автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Отношение башкирского языка к древнетюркским и старотюркским памятникам письменности
Текст диссертации на тему "Отношение башкирского языка к древнетюркским и старотюркским памятникам письменности"
ЙекмэткеЬе
Инеш........................................................................................................................4
Беренсе булек. Ьандар Иэм уларзын, боронго рун, уйгыр я?ма
тсомарткыларындабирелеше....................................................10
1.1. Ьандарзыц Ьу? теркемдэре араИындары урыны..................10
1. 2. Терки телдэрендэге теп ЬандарБа
сагыштырма анализ я1ту есен тэу шарттар.....................11
1.3. Рун Иэм уйгыр я§ма комарттсыларында
Иандар^ыц бирелеше....................................................14
1.4. Рэрэп я?ыуындары боронго уйрыр Ьэм хорезм-терки я?ма
'комарткыларында кулланылран Иандар..........................31
Икенсе булек. Болгар эпитафик комарткыларында Иандар^ыц
я?ылышы 11эм фонетик йекмэткеЬю........................................49
©сенсе булек. ТСыпсак осоро я?ма хомарт-кыларыныц
бапжорт теленэ менэсэбэте...................................................68
3.1. ТСыпсатк осоро тураЬында.................................................68
3.2. «Гелстан бит-терки», «НэЬж эл-фэрэдис», «Ки9екбаш»
э^эрзэре Иэм улар?а осраран Ъандарга
графо-фонематик анализ..............................................73
Дуртенсе булек. Рэсэй осоро баш-корт я?ма сыгана-ктарында
Иандар^ыц тсулланылышы.....................................................90
Бишенсе булек. Ьан Иу? теркеме ниге§ендэ башкорт теленец
и<?ке Ьэм боронго терки я?ма тсомарткыларына менэсэбэте.....114
ЙомБатслау...........................................................................................................126
Шартлы тамгалар......................................................................128
Библиография...........................................................................131
ИНЕШ
Проблеманьщ актуаллеге. Хэ?ерге терки телдэренец, шул И9ЭПТЭН башкорт э?эби теленец тэу сыганактары булып и^эплэнгэн боронго Иэм И9ке терки я§ма комарткыларын эзмэ-э?лелекле ейрэнеу, улардьщ уртатс йэки у?енэ бапгка айырылып торБан тел уденсэлектэрен юллау теркиэт фэнендэ катмарлы мэсьэлэлэр?эн Ианала. Быуаттар сылбыры Иудымында ижад ителгэн я?ма тсомарткылар?ы барлау, улар^ы сагыштырып тикшереу, фэнни нигеддэ классификациялау зур кес, ныхышмалылы'к, куп хырлы бел ем талап итэ, айырым комарттсы ижад ителгэн осор^оц ме!шм факттарын тарихи, ижтимаги-социаль, географик шарттар?а ентеклэп ейрэнеу кэрэклеге килеп тыуа. Теге йэки был тебэктэ йэшэгэн халыктар^ын, этник сыбышын асыклау, миграция Ье?емтэЬен билдэлэу я^ма 'комартъсыларды хэдерге терки хальжтарынын, берэйЬенэ туранан-тура теркэу менэн бэйле булран фэнни хаталар?ан хотолоу мемкинселектэрен тыу§ыра.
Ошо Ьэм теркиэт фэнендэ сиселмэгэн бапгка мэсьэлэлэрде хэл итеу?э Иуз теркеме буларах Ьандардьщ боронго Ьэм и^ке терки я?ма тсомарткыларда 'кулланылышын, хэдерге терки телдэренэ менэсэбэтен, фонетик Ьэм морфологик тсанундарын тикшереу бик меЬим роль уйнай.
