автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему:
Особенности структурной поэтики башкирской прозы 70 - 90-х годов

  • Год: 2001
  • Автор научной работы: Набиуллина, Гульнур Мирзаевна
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Уфа
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.02
Диссертация по филологии на тему 'Особенности структурной поэтики башкирской прозы 70 - 90-х годов'

Текст диссертации на тему "Особенности структурной поэтики башкирской прозы 70 - 90-х годов"

РОССИЙСКАЯ АКАДЕМИЯ НАУК УФИМСКИЙ НАУЧНЫЙ ЦЕНТР ИНСТИТУТ ИСТОРИИ, ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ

На правах рукописи

Набиуллина Гульнур Мирзаевна

Особенности структурной поэтики башкирской прозы 70-90-х годов

Специальность: 10.01.02 - Литература народов Российской Федерации

(башкирская литература)

Диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель - Г. Б. Хусаинов, доктор филологических наук, профессор, академик АН РБ.

Уфа - 2001

РЭСЭЙ ФЭНДЭР АКАДЕМИЯМ ©Ф0 ¥ШМИ У?ЭГЕ ТАРИХ, ТЕЛ ИЭМ Э?ЭБИЭТ ИНСТИТУТЫ

ТСулъя^ма хокутында Нэбиуллина Гвлнур Мирза кы$ы

70-90-сы йылдар башкорт прозаЬы структура1гыныд

поэтик у^енсэлёктэре.

Специальность: 10.01.02 - Рэсэй ФсдерацияЬы халыктары э^эбиэте

(башкорт э^эбиэте)

Филология фэндэре кандидаты дэрэжэЬенэ

ДИССЕРТАЦИЯ

Гилми етэксеКе - Г.Б. Хесэйенов, филология фэндэре докторы, профессор, БР ФА академигы

вфе - 1999

ЙекмэткеЬе

Инеш.......................................................................................................4

I булек. Хикэйэ Ьэм повестарзьщ жанр терзэре.........................14

1. социаль-психологик хикэйэ hoM повесть.....................................21

2. мораль-кенкуреш eçep.....................................................................40

3. аллегорик хикэйэ..........................................................................................47

4. эдэр-я^мыш йэки фэлсэфэуи эрэр..............................................64

II булек. Бэлэкэй Ьэм урта проза жанрзарыньщ сюжет-композиция мэсьэлэлэре..............................................................................79

1. Хикэйэлэузец структураИы...........................................................111

а) hy^ ойошторолошо........................................................................111

б) предмет-арауык ойошторолошо..................................................123

III булек. Художестволы образлылыктын, телгэ Ьэм композицияга бэйле кайЬы бер компоненттары ...........................................................136

1. Телмэр-hy? ..................................................................................137

а) эдер йекмэтке!1е Иэм автор позиция!1ы....................137

б) эрэр атамаИы.................................................................139

в) эске монолог ............................................................140

г) диалог .........................................................................143

д) поэтик деталь................................................................149

2. Ьурэтлэу саралары.........................................................................152

а) теш алымы....................................................................152

б) сагыштырыузар.............................................................155

hbiFbiMTa..............................................................................................159

Э^эбиэт................................................................................................168

Инеш

Бе^ен, эшебеззец темаИьт "70-90-сы йылдар башкорт прозаИы структураЬыньщ поэтик узенсэлектэре».

Хэ^ерге башкорт прозаЬы айырыуса 70-се йылдар^ан алып бегенге кендэргэ тиклем идея-тематик яктан да Иэм художестволылык иэИетенэн дэ ^ур узгэрештэр кисерзе, етди ижади уцыштарга елгэште. Сэсмэ эсэрзэрзец тематик, проблематик даирэЬе купкэ кицэще, жанр, стиль формалары терлелэнде, тел, тасуири саралары камиллашты. Йыйып эйткэндэ, хэ^ерге башкорт прозаиктарыньщ художество осталыктары нык артты, милли прозабыззын, поэтикаИы байыкты.

