автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Отношения Азербайджана с Соединенными Штатами Америки и государствами Европы (1991-1996 гг.)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Отношения Азербайджана с Соединенными Штатами Америки и государствами Европы (1991-1996 гг.)"

Aзэpбajчaн Республикасынын Президента ]анында _Девлэт Идарэчилик Акадешцасы_

Эл]азмасы Ьугугунда

.то о-\

Эли МэЬэммадэли оглу Ьэсэнов

Азэрба]чанын харичи сэдасэти: Авропа девлэтлэри вэ АБШ (1991-1996)

Ихтисас: 07.00.03-Умуми тарих

Тарих елмлэри доктору елми дэрэчэси алмаг учун тэгдим едилвн диссертасиу'анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы - 2000

Днссертаси|а Бакы Дввлэт Университетинин "Авропа до Америка олколэрикин ¿ени в» муасир тарихн" кафедрасывда ,)еринэ ,}етирилмишдир

Росми опгошентлэр;

- емвкдар еям хадими, тарих елмлври доктору,

профессор 1МЛУ1а1шудов

- тарих елшгври доктору, профессор Н^УЦВвлихавлы

- тарих елмлври доктору, профессор ОЛ-Султанов

Апарычы муоссисэ: Бакы €лав]ан Университетинин "Тарах" кафедрасы

Мудафиэ "30 " 2000-чи ил саат " Азерба^ан Республика§ыньт7Президента ]анында Девлвт

Идарвчилик Акадешдасынын кэздишшки Н.054.10.01

Ихтисаслашдырылмыш Шуранын ичдасында олачаг

Унван: Бакы, 370001, Лермонтов кучэси, 74

Диссергаиуа ила Азерба]чан Республикасьшын Президента ]анывда Дввлэт Идарачилик Академи]асынын китабханасында таныш олмаг

иумкувдур-

"М"

Автореферат "/с/ " /¿Рр-Ор 2000-чи илдо кендерилмишдир

Ихтисаслашдырылмыш Шуравыв елми катиби, фэлсэфэ елмлэря намвзэди, досевг : ....._ ^^

гари ^

С^Гс^^уУ К-ЬАшшЬердафв

ДИССЕРТАСШАНЫН УМУМИ СЭЧИЛЭСИ

М6ВЗУНУН АКТУАЛЛЫШ. XX ]узшшн сонувда друада баш «рэн глобал просеслэр, хусусэн дэ Варшава Мугавилэси Тэшкилатынын ¡урахылмасы, "со]уг муЬарибэ"нин баша чатмасы, ССРИ-нин дашлмасы !е]нэлхалг алэмдэ сщаси муЬитин чидди шэкиддэ дэдешмэсинэ вэ ]ени :еосщаси вэзицэтин japaшacьшa сэбэб олду. Постсовет мэканында [е]дана чыхан ]ени мустэпш девлэтлэрин билаваситэ бфэлхалг [унасибэтлэр системинэ гатшмасы вэ вз марагларыны ифадэ едэн харичи и]асэт курсуну Ъ^ата кечирмэЗэ башламасы дун]ада девлэтлэрарасы :унасибэтлэрин }ени дузумунун формалашмасына кэтириб чыхарды. Бу, ир тэрэфдэн, бе]налхалг алэмдэ си]аси кэркшшуин азалмасы, шобал фшыдурманын арадан галхмасы иле сэчицэлэнирдисэ, дикэр тэрэфдэн, феи, штисади вэ Ьэрби бахыадцан стратежи эЬэмицэт кэсб едэн во энафелэрин кэсищщди мэнтэгалэрэ чеврклэн бир сыра мэЬэлли эркэзлэрин метана чыхмасы илэ мушазиэт олунурду.

МуЬум кеоси]аси мэкавда ]ерлэшэя Азэрбадчан Республикасынын 391-чи ил окцабрын 18-дэ ез девлэт мустагалли)ини бэ]ан етмэси милли энафелэрэ вэ 80-чы иллэркн соку- 90-чы шглэрик эввэллэриндэ унэлхалг алэщэ баш верен д^ишшеликлэрэ чаваб верен jeии харичи уасэт курсуну формалащдырыб 1хфта кечирмэ]и, дун]а бирлщинэ ипулмага вачиб вэ те'хирэсалынмаз вэзифэ кими ирэли сурду. Гыса рщет эрзиндэ дун]анын бир сыра дввлэтлэри тэрэфиндэн рэсми сурэтдэ нынмыш Азэрба]чан Республикасы 1992-чи ил мартын 2-дэ БМТ-нин влузунэ гэбул едшщи.

Азэрба]чан девлэтинин харичи си]асэт фзали^этинин Дашыг рабашн ермени сепаратизми вэ Ермэнистанын Ьэрби тэчавузу илэ ринлэшэн чидци си)аси вэ иггисади проблемлэрлэ муша]иэт олунмасы э онун дипломат^ась! гаршысывда хусуси вэзифэлэр пуурду. Течавузун миллэтчи сепаратизмин гаршысыны алмаг, онларын ашр нэтичэлэрини адан галдырмаг, дввлэтин эрази бутевл^уну вэ тэИлукэсизлщини тэ"мин дэх, ду^а бирлщи илэ сщаси вэ игтисади интеграсиЗа]а кирмэк зурзти Ьартврэфли душунулмуш, ардычыл вэ фэал харичи сщасет талэб *рди.

Бфэлхалг бирлкди Азэрбаз'чан илэ гаршылыглы фадалы элагэлэрш гурулмасы зэрурили]инэ инандырмаг, аЗры^ры девлэтпэрлэ икитарэфи вэ чохтерэфяи эмэхдашлыга наил олмаг, мшш марапхары дун]г дввлвтлэринин кесишэн вэ топушан менафелери илэ узлашдырмат Азэрба]чанын мустэгишнуинэ вэ тэЬлукэсизлщиш бе/налхалг тэ"мяна' алмаг учун чох чидди сэ"_]лэр едшмапи вэ керкин фэалвцэ-кестерилмели иди.

Азэрба]чанын мустегаллщинин меЬкемлэвдирилмеси вэ девлэтчилш мэнафелэринин горунмасывда елкэнин зэнкин иггисади потенсиалы в; элверишли кеосиЗаси мевге)И щЬум ©Ьэми^эт кэсб едир. Бу амиялэ] Азэрба]чанын милли девлэтчилик марагларына чаваб верэн сэмэрэли В! мэгсэд]'еклу харичи сщасэт курсунун Ьэ]ата кечирилмэси учун илюш элверашли земин ]арадыр. Лакин мевчуд шшш потенсиалы вэ элверишл) зэшши реаляащдыршг, онлардан максимум бэЬрэлэнмак бедеалхал алэаддэ чэpэjaн еден просеслэрин чидди арашдырьшмасьшы, Азэрба]чаньи марагларына здгун душунулмуш, Иэртэрэфли ©саславдырылмыш вэ буту] инчзлшслари нэзэрэ алан харичи ыуасэт консепси]асынын ]арадылмасын! телэб едир.

Муасир деврда стратежм инкишаф хэтги кими демократах чэмице гуручулу?у вэ базар игтасадицаты ]олуну сечэн Aзэpбajчaн Республикаа дун]а тэчрубэсиндэ угурла сыиагдан кечмиш умумбэшари дэ]эрлэрдэ фадеаланмара чалышыр, взунун кениш иписади лотенсиалыны Ьврэкэт кэтирмэк мэгсэдилэ инкишаф етаиш елкэлэрин габагчы технолоюуасыны вэ малине имканларыны чвлб едир, онларл гаршьхшгаы фаралы эыекдашлыг элагелэрини инкишаф етдарир.

Хезэр дэнизинин Азэрба]чан секторундахы нефт ]атагларыны истисмарьша дайр 1994-чу ил сенгдабрын 20-дэ имзаланмыш "Эсри мугавилэси" Азэрба|чанын дуну а влхвлэри илэ гаршылыглы елагелэрини кеншшэнмэсинэ вэ бе]нэлхалг мввгелэринин меНкэмлэнмэсннэ кучл тэкан верди. "Зорин мутавштаси" ве сонракы дэврдэ имзаланмыш чохсар нефт кошрактлары АзарбаЗчанын дyнja бирлэдинэ интеграоуасын кучлэндирир, гаршылыглы фа^далы эмэкдашлыган инпшифы учун орт; тэмас нвггэлэринин квниш шэбэк^в малик олду?уну нума]'иш етдирир.

1998-чи ил сенфбрын 7-8-дэ тарихи 'ЧЕ^ук Илек jaлy"нyн бэрпас узрэ 32 девлэтин вэ 13 беуналхалг тэшкилатын нума]эндэлерини иштиракы илэ кечирилмиш Бакы б^наяхалг конфрансы вэ он)

нвтичалэри Азерба]чанын харичи си]асетинин мустэпшшк иллэринде газандыга ен муЬум наилиц этавринден биридир.

Авропа Бирли]инин ТАСИС-ТРАСЕКА программ чэрчивесивде "Бе]ук Ипэк ]олу"нун бврпасы Авропа-Гафгаз- Ас^а негшэдат дэИлизиццв ]ерлашэн бутун елкелерин инкишафы, онларын игтисади потенсиальшдан даЬа сомерэли истифадэ едилмэси, чохтерефли игтисади емэкдашлыган кешшшэнмаси учун влверишли швраиг ]арадыр. Шэргле Герб арасывда муЬум керпу ролуну о]на]ан Азэрба}чанын Авропа-Гафгаз-Аси]а негдиуат дэЬлюинин инкишаф етдаршшэсиддэ апарычы ^ер тутмасы республиканын дун^а бирли]и елкелэри иле интеграсщ'асынын даЪа да деринлэдшесине хвдмет едир. Бу нее неинки игтисади, Ьэм дэ си^аси сабиглик вэ теИлукесизлик бахымындан без'ук еЬешщете маликдир.

Азерба]чан Республикасыньш харичи сщасет стратемдасында дун] а дввлетлери илэ икитерефяи мунасибетлорин инкишаф етдирилмеси иле ] анаши бе]нвлх.алг в© рекионал тешкилатлар чэрчивэсиндэ чохтэрефяи эмэкдашлышн кеншшшндирилмеси дэ муЪум ]ер тугур.

БМТ ве АТЭТ-ин узву олан Азерба]чан Ресцубликасы Авропа Бирледи, Авропа Шурасы, НАТО ве б. тешкилатларла сых елагелер japaтмыш, бу тешкилатлар черчивесинде гаршылыгаы фа]далы мунасибетлорин инкишаф етдирилмеси учун феал харичи спасет Зеридир. Чох муЬум чографи-стратежи меканда Зерлешен Азэрба^ан малик олдугу мевгеден Ьэм езунун, Ьеи д© тэрефдашларынын максимум беЬрелэнмэси учун Ьэргэрефли шераит ]арадыр, милли мэнафелеринин вэ таЬлукэсизлнкли]ЮВШ тв"мин олунмасы истигаметинде зерури тедбирлер hэjaтa кечирир.

Азерба]чан Республикасыньш 1994-чу идден башла]араг НАТО-нун "СулЬ намина терэфдашлыг" програмы черчиввсиндэ феалицети дущанын габагчыл елкэлори иле онун елаголеринин инкишафыка муЬум земин japaшыIПДыp. 1998-чи ил сен^абрын сонунда НАТО-нун баш катиби Ь-СолананЬш Азерба.рана сефэри ерефесивде вердаци мусаЬибеде "Гафгаз рекионуну НАТО-нун бирбаша мараглары олан рекионлар" 1 сырасында ге}д етмвси гарщылыглы фадоалы вмэкдашлыгын инкишаф етдирилмеси вэ рекионал таЬлукесютчин горунмасы саЬэсиндэ Шимали Атлантика

••А»рб»]ч»н" геэета, 29 ое<гд«бр 1998-та юг.

б

тэшкилахы узвлери ила Азэрба]чанын марагларынын уст-устэ дущцщуну бир даЪа тэсдиг етди.

Керувдщ кими, Азэрба]чан Республикасынын мустагил девлгат кими бфшлхалг мунасибэтлэр системинэ шшушасы илэ едкэнин сосиал-иггасади, си]аси вэ тэЬлукэсизлик мэсалэлэринин тензимлэнмэсиндэ харичи сщас&т саЬесиндэ фэатвдэтин ролу кескин шэкилдэ jYкcэлэpэк Ьэлледичи еЬвмицвт квсб ешшодир.

Ге|гс етмэк лазымдыр ки, мустагиллик елдэ етдикдэн сонра Aзэpбajчaн да дахил олмагла постсовет мэканында ¿ерлешэн бутун девлэтлэр езлэриния кэлечэк инкишаф стратекщасыны муэцэнлэшдирэркен чидди сечим гаршысында таддылар: онлар вввэлки кими сосиалист идеолокщасы вэ ичтимаи мулкицэте эсасланан планлы иггисадицат joлy илэ фэалицетини давам етдирэрэк бе]нэлхалг алэмдв идеоложи, Ьврби-сщаси гаршьадурмаЗа ]енидэн шэраит ]аратмалы, ja да иггасади-сщ'аси вэ сосиал саЬэдэ ]уксэк терэгпуэ наил олмуш елкелэрин тэчрубэсини есас кетурэрэк, бу твчрубэни ]ерли шэраитэ у^рунлашдырараг хусуси мулкицэта эсасланан азад базар игшсадицаты joлyнy сечмэли идилэр. "Содуг муЬарибэ"дэ сосиализм чэбЬэси узэриндэ парлаг гелэбэ чалан капитализм дун]асынын Ьэртерэфди устунлуклэри ]ени ]аранмыш дввлэтлари мейз икинчи ¿олу ceчмэjв бир нев сввг етди.