Ьанды донъяны танып белеу^ец башлангыс "бафтсыстарыныц" береИе булган, дейем тел системаЬыныц ниге?енэ яткан, уньщ артабангы у^еш йунэлешен билдэлэгэн фактордар араЬында иц боронролар^ьщ береЬе буларатс танырра тейешбе?. ТСасандыр И9ЭП-хисап системаЬын утэу есен кулланылган Иандар, хэдерге тел рилеменец ныгынран Ьу§ теркемдэре И9эбенэ инэ. Быга ми9ал булып теркиэт фэнендэ был тема буйынса кандидатлых диссертацияЬы
кимэленэ еткерелгэн фэнни хе^мэттэр тора.1
Терки халы'ктарыныц уртак я?ма мирабы булып и^эплэнгэн орхон-йэнэсэй рун -комарткыларын, Мэхмут ТСашБари^ыц "Диуани лугэт ит-терк" ата-клы Иу?леген, Йософ Баласарунлыньщ "ТСота^ру белег", уйрыр?ар?ыц юридик документтарын, Рабрузий?ын, "ТСиссас эл-энбийэ" эрэрен, ХШ-Х1У быуаттар?а бапгкорт Ьэм тебэктэге башка терки хальгктары араЬында кин, таралган эпитафиялар, бапгкорт милли э?эби теле формалаша башлаган осорра (XIX быуат урталарына) тиклемге арала яттсан о?он Ьэм -катмарлы тарихи дэуер^э ижад ителгэн йе^эрлэгэн э9эр§эр?ец телен Ьан Иу? теркеме ку?легенэн тикшереу, беренсенэн, бапгкорт э?эби теле тарихын тулыратс ейрэнеугэ Иэм, икенсенэн, хэ^ерге терки халыктарыныц дейем э§эби телдэр тарихында бапгкорт теленец урынын билдэлэугэ килтерэ.
Я?ма сыганактарзыц телен грамматик Иэм фонематик яктан тикшереу буйынса, фэнни хе^мэттэр2 я§ылЬа ла терле осор?а ижад ителгэн э£эр?эр?е бер генэ Ьуз теркеменэ бэйлэп ейрэнеу тел рилемендэ Ьшрэк куренеш. Ошолар^ан сырып диссертациянын, тема1ш билдэлэнде лэ инде.
Рилми хе^мэттец теп матссаты. Бапгкорт теленец боронро Ьэм щке терки я?ма комаргкыларына менэсэбэтен Ьан Ьу? теркеме аша асьгклау диссертацияла тубэндэге конкрет матссаттар^ы куя: 1) рун, боронро уйгыр Ьэм гэрэп ядыу^арындагы я§ма чкомаргкыларза
1 Бекбергенов А. Каракалпак тилиндеги санлыклар. Канд. дисс., Нокис, 1970; Усманов К. Проблемы языковой преемственности среднеазиатских тюркоязычных памятников Х1-Х1У вв. и современных тюркских языков Средней Азии (по материалам числительных). Канд. дисс., Ташкент, 1974; Хасенов Э. Цаз1рп казак тшндеп сан еамдер. Канд. дисс., Алматы, 1954; Чеченбаева Н. Кыргыз тилиндеги сан атоочтар. Канд. дисс., Фрунзе, 1971.
2 Ахметгалеева Я .С. Исследование тюркоязычного памятника "Кисекбаш китабы". М., 1979; Благова Г.Ф. Бабур-наме. Язык, прагматика текста, стиль. М., 1994; Галяутдинов И.Г. "Тарих нама-и булгар" Т.Ялсыгулова (Лингвотекстологический анализ списков памятника. Фонологическая интерпретация графики. Морфология). Канд. дисс., М., 1977. - 27 б.; Махмудов К. Ахмад Югнакийнинг "Хибатул хакойик" асари хакида. Тошкент, 1972; Муталлибов С.М. "Дивану лугат ит-турк" Махмуда Кашгарского (перевод, комментарии, исследование). Док т. дисс., Ташкент, 1967. Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник XIV века "Гулистан" Сейфа Сараи и его язык. Часть 1, Алма-Ата, 1975, часть 2, Алма-Ата, 1975; Нуриева Ф.Ш. Исследование языка памятника XIV в. "Нахдж ал-Фарадис": Канд. дисс., Казан, 1993; Хисамов Н.Ш. Поэма "Кисса-и Йусуф" Кул Али, М., 1979; Эйвазова Р. Язык "диван"а Кишвери (морфологические особенности). Канд. дисс., Баку, 1977. Ь.б.