Хэ^ерге заман прозаЬыньщ тематик йэЬэттэн генэ тугел, жанр Ьэм стиль формаларыныц удэ, камиллаша барыуы эсэрзэрзен, структур узенсэлектэренэ лэ йогонто яЬамай калманы. Был осор прозаЬыньщ тематик, художестволылык, герой концепцияИы кеуек мэсьэлэлэре билдэле кимэлдэ тикшереп утелгэнлектэн, бе? прозаныд структур узенсэлектэрен яктыртыузы кэрэкле тип таптык.

Эдэр структурами, идея-эстетик мэсьэлэлэрен, художестволы саралар системаЬын ейрэнеу поэтиканьщ теп бурысы.

"Поэтика - ул э^эбиэт теорияЪыньщ бер олеше. ...Унын, у? тикшеренеу объекты, у? аллы мэсьалалэре Ьэм категориялар даирэЬе бар"[91,142].

Тарихи яктан караганда, "Поэтика" дейем эстетик атама Ьэм принцип буларак Аристотель тарафынан индерелэ, XIX быуат уртаЬына тиклем ул дейем эстетик категория мэгэнэЬендэ андатылып киленэ. Веселовский тарафынан индерелгэн "тарихи поэтика" атамаЬы был мэгэнэне э^эбиэт теорияИы термины буларак узгэртэ, ниге^енэ тарихилык принцибы Иалына.

Эзэбиэттец Иуз сэнгэте буларак специфик мэсьэлэлэре А.А. Потебняньщ э^эби-теоретик тикшеренеузэр узэген тэшкил итэ. Галим лингвистик 'Ъуз теорияИы"ньщ (теория словесности) Иэм теоретик поэтиканын, теп идея11ын асыклай.

Хэзерге э^эбиэт гилемендэ "поэтика" термин буларак тулыИынса асыкланып бетмэгэн. Был хезмэттэ поэтиканы характерлау йэки уныц удеш тарихын асыклау теп максат итеп куйылмаганлыктан, поэтиканын; фэкэт йекмэтке менэн форма араЬындагы менэсэбэте аспектын яктыртыу ку^легенэн сьнып, диссертацияла 70-90-сы йылдар хикэйэлэренец Иэм повестарынын, кайЬы бер структур узенсэлектэре карап утелэсэк. Билдэле бер жанрга Ьэм я^ыусы манераЬына характерлы булган эдэр те^елешен, э^эби саралар системаИын, художестволы берэмектэр структураКында кабатланып килеусе Иэм узенсэлекле компоненттарзы табыу Ьэм дейемлэштереу ниге^ендэ айырым бер жанрга хас поэтик структура хакында Иуз йеретергэ мемкин. Сюжет, композиция, художестволы деталдэр эзэби эрэр^ен, тезелешенен теп элементтарын тэшкил итэ. Шул ук вакытта структураны йекмэткенэн айырым форма итеп карау ^а ярамай. Был хакта Жирмунский: "Метрика, инструментовка, синтаксис Иэм сюжет короу мэсьэлэлэре менэн поэтика елкэЬе тамамлана икэн, тип уйларга ярамай, эстетика ку^легенэн э^эби эдэрзе ейрэнеу мэсьэлэИе шунда гына тамамланасак, эгэр ейрэнеу елкэЬенэ йекмэтке тип аталыусы, художестволы тэьдир итерлек факт тип Ианалыусы поэтик темалар за инИэ генэ"[40, 103], -тигэн фекерзэ.

Хэ^ерге башкорт э^эбиэтендэ Р.Солтангэрэев, Т.Гарипова, М.Ямалетдинов, С.Шэрипов, Э.Эминев, Р.Байымов, Р.Камалов киц танылган Ьэм эдэр^эре яратып укылган прозаиктарыбьц. Улар хикэйэ одталары гына тугел, э бик куп повестарзыц 1тэм

романдар^ын авторзары ла. Я^ыусылар, бэлэкэй йэки зур кулэмле эдэрзэрендэ бул11ындармы, герой^арыньщ куцел донья Ьына берзэй тиерлек утеп инэ белалэр, улар^ы психологик яктан асырга тырышалар. Бынын, есен улар художестволы деталдэр^е, бутэн тасуири саралар^ы урынлы Иэм одта фай^аланалар, яр^амсы герой^арзын; портреттарын бер нисэ характерлы Ьы^ат менэн кыдка п>ша итеп бирэ алалар.