Икинчи ]олу сечмэклэ Ьэмин девлэтлэр ]ени бир сечим проблема илэ узлэшдилэр. Онлар бу двфэ капитализм дун]асы дахшшндэки мевчуд инкишаф моделлэри узрэ, даЬа догрусу, тэдгагатчыларын ге)д етдаци кими, Ьазырда дун]а ауасэтинин муэ^энлэшмэсиндэ всас рол однаЗан иггисади-ауаси куч мвркэзлвринин инкишафы илэ баглы Америка, Авропа вэ Асща моделлэри узрэ 1 сечим зэрурэти гаршысында гаддьшар. Буна керэ дэ мустагиллик елдэ едэв девлэглер езлэринин кэлэчэк инкишаф ]олущ муэ^энлвщдирмэк учун дущада мевчуд олан мурэккеб бе]'нэлхалг вэ рекионал шэраити дузкун пумэтлэндирмэли, дун]а сщ'асэтинин куч мзрказлэри олан АБШ, Русщ'а, Авропа Бирлщи, Шэрги Асяда аткэлэри арасындакы мэнафе вэ мараг чэкишмэлеривдэ езунун суверенлидини горузуб сахламаг мэгсэдилэ душунулмуш харичи сщасэт ]еришэли иди. Бу девлэтлэр гаршысында муасир дэврдэ бе.]нэлхалг

' Бах: Гадшев К.С. Геополитика. Мосхза, 1997, с. 208-234.

алэмдэ гебул едилмиш вэ Ь^ата кечирилэя инкишаф моделлэринин, илк нэвбэдэ Америка, Авропа вэ А«уа моделлэринин зэиф вэ устун чэЬэтлэрини дштэтлэ арашдырмаг вэ бу зэмивде з'а онлардан биринэ устуюгук вермэк, ]а да а]ры-а}ры моделлэрин муэуэн чэЬэтлэрини синтез едэрэк елкэнин спесифюс шэраитинэ даЬа урун олан инкишаф .¡олуну сечмэк ввзифвси дурурду.

МушаЬидвлэр вэ теЬлиллэр квстерир ки, Биринчи вэ Икинчи Дуч'а муЬарибэлэривдэн сонра иггисади, «даси вэ Ьерби саЬедэ сур"этли тэрэтуэ наил олан вэ муэуэн мэ"нада дувда девлетлэрн сырасывда лидере чеврилэн АБШ-ын ау'аси системи вэ иггисади модели 90-чы иллердв мустегиллик газанмыш бир чох ;ени девлетлер учун даЪа чох чэлбедичи керунмэадэдир. Лакин тарихи сечим зерурэти илэ узлэшэн постсовет республикаларынын давранышында сидаси прагматизм дэ муйум рол о)намышдыр. Беле ки, Ьэмин девяэтлэрин стратежи сечимини онларьш ССРИ-нин вариси ролуну ез узеринэ квтурэн Руауанын эн"енэви тэ"сир даирэсиндэн чыхмаг, бе]нэлхалг алэмлэ интеграсща мэсэлэлэриндэ вэ дахили иггасади-сщаси проблемлэрин 1гэллиндэ сабит иггисади ве малицэ кучунэ малик олан АБШ мши супердевлэгдэн дэстек алмаг истэ)'и де шэртлэндирир. Америка моделинин чэлбедичшпуиндэ ингилаби партла]ышларсыз вэ cычpajышлapcыз, демократик _)'олла инкишаф едэн АБШ-ын узун муддэт , Зэ"ни иcojyг муЬарибэ" деврундэ тоталитар, ге]ри-демократик девлэт олан ССРИ илэ гаршьщурмада эсас рэшб кими чыхыш едэрэк бу мубаризэдэн галиб чыхмасы факты да муЬум рол о^амыщдыр. Лакин XX эсрин сонувда дуща си]асэтинин jeни куч мэркэзлэри кими ме]дана чыхан Авропа вэ Ааф девлэтлэри групларьмын инкишаф моделлэринин АБШ модели илэ рэгабэт мубаризэсиндэки угурлары, Ьабелэ прогнозлащдырылан устунлуклери сонунчунун «элбедичили]инэ муэуэн зэрбэ вурмушдур.

Тарихи хронологауа бахымындан иггисади-сщаси тэрэгшнин вэ 1емократик инкишафын даЬа гэдим консепоуасы кими чыхыш едэн Авропа модели 80-чи шшэрдэн башла^араг Зенидэн мухтэлиф рекионал нэркэзлер арасында гаршылыгяы мунасибэтлэрин характеринэ вэ ¡енумунэ муЬум тэ"сир кестэрэ билвн кеосщаси факторлардан биринэ геврилмишдар. Авропа Бирл^и вдчасы алтында рекионун бутун 1бвлэтлэринин ва1гид иггисади, си]аси мэканда бирлэшмэси вэ онун дун]а лицасында ^ени куч меркэзинэ чеврюхмэси истигамэтиндэ атылан

аддышгар артыг ез реал натичэлэршш верир. 1990-чы илин мэ"луматларьша керэ, 344,6 мил]он еЬалиси олан Авропа Бирлц}и 5,53 тршцон доллар меблэищдэ амтае истекал етмэк вэ хидаэтлэр кестэрмэклэ АБШ-ы херт етуб кечмишдир (АБШ-да бу рэгем 5,47 тршцон доллардыр). Рекионал мунагишэлэрин Ьэллинда, инсан Иугуг вэ азадлыгларьшьш горунмасывда Авропа Бирлир елкэлэринин ролунун сэмэрэлили]и да Авропа моделинин устун чвЬэтлэри ими диггэти чалб едир.

1еничэ ме]дана кэлмиш муствгил девлэтлер учун инкишафын Аауа модели Авропа в© Америка моделлэриндэн Ьеч дэ аз еЬэмицэт кэсб етмир, Ьэтта бир сыра параметрлэринэ керэ ону артыг етуб кечме]э башла]ыр. Аси]а модели дедикдэ бура]а Ьэр ше]ден эввел XX есрин 50-чи шшэривдэн бaя£лajapaг иггасади инкишафын jYкcэx темпи ила хараггеризэ олунан Австралгф, Зет Зелавдща вэ Шэрги Аси]а елкэлэри -1апошуа, Чин, Чэнуби Kopeja, Та]ван, Сингапур, Ьонгонг вэ башга елкэлэрин ]уксэлшн консепауасы авд едилир. Бу модели бэ"зэн Асща-Сакит океан елхвлэри модели дэ адландырырлар.

Аица-Сакит океан елкэлэри Ьазырда иггисади инкшнаф тешшнэ керэ АБШ вэ Авропа Бирли]"и елкэлэрини хе^и Ycтsлэjиp вэ иггисади гудретинэ керэ дущанын эсас мэрквзлэринден биринэ чеврилмэкдэдир. Експертлэрин фшсринчэ, Иазырда дугу а узрэ умуми милли мэЬсулун 43 фаизи мэБз бу рекион елкэлэринин та)ына душур, 2000-чи илдэ ис© бу кестеричинин 50 фаизи етуб кечэчэ]'и квзлэнилир. Муасир дун]ада игтисади инкишафа керэ эн динамик рекион олан бу елкэлэрин гыса муддэтдэ игтисади сайэдэки М0"чузэлэри тэкчэ азад базар мунасибэтлеринин ]ох, Ьэм дэ онларын дузкун сосиал вв ипксадк сечимларинин нетичесвдир. Бир чох Шэрги Аазда елкэлэринин Герб чэмицэти елементлэрини вхз етмэсинэ бахма]араг, онлар езлэринин муЬум сосиал вэ мэдэни эн"энелэрини вэ де]эрлэр системини горузуб сахла]ыблар. МэЬз бунун cajэcиндэ онларын глобал шэкиддэ артан рэгабэтэ давамлылыга тэ"мин едила билмшпдир.

МуЬум вэ эн"енэви Ьарби-с^аси вэ иггасади куч мэркэзлэриндэн олан АБШ, Авропа. Бирлэди вэ Руси]а]а гаршы рэгабэтдэ Асщ'а-Сакит океан елкэлэри ез араларьшда истэр иггасади, истэрсе дэ Ьэрби-иуаси тэЬпуквсизлик саЬалэриндэ консолвдаси]а]а ме]ллэрини кетдикчэ кучлэвдирирлэр. Онларын сых игтисади интеграсщасы Ьаггында

зырланая вэ hejaTa кечирилмэкдэ олан меЬтвшвм ла]'иЬелэр Авропа флщ'шга вэ Шимали Америка азад тичарэт зонасына бир нев ме]дан yjyp. Ьазырда Ьэмин рекионун Токио, Сингапур, Ьонгонг, Cmmej вэ шга шэЬерлери дун]анын танынмьшх мали^'э-иггасади мвркээлэри олан нздон, Hjy-JopK вэ Парис шэЬэрлеринин мевгелэрини кетдикчэ даЬа члу суретде лахладыр. Эввэллер ксрилик, архаихлик символуна врилмиш "AcHja" термини Ьазырда даЬа чох мутэрэгга мэ"нада inBHwreja 6aimiajbip. Белэликлэ, Герб сивилизасщасы иле регабэтэ давам тире билвн кучлу AcHja сивилизаадасы jeHHueH берпа олунур.

Муасир дущанын реал куч мерквзлэринин, рекионал вэ беунэлхалг насибэтлерин Ьазыркы дузумунун нвзэри теЬлили езунун харичи спасет затеюцасыны муэуэнлэшдирэн, девлэтлэрарасы рекионал вэ б^нэлхалг агэлерэ гатылмаг искуэн hep бир мустегил девлэт учун hejaiH ©Ьемицэт сб едир. Чунки мустахиллик jony сечмиш hep бир девлэтан дун] а рлнциндэ келэчэк jepn вэ ролу онун гэбул етди|и инхншаф моделиндэн, гисади-сэдаси ве таЬяукэсизлик Mejroiepimira ]енумунден, Ьабеле экдахшшг, терэфдашлыг, достлуг вэ Hehajer, стратежи муттэфиглик агэлэри japaTAbUbi бе^нэлхалг куч мэркезинден асылыдыр. влэтлерарасы елагэлэр вэ мунасибатлэр стратеюд'асынын ишлэниб 5ырланмасы вэ hejara кечиршгмэси дэ садаланан амиллэр системинин 'сири алтындабаш верир.

Авропа иле Аауанын говшаганда стратежи бахымдан елверишли, Ьум кеостратежя Mesreje малик олан Азэрба^чан ичтимаи-ыуаси вэ дени-ме"неви hejaibiH бутун саЬэлэриндэ езунэмэхсус хусуси^етлэри 1атмагла jaHauibi, Шерг вэ Гэрб д^эрлэринин синтезивдэн japaHMbim Ьэтлэри дэ эхз едерэк дун]а бирлщинэ интеграсща олунмаг хэтгани ¡мишдир. Бу сечими реаллашдырмаг истигамэтиндэ Азерба]чан девлэти, р тэрефден, дун|а тэчрубэсини ejpeHepex, езунун игтисади вэ си]аси шшаф моделини муэденлешдирир, дикер тэрефден, бе]нелхалг алэмде ¡ул едилмиш елчулэрэ yjiyH олараг вз милли марагларыны горумаг учун шетлэрарасы елагэлерэ кирир. Бу да тамамилэ тебиидир, чунки hep р елкенин дахили игтисади, сщаси вэ мэ"нэви тэлэбатьшын едэнилмэси № дун]а елкелэри илэ гаршылыглы фадоалы емэкдаяшыг элагэлэринин улмасьшы вэ инкишафыны, милли марагаарына чаваб верэн харичи асэт ]еридилмесини тэлеб едир.

Азэрба]чанын букунку бе]нэлхалг вэзедэти харичи cnjacsi саЪэсиддэ Ьэр Ьансы бир гутбэ вэ jaxy« исгагаматэ ачыг HyMajHii етдирилэн устунлук верилмэсшш мумкунсуэлэщдирир, бапанслащцырычь вэ таразлашдырычы сщаси курс сечилмэсини шэртлэвдирир. Чунки XX есрин сонувда бе]нэлхалг алемдэ japaHMbuu кеостратежи марагларьи кэскин рэгабэти, иггасади ве Ьэрби-сщаси дурум деничэ суверенлик авде етмиш, Ьэлэ нисбэтэн зэиф олан елкэлэрин мустегил харичи cnjacsi феалицэти гаршысьшда чохса]лы проблемлер opTaja чыхарыр. Дущадг ен"энэви тэ"сир даиралэринэ малик олан февгелдевлэтаэр вэ довлэтлэ£ бирл!уи jeHH мустэпшлик газанмыш елкэлэрин инкишаф модели сечмэси бе]нэлхалг алэмдэ ciijacn opiijeirracHjacbiHbi муэ^энлэшдирмэст мэсэлэсиндэ jyKcaK Ьэссаслыг HyMajum етдирирлэр. Бу бир jaimaH кэш девлвтлэрин харичи сщ'асэт стратеюуасынын формалашмасы гаршысывд: xejOT чэтинлих japarea да, дикэр janaaH онларьш мустегил харичи cajace-jepjiTMBCH учун елверишли маневр имканлары ачыр. Ьазырд; дввлэтлэрарасы мунасибэтлэри тэнзимл^эн эсас васитэ иггасади, Ьэрби сщаси вэ ja идеоложи куч, гуввэ олса да, дущада кутлеви гаргш силаЬларына, о чумлэдэн атом бомбасьша малик олан елкэлэрин cajbiHui аршасы теЬлукэси ири февгэлдевлэтлэри вэ девлэтлэр бирлщнни бир нез сщаси мувазинэти сахламага вэ горумага мэчбур едир. 9сасы Ьэлэ coí орта эсрлэрдэ пэдулмуш "сщаси мувазинэт нэзэрщэсинэ" керэ мухтэлис| марагаарьш гаршылыглы багльшыш Ьеч бир дэвлэтэ башгалары узэриад? мутлэг шэкилдэ Ьекемонлуг eTMajö вэ овлар учун давраныш гадаларь MyejjerarauwipMajе имкан вермир. Ьэрби-cHjacH вэ игтисади саЬэдэ баи верэн кеуфцйэт дэ]ишикликлэри рекион девлэтлэри арасында мшш марагларла ]анашы даЬа умуми эЬэми^эт кесб едэн рекион марагларыны глобал шэкивдэ исэ бутун дущада пуда-ганунун вэ эмин-аманлыгьц горунуб сахланмасы марашны формалашдырыр. 1

Ьазырда дввлэтлэрарасы мунасибэтлэрдэ сщаси мувазинэ: нэзэридэсинин кеЗфицэт бахымындан Зенидэн тэшэккул танмасы в; меЬкэмлэнмэси jeHH japaiiMbiui девлэтлэрэ игтисади вэ Ьэрби-сщаси ку» мэркэзлэри арасында чевик вэ ашллы маневрлэр вэ дипломатш кедишлэр етмэклэ милли марагларын горунмасьша наил олмаг имкань вермишдир. Бу бахымдан Азэрба]чан Республикасынын 1993-чу илш

1 Цыгаихон П.А. Международные отыощгши. Москза, 1996, с. 14.