-кулланылган Ьандарра Ьэм и^эп-хисап системаЬына анализ биреу; 2) ХШ-Х1У быуат кэбер ташъя^малар^агы Ьандар^ыц график Ьынланышын билдэлэу; 3) урта быуаттар^а катнаш тел менэн я?ылган терки я?ма -комарткыларында Ьандар?ьщ я^ылышын асыклау; 4) теп баигкорт я?ма сыранахтарында Ьан Ьу? теркеменен, тэбирэтен билдэлэу; 5) боронго Ьэм хэ?ерге терки (шул и^эптэн башкорт) телдэрендэге Ьандар нисбэтенец графо-фонетик Ьэм морфологик канундарын асыклау.
Тикшеренеу^ец методологик Ьэм теоретик ниге?е итеп я?ма сыганатстар^агы Ьандар?ы ейрэнеу буйынса тел гилемендэ елгэшелгэн ■ка^аныштар, тюрколог галимдарзыц, урыр Ьэм сит ил телселэренен, хе?мэттэре алынды. Тикшереу барышында П.М. Мелиоранский, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, И.А.Батманов, Э.Н.Нэджип, Н.А.Баскаков, А.М.Щербак, Б.А.Серебренников, Н.З.Гаджиева, Ж.Б. Кейекбаев, М.Э.Эхмэтов, Р.В.Йосопов, Р.Ай?аров, Э.Р.Тенишев, Ф.Г.Исхаков, ТСЗ.Эхмэров, Ф.С. Хэкимйэнов, В.Ш.Псэнчин, И.Р.Рэлэуетдинов Ьэм башка ралимдар^ыц хе?мэттэре ейрэнелде.
Диссертация эшен бангкарыу осен кулъя?малар?а Ьакланган ЬандарБа кагылышлы фэнни тикшеренеу^эр, теоретик кулланмалар, Ьандар^ын, тарихи урешенэ бэйле мэтсэлэлэр, йыйынтытстар теп несхэлэрендэ фай?аланды. Конкрет мэсьэлэлэр?е хэл итеу?э тюркологтар^ын, боронго Ьэм ирке терки я?ма мэ?эниэте буйынса башкарылган хе?мэттэрендэ сагылыш тапкан рилми-теоретик фекер^эргэ мерэжэгэт ителде.
Тикшереузэ тсулланылган методтар Ьэм алымдар. Хе?мэтте бангкарыуза, ниге§?э, Ьандар?ын, боронго Ьэм и<?ке терки комаргкылар?ары я?ылышын тасуирлау (палеография) методы кулланылды. Хэ?ерге терки телдэренец теп Ьандарына хас бетэ фонетик Ьэм морфологик у?енсэлектэр?е ейрэнеп, улар?ы теркемдэргэ булеу Ьэм ейрэнелгэн комарттсылар^ыц телендэ осраран Ьандар?ы был
у?енсэлектэр менэн сагыштырыу — диссертацияньщ теп эш алымы булып Ианала.
Ташъя?малар?ын, график фондын комплекслы ейрэнеу есен фэндэ киц билдэле булБан 4 принцип фай?аланылды: функциональ, композицион, авторльгк Ьэм орфографик принцип.
Тикшерелгэн материал. Тикшереу есен орхон-йэнэсэй ташъя?малары, Мэхмут ТСашрари?ыц "Диуани лерэт-ит терк" Ьу?леге, Йософ Баласарунлыныц '"Котадру билиг", Рабгузий?ыц '"Киссас эл-энбийэ" э^эрзэренец кулъя?малары, уйгырзардьщ юридик документтары, манихей^ар^ыц Бибэ^эт кылыу тексы, Бапгкортостандьщ 9 районында табылран эпитафиялар, Сэйф Сараизыц "Гелстан бит-терки", "Ки^екбаш китабы", "НэЬж эл-фэрэдис" э^эре, "Сыцры?намэ", "Тарих намэи болгар", "Батырша хаты", бапгкорт шэжэрэлэре Ьэм акт документтары алынды. И^ке тэрки теленэ хараБан Ьу?лектэр фай?аланылды.