Р.Байымов, Р.Солтангэрэев, С.Шэрипов, Т.Гарипова, М.Ямалетдинов, Э.Эминевтарзын, эзэби одтальны иц беренсе нэубэттэ хикэйэлэрендэ асьпырак курена. Улар - барыИынан да элек хикэйэсе, хикэйэ одгалары. Языусыларзыц хикэйэлэре укыусылары араЬында Зур популярлык яуланылар, хэзерге башкорт прозаЬынын кесе жанрзары удешенэ тойомло тос елеш индерзелэр.

Хикейэлэрзэге был сифаттарзы Ф.Эсэнов, Н.Мусин, Ф.Идэнголов, Р.Камаловтар уззэренен, повестарында удтерэ, тагы камиллаштыра тешэлэр. Повестарза тормошто кицерэк Ьэм ентеклэберэк тасуирлау, герой^ар кисерештэрен терле яклабырак асыу талап ителгэнлектэн, был жанр структураИы ла башлыса хикэйэлэргэ якын торЬа ла, уларга караганда катмарлырак ойошторолошло булыу:зары менэн айырылып торалар.

Яцырыу осоронда языусыларта бегенеге ысынбарлык дередлеген гене тугел, тарихи уткэнде сагылдырыу мемкинлектэре асылды. 90- сы йыддар романистарыныц байтагы ошо икенсе юлды уз итте, Ьуцгы ун йыллыкта ике тидтэнэн ашыу тарихи роман донъя курзе. Бынан тыш романдарзагы тагы ике йунэлеште: бегенге ысынбарлыкты Нем автобиографик характерзаты Иы^атты билдэлэп утергэ кэрэк. Куренсэ, был жанр кин Нем ентекле тикшеренеузе талап итэ, узе ук бер оло хезмэткэ торорлок.

Ошоларзы идтэ тотоп, диссертациябы^а хикэйалэр Ьэм повестарга гына тукталыузы урынлы тип таптык. Шунан сыгьш, хе^мэтебе^^ед предметын Ьэм максатын билдэлэнек.

Тикттгеренеузен,_преяметы булып 70-90-сы йылдар хикэйэлэре

Ьэм повестары узэктэ тора.

Теп_максатьт 70-90-сы йылдар прозаЬыньщ структур, идея-

эстетик узенсэлектэрен, герой^ар характерын асыуза ниндэй тасуири сараларзы нисегерэк кулланыуын ентеклерэк ейрэнеугэ иггибарзы туплау, повестарга Ьэм хикэйэлэргэ уртак булган структур узенсэлектэрзе асыклау.

Куйьштан максаттан сыгып тубэндэге масьалаларяе хэл итеу талап ителэ - хикэйэ Ьэм повестарзыц структур узенсэлеген ейрэнеу максаты менэн уларзын, жанр тернарен билдэлэу, айырым жанр формаЬына караган урта Ьэм бэлэкэй прозаньщ структур узенсэлеген асыклау. Хикэйэ Ьэм повестарзьщ поэтик структураЬын ейрэнеу максатында уларзьщ кайЬы бер сюжет узенсэлектэрен, хикэйэлэу структураЬын ентекле тикшереу; хикэйэ Ьэм повестар структураЬыньщ окшаш Ьэм айырмалы яктарын билдэлэу; эзиптэрзен ижади принциптарын, одтальиын асыклау, уларзьщ башкорт эзэбиэтендэ тоткан ролен Ьэм урынын, тугандаш халыктар эзэбиэте менэн бэйлэнешен курЬэтеу.

Темянктн яктуяллеге. Эзэбиэт гилемендэ поэтика проблемаЬын кызыкЬыныу менэн ейрэнеу кузэтелэ. Айырым языусыларзыц Ьэм эдэрзэрзен, жанрзар поэтикаЬын тикшереугэ зур иггибар бирелгэн хезмэттэр донъя курзе: С.Аверинцевтыд "Поэтика ранневизантийской литературы", С.Г. Лазутиндьщ "Поэтика русского фольклора", М.Атымовтьщ "Поэтика казахских романов", А.П. Чудаковтьщ "Поэтика Чехова", М.М. Бахтиндыц "Поэтика Достоевского", И.Н.