и

икиячи ¿арысывдан апардыгы мустэшл харичи сщасоти нумунэ кши геуд етмек олар. Азэрба.]чан мэЬз езунун кеойцаси мевгеу'и, ичтимаи-сщаси вэ мэ"иэви-психоложи инкишаф хусуси]]'етяэрини дазэрэ алараг мевчуд инкишаф моделлэриндвн Ьеч биринэ бирмэ"налы щэхилдэ устунлук вермэдэн Герб вэ Шерпга japaтдыFы дejэpлэpдэн ]арадьгчылыша вэ сэмэрэли шекшщэ бэЬрэлэнмф, таразлашдырылмыш чохшахэли харичи сщасэт ]еритмэ]э се"] кестерир. Муецэн деврлэрдэ гаршьща дуран мухтелиф вэзифэлэрин Ьелл едилмэсивден асылы олараг конкрет тактики кедишлерин сечилмеси, харичи сщасетин бу вэ Ца дикер истигамэти илэ баглы даЬа фвал, ардычыл ве гати адцымлар атылмасы, оптимал рллар аранмасы вэ чевик маневрлер едилмэси бу стратеки^анын семэрвсини даЬа да артырыр.

Муасир деврдэ бе]нэлхалг мунасибэтлэр системияин есас агарлыг иэркезииин Гэрб девлетлэринин узэринэ дувдвд'уну незэрэ алараг Азэрба]чан Республикасынын харичи ауасэт хвтгиндэ Авропа дввлэтлэри вэ АБШ илэ элагелэрин ]арадылмасы вэ инкишаф етдирилмэси кунун ен актуал мевзусу олараг галыр. Буна керэ да бутевлувдэ Азэрба]чан Республикасынын харичи спасет мэсэлэлэринин, хусусэн дэ Авропа давлэтлэри вэ АБШ илэ иунасибэтлэрин ]арадылмасы вэ инкишафына енелмиш харичи сщ'асет курсунун елми-нэзери чвЬэтдвн аращцырылмасы, 1э]ата кечирилен тэдбирлэрин вэ онларын нэтичэлвринин гмумилэшдирилмэси вэ об^хтив пумэтпэндирилмэси муЬум елми вэ фактики эЬэми^эт кэсб едир.

Эввэла, проблемин елми эсаслара се]кен©н тэдгиги Азэрба]чанын :аричи сщасэт консепмуасынын ]ени нэзэри принсиплерлэ энкинлэшмэсинэ вэ даЪа да тэкмиллэшмэсинэ тэкан верир. Е]ни аманда, бу саЬэдэ апарылан елми арашдырмалар эддэ олунан тачрубэни эЬлил етмэклэ мувуен нэтичэлер чыхармага вэ онлардан истифадэ дэрек 1юзата кечирилен харичи спасет хэттинэ заманын тэлебинэ у)гун [увафиг дузэлишлэр етме]а зэмин ]арадыр.

Мевзунун актуаллырыны шэртлэвдирэн есас чэЬэтлердэн бири дэ нун индщ'э гадэр елми-сщаси эдебицатда хусуси тадгагат об]екти лмамасыдыр.

Бутун бунлар мустегил Азэрба]чан девлетинин харичи спасет гратекщ'асынын вэ фвалицэтинин елми актуашшганы кестармэкле

бэрабер проблемин аращдырышасьшы муЬум тэдгагат вэзифэси кими ирэли сурур.

ТЭДГИГАТЫН МЭГСЭД ВЭ ВЭЗНФЭЛЭРИ. Jyxapbwa reja едилешгердэн чыхыш едэрэк диссертаащанын мэгсед вэ вэзифэлэрини ашашдакы кими ифадэ етмэк олар:

-A33p6aj4aH Республикасьшын харичи муасэт консепсщасынын, харичи спасет хэтсинин эсас вэзифэлеринин, принсип вэ истигамэхпэршшн елми-нэзери тэЬлилини вермек;

-Азэрба]чан девлэтинин харичи сгуасат фэали^этинин есас истигамэтлэривдэн бири кими Авропа дввлэтлэри ила мунаеибэтлэрин ]арадылмасыны вэ инкишафыны шэртлэвдирэн башлыча амиллэри аращдырмаг, б^нэлхадг алэмдэ муЬум рол ojHajaH Гёрби Авропанын апарычы дввлэтлэри ила дипломатик элагалерин гурулмасы вэ гаршылыглы мунаеибэтлэрин инкишафы мэрЬэлэлэрини нэзэрдэн кечирмэк вэ муасир дурумуну пу'мэтлэвдирмэк;

-Сосиализм душэркесиндэн гопуб ajpbuiMbini Щэрги Авропа дввлэтлэри иле элагэлерия jemi пинсиплэр есасында бэрпа едшмаси вэ шшшхафы мэсэлэлэрини, дипломатик мунаеибэтлэрин инкишаф jonyHyH сэчи]]'еви чеЬэтлерини мупу'исэди шэкилдэ ишыгландырмаг, A3öp6aj4aHWca Гэрблэ элагэлэриндэ бу девлэтлерин ролуну вэ мевгеяини тейлил етмэк;

-Азэрба]чанын харичи шд'асетивдэ АБШ-ын тутдугу jepHH елми-консептуал изаЬыны вермэк, шштэрэфли гаршылыглы мунаеибэтлэрин вэ дипломатик элагелэрин ]аранмасынын тарихи шэраитини, текамул joJiyay, мевчуд вдзиЦвттш вэ инкишаф тевденещ'аларыны излэмэк, девлэтлэрарасы элагалэрин hyiym-норматив базасыыы таЬлил етмэк;

-A3Sp6aj4aHbiH Авропа бирлщ'инэ интеграсщ'а олунмасьшда АТЭТ-ин ролуну адошлащдырмаг, Ермэнистан-Азэрба]чан мунагишесинин тэнзимлэнмэсиндэ вэ Азэрба]чанын умумавропа тэЬлукесизлик системинэ гошулмасында АТЭТ чэрчивэсиядэ hajaTa кечирилен тедбирлэри ejpsHMöx, Töhnnrc етмэк вэ пумэтлендирмэк;

-Гэрб. девлэтлэри ила Азврба}чаньш влагалэринин инкишафында НАТО-нун ролу мэсалелэрини тэдгаг етмэк, эмэкдашлыгъш есас истигамэт вэ перспективлэрини ишыгландырмаг.

ДИССЕРТАСШАНЫН ХРОНОЛОЖИ ЧЭРЧИВЭСИ. Тадгигатын эЬатэ етди)и 1991-1996-чы иллэр Азэрба^чан Республикасьшын мустэпшлик газанмасы, илкин дипломатик аддымларын атылмасы,

лустэгил харичи сщасэт консепсщасынын формалалшасы вэ дущ'а швлэтлэри илэ бэрабэрЬугуппу гаршылышы мунасибэтлэрин гурулмасы те сечяцелэнир. 1991-чи шган сонундан е'тибаран мустегил харичи яуасэт ]еридэн Азерба]чан Республикасы Ьэмин деврдэн 1996-чы илвдэк |ртыг Гербин Бе]ук Британка, Франса ве Алмашца кими апарычы (ввлэтлери иле ]анашы бе]нелхалг алэмдэ ез нуфузу вэ мевгеуи илэ «чилэн Белчика, Норвеч, Болгарыстан вэ Румыгоца илэ сых элагэлер урмага, девлэтлэрарасы мугавилэ вэ сазишлэрлэ тэнзимлэнэн ихитервфли аршылыглы фа.]далы емэкдаишышн Ьугути-норматив базасыны ]аратмага [аил олмушдур.

МеЬз бу деврде Азэрба]чанын тэЬлукесизл1у"инин тэ"мин олунмасы э Ерменистанын течавузунун нетичэлеринин арадан галдырылмасы 1ЭГСЭДШ1Э АТЭТ чэрчивесиндэ "Минск конфрансы" групу ]арадылмыш, 1нун Ьемсэдрлик институту тэ"сис едилмищцир. 1^ата кечирилвн эдбирлэрин нэтичэси кими 1994-чу илдэ Будапешт саммитинин гебул тдщи формула вэ 199б-чы илин декабрьщца Лиссабон зирвэ керушунун эбул етдщи принсигогер бу исютамэтдэ Минск групунун сонракы рэалицэтинин Ьугуга темэлшш вэ фэалицет черчивесини муе])ен тмищцир.

Белэлшслэ, Герб елкелэри илэ девлэтлерарасы икитерефли [унасибэтлэрин гурулмасы ве АТЭТ, НАТО кими бе]нэлхалг тешкилатлар эрчивэсиндэхи чохтэрэфли фэалицвтин ¿ехунлары бахымындан 199б-чы л Азэрба]чанын харичи етд'асэтинде бсш иллик фэалн^этин муЬум [врЬэлэсинин Ьедди кими пумэтлендирилэ билэр.

Бунунла ]анашы, бе]нелхалг алэмдэ Ьелледичи рол о]на]ан АБШ-ла [унаснбешэрин гурулмасы ве инкишафы сайесинде Азерба^анын харичи щ'асэт фэалицэти тэдгаг олунан деврде мусбет истигаметде ардычыл авам етдирилсэ дэ, бу елке илэ девлэтлерарасы мунасибэтлэрин Ьутуш-орматив базасынын ]арадылмасы 1997-чи иле твсадуф етдадинден, харичи щ'асэтин АБШ истигамвтинин тедгиги истисна кими муе]]'ен едилмиш муми хроноложи черчиведэн бир гедэр кэнара чыхараг, 1997-чи илин вгуст адгаа гедэр давам етдирилмишдир.

Е]ни заманда, 1997-чи илдэ Азэрба]чан-НАТО элагэлеринин нкшпафы саЬвсиндв баш вермиш просеслэр Ьэ]ата кечирилен сщасэтин энтига давамы кими муЬум еЬэмицет кесб eтдиjинэ керэ онларын иссертасщада арашдырылмасы мэгсэдэу]|ун Ьесаб едилмишдир.

ПРОБЛЕМНЫ еЛРЭНИЛМЭ СЭВ1ШЭСИ. Диссертаауанын тэдгигат вэзифэлэри сырасында Aзэpбajчaнын харичи ауасэт стратекщасынын консептуал эсасларынын тэЬлили, онун елми-нэзэри базасыньш даЬа да даринлэшдирилмэси кими проблемлэр хусуси ¿ер тухур. Бу исг ез невбэсиндэ араащырмаларшшзын нэзэри базасыыы вэ методоложи есасларыны та"мин етаэк мэгсэдилэ дипломатц)а тарихи, бе]нэлхалг мунасибэтлэр ве политолокща елмлэри саЬэсинде бэ"зи муасир незэри муддэаларын ва тэ"лимлэрин е]ранилмэешш шэртлэндирир. Хусусэн да берталхалг мунасибетлэрин незэри эсасларынын арашдырылмасывда проблема jaнaшмaнын мухталиф принсип вэ методларьшы еЬатэ едэн ску'аси реализм, сщаси идеализм, модернизм, транснасионализм, неомарксизм вэ с. кими елми-нэзэри чэpэjaнлapa мурачиэт ешэк зэруридир. Она керэ дэ диссертаетуада тэдгиг олунан проблемлэрин ^рэнилмеси заманы бе]нэлхалг мунасибэтлэр узрэ танынмыш харичи мутэхэссислэрин умуми нэзэри база характери дашьдан бир сыра монографик вэ коллектив есэрлэринден истифадэ олунмушдур. 1

Девлэтлэрарасы мунасибетларин формалашмасына тэ"сир кестэрэн амиллэрин муэцан едилмесиндэ бе^нэлхалг мунасибэтлэр тарихинин е]рэнилмасиндэ апарычы рол о]на]ан керкамли тедгигатчы Ц}ер Ренувинин "Бе]нэлхапг мунасибэтлэр тарихине кириш" есэринда ирэли СУРДУЗУ белэ бир тезис муЬум эЬэмицат кэсб едир ки, бедеэлхалг

' История дипломатии. 2-е изд. В 5-ти томах /Под ред. А.А.Громыко и др./ Москва, 19741979; Бурлатский Ф.М., Галкин A.A. Социология. Политика. Международные отношения. Москва, 1974; Коллинз Джон М. Большая стратегия. Принципы и практика. Москва, 1972; Поздняков Э.А. Системный подход и международные отношения. Москва, 1976; Кукулка В. Проблемы теории международных отношений ( перевод с польского). Москва, 1980; Аналитические методы в исследовании международных отношений. Сб. научных трудов. Под ред. Тюлина И.Г., Кожемякова A.C., Хрустальева М.А, Москва, 1982; Система, структура и процесс развития современных международных отношений. /Отв. ред. В.И.Гатман./ Москва, 1984; Поздняков Э.А. Внешнеполитическая деятельность и межгосударственные отношения. Москва, 1986; Антюхина-Московченко В.И., Злобин A.A., Хрустальев М.А. Основы теории международных отношений, Москва, 1989; Власть и демократия. Зарубежные ученые о политической науке. Москва, 1992; Международные отношения как объект изучения. Москва, 1993; Баланс сил в мировой: политике: теория и практика. Сб. статей под ред. Э.А.Поэашаова. Москва, 1993; Накосоне Я. После "холодный войны". Москва, 1993; Тойнби А. Цивилизация перед судом истории. Москва, 1995; Гадасиев К.С. Политическая наука, Москва, 1995; Цыганков П.А. Международные отношения. Москва, 1996; Гаджиев К.С. Геополитика. Москва, 1997; Киссинджер Г. Дипломатия. (Перевод с англ. В Львова). Москва, 1997; Бернар Ж. Международные отношения, т. 1-2. (Перевод с франц.). Н.Новгород, 1997 вэ с.