Хе?мэттец рилми яцылыры:
бангкорт теленен, боронро Ьэм и^ке терки ядма комарттсыларына haH hy? теркеме ниге^ендэ менэсэбэтен асьгклау хэ?ерге башкорт тел рилемендэ тэуге монографик тикшеренеу булып тора;
- терле осор^а я^ылган я?ма комаргкыларзагы пандар^ыц я^ылышын палеографик планда ейрэнеп, баигкорт я?ыуы тарихыныц рун (VI - X бб.), уйрыр (VIII - XI бб.), рэрэп (XII - XIX бб.) я?ыу?ары дэуерен куз алдына килтереу мемкинселеген тыу?ыра;
- Ьандар я?ылышындары графема у§енсэлектэренец бирелеше тартышсыларзыц Ьэм Ьу^ын'кылар^ыц у<?еш тарихын ку§ алдына килтерергэ мемкинселек бирэ (üdmmu > líeme, сэккиз > huze?, тспскуз > туш$, оттуз > уты$, биц > мец h.6.);
- тикшерелгэн я?ма томарттсылар^а беренсе ти^тэ Иандары есен морфологик яктан матди берлек хас булыуы асыкланды;
- я§маларда абстракт И9ЭП тешенсэЬенец "у<?э барыу" (бер + уты? = 31) Ьэм "кэмей барыу" (ун + ике = 12) кеуек Ьанау ысулдары, улар^ыц хэ?ерге терки телдэрендэге -кулланылышы ейрэнелде.
Рилми эштец теоретик 11эм практик эЬэмиэте. Был тикшеренеу?ец Ье?емтэлэрен хэ?ерге бапжорт теленец, башка терки телдэренец фонетикаЬын, морфологияЬын, бигерэк тэ ЬандарБа арналган хе?мэттэр я^анда -кулланырга мемкин. Диссертация эше лекциялар, махсус курстар, махсус семинар?ар уткэреу есен бай материал булып хе^мэт итэ ала. Диссертация материалдарын дейем урта белем биреусе мэктэптэр, лицей?ар, колледжтар, махсус урта бел ем биреусе училище Ьэм техникумдар, югары укыу йорттары есен программалар, ухытыу эсбаптары, укытыу-методик тсулланмалар те?еу?э фай?аланырра мемкин. Фактик материалды хэдерге баштсорт теле буйынса практик Ьэм семинар дэрестэрзэ кулланып була.
Хе^мэттец апробацияЬы. Диссертация эше Баштсорт дэулэт университетыныц бакгкорт Ьэм дейем тел рилеме кафедраЬы ултырышында тикшерелде. Тикшеренеу?ец теп положениялары Ьэм Ье?емтэлэре "Филология фэнен укытыу Ьэм ейрэнеу проблемалары"на арналган Бетэ Рэсэй фэнни-гэмэли (Стэрлетаматс, 1999); Бапгкорт филологияЬы Ьэм журналистика факультетыньщ 10 йыллырына, Ецеу?ец 55 йыллырына арналган "Филология Ьэм журналистика. Беген Ьэм иртэгэ" тип аталган республика фэнни-рэмэли (9фе, 2000); Филология Ьэм журналистика мэсьэлэлэренэ арналган студенттар^ыц, магистранттар?ьщ, аспиранттар§ьщ Ьэм йэш укытыусылар?ыц 9-сы республика фэнни-гэмэли (бфе, 2001); Профессор Ж.Р.Кейекбаевтыц тыуыуына 90 йыл тулыура карата уткэрелгэн "Урал-Алтай тел рилеме: бегенге торошо, проблемалары, перспективалары" республика рилми (вфе, 2001); "Башкортостан РеспубликаЬыныц телдэр тураЬындагы законы" Ьэм ике теллелек мэсьэлэлэре", баппсорт филологияЬы Ьэм журналистика
8
БЕРЕНСЕ БУЛЕК Кандар Иэм улар?ьщ боронго рун, уйгыр я§ма тсомарткыларында бирелеше
1.1. Ьандар?ыц Иуз теркемдэре араЬындагы урыны
Ьандар предметтар?ьщ и^эбен, Ьаналыу тэртибен, абстракт и^эп тешенсэЬен белдерэ. Ьанды белдергэн Иу??эр телмэр?э бик боронго замандар?а барлыкка килгэн. Сенки улар кешелек донъяЬыньщ фекерлэу У9ешендэ теп ролдэр?ен, береЬен уйнаган Иэм у? аллы кулланганда дейем и^эп мэгэнэЬен белдергэн. Анык И9эпте исем алдында килгэндэ ацлата башларан.