Сухихтыц "Проблемы поэтики А. П. Чехова", В.Ветловскаяныц "Поэтика "Братьев Карамазовых" И.б.

Ф.Идэнголов, Ф.Эсэнов, Р.Байымов, М.Ямалетдинов, Р.Солтангэрэев, С.Шэрипов, Т.Гарипов, Э.Эминевтар^ын, ижадтары 70-90-сы йылдар башкорт эзэбиэтендэ куренекле генэ урын билэИэ лэ, улар^ын, прозаЬы махсус рэуеште системалы ейрэнелмэгэн. Бигерэк тэ, бетенлэй тиерлек кагылмаган проблемаларзыц береЬе — поэтика мэсьэлэЬенец эдэр структур аЬын ейрэнеу аспекты тулырак тикшереузе кетэ.

Проблеманьтн айрэнеу кимвле. Башкорт э^эбиэте гилемендэ поэтиканыц эдэр структураИы менэн бэйле аспектын, поэтиканы, уныц тарихын ейрэнеугэ зур урын бирелмэИэ лэ был проблеманы яктыртырга уцышлы гына ыштылыштар яЬалды. Э.М. Селэймэновтьщ (Башкорт тормош-кенкуреш экиэттэренец поэтикаЬы, 0фе,1980), Т.Э. Килмехэмэтовтьщ (Башкорт трагедияЬыньщ поэтикаИы, Офе, 1983; Башкорт трагедияИынын, поэтика мэсьэлэлэре, Офе, 1984; Поэтика башкирской драматургии, Уфа, 1995) хезмэттэре быта асык мидал.

Проза влкэИендэ был проблема системалы вйрэнелмэЬэ лэ, 70-90-сы йылдар хикэйэлэре Ьэм повестары, башкорт прозаЬынын; меИим бер тармаил буларак, тикшеренеуселэрзен, иггибарын у?ене йалеп иткэн. Э.Вахитовтын, "Офоктар кин,эйгендэ", «Башкорт прозаИында жанр 1тэм стиль», Г.Хесэйеновтын «Заман. Э^эбиэт. Э^ип», Р.Байымовтыц «Жанр я^мышы», «Истоки и устья», З.Нургэлиндец "Билдалелек якты1шнда", «Герой Ьэм заман», И.Вэлитовтыц "Ижади ур^эргэ", Х.Зиннэтуллинаныц «Образ. Заман. Э^ип», Г.Гэрэеваныц "Тойголар тэрэнлеге Иэм я^ыусы одталыгы" хе^мэттэре, Г.Рамазановтьщ «Бегенге повесть», Р.Байымовтыц «Талапсанлык — заман рухы», М.И^елбаевтьщ «Бегенге хикэйэ»,

Ф.Кузбэковтын, «Бэлэкэй форманыц ?ур мемкинлектэре», В.Псэнчиндец "Алсаклык Иэм ихласлык", Х.Гилэжевтын, "Басариевтар, йэки торгонлок анатом ияЬы", И.Шараповтьщ "Тарих Иэм э^эбиэт" исемле мэкэлэлэре был йылдарзагы прозаныц художестволы у^енсолектэрен яктырта.

Э.Вахитов уценен "Офоктар кицэйгэндэ" китабында алтмышынсы йылдар^а я^ылган хикэйэлэргэ анализ яИай. Галим был осор хикэйэИендэ сюжет бер терлелегенец ку^гэ нык ташланыуын Ьы^ык ертенэ алып китэ.

60-70-се йылдар прозаИында бындай кытыршылыктар, ысынлап та, куренгелэй. 90-сы йылдарга якыная барган Иайын повесть Ъэм хикэйэлэр был кэмселектэрзэн яйлап арына бара. Иунгы йылдарга я^ылган хикэйэлэр Ьэм повестар уззэренен, фэлсэфэуи характерна я^ылган булыу^ары менэн айырылып торалар. Образдар системаКында ла узгэрештэр 1шзелэ. Хэ^ер инде капма-каршы полюста торган геройдар тугел, э тэрэн хисле, уйланыусан, бай натуралы характеру алгы планга сыта.