лунасибэтлэрин инкишафы бу вэ ja дикэр {гекумэтан арзусу ила де}ил, знун фэалицетини габатчадан муэцэн еден вэ узлащдыран "дэрин уввш1ер"ин тэ"сири илэ баш верир. "Чографи шэраит, демографик тросеслэр, иггисади вэ мали^э мараглары, коллектив психолоюцанын ¡усусицэтлэри, ичпшаи фикрин эсас чвре]анлары ве еЬвал-руЬицэ -шсан груплары арасьшда мунасибэтлэр чэрчивэсини муэдэн еден ве xejjra Орэчэдэ онларын характерини муэценлэшдирэн дэрин гуввэлэр ¡унлардыр".1 Бу тезисдэ геуд олунан амиллэри нэзэрэ алмадан муасир [еврдэ бе]нэлхалг алэмдэ «¿apejaH еден кеосщаси просеслэрин !аЬицвтини, девлетлерин харичи cnjacer курсунун р о луну вэ эйзмицатани ,эрк етмак мумкун де^ил.

Диссертасед'ада Герб девлэтлэринин тарихен б^нэлхалг гунасибетлэр системиндэ о^адыга ролун еЗрэнилмэсиндэ, Азарба^анын !£Ш вэ Авропа олквлэри илэ элагэлеринин тарихи квклершига рашдырылмасыяда Азэрба]чан , АБШ вэ Авропа элкэлэри тарихинэ дайр зундаментал всэрлэрдэн Дэ кениш истифадэ олунмущдур.

Мевзунун тэдгиг олунмасывда бе]нэлхалг мунасибэтлэр, харичи wjacsT, дилломати]а тарихи мэсэлэпери илэ баглы 90-чы иллэрин ввэллэриндо Руауада нэшр рлунмуш бир сыра елми журналлардан 'Международна жизн" ,"Политические исследованща", "MnpoBaja кономика и международные отношегаца"," Международньу журнал осиалных наук" вэ с.) да истифадэ олунмушдур. Бу журналларда дэрч здлмшп мэгалэлэрдэ билаваситэ Азэрба}чашт баглы материаллара аз jep грилмесинэ 6axMajapar, тэдгиг едилэн мэвзунун мухтэлиф незври ве рактики мэсэлэлеринин дерк олунмасывда кестарклэн нэшрлэр 6ejyK Ьэмицэте маликдир.

A3ep6aj4aHbffl харичи ауасети вэ бе]налхалг елагалэри проблеми утевлукдэ елми эдебицатда зэиф ©Зрэнилмишдир. Бунун эсас сэбвби, бир эрэфден АзэрбаЗчанын узун тарихи девр ерзивде Pycutja имперщасы вэ СРИ тэркибиндэ мустегал харичи сщ'асэт jepimiaK вэ тамИугуглу унэлхалг мунасибэтлэр japamar имканьша малик олмамасы идисэ, дикэр >рэфдэн, совет тарихшунаслыгынын идеоложи стереотиплериндэн доган сагаар вэ мэЬдудицэтлэрлэ баглы иди.

:nouvm P., Duroselle J.B. întrodustion a l"hîstore des relations internationales. Paris, 1964, p,2 ®p6aj4aH тарихи, Бахы, 1996; История США, в 4-х томах. Мосхва, 1983-1985; История едки, в 3-х томах. Мосыа, 1972-1973; Мортон АЛ. Истори я Англии. Москва, 1950 бэ с.

1алныз ССРИ-нин дашлмасы ерефесиндэ вэ Азэрба]чанын мустэпишуинин илк иллериндэ бу проблем тадгагатчылар терэфиндэн даЬа интенсив шэкилде аращдырылмага башлады. 1.МаЬмудовун 90-чы иллэрин эввэлиндэ чапдан чыхмыш эсери бу истигамэтда атылмыш муЬум аддым кими дигтэти чэлб едир. Азэрба]чанын орта есрлэрде Авропа елкэлари шхэ игтисади вэ си]аси алагалэривдэн бэЬс еден бу есэрдэ Азэрба]чан дипломата] асынын фэалицэти етрафлы шэкилде ишыгланцырылыр. Кениш елми база]а вэ гацметли мэнбэлерэ се^енен бу тэдгигат иши елкэмизин дипломатауа тарихини е]рэнмек бахымындан фундаментал ©сэр кими бе]ук еЬэми^эт кэсб едир.1

Ч.Ьэсэновун Азэрба]чан Халг ЧумЪурицэтинин харичи спасете вэ бфэлхалг элагэлэри проблеминэ Ьэср едилмиш эсэриндэ Биринчи дуф муЬарибэсицдэн сонра ]аранмыш мурэккэб бejнeлxaлг вэзицет аращцырылыр, мустэгшшщ'ини бэрпа етмиш АзэрбаЗчанын ез дэвлэтчилщини гордоб сахламаг вэ меЬкемлввдирмэк ¿олунда hэjaтa кечирдщи харичи свд'асэтин маЬицэти вэ истигамэтлери тэдгаг едюшр.3 Муэллиф зэнкин архив материаллары эсасьщда АБШ вэ нуфузду Авропа девлэтлеринин бе^элхалг алэмдэ ез марагларыны тэ"мин етмэк, о чумлэдэн Гафгазда меЬкэмлэнмэк мэгсэдилэ атдыга дипломаток адцымлары вэ топушан мэнафелэрини тэЬлил едир, кэнч Азерба]чаи дигоюматтфсынын чохшахэли кэркин фэалицэтини, ме]дана чыхаи об]ектив вэ суб]ектив чэтинликлэри ишыгландырыр.

Азэрба]чанда мустегал девлэт гуручулугу просесинин кешшшэнмэсв 90-чы иллэрин еввэллэриндэн бaшлajapar тедгагатчыларда кечмиш тарихг тэчрубэнин еЗрэнилмэсинэ мараш даЬа да артырмьпцдыр. Бу бахыадак мустегал девлэтчилик ен"енелэрини бэрпа етмиш Азэрба]чан Хал) ЧумЬурицэтанин тарихи ез актуаллыш ила тэдгигатчшарын дштетиш хусусилэ челб едир. Сон шшэрдэ о деврдэки бе]нэлхалг мунасибэтлэрэ в? Aзэpбajчaнын харичи элагэлэри мэселалэринэ Ьвср едилмиш тэдгигатла^ сырасында И.Муса}евин, Н.Нэсибзадэнин вэ СЛусифзадэнин монографш эсэрлэрани хусуси ге]д етаэк лазывдыр. БУ ©сэрлерде Aз©pбajчaI

Махмудов Я.М. Взаимоотношения государств Агкоюнлу я Сефевцдов I западноевропейскими странами (П половина ХУ- нач. ХУП вв.) Баку, 1991

2 Ьвсэноа Ч. Азэрбучаа б^яглхалг мунасибэтлэрдэ 1918-1920. Бакы, 1993

' Муиуог И. Азврбфашя Нлхчшаа ш» Зэнкиур бвяквдвршша сщаси »зяЦвг ю харичи двмвтврия сфап (1917-1921-4« нллэр). Биш, 1996; Нкнбмд» К. Лар£а]чаныа харнчя си]»свти (1918-1920). Вши, 1996; Ккафыд СЗ, Перих Аэербайяхавски РссН}йпЕ£а;исгорня, события, факты анпкмлсрбайдж&исых отныа&ний. Ему, 1998

тарихивин бир сыра гаранлыг сэйифэлэри ишьилавдырылыр, илк Азерба]чан Республикасынын муреккэб б^нэлхалг вэзи^эти тэклил едилир, харичи спасет гаршысында дуран эсас вэзифалар вэ башлыча истигамэтлэр муэцэн олунур, дшшоматак элагэлэрин динамикасы изленилир,

90-чы иллэрин икинчи ]арысьшда Aзepбajчaнын мухтэлиф тарихи двврлардэ бе]нэлхалг элагэлэринин аращдырылмасына Ьэср едилмиш бир сыра ]ени есерлэр нэшр едшшишдир. Бу саЬэдэ вз тадгигатларыны давам етдирэн 1.МаЬмудовун Азерба]чат,ш ХУ-ХУП эсрлэрдэ харичи елагалвриндэн бэЬс едэн ]ени китабы тадгаг олунан мэсэлелврин еЬате даирэсинэ, дэрин елми-нозэри тэйлилэ вэ об]ектив елми-тадгигат методуна керэ Азэрба]'чанын дипломапуа тарихинин е]рэнилмэсинэ муЬум теИфвдир.1

М.Гасымовун Азэрба]чанын харичи элагэлэри тарихинин е]рэншшэмиш деврлэриндэн биринэ мурачиэт етмэси, зэнкин архив сэнэдлэри эсасында Aзэpбajчaньш 1920-чи ил апрел ишгалындан ССРИ ]арадылана гэдэрки деврдэ дипломатик-си] аси мунасибэтлэри арашдырмасы бу истигамэтдэ атылмыш илк аддым кими муЬум еЬэмицэт кесб едир.2

Муеллиф Азэрба]чанын Гэрб девлэтлэри илэ элагэлэринин аращцырылмасына хусуси диггэт ]етирмиш, харичи спасет мэсэлэлэринин ССРИ-нин мэркэзи Ьакимицэт органларьшын сэлаЬицэтинэ верилмэси илэ элагэдар Азэрба]чанын дипломатик элагэлэринин тэдричэн мэЬдудлашараг арадан галдырылмасы просесини излэшиццир.

Сон иллэрдэ Азэрба]чан Республикасынын 1991-чи идцэ мустэпшлик элдэ етдикдэн сонра бе]нэлхалг алэмдэ тутдугу мевге]'и вэ харичи сщасэти проблемлэринэ Ивер олунмуш бир сыра тэдгигат эсэрлэри ишыг узу кермущдур.

МТасымовун эсэриндэ 1991-1995-чи иллэрдэ Азэрба]чанын бе]нэлхалг мунасибэтлэр системивдэ тутдугу ]ер умуми шэкилдэ нэзэрдэн кечирилир, дввлэтин харичи сщасетиник принсиплэри вэ истигамэтлэри, бе,]нэлхалг вэ мэЬэлли тэшкилатларда иштиракы мэсэлэлэри, дущанын

МаЬмудлу I. Азэрба]чаы дипломатщасы (Аптуунлу вэ Сефэви девлэтлэршшн Авропа жэлери иле елагелери, ХУ-ХУП ^иллшслвр).Баки, 1996

Гасымов М. Харичи дэвлэтлэр вэ Азэрба^чан (Апрел ишгальшдан ССРИ ]'арадылана щэрхи деврдэ диплоиа-гак-етуаси мунасибэтлэр). Бахы, 1998

бир сыра елкелери ила елагелэри, Даглыг Гарабаг мунагишасинин арадан гаддырылмасы саЬэсиндэ фэалицати аращдырылыр.1 Авропа элкэлэри вэ АБШ-ла мунасибетлэрин гурулмасына вэ инкишаф етдирилмесинэ хусуси еЬэмицэт верэн муэллиф ге]ц едир ки, "90-чы иллэрин бириычи ]арысынын сонларывдан дввлэтимизин Авропа сщасэтиндэки мувафиг гусурлардан имтина олунду, бу истигамэтин мэгсэд вэ вэзифелэри там адоынлашды".2 Азэрба]чанын бejнэлxaлг тэшкилатларла вэ Гэрб девлатаэри ила элагалэрини шэртлендирэн муэцэн амиллэри кестерэн муэллиф проблемин тадгига истигамэтиндэ илк муЬум аддымы атмыщдыр. Эсэрдэ АзэрбаЗчанын харичи сщасэт мэсэлалеришш ^рэнилмэсинин "илкин сэчицэ дашьщыш" вэ проблемин даЬа даривдэн аращдырылмасынын зэрурилщи вургуланыр.