Ьан — фекерлэу категорияЬыньщ куплеген белдергэн тел форма-ларыньщ береЬе. Логик Иэм фекерлэу категориялары ысын барлыктыц сагыштырмаса дейем у^енсэлектэре аша ацыбыз?а сарылыш таба. В.И.Лениндыц "категориялар — донъяньщ асылына тешенеу?ец ба^ыстары"1 тигэн билдэмэЬендэ донъяны ацлау процесынын, бер-бер артлы, ба^кыслы булыуы хатсында Иуз бара.
Ьан категорияИы сифат категорияЬынан Ьуцгаратс барльпска килгэн. Ул сифат — Иан — дэрэжэ категориялары берлегендэ тыгыд бэйлэнештэ у^ешэ2. Теге йэки был предметка йэки объектив ысынбарлытстыц куренешенэ йунэлгэн сифат категория^ был берлектэ "кешенен, донъя асылына тешенеуенец бер башлангыс этабы булып тора".3 Шулай итеп, сифат Ьэм Ьан категорияларын донъяны танып белеу?ец башлангыс "ба^кыстары" буларак, дейем тел системаЬыньщ ниге?ендэ яткан Ьэм уныц артабангы у^еш йунэлешен
1 Ленин В.И. Полное собрание сочинений. Т. 29. - 85-се бит.
2 Усманов К.Б. Проблемы языковой преемственности среднеазиатских тюркоязычных памятников XI - XIV вв. и современных тюркских языков Средней Азии (по материалам числительных). Канд. дисс. Ташкент, 1974.-39-сы бит.
3 Панфилов В.З. Философские проблемы языкознания. Гносеологические аспекты. - М., 1977. - 132-се бит.
билдэлэгэн тел саралары ара1шнда иц боронголарыньщ береЬе итеп танырга тейешбе?.
Сифат категорияЬы лексиканьщ у^енсэлекле грамматик разрядтарын те?еу?э, шулай у-к исемден, терле Ьу? яЬаусы сараларында у? сагылышын таба.
Ьан категорияЬын белдереусе тел сараларына, лексиканьщ айырым тере — Ьандан тыш, исемдец куплекте белдереусе грамматик категорияЬын, исем Ьэм сифаттар?а кесерэйтеу Ьэм артытслытсты белдергэн Ьу? яЬаусы ялрау?ар?ы, хэрэкэт ысулын курЬэткэн Ьу? яЬаусы формалар?ы, шулай ук, кылымдыц зат категорияЬын белдергэн Ьу? у^гэртеусе курЬэткестэрзе индерергэ була.
Ьанды белдереусе Ьуз?эр разряды купселек телдэр^э, шулай ук терки телдэрендэ, айырым Ьуз теркеме — Ьан булып формалапгкан Ьэм ньгк у^ешкэн. Хэ^ерге терки телдэр?э Ьэм урта быуат комарттсыларында Ьан, Ьу§ теркеме буларак, тубэндэге теркемсэлэргэ буленэ: теп йэки, кайЬы берэу§эр билдэлэуенсэ, кардиналь теп Ьандар (беренсе ти£тэ Ьандары, ти^тэлэр, йе??эр, мендэр); беренсе ти£тэнэн ЗУр Ьандар^ы барлап, синтаксик юл менэн яЬалган тсушма теп Ьандар; теп Ьандар^ан морфологик юл менэн яЬалран рэт, йыйыу, булем, сама Ьэм кэсер Ьандары.
1. 2. Терки телдэрендэге теп Ьандарга сагыштырма анализ яЬау есен тэу шарттар
Куп тюркологтарзыц, шул И9эптэн А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, Ф.Г. Исхаков, Э.Р.Тенишев, Х.М. Зарбалиев Ьэм Э. Эрнитс1 хе?мэт-
1 Самойлович А.Н. Турецкие чистительные количественные и обзор попыток их толкования // Языковые проблемы по числительным. 1 сб. статей. - Л., 1927. - 135-155-се бштэр; Малов С.Е. К изучению турещих числительных // Сбэрник АН СССР (академику Н.Я.Марру). - М.-Л., 1935. - 271-277-се бигтар; Исхаков ФГ. Числительное // ИСГГЯ. Ч. 2. Морфология. - М., 1956. - 176-207-се бштэр; Тенишев Э.Р. Тюркские "сдан", "два", "три"// Тюркологический сбэрник. -М., 1978. - 109-113-се битгар; Зарбалиев ХМ. Об одном способе образования числительных// Советская тюркология. -1988. - № 4. - 93-96-сы биттэр; Эрнитс Э.К. К происхождению тюркского числительного "один" // Советская тюркология. 1987. - № 2. - 77-79-сы биттэр.