Э.Вахитовтыц: "Р.Солтангэрэев иркен, эммэ тып>гз я^а. ТСайЪы бер йэш хикэйэселэрзен сюжет удтерелешендэ осраган "лирик паузалар"зы ул "фекерлэу, уйланыу паузаЬына" эйлэндерергэ тырыша. Был унын, ижадыньщ интеллектуаль асылын кутэрэ тешэ"[ 129,5-6],- тигэн фекере бик киммэтле.

Был куренеште Солтангэрэевтэ генэ тугел, Ьунты йылдарга уз^эрен одта хикэйэсе итеп таныткан

М.Ямалетдинов, С.Шэрипов, Т.Гарипова, Э.Эминев эдэр?эрендэ лэ осратырга мемкин. Я^ыусылар^ыц ижадында "уйланыу паузаЬы"ныд куплэп урын алыуы - эрэр^эрзен, реалистик ниге^ен ныгытыша. Геройзарзьщ тыуган еренэ, хе^мэткэ, ижтимаги тормошка булган узенсэлекле менэсэбэте, 70-80-се йылдарзан айырмалы рэуештэ

эзиптэрзец уззэре йэшэгэн заманга, шул заман тыузырган идеологияга яраклашырга ынтылмаузары уларзьщ эдэрзэрен тормошсан яИай, куйылган проблемаларыныц идкермэуенэ алып килэ.

Р.Байымов уценен, «Истоки и устья» исемле хе^мэтендэ башкорт прозаИына кузэтеу яИап, 60-70-се йылдар повестарын бер нисэ тематик теркемгэ булэ, романдарга ла кузэтеу яЬап, бегенге проза геройы хакында Иу? алып бара.

Э инде Зиннур Нургэлиндец "Ер я^мышы - ил я^мышы" исемле мэкэлэЬенен, купселек елешен автор менэн Р.Солтангэрэев ара11ында барган диалог тэшкил итэ. Эцгэмэ узэгендэ э^иптец "Бе? йэшэгэн ер" романы тора. З.Нургэлин куберэк романдыц проблематикаЬын Иы^ык едтенэ алып китэ. Э мэкэлэнец икенсе елешендэ "Янтыз йорт", "Асык тэзрэле йорт", "Бэхэс", "ТСиэмэтлек кейэу", "Тыуган якка кайтыу" исемле хикэйэлэренэ кыдкаса ку^этеу яИаИа, «Прозабыз урзэре» мэкэлэЬендэ Б.Рафиковтыц «Ур елдэре», С.Шэриповтыц «Имэн багана», М.Хэй^эровтыц «Алтын Иукмак», Н.Гэйетбаевыц «Буран», Н.ТСотдосовтон, «Олимп тауы текэме», М.Гилэжевтыц «Куцел куктэре» повестарын сагыштырма планда бирэ.

Г.Гэрэева уценен, хе?мэтендэ теп иггибарзы эдэрзэге психологик анализга йунэлтэ. Ул Р.Солтангэрэев, Т.Гарипова, Э.Эминев, Ф.Рэхимголова, Г.Байбурин, Т.Килмехэмэтов, М.И?елбаев, Р.Байымов, Т.Сэгитов, Б.Рафиков хикэйэлэрен, Н.Мусин, Э.Хэкимов, М.Кэрим, Д.Булэков повестарын анализлай. Г.Гэрэева фекеренсэ: "Психологик анализ ярзамында п>ша кешенец эске Иэм тышкы йэшэйешен бер бетен итеп тулы Иурэтлэугэ ирешэ, герой^ыц эске донъяИын эстетик яктан у^лэштерергэ мемкин. Психологизм э^эбиэттец елгереп етеу кимэлен, художестволы фекерлэу бейеклеген, Иурэтлэу одтальпы артыуын кур11этэ"[39,143].