МГасымовун 1997-чи илдэ чаццан чыхмыш дикар эсэриндэ Азэрба]чанын харичи сщасэти проблеминин консептуал-нэзери эсаслары арашдырылыр.3 Китабда мустэгаллик алдэ етдикдэн сонра Азэрба]чан Республикасынын харичи сщасэтинин принсиплэри, маЬицэти, мэгсэд вэ вэзифэлэри, дуща девлэтлэри иле мунасибэтлэри, бejнeлxaлг тэшкилатларла эмэкдашлыга, гаршылыглы елагэларин перспективдэри нэзэри чэЬатдэн тэЬлил едилир, дун]а тэчрубэси вэ зерли хусусйдэтлэр эсасьхнда умумилэщдирмэлэр апарылыр, Муэллиф Азэрба]чан девлэтинин бе]нэлхапг алэвдэ фэалицэт принсиплэринин бедеэлхалг Ьугуг нормаларындан ирэли кавдщини щд едарэк, онларьш маЬицэтинин ачыгланмасына хусуси дигтэт jeтиpиp.

Гэрб девлатлари иле мунасибэтяэрин инкишаф етдирилмэсини мустагил. Азэрба]чан девлэтинин харичи сщасэтинин башлыча истигамэтлэриндэн бири Ъесаб едэн М.Гасымов Азэрба]чаньш Авропа елкелэри вэ АБШ илэ гаршылыглы элагалэрини вэ инкишаф перспективлэрини шэртлэндиран башлыча амиллэри шэрЬ етииш, гаршылыглы марашн муЬум кеоидаси, иггисади вэ сщаси эсаслара се^эндщини вургуламышдыр.

Эсэрдэ- Aзэpбajчaнын БМТ, АТЭТ, Авропа Бирлщи, Авропа Шурасы, НАТО вэ Ислам Конфрансы Ташкнлаты (ИКТ) кими бе^элхалг

1 Гасымов М. Азарба^чан бе]юлхалг мунасибэтлер систешшдэ (1991-1995-чн иллер). Бахы, 1996

г 1еве орада, с 60

3 Гасымов М. Азерба^анын харичи си]асэти (консепсща иэсэлелери). Бакы, 1997

гэшкилатларла да емекдашлыг мэселэлэри гыса таЬлил едилир, конкрет астигамэтпэри кестерилир вэ элашлэрин зэруршгауи эсаслацдырылыр.

Н.Ахундовун вэ М.Гасымовун бирке ¿аздытары Азэрбазчанын 5е]'нэлхаяг парламент тешкилатлары иле элагэлершэ Ьеср едилмиш китаб 1а мввзунун е]рэнилмэси бахымындан еЬвшщвт кэсб едир. Муэллифлэр 5е]нэлхалг парламент тэшкилатларыньга сэлаЬи^этлэри, таркиби, [зэалицети вэ бе.|нэлхалг алэмдэ ролу мэсэлэлэрини ишыглавдырмыш, ^зэрбарган парламентинин бе]нэлхалг парламент тэшкилатлары илэ шагэлеринин гурулмасыны, эмевдашлышн форма вэ методларыны 1эзэрдэн хечирмишлэр.1

Ь.Рвчэбовун бе]нэлхалг элагалерин тензимлэнмэсичдэ муЬум рол уна]ан БМТ-нин ихтисаслашмыш 1урумлары илэ Азэрба]чан арасьшда 1Мэкдашлыгын мухтэлиф аспектлэринин аращцырылмасына йэср олунмуш эдгигат шли бу истигамэтдэ атылмыш илк аддым кими мараг догурур.2

БМТ-нин ихтисаслашмыш гурумлары - Бе_]нэлхалг Вагц'ута Фонду, 'мумдун]а Банкы Групу, Бе]нэлхалг Эмэк Тешкилаты, ГУНЕСКО ве с. те Азерба]чанын адаси, иггасади, сосиал, елм, мэдэницэт вэ Ьуманитар аЬэлэрдэ емекдашлыг мэселэлерини конкрет фактлар эсасында гыса лараг нэзэрден кечирэн муэллиф Ьэм дэ Азэрба]чан илэ БМТ вэ онун хтисаслашмыш гурумлары арасывда элагаларин дэврлэрини вэ юрмаларыны тэЬлил едиб умумилэшдирмэк чэЬди кестэрмшпдир.

Азэрба}чанын бе]нэлхалг элагалэринин гурулмасы вэ инкишаф гдирилмэси саЬэсивдэ 1993-чу илин сонундан бaIШIajapaг Ьэ]ата ечирилэн тэдбирлэр И.Шукуровун китабларьщда кениш шыглаидырылмыищыр ,3

Aзэpбajчaн Президента Ье]дар Элщевин харичи сэфэрлэринин штиракчысы олан муэллиф Ьадисэлэрин шаЬиди кими баш верэн росеслэри захындан излэмиш, керушлэри, даиышыглары ве дикэр здбирлэри чал етдирдади бир сыра китаб ве мэгалэлэриндэ этрафлы гарй етмихщщр. Бу эсэрлэрдэ Президент Ье]дер Элщевин Авропа]а, Шэрг гскэлэринэ," МБД дэвлэтлэринэ сэфэрлэри Ьахтында зэнкин фактики атериал верилмишдир. Хронолокща бахымындан 1993-чу илин сонундан

;ундоа Н., Гасымов М. Аээрба^ан га б^нелхаггг парламент тешхипатяары. Бахы, 1996 чэбоа KJM. БМТ-нин ихтисаслашмыш гурумлары ве Азэрба^чая. Earn, 1997 даэр Эпщев Азэрбадчаны ayiijaja таныдыр, Бахи, 1994; Шухуров И. Будапештский 1мит. Баку, 1995; Ishb онун. Дипломатия мира. Баху, 1997.

1997-чи илин эввэлинэ гэдер олан девру еЬатэ едэн бу материаллар Азэрба]чанын Франса, Бе]ук Бриташуа, Алмашуа, Норвеч вэ дикэр Авропа девлэтлэри илэ элагэлэринин гурулмасына данр президентш девлэт вэ Ьекумэт башчылары, иш адамлары вэ журналистлерлэ кечирилэн чохса_рш керушлэрини, АТЭТ-ин Будапешт вэ Лиссабон зирвэ керушлэршшн кедишини вкс етдирир. Ьэмин китабларда топланан материаллар девлэт башчыларынын керушлэри заманы фикир мубадшесинин вэ музакирэлэрш кедишиндэ ме|дана чыхан вэ башга мэнбалердэн эддэ едшшэси мумкун сшма]ан бир сыра трасты мегамлары излеме]е имкан верир.

Азэрба]чанын мустешшгак деврундэ Ьэ]ата кечирдщи харичи сщасэт вэ бе^элхалг элагвлэри А.Аббасбэрти вэ Е.Аббасбэ}линин 1997-чи илдэ нэшр етдиклэри китабын да тедгигат сф'екти олмунщур. Муэллифлэр Азэрба|чанын харичи си]асетишга 1993-чу илдэ Ье]дэр Элщевин Ьакимицэтэ пу'ыдышындан сонракы девруну арашдырараг геуд едирлэр ки, 1993-чу илин орталарындан башлаЗараг Азерба]чан Республикасынын харичи «уасэтинин бутун дун]ада сулЬ, бэрабэрЬутушу эмэкдашлыг, Ьэрби блоклара гошулмамаг, башга елкалэрин дахили ишлэринэ гарышмамаг, милли суверешпуин тохунулмазлыны кими принсишхэри муэУэнлешир. влкэ дахилинде сабитлщин бергэрар олмасы иле Азерба]чанын харичи ауасэти даЬа ' ардычыл вэ мэгсэщэнлу характер алыр.1 Эсэрдэ Азерба]чанын бе]налхалг елагелеринин гурулмасы вэ кешпилэндирилмэси, Ье]дэр Эли] евин реЬбэрл^и илэ Ьядата кечирилен харичи сщасетин мухтелиф истигаметлэри, ма1шцэти вэ дувданын чохса^лы кутлеви-информасща васитэлэринин бу месэлалэрэ мунасибэти кениш тэЬгшл едшгар. Бу мэгсэдле муэллифлэр АБШ, Франса, Инхилтарэ, Алмашуа, Руауа, Турюуэ, Пакистан вэ с. елкэлэрин кутлэви-информаси] а органларынын Азврба]чанла багаы. есас материалларыны арашдырмьшхлар.

Aзэpбajчaньш харичи сщасэтшшн тэдшг олунан девру илэ баглы муэцэн месэлэлэр С.Гвндиловун да мэгалэсивде аращдырылмьшвдыр. Муэллиф истигаалицэтин илк иллвриндэ бе]ук сосиал-иггасади ве «уаси проблемяэрлэ, харичи Ьэрби мудахилэ илэ узлэшмиш Азэрба]чанын бу агыр везиЦэтден чыхмасы учун милли девлэтчшшк менафелерине чаваб

' Аббасбейли А, , Аббасбейли Э. Гейдар Алиев и мировая политика. Баку, 1997, с .9-10 * Гэндилов С. Азэрба]чаньщ харичи сщасатинин башпыча истигдаэтлэри (щун 1993-1997-чи иллэр). Баш Университетинин хвбэрлэри. Сосиал-сщаси елмлэр серлдасы, 1998, № 1.

¡ерен харичи «дасэт курсунун формалашмасынын вэ Ьэ]ата сечирилмесинин чэтинликлэринн кестэрир вэ 1993-чу илдэн бaшлajapaг 1э]ата кечирилэн харичи сщасет хэттинин дэрин елми-нэзери эсаслара ^кэндщини хусуси ге]д едир.

С.Гендилов Азерба]чанын харичи сщасэти гаршысьздда дуран 1эзифэлэрин, онун есас принсиплэринин Aзэpбajчaн Республикасынын Сонституси] асында ганунверичилик Золу иле тэсбит едилдщини 1ургула]араг, конкрет фактики материаллар эсасында харичи сщасэтин >екион девлетлэри, Герб елкелэри, бejнaлxaлг тэшкилатлар вэ с. кгшгамэтлэршш гыса тэЬлил едир. Муэллифнн фикринчэ, Азэрба]чанын 993-1997-чи иллэрдэ Ьэ]ата кечирилэн харичи ау'асэташш "маЬицэти, 19ГСЭД вэ везифэлэри, онун башлыча истигаметлэри елми-нэзэри вэ мели чэЬэтдэн дузкун муэцэнлэшдирилмиш конкрет програма ►сасланмышдыр".1

Е.Несировун Азврба]чан-АБШ мунасибетлэринин тэдгигинэ Ьэср »лунмуш есэри ики елке арасында си]аси, тичарэт-штисади вэ Иуманитар лагелерин комплекс шекилдэ ^рэнилмэси илэ диггети чэлб едир.2 )сэрдэ Азарба]чанын харичи си]асэтиндэ АБШ-ын ]ери, гаршылыглы лагэлэрин инкишафшш шэртлэндирэн есас сщаси, иггисади вэ ;еостратежи амиллэр арашдырылмыш, ики елкэ арасывда мунасибэтлэрин ешэккулу вэ инкишаф мэрЬэлэлэри незэрдэн кечнрилмишдир. 1991-997-чи иллэрдэ Азэрба]чан-АБШ мунасибэтлэринин инкишаф ^олуну 1еш мэрЬвл^э белен муэллиф Ьемин иллэрдэ ирэлщэ догру атылмыш юнкрет аддымлары гсуд етмэклэ ;'анашы, элагэлэрин кенишленмэсини [эЬдудлашдыран муе^ен амиллэри да кестэрмиш вэ бу саЬэдэ [роблемлэрин арадан галдырылмасы учуй бир сыра тэклифлэр ирэли урмущдур.

Е.ЭЬмедовун Ерменистан-Азэрба^чан мунагашэсинин арадан алдырьшмасы истигаметиндэ бе^елхалг тэшкилатларын фэалиуетанин ^рэнипмесинэ Ьэср едилмиш эсери Азэрбартнын харичи адасэтинин аршысында' дуран есас вэзифелэрин Ьэлл едилмэсиндэ метана чыхан этинликлерин кениш ишыгландырылмасы бахымындан еЬемицетлидир. )сердэ, Гарабаг проблеминин тэнзимлэнмэси илэ билаваситэ мэштул алан

1НДШЮ1 С. Кесгорилон ©сери, С.67

эсиров В. Азэрба]чаы-АБШ иунасибатлэри (1991-1997-чи шиэр). Бахы, 1998

АТЭТ-ин фэалщэти системпи швкидда хроноложи ардычыллыгла излэнилир, апарылан музакирэлэр вэ габул едилан сэнэдлэр тэЬлил едилир, онларын зидаццэтли чэЬэтлэри квстарилир. Арашдырма нэтичэсивдэ ге]д едилир ки, Ермэнисган-Азерба^чан мунаганюсинин динч васиталерлэ низамланмасьша дайр АТЭТ-ин са"]лэринин угурла нэютэлэнмэсине мане олан есас сэбзблерден бири бу тэщкилатын "консенсус принсипини есас кетурэрэк икили стандартоар мевге}индэн чыхыш етмеси" вэ бе,]нэлхалг Ъугуг нормаларыны позан тэрефи чэзаландырмаг механизминин олмамасыдыр,

Китабда Ерменистан-Азэрбадчан мунашшэсинин БМТ, Авропа Шурасы, Авропа Бирли]и вэ Ислам Конфрансы Твшкилатьшда музакирэсинэ вэ гэбул едилэн сэнедоэрин тэЬлилине дэ хусуси ¿ер верилмишдир. Муэллиф е]рэнилан мевзэда дайр бе]нэлхалг ташкилатларын гахнамэ вэ бэ]анатларынын мупуисели теЬлили эсасывда ге]д едар ки, мунагишвнин кеклерини вэ сабэблэрини кестэрмэдэн, тэчавузкарьш дэф олунмасы учун те"сирли тэдбирлэр кepмэjэн БМТ вэ дикэр бе}нэлхалг ташкшшлардан фэргли олараг, ИКТ Ермэнисганын тэчавузкарлыг си}асэтини бирмэ"налы вэ тэта шэкилдэ пислэ]ен декана бejнэлxaлr гурумдур.2

Бejнэлxaлг ташкилатларын проблемла бакпы гебул етд1уи сэнэдлэрин китаба элавэ олунмасы эсэрин емпрнк базасыны вэ тэдгигатьш об]ективли]ини даЪа да аргырыр.