тэрендэ урын алган теп терки Ьандардьщ бетэ я-клы фонетик Ьэм морфологик анализына таянып, шуны эйтергэ була: бетэ терки телдэрендэге Ьэм терки телле тсомарткыларзагы беренсе ти^тэ Ьандарына матди берлек хас. Был юрарыла эйтелгэн Ьандар^ыц тышкы формаЬы телдэрдэ Ьэм тсомарткылар^а тик графо-фонематик я-ктан рына терле булыу?арын ацлата.
Беренсе ти^тэ Ьандары — бер Ьэм ике ижекле Ьу??эр. Хэ?ерге торошо буйынса улар айырылгыЬы?, Ьэм был Ьу??эрдец елештэрен, ялгау^арБа йэки у? аллы Ьу??эргэ барып тотапжан морфологик элементтар, тип тик этимологик фараздар кимэлендэ генэ таныу мемкин.1
Бетэ терки телдэрендэ Ьандардьщ айырылгыЬы? булыуы Ьэм улар^ыц матди берлеге — бер-береЬенэ бэйле куренеш. Эгэр дэ беренсе ти^тэ Ьандары терле телдэрдэ уценен, берэй елеше менэн (ижек, тартынкы ен) айырылып торЬа Ьэм был айырманы фонетик ятсган ацлатып булмаЬа, буленэ алган елештэрде, хатта семантик анализга бирелмэЬэлэр ?э, морфологик булеу закондары буйынса аффикстар тип, э уртак елешен тамыр тип танырра тура кил ер ине.
20-нэн 90-Fa тиклемге Ьандар составында Ю-Fa тиклемге Ьандарра хас абсолют матди берлек кук. Беренсе ти^тэ Ьандары кеуек, Ьу? менэн йеретелгэн ти^тэ Ьандардын, да терки телдэрендэ графо-фонематик айырмальжтары бар.
Терки телдэрендэ йе? Ьэм мец Ьандары атамаЬы теге йэки был телдец тэу Ьудлек составын тэшкил иткэн Ьу??эре булып Ьанала, сенки улар бетэ терки телдэр?э Ьэм -комарткыларза урын алган. Морфологик планда был Ьандар айырылгыЬы? булЬа, графемик Ьэм фонетик йэЬэттэн улар бер-береЬенэн ньгк кына айырыла.
Куп телдэрзэ 10 ООО (тымэн, тумэн, тубен) Ьэм 1000000
1 Щербак A.M. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. (Имя). - Л., 1977. - 138-139-сы биттэр; Тенишев Э.Р. Тюркские "один", "два", "три"// Тюркологический сборник. - М., 1978. - 109-113-се биттэр.
(миллион) есен махсус исемдэр булЬа ла, был Ьандар терки телдэренец теп Ьу?лек составын тэшкил итмэй. Улар терле дэуер^э, терле телдэр?эн узлэштерелгэн.
Ьандар hy? теркеме буларах кына тугел, э ниндэй?ер кимэлдэ символик Ьюм фэлсэфэуи мэрэнэгэ лэ эйэ. Мэ£элэн: ее haHbi. Донъяньщ ее каты бар: а) иц югары донъя — кук тэцреЬенец донъяЬы; б) ер е?те донъяЬы; в) ер а?ты донъяЬы. Ер йе§ендэ ее дин таралган: ислам, христиан, будда. Бангкортмон тигэн ир-егет у§ румерендэ ее бурые утэргэ тейеш: беренсепе — ул у£тереу, икенсеЬе — агас ултыртыу, есенсеЬе — ей палыу. Баланын, ата-эсэЬе естендэ