Галимэ куп кенэ эдэр^эр^э хикэйэлэу есенсе заттан алып барылыуын билдэлэп, был хикэйэлэу теренец куп геройзарзын куцел тебенэ утеп инергэ, йэшерен эске кисерештэрен яктыртырга, уларзыц уЗЗЭре лэ тешенеп етмэгэн кылык-фигеленец сэбэп-эземтэ бэйлэнешен курИэтергэ мемкинлектэр биреуен эйтэ. Шулай ук Гэрэева Р.Солтангэрэевтец "Ак умырзая" повесында тойго-кисерештэрзец туктауИыз алмашынып тороуы, психологик хэрэкэттец тотош агым рэуешендэ, Ьэр сак узгэреп-яцырып тороуында Ьурэтлэнеше сюжетты хэрэкэткэ килтереусе кес, укыусыныц бар диккэтен узенэ тартыусы узэк булып тороуы хакында Иуз йеретэ. Уныц был йэ11эттэн Р.Солтангэрэевтец "Tay" повесы геройы Илгизде Кирэй Мэргэндец илленсе йылдар^а я^ылган "Нарыштау итэгендэ" романы геройы Сэлмэн менэн сагыштырып биреуе бик отошло килеп сыккан.

Эйтеп утелгэнсэ, югарыла Ианалып кителгэн автор^ар хе?мэтендэ 70-90-сы йылдар прозаЬына ентекле анализ яИалЬа ла, хикэйэ 11эм повестарзыц структур узенсэлеген ейрэнеу улар за максат итеп куйылмай, айырым караштар юл айкан гына эйтеп утелэ. Был киммэтле тикшеренеузэр, хе^мэттэр, хикэйэлэргэ Ьэм повестарга биргэн баКалар бе^гэ был осор проза!1ыныц структураЬын ейрэнеугэ юл куя.

удешендэ, башка фэндэрзэге кеуек ук, методология меЬшм роль уйнай. Бегенге кен э^эбиэт гилеме талаптарынан сыгып, бе? узебеззен тикшеренеузэрзэ методологик нигез сифатында танып белеузен материалистик методын кулландык. Беззед осракта эдэр структураЬынын h9p элементы бетен бер художество системаЬынын, айырылгыЬы? елеше итеп карадцы.

Эшебеззэ эЬэмиэткэ эйэ булган билдэле башкорт, рус, совет эзэбиэт шлеме белгестэренец: Э.Х. Вахитов, Г.Б. Хесэйенов, Т.Э. Килмехэмэтов, К.Э. Эхмэтйэнов, Р.Н. Байымов, Г.Н. Гэрэева, А.П. Чудаков, В.Б. Шкловский, И.Н. Сухих, A.M. Жирмунский, В.А. Гейденко, В.Я. Линков хезмэттэре кулланылды.

Хезмэттэ конкрет-тарихи, типологик-сагыштырыу Ьэм эстетик анализлау методтары кулланып художестволы эдэрзэр тикшерелэ.

ертенлек бирелде. Беззец карашка, художестволы ягынан оригиналь Ьэм тезек булган, вакыт Иынаузарын уцышлы утеусе Иэм эзебиет урешенэ меЬшм елеш индереусе элегэ тиклем ныклы иггибар бирелмэгэн хикэйэлэр Иэм повестар тикшеренеу объекты итеп алынды.

Хикэйэлэр бик аз ейрэнгэнлэнектэн, без Ьэр теркемгэ ингэн хикэйэгэ ентекле тукталып китэбез. Повестарга килгэндэ, уларзы сагыштырма планында тикшереузе максат итеп куйзык.

Гил ми яньшылыгы. Тэуге тапкыр 70-90-сы йылдар хикэйэлэре Иэм повестары структураЬын системалы рэуештэ ейрэнеу, был йылдарза ижад итеусе авторзарзьщ языу манера11ына характерлы булган художестволы сагылдырыу ысулдарын ентекле ейрэнеу Иэм яктыртыу - диссертациянын, теп яцылыгы. Шул ук вакытта проза поэтикаЬыньщ йекмэтке менэн форма араИындагы менэсэбэте аспекты мэсьэлэЬе башкорт э^эбиэте гилемендэ тэугелэрзэн булып ейрэнелэ.

килгэндэ, Иайлап алыу принцибына

тикшеренеузэр 70-90-сы йылдар прозаИы хакындагы белемдэрзе кицэйтэ тешэ,

13

диссертацияла алып барылган кузэтеузэрзе, яЬаган Ьыгымталар^ы башка я?ыусылар?ьщ Ьэм башка осор прозаИын поэтикаЬын тикшергэн