Бунунла ]анашы, гаде етмэк лазымдыр ки, эсэрдэ есас дигтет бejнэлxaлг ташкилатларын фэали^этшган аращаырылмасьша jeнeлдиjи Ьалда, Aзэpбajчaн диплома-пуасыньш бу истигамэтдэ атдыгы аддымлар вэ бejнэлxaлr гурушгарын бу проблемин низамланмасьша даЬа интенсив чэлб едилмэси саЬэсиндэ 1ю]ата кечирдауи тэдбирлэр ишьиландырылмамышдыр.

Е.Полуховун Азэрба]чан Республикасынын харичи сщасат мэсэлэлэринин арашдырылмасьша Ьэср едилмиш мэгалэси 3 дэ тедгаг олунан мевзунун е]рэнилмэси бахымындаи эЬэмицетлидир. Магаледв Азарба^чан Республикасынын муасир мэрЬелэде харичи сщасат курсунун эсас истигамэтлэри, харичи елкелэрлэ икитэрефли вэ чохтэрафли элагелэрини шэртлэндирэн эсас амиллар вэ гаршылыглы мунасибэтлэрин

' ЭЬмэдов Е. Ермаиистанын АзэрбаЗчана тэчавузу вэ бе]иа!халг тэшкидатлар. Бахы, 1998, с. 55

!Ленэ орада, с. 98

3 Псшухов Э.Основные кглразлсшы внешнеполитического курса Азербайджанской Республики на совреиеюшом этапе/ Центральная Азия и Кавказ. 4(5) 1999, с.153-159

евчуд дуруму умуми шгекицдэ сэчицэлэндирилир. Муэллиф Ьаглы олараг эстэрир ки, Азэрба]чанын чографи мевгеу'и онун рэЬбэрлщ'шш девлэтин »ричи стуасэт консепсщасынын ]арадылмасында хусуси тактики кедишлвр -мэ]э мэчбур едир.1

Мевзунун е]рэнилмэсиндэ дипломат-политолог В.Гулузадэнин 1999-чу 1дэ нэшр олунмуш "Квлвчв]ин уфугяэри" адлы китабьшын 3 хусуси jepи ¡р. Азэрба]чан Республикасынын харичи сщасэти барэдэ мула1шзэлэр, усаЬибэлэр вэ шэрйлерден ибарэт олан бу китабда харичи сщ'асэтин ;ас истигамэтлэри, Ермэнистан-Азэрба]чан мунагшпэсинин аамланмасы илэ баглы апарылан данышыгаар просеси, Азэрба]чан-мерика , Азэрба]чан-Руаца элагэяэри ва АТЭТ-ин зирвэ топлантылары ганоложи ардычыллыгла кениш тэЬлил олунуб.

Зэнкин тебии сэрвэтлэрэ, муЬум кеосщаси вэ стратежи мевпуэ шик олан Азэрба]чанын дуща сщасэтанин муэцэнлэшмэсиндв эсас ш о]на]ан ири дввлэтлэрии хусуси мараг даирэсиндэ олмасы харичи |дтгатчыларын вэ политологларын даим диггэт мэрхэзиндэдир. Бу 1хымдан ечнвби мутехэссислерин, хусусен дэ АБШ,Руси]а, Туркзф вэ ран политологларынын харичи сщасэт мэсэлэлери вэ бе^элхалг ^насибэтлэр системи илэ басты всэрлэриндэ тедгиг олунан проблемлэ [агэдар ирэли сурулэн фикир вэ мулаЬизэлэри бэ]ук мараг догурур. всэлан, АБШ президентинин мнлли тэЬлукэсизлик мэселэлэри узрэ [биг кэмэкчиси, мэшЬур политолог З.Бжезинскинин "Без'ук шаЬмат шЬэси" адлы эсэринин "Аврасща Балканлары" башлыглы фэслинда зэрба^чанын мустешллик элдэ етдикдэн сонра Руиуанын тэ"сир ирэсиндэн тэдричэн узаглашмасы, Турки]э]э ме]лли вэ гэрбЗэнумлу цасэт ]еридилмэси истигамэтиндэ алардыш хэтш алшшланыр, АБШ-я МДБ девлэтлери ичэрисиндэ Азерба]чана вэ Укра)^а хусуси дэстек рмэси эсасландырылыр.3 З.Бжезински муасир бе.]нэлхалг мунасибэтлэр [стеминдэ Азэрба^чанын хусуси чэкисинин артмасыны вуреула}араг, [у "Хэзэр дэнизи Ьевзэси вэ Орта Аси]анын зэнкин серветаери илэ шу олан "бутылка" нэзарэт едэн муЪум Ьэ]ати эЬэмицэтв малик апаг" ролу о.^ан елкэ"4 кими характеризэ едир.

Русща тэдгигатчысы К.Качьу'евин 1997-чи илдэ Мосхвада нэшр >лунмуш эсэриндэ Русщ'анын Чэнуби Гафгаздакы кеосщаси лэнафелэринин тэЬлил едвддауи бэлмедэ Азэрба]чанын мустэгиллик ;еврувдэ 1^ата кечирдоди харичи сщасэтин есас истигамэтлэри вэ

[олухо» Э. Кесгарклвн бсери, с.153

Упузаде В. К«лэчв]на уфутвря (Азерба^чаи Республикасынын харичи си]аевта барэде мулаЬтаалвр, яЬвбапврдаэрЬлвр). Ваны, 1999

жезинский 3. Великая шахматная лоска. Господство Америки и его геостратегические императивы, кква, 1998, е. 149-181 яге орада, с. 15S

MahnjjQTH илэ банта мэсэлалэрв диггет jerapBurap. Азэрба]чанын ют деврдэ JaxbiH вэ Орта Шерг елхелэринэ, хусусилэ Иран вэ TypKigeja даЬ чох мер еотуини кестэрэн муэллиф jmip ки, "herra еле таессура japaittipflbi км, A3&p6aj4äH психоложи чэЬетден Турюдэнин кичи терефдашы оямага. Ьазырдыр".' Эсэрдэ пуд едшшр ки, АзэрбаЗчавд haxuMHjjöT дезишиклщи нэтичэсиндэ "сщаси прагматиклэрин" елк! рэИбэрлидене калмэси илэ ченуб истигамэтиндэки "ифрат ме]л" зэифлэс! дэ Азэрба]чан илэ Турюуе арасында мунасибэтлэрин бутун саЬэлэрд шшшафы давам едир. Бунун Pycnja мэнафелэрииэ чаваб вермедауиш BypFyjiajaH муэллиф Авропа-Гафгаз-Асща неглицат деЬлизинин инкишас етдиршшэси, Хвзэр нефтинин дугу а базарларыыа чыхарылмасьщда ихра1 бору кэмэрлэринин маршрутунун сечилмвси саЬэсицде Азерба,}чаньи атдыгы аддымлары онун Г&рб елкэлэри иле интеграси]асынын кучлэнмес! вэ рекионда Русщаньхн кеосщаси мевгелеринин зэифлэмэси ким] гаумэтлэндирир.2

Белэликлэ, проблемин тэдгипшэ hacp едилмиш елми едаби]]аты: тэКпили кестерир ки, ССРИ-нин сугугу просесинин башламаа тадгигатчыларын Азэрба]чанын харичи сщасэти вэ бе.знелхалг элагелер: тарихинин ejpaHHnMscraie диггетини артырмышдыр. Проблеми гарихшунаслыш елми едэбщ]'атда бела бир фикрин формалащдышны ге] eTMeje есас верир ки, 1993-чу илин сонларывдан е"тибарэн A3ep6aj4aHbü харичи си]асэт стратеющасында елкэнин мэнафелэрини экс етдире: принсипиал де]ишюсликлэрэ cojKOHaH jem ^фи^эт мэрЬэлэа башланмышдыр. Ejim заманда, керувдвду кими, муасир деврдэ A33p6aj4ä девлэтинин бе]нэлхалг мунасибэтлэр системиндэ jepn ■ вэ харичи cHjacar мэсэлэлэринин мухталиф аспектлэри елми едэбицатда муэцен гедэ ишьшгачдырьшса да, харичи си]асэтин апарычы хетгани тэшкил еде Авропа девлэтаэри вэ АБШ-ла мунасибэтлэрин инкишафына ]енелмш Герб истигамэти хусуси тэдгигат oöjeKTH кими елми ичтимаиуэ тарэфиндэн системли шэкидцэ арашдырылмамышдыр.

ДИССЕРТАСШАНЬШ ЕЛМИ ШШЛШИ ВЭ ЭМЭЛ1 ЭК8ШШЭТИ. Диссертасщада илк дэфэ олараг елми девридае дахи едилмиш мэнбэлер всасында ejpemuraH деврдэ АзэрбаЗчанын харич;

' Гаджиев К.С, Геопсшигшка, с. 360

1 JeHe орада, с. 363-364

спасет KOHcencHjacbi системли шекилдэ елми-незери чеЬетден арашдырылмыш, мустегаюлуин илх беш или ерзицдэ hejaTa кечирилен харичи CHjacaT хурсунун всас вэзифэлэри, принсип вэ истигамэтлери тэЬлил едилмишдир.

A38p6aj4am>iH девлет муста галли]'инин меЬкемлэндирилмесинде харичи CHjacn фэалицвт моделинин хусуси ролундан чыхыш едэрэк бу моделин реаллащдырмасывда устун истигамэтлер вэ принсиплэр систем Ьалында нэзардан кечирилмищцир. Бу мэгсэдлэ Азэрба]чан Республикасынын Авропа давлэтлври ила мунасибэтлэринин гурулмасы вэ инкишафыны шэртлэндирэн амиллэр, гаршылыглы мунасибэтлерин сечицави чэЬетлери, Азэрба]чанын бejнeлxaлг дурумунун мувденлешмвсиндэ АБШ-ла дипломатик мунасибэтлерин ролу, икитерэфли алашлерин кечдауи jon, мевчуд чэтинлихлэр ве инхишаф перспективлэри, АТЭТ вэ НАТО иле емэкдашльпын эЬеми^эти, инкишаф мэрЬэлэлэри вэ хусуищетлери jeHH тэфэкхур вэ елми принсиплэр эсасында илк дефе кениш тэ1шт едилмиш вэ об]ектив сурэтдэ пуметлендирилмшццир.

Диссертасщада ирэли сурулэн бир сыра елми мулаЬизэлер вэ элдэ едилен нетачелер проблемлэ баглы jera тедгигат истигаметлерини муедэнлэшдирир.

Ejœi заманда, тэдгигатьш нэтичэлэри Азэрба]чаныя харичи сщ'асет KOHcencujacbiHbiH зэнкинлэшмэси бахымывдан еЬэмицетли олан jeHH вэ дэ]ерли тевсщ'элэрле диггети чэлб едир.

Диссертаси]анын материаллары вэ елми нетичэлэри Азэрба]чанын дипломатка тарихинэ дайр умумилэщциричи есерлэрин, дере вэсаитлеринин вэ хусуси програмларын ]азылмасында фащалы ола билер. Елми-тэдшгат ишинден али мэктаб тэлэбелери вэ макистрлери, муэллимлер, едэчэ да харичи cnjaceT мэселелэри ила мешгул олан мутэхессислэр вэ дипломатлар истифаде едэ билэрлер.

ДИССЕРТАСШАНЫН МЭНБЭШУБАСЛЬЕГ БАЗАСЫ. Диссертасщада галдырылан мэсэлэлэрин е]рэнилмэси кениш мэнбэшунаслыг базасына cejKBimp. Илк невбэдо rejfl етмэк лазымдыр ки, Азэрба]чанын харичи сщ'асэтинин маЬицэти вэ эсас принешхлери Азэрба]чан Республикасы Конституси]асынын муддеалары иле муэ^енлэшир. Буна керэ дэ Конститусщанын мувафиг белмэлэри, хусусилэ дэ харичи ау'аеэт фэалицэтивдэн 6ehc едэн 7,9,10-чу вэ с.

мадцвлэри мевзунун консетуал-методик эсасларынын муэцэн едилмэси вэ тэдгагат истигамэтлэринин сечилмеси бахымындан муЬум еЬашщет кэсб едир. Бу маддэлэрде Азерба^ан девлетинин харичи сщасэтинин сулЬсевэр характеры ве бе_щэлхалг Ьугуг нормаларьша се.]кэнмвси тэсбит олунмущдур.1

Девлетлэрарасы елагэлэрин гурулмасы вэ бе^элхалг мунасибэтлэр системинин тензимленмэсивдэ Ьугуги-норматив база ролуну о]на]ан БМТ-нин низамнамэси, АТЭТ-ин 1975-чи ил "Ьелсинки акты" вэ 1990-чы ил "Парис Хартщасы", НАТО-нун "СулЬ наминэ тэрафдашлыг" программ проблемин арашдырылмасында хусуси еЬэмиуэте малик мэнбэлер кими тедгагата чалб едилмищдир.2

Азэрба]чанын харичи сщасэт конспеси]асынын формалашмасы вэ инкишафында Президент Ь.е]дэр Элщевин билаваситэ инггиракы вэ рэ1збэрлщи Ьэлледичи рол о,)надып>ша керэ Азэрба]чанын девлэт башчысьшын мухтэлиф кврушлэрдэки чыхышлары вэ нитглэри, мусаЬибэлэри вэ мэктублары мевзунун тэдгиг едилмэсиндэ эсас мэнбэлэрден бирини тэшкил етмишдир.3 БУ материаллар Азэрба]чан девлэтинин харичи спасет конспеси]асынын тэкамул просесини излэмэjв, онун елми-нэзэри эсасларыны дэрк етмэ]э, эсас принсип вэ истигамэтлэринин муэценлешмвсинэ тэ"сир едэн амиллэри узе чыхармага имкан верир.

Диссертасщанын мэнбэшунаслыг базасьшын тэркиб 1шссэлэриндэн бири дэ Aзэpбajчaнын харичи идасетинин тэнзимлэнмэсинэ дайр Азэрба]чан Республикасынын ганунлары, Aзэpбajчaн Республикасы Президентинин фэрман вэ сэрэнчамларьщыр.4 Бу сэнэдлэрдэ тасдиг олунмуш девлэтлэрарасы вэ Ьекумэтлэрарасы бэjaнaтлap, мугавилэлэр, сазиш вэ протоколлар Азэрба]"чанын дикер елкэлэрлэ гурдугу элашлэрин характери, эсас принсип вэ истигамэтлэри, инкишаф динамикасы вэ перспективлэри Ьагтында фикир ;'уруп^'э шэраит ]арадыр.

' Азэрб^чан Республихасынын Конститугауасы. Бакы, 1996.

2 "United Nations Handbook". N.Y. 1994; Права человека и судопроизводства. Собрание международных документов. Вена-Варшава, 1995; "Partnership for peace". Brussels, 1995.

3 Элщев Ь.Э. Мустэгшииуимиз ебэдидир. I-YH китаблар, Бакы, 1997-1998.

* A33p6ajvaH Республикасынын ганунлары. Бакы, 1996; Азарба^чан Республикасы Президентинин ферманлары ве евренчамлары. Бакы, 1996-1997.

АзербаЗчанын Алманида вэ Франса илэ елагелэринин даЬа даринден 1рашдырылмасында Азэрба]чан Президента Ье]дэр Эли^евин бу елкэлэре )всми сеферлэринэ Ьвср едилмиш китабларын хусуси эЬэмицэти вар,1 Бу □ггабларда Азэрба]чаньш девлэт башчысы Ье^дэр Элщевин девлет вв юкумет рэЬбэрлэри, парламент нума]эндалэри, ширквт башчылары, 1ухтэлиф саЬалври хэмсил едэн иш адамлары, Азерба^ан диаспору вв курналистлэрлэ керуншериндвн бэЬс еден материаллар топланмышдыр. 1эмин материаллар есасен девлэт башчыларынын . чыхышларыны, :ечирилэн керушлэрин гаса Ьесабатыны, имзаланмыш сенэдлэр Ьапъщда гэ"луматы вэ метбуат хонфрансларынын стенограмьпш еЬата едир.

Aзepбajчaн Президента Ьедэр Элщ'евин АБШ сэфэринэ дайр ¡атериалларын а]рыча топлу шэклиндэ чал едилмэси Азэрба]чан-АБШ [унасибэтиэринин едэнилиэси учун мэнбэшунаслыг бахымьщцан муЬум Ьемицэт квсб едир. Топлуларын бири сэфэрин профамы Ьапъшда :э"луматы, Ье]дэр Элщевин Чорчтаун Университетивдэ сертэдщи нитги, сас мэсэлэлэрэ дайр фикирлэрини, бе^элхалг мунасибэтлер узрэ еркэмли мутвхэссислэр кими танынмыш З.Бзежински, П.Гобл вэ .СубЬанинин ики елкэ арасында элагэлэрин перспективлэри Ьапында ыхьппларыны вэ с. эЬатэ едир.2

Азэрба]чан-АБШ мунасибэтлеривден баЬс едэн икинчи топлу аз эзмунуна кэрэ дипвти даЬа чох чэлб едир. Бурада ики елка арасында унасибэтлэре дайр мухтэлнф сэнедлэр, о чумлэдэн девлэт ашчыларынын бири-биринэ унванланмьнд мэктублары, сэфэр кедишиндэ изаланмьпн Aмepикa-Aзэpбajчaн мунасибэтлэри Ьаггьшда Биркэ бэjaнaт, мэкдашлыга дайр мухтэлиф сазишлэрин сщаЪысы, партам орлуг унасибэтлэринин кенипшэндирилмэси тэдбирлэри Ьапында Азэрба]чан гспубликасы Президентинин сэрэнчамы верилмишдир. Бундан башга, табда Азэрба^чан Президента Ье]дэр Элщевин АБШ сэфэри заманы мериканын девлэт хадимлэри вэ херкэмли ыдасэтчилэри, конгресмен вэ ¡наторлары, ишкузар адамлары, хурналистлэри ве Aзэpбajчaн диаспору

эрба]чан-Алмани]"а: Республиками Авропа елкэлери аияэсинда ез мевге]ини

юылендирир. Бакы, 1996; Азэрба]чан-Франса: емекдашлыгыя кеншшюнмвсшга муЬум

[я. Баш, 1997; Fraase-Azerbaïdjan ensemble vers le 21-e siesle. Paris, 1997

збал уфуЬгар- Президент Элщ'евиа АБШ сефэри. Бакы, 1997,

рлихдэ jeun эсрэ дотру. Азэрба^чан Республихасынын Президента Ьедавр Элфвин

П-а рэсмя сэфэри, 27 щ'ул-7 август 1997-та ил, Бакы, 1998.

шга чохсаЗды керушлеринин кедшпшш экс етдирэн мараглы материалла топланмышдыр.

Азерба]чанын харичи сщасетинин тэркиб Ьиссэси олан неф cиjacэти дэвлэт муста шллщинин меЬкамлэндирилмвси ]олунда ардычы аддымлар атан республиканьш дуща девлэтлэри ила сщаси вэ игтисад: интеграоуасынын кучлвнмасиндэ муИум рол о]на)ыр. Неф дидломащасыньш маЬи^этини а]дынлашдырмаг вэ инкишас мэрЬэлелерини излемек учун "Ье]дэр Элщев. Азерба]чан нефти дун)' си^асетшщэ" китаблары пуматли мэнбэ кими муЬум еЬемицэтэ маликдир. Дердунчу китабда 1994-1997-чи илин еввеллеринде имзаланмыш неф мугавилэлеринин шэртаери, шнтиракчылары вэ Ье]ата кечирилмас; Ьагшвда мухтэлиф материаллар дерч едилмищцир. Хусусилэ неф мугавилэлэринин иштиракчысы олан девлэтларин президентлэринин в! Ьехумэт нума]эндэлэринин бэjaнaтлapы вэ чыхышлары дввлэтлерарам мунасибэтлэрин гурулмасьщца вэ инкишафында нефг амилинин ролун пумэтлавдирмэк бахымындан бе]ук мараг догурур. Бунунла ^анашы, б; китабда нефтин дашынмасы, Хэзэр дэнизинин Ьугуги статусу, АБШ Aзэpбajчaн тичарэт палатасынын феалицэти ила баглы верилэ) материаллар харичи си]асэт мэсалэлэринин муэцэн аспектлэршви ишыгландырылмасьша кемэк едир.

Бу серщадан олан бешикчи китаб 1997-чи ил эрзиндэ Ьв]ат кечирилэн нефт сэд'асэтинэ Иаср едилмищдир. Китабдакы материалла] Ьлудэр Эли^евин Русща, АБШ вэ Итaлиjaja рэсми сэфэрлэри замаш Иэмин елкэлэрин девлэт башчылары илэ апардьиы данышыглары мухтэлиф нефт пшркэтларинин рэЬбврлери илэ корушлэрн в\ имзаланмыш мугавилелэр Ьаггында кениш тэсэввур ]арадыр. Девлэ башчьшарыньш бэjaнaтлapы, мухтэлиф керушлэрдэки чыхышлары мэтбуат конфранслары, нефт пшрхэтлэри рвЬберлеринин чыхышлары в< с. материаллар Азерба]чанын харичи сщ'асэти гаршысьшда дурш вэзифалэр, Ьэлл етдади проблемлэр вэ нефг амилинин муЬум ролу барвд; зэнкин мэ"лумат верэн мэнбэ кими чох пщмэтлидир.

Азэрба]чан Президента Ьедоэр Элщевин 1993-1997-чи иллэрд; харичи елкэлэрэ сэфэрлэринэ дайр материаллары эЬате еден уч чилддэ! ибарэт jeни нэшр Азэрба]чанын харичи сщасэганин мухтэлиф

1 ЬеЗдэр Элщев. Азэрба^ан нефти дуща сщасэтивдв. 1У-У китаблар. Басы, 1997.

истигамэтлэри Ьаггында дол1ун ме"лумат верир.1 Китабын Ьэр чилди Азэрба]чан нуькуевдэ 1ге^'втинин мухтэлиф харичи елкелэрэ сефэрлэри заманы кечирилэн корушлэр, данышыглар вэ имзаланмыш сэнэдлэрин маЪидети илэ таныш олмаг учун кениш имкаялзр japaдыp. Китабьш тортибчилэри Д9ВЛ0Т рэЬберлэринин чыхышларьшы, Азерба]чан Президенти Ьещэр Эл^евив хутлеви-информаыу а васителеринин нумаЗэвдэлэри учун кечирдщи мэтбуат конфрансыньш матерналларыны, мусаЬибэлэрини, Азэрба]чан диаспору иле керушлэринин Ьесабатыны во с. тошга]араг тедгигатчыларын истифадэсинэ пцмэтли мэнбе тегдим етмипшер.

Азэрба]чанын харичи С1уасотинин гаршысында дуран эн муйум вэзифелврдэн олан Ермэнистанын тэчавузунун арадан гаддырьхлмасы вэ Даглыг Гарабаг проблеминин Ьэлли илэ баглы Азэрба]чан дипломапуасынын фэалвцэтини экс етдирэн "Лиссабон саммити-9б" адлы китаб диссертас^а мевзусунун ишьшханяырылмасында эЬемицэтли мэнбэ ролуну ojнajыp.2 Азерба]чан Президенти Ье]дэр Элщевин АТЭТ-ин узву олан девлэтлэрин реЬберлэри, дипломаток нума]энделэри вэ Минск групунун Ьэмсэдрлэри илэ кечирди)и керушлер вэ апардьны даньппышара дайр китабда топланмыш материаплар Лиссабон саммита эрэфэсиндэ ^ата кечирилэн тэдбирлэр вэ керулэн Ьазырлыг ишлэри барэдэ, АТЭТ-ин Лиссабон зирвэ керушундэ Азерба]чан нума]эндэ Ие]"етинин кэркин фэалицэти вэ музакирэлер Ьапъщца етрафлы мэ"лумат верир. Китабдакы чыхышлар, меклублар, мэтбуат конфрансларынын Ьесабаты вэ с. натериаллар Лиссабон зирвэ керушунун кедиши вэ ]екунлары илэ таныш элмага имкан ]аратаагта бэрабэр, гэбул едилмиш герарлара Азэрба^чан мтимаицэтинин, харичи елке нума]ендэлэринин вэ кутлэви-информасща заситэлэринин вердоуи рэ^лэри дэ о]рэнмэ]э вэ аращдырмага кемек едир.

Диссертасизада деври мэтбуатдан да кениш истифадэ олунмущдур. \зэрба]чанда нэшр едилэн "Халг гозети", "Азэрба]чан", "Республика", 'Панорама","Бакинсич рабочи]", "Азадоыг", "А]на", Руайданын Известна", ' "Правда", "Рабоча]а трибуна", "Poccиjcкaja газета", 'Независимая газета", "Московски] комсомолетс", АБШ-ын "Вашингтон юст", "Н]у-1орк та]мс", Инкилтэрэнин "Фа]неншл та]мс", Тургафник

зэрбаз'чан бчнелхалг алэмдэ. 1-Ш чилдтар. Баки, 1996-1998. кссабсн саммитн-96. Бакы, 1997.

"СабаЬ", "Миллицэт" вэ с. газетлэринин материаллары мввзунун мухтэлиф аспекгларинин ишыглавдырылмасы учун ©трафлы теЬлил едшшншдир. Ге]д олунмуш гезеглэран сеЬифэлэриндэ Азэрба]чанын харичи «уасэта ила баеты АБШ вв Гэрби Авропа елкэлэринин мевгелэрини ишыгландыран магалэлэрия дэ дэрч едилмэси деври мэтбуатын мэнба кими эЬэмицэттш даЪа да артырыр.

Азэрба]чан HYмajэндв Ье^'этинин АБШ-а рэсми сафари ила баиш Турк1уэ матбуатында дэрч олунмуш ]азыларын а]рыча топлу шэклиндэ чал едилмэси Азэрба]чан-АБШ елагаларинин инкишаф перспективлэри Ьапында Турюуэнин расми нумазэвдэлэринин вэ ичтимаицэтинин фикирларини даЬа этрафлы еЗрэнмэк шпине ]ардым едир.1

ДиссертасиЗада Азэрба]чан Республикасы Харичи Ипшар Назирлщинин чари архив материаллары да елми тэдгигата чалб едилмищцир. Бунлар есасен АзэрбаЗчанын Герб елкалэри ила мунасибатларинин муэцан деврлэрда инкишаф савицвси Ьапында фикир се]лэмэ]а имкан верен сэнэдоэри, «уаси вэ игтисади элагэлэри сзчицэлендирен фактики материаллары еЬатэ едир.

Белэликлэ, истифада олунмуш мэнбэлэр диссертасща мевзусунун мухтэлиф аспектлэрини экс етдирэрэк бир-биршш тамамла^1р. Бу материалларын комплекс шакилда тэдшгата чалб едилмэси Aзэpбajчaнын харичи си]'асат мэсэлэлэринин даЬа этрафлы вэ дэриндэн ишыгландырылмасына кемэк едир.

ТЭДГИГАТЫН МЕТОДОЛОЖИ ЭСАСЫ. Диссертасауанын методоложи асасыны бутун мэнбэ вэ мэ'луматларын комплекс шэкилдэ вэ тэнгади jaнaшмa усулу илэ арашдырылмасына се]кэнэн об]ектив тарихи тэдгигат методу тэшкил едир.

ТЭДГИГАТ ШПШШН АПРОБАСШАСЫ. Диссертасща М.Э.Рэсулзаде адына БДУ-нун "Авропа вэ Америка елкэлэринин ]ени вэ муасир гарихи", "Азэрба]чанын ]ени вэ муасир тарихи", "Бе]нэлхалг мунасибатлэр вэ бе^алхалг журналистика", "Гэдим дутуа вэ орта асрлэр тарихи" (бе]нэлхалг мунасибэтлерин тарихи вэ нэзэрицэси макистр ихтисасы узрэ), тэбиэт факултэлэри узрэ "ОДаси тарих" кафедраларыньш

' АгегЬаусап СишЬигЬа^каш Нау<3аг АНуеуш Ашепка геяш яе^. Тййауе тахЪтЬпда. 1йапЬи1, 1997

арке ичласларында (15 декабр 1997-чи йл вэ 10 апрел 1999-чу ил) узакирэ едилмиш ве мудафие^э мэслеЬэт карулмушдур.

Диссертас^анын эсас мэзмуну муэллифин чал олунмуш уч онографща, бир даре весаити (Ьэммуэллиф) ве елми металэлэриндэ ез ссини тапмышдыр.

ДИССБРТАСШАНЫН ГУРУЛУПГУ. Диссертасща кириш, дерд эсил, нэтиче, элавэ вэ библиографи]адан ибаратдир.

Диссертаси]аньш эсас мэзмуну вэ нотпчэлэрп

Киришдэ мэвзунун актуаллыга вэ тарихи-хроноложи чэрчивэси :асландырмлмыш, тэдгигатын мэгсэд вэ вэзифэлэри ^энлэшдирилмиш, проблемин тарихшунаслыгы вэ мэнбэпгунаслыг яасы тэЪлил едилмиш, диссертасщанын елми jeнилиjи вэ практики юмицвти гер олунмухпдур.

Бнриичи фэсил "Азэрба^ан Ресцубликасынын харичи ^асэлшин эсас вэзифэлэри, принсип вэ истигамотлэри" адланыр. Бу эсиддэ мустэшл Азэрба]чан девлэтинин харичи «даеэт хонсепси)асынын >зэри есаслары, харичи гадаеэт гаршысында дуран башлыча вэзифэлэр, [ун принсип вэ истигамэтлэри, 1991-чи илдэн е'тнбарэн кечдщи ашшаф ]олу, мухтэлиф деврлэрин сэчицэви чэЬэтлэри вэ с. мэсэлэлэр цгаг едилир. Бурада кестерилир ки,. мустэшл Aзэpбajчaн девлэтинин ричи сщ'асэтинин консептуал эсаслары, мэгеэди, принсиплэри вэ эсас сусицэтлэри республика Президента Кедар Эл^евин ajpы-ajpы кьппларында вэ Азерба]чакын 1995-чи ил нojaбpын 12-дэ гебул ялмиш Конституси}асында ез эксини тапмышдыр. Aзэpбajчaн >езвденти 1993-чу ил окдабр а]ынын 10-да Президент сечилмэси иле пш кечирилэн рэсми андичма мэрасимивдэки чыхьппьшда те]д *игвдир: "Бизим харичи «уасэтимиз биринчи нэвбеда Азэрба]чанын влат мустагашнуини тэ'мин етмэ]э j0нeлдилмeлIщиp. Вэзифэ дущанын гун девлэтлэри ила бэрабэрЬугуглу, гаршьтыглы-фа^далы элагелэр »атмаг вэ инкишаф етдирмэкдэн, бу элаталэрдэн Иэм Aзэpбajчaн спубликасынын бе]нэлхалг мевгелэрини меЬкэмлэтмэк учун, Ьам дэ

республиканын иггисадицатыкы, елшши, мэдэницэтини инкнша^ етдирмэх учун сэмврбли истифадэ етмэкдэн ибарэтдир".1

Мевчуд тарихи-адаси шэраит, кеополитик амиллэр вэ муасир дун); дузуму кэнч мустэгил девлэт олараг Азэрба]чанын харичи сщасатши чохтахэли вэ кенишеЬатэли вэзифэлэр комплекта хими шэртлэндирир Апардышмыз арашдырмалар, мушаЬидэ вэ таЬлиллар нэтичэсинд кэлдщимиз ганаэтэ керэ A3ep6aj4aH девлатинин харичи сщ'асэтдэ рэЬбэ тутдугу есас вэзифэлери ашагьщакы истигамэтлэрдэ групланщырмаг олар:

-елкенин мустэпиинуини, суверешнфши вэ бе|напхалг алемд танынмыш сэрЬэдлэри чэрчивэсинде эрази бутевлуэ'уну горумаг, ону тэктсукеснздуини рекионал вэ бе)нэлхалг тэЬлукэсизлик системи ил сых алагалэндирмэк;

-Ермэнистанла Азэрба]чан арасында Дашыг Гарабаг мунагишэсиии вэ онун нэтичэлэршшн арадан гаодырылмасы учун jeiepли берюлха; те'сир механизминин ]арадылмасыны та'мин етмэк;

- Азарба]чанын бутун бе^элхалг ве рекионал тешкилатларда тамси олунмасы, сивилизасщ'алы биркэ]аша]ыш га]далары илэ тэнзимлэне 6ejyx íryHja сщасэтинэ гатылмасы вэ бе]налхалг вэ рекионг мунасибетлэрин Ьэллицдэ фэал иштирак етмэси земининде дувань; ciijacH хэритэсиндэ mjwrw jep тушасына наm олмаг;

-дугуанын бутун девлэтлэри илэ бэрабарЬугуглу, гаршылыш фащалы вмэкдашлыг элагелэри japamar, бу элагелэрдэн республикань иггисадащатынын, елминин вэ мэдэницэтинин игасишафьшда сэмэраг амил кими истифадэ етмэк;

- мэнафе]и Азарба]чанын девлетчилик вэ милли мэнафелэри ш yjïyH кэлэн девлэтлерлэ тэрэфдашлыг вэ мутгэфигаик мунасибэтлэ| japaTMar, республикамызын бе)нелхалг мевгелэринин меЬкэмлэнмэси уч онларьш имканларывдан истифадэ етмэк;

-елкэмизин демократка вэ азад базар иггисадащаты ]олу а ирэлилэмэси, мустегил дахили вэ харичи си]асэт jepHTMecH уч элверишли б^налхалг шераитин бэргэрар олмасына чалышмаг,

- эЬалинин есас hyryr вэ азадлыгларынын горунмасына jenanMi: 6ejHaHxanr нормаларын hejaTa кечирилмэсинэ шэраит japarwar;

1 Эщуе» Ь.Э. Мусгеш-гауимт ебвдядир. I юлив, Бакы, 1997, с. 205.

- рекиовда кэркинлщин арадан гаддырылмасьша вэ меЬрибан гошпулуг мунасибэтлэринш зарадылмасына ce'j кастермэк;

- A39p6aj4aHa харичи тэз]иглерин гаршысьшы алан вэ ja онлары минимума ендирен бе^нэлхалг Ьима]э механизминин japaw>wMacbiHa наил олмаг,

- дввлэтимизин бутун бе]нелхалг, рекионал, иггасади, елми-техники, мэдэни, Ьуманитар вэ с. гурумларда вэ твшкилатларда фэал штиракына чапышмаг;

- халгьш мэнафе]инэ табе едилмиш харичи иггасади cnjacer jepHTMBK, элкэ игтасадицатьшын дуэда иггасади системинэ интеграсэд'асы учун бутун харичи вэ дахили амиллэрдэн беЬрблэнмэк;

-харичи елкелэрлэ елми, мэдэни, Ьуманитар елагэлэр вэ кениш информаси]а мубадилэси механизмлэри japaiMar вэ с.

Арашдырмалар муэллифэ муасир шэраитдэ Азэрба]чаньш харичи сщасэтинэ хас олан башлыча хусусиуэхдэри муэдэюгещцирмэ^'э имкан ]аратмышдыр. Бунлар илк нввбэда бе)'налхалг, рекионал вэ девлатларарасы мунасибэтлэрин ннхишаф тенденсщасьша yjryH сулЬсевэр, чевик, прагматик вэ таразлы сщасэт ]еридилмэсиндэн, гоншу елкелэрлэ элагэлэр гурулмасына устун jep верилмвсиндэн, дуща cnjacararo аЬэмицетли тэ'сир кестэрэн 6ejyK девлатлэрлэ партщ'орлуг мунасибвтлерянин ¿арадылмасьшын вн плана яыхарылмасындан, онларын маратары илэ Азврба]чанын стратежи мэнафелэринин узлапщырьшмасы зарурицэтинишдэрк едишэсиндвн вэ с. ибаретдир.

Азэрба]чан демократак вэ hyryra девлэт гуручулугу jcuiy тутдугундан онун харичи сщасэти дэ дуща твчрубесинин бутун мутарэгги ншшщэтлврини, сивил бе^элхалг нормалары взундэ екс етдирир вэ hep чур етник вэ дани меЬдудидэтлэри инжар едир. Азарба]чанын муасир харичи «уасэти ачыг вэ демократак принсиплэрэ есасланыр, халшмызын вэ дввлэтимизин мэнафелэринэ, менталитетинэ звдд олма]ан бутун бе]нэлхалг нормалары езундэ бирлэшдирир.

Азэрба.]чанын харичи ощасэтинин маЬицэтини сэчицэлэндиреркэн бела бир Hfleja хусуси вургупаныр ки, онун темвл принсипи ©лкэнин эсас Ганунуна св)'кэнир. A3ap6aj4aH Республикасынын Конституау асынын 7-чи маддасинда кестэрилир ки, Азэрба]чан девлэта демократак, hyryra,

дуну'эви, унитар республикадыр.1 Демэли, онун харичи сщасэти дэ бу принсиплэри езувдэ екс етдирмели, беЗнэлхалг мунасибетлэрин сивил ва демократе эсаслар узэривдэ гурулмасына истагамэтлвнмэлвдир.

АзэрбаЗчаньш харичи смуасэт консепсщасынын незэри есасларыны вэ беЗнэлхалг Ьугуги-сщаси базасыны тэшкил едэн эсас сэнедлерин (A39p6aj4aH Республикасынын КонсттутусиЗасы, БМТ-нин низамнамэси, АТЭТ-ин "Ьелсинки акты", "Парис харпцасы" вэ с.) ejpammMacH кестэрир ки, республикамызьш беЗнэлхалг, рекионал вэ дввлэтлэрарасы мукасибэтлар саИасинда есаславдыгы эсас принсиплэр ашагадакылардан ибарэтдир:

- hep бир девлэтан суверен Ьугугларына Ьермэт, бир-биринин дахили ишлэринэ гарышмамаг, елкеларин девлег гурулушу вэ сосиал-сщаси инкишаф моделлэри арасьшдакы фэргаердэн асылы олмаЗараг сечди|'и инкишаф jemyaa Ьермэтлэ janauiMar, дввлэтлэрарасы мунасибэтяэрде беЗнэлхалг нормалары вэ узэринэ кетурдуЗу еЬделиклэри вичданла jepiiHG jerapMSK;

- беЗнэлхалг hyryr нормалары вэ принешхлэринэ yjiyH олараг девлэтлерин ерази бутевлуЗунун позулмасына, сэрЬэдлэринин зорла дэ]ишдирилмесинэ вэ девлэт мустэгаллиЗинин теЬлукэ алтына алынмасына ]ол вермэмэк, мубаЬисели мэселэлэри динч Золл harm етмак;

-ичтимаи-си]аси, иггасади вэ мэдени алагэлэрдэ бэрабэрЬугуглу, гаршылыглы-фаЗдалы емэвдашлыг, ортаг мараг вэ мэнафелэри горумаг, гаршылыглы тэЬлукэсизлщэ чан атмаг, динч вэ фаЗдалы эмакдашлыг учун перспекшвли аддымлар ахтармаг вэ hajaTa кечирмэк;

-икитерефли елагелердэ бе]нелхалг hyiyr нормаларыны вэ сивилизасиЗалы 6HpK9jainajbiiii гераларыны, башга девлэтлерин, рекионал вэ беЗнэлхалг бирликлэрин мэнафелэршш нэзэрэ алмаг,

-халшарын вэ миллэтлэрин ез мугэддэратларыны тэ'Зин Ьугухуна Ьермэт етмэк, инсан Ьугугларыны ве Ьагларыны горумаг