуввум ма^суб шуда, тавассути лугатномах,о мушкилоти омузандагони забони форсй з^ал мешуд [62.С. 18].

Таснифоти мазкур аз он шах^одат меди^ад, ки инкишофи лексикография дар сарзамини Х,инд заминах;ои воцеии таърихй ва илмй дошта, хусусият ва принсшщш худро молик аст.

Фар^анг^ои дар сарзамини Х,инд таълифшуда чи дар асрх^ои иеш ва чи дар садах>ои XVI-XIX ба чуз он ки вожатой душворфах>ми забони форсро барои х^индувон тавзех^у ташрех; ди^анд, дар маышдод кардани мазмуну мундари^а ва ашъори мармузи суханварон низ нак;ши бузург доранд. Лугатнигорон аз ин нуцтан назар бо фазилатх^ои цолиб чун донандаи забони форсй, забони х>индй ва арабй ороста буданд, х^амчунин табиати шеъри форсиро ба дара^аи комил медонистанд.

Бояд зикр кард, ки лексикографияи форсу то^ик дар Х,индустон к;исмати чудонашавандаи фарх^ангнигорй мебошад. Аз асри XIII cap карда, ин бахши илми суханшиносй дар ин сарзамин нашъунамо ёфт ва бо хусусиятх,ои ^олиби илмии худ имтиёз пайдо кард.

Дар асрх;ои XVI-XIX фарх;ангнависии форсй ба ав^и эътилои худ мерасад. Аз сабаб ва илали ин ав1\у равна»; яке ин аст, ки забону адаби форсй дар мамлакатх;ои хори^ аз Эрон, монанди давлати Усмонй ва Х,индустон риво^и фаровон меёбад ва дар ин ду мамлакат забони расмиву дарборй мегардад. Махсусан дар Х,индустон бо ташаббус ва х,имояти салотшш Курагонии Х,инд, мисли Акбар, Чдоонгир, Шох>чах;он, Зафархон Ах>сан, Наввоб Шах^навозхон шоирону адибони зиёде малому манзалати шоиста пайдо карданд. Мусаллам аст, ки ниёзи рузафзуни бузургон ва мардуми бумии гайрифорсизабон ба ин забон мушкилоти зиёдеро эч;од мекард ва яке аз рох^ои рафъи ин мушкилот тартиби вожанома буд. Аксари фар^ангх,ое, ки дар ин даврах;о э^од мешуданд, бо хости салотин ё умаро ва гох;е барои истифодаи шахсии эшон барои фарогирии забони . форсй таълиф шудаанд. Аз ин ру, фарх>ангх>ои зиёде х;астанд, ки ба номи ин ё он х)оким ё амир иншо шудаанд. Чунончи, "Бур^они К,отеъ" ба номи султон Абдуллох> К,утбшох>, "Фар^анги ^а^онгирй" ба номи подшох^и Курагонй писари Акбаршох» Ч,ах;онгир бахшида шудааст.

Як сабаби дигари риво^и лугатнигорй дар Х,индустон дар он зо^ир мешавад, ки бо гузашти замон аз аср ба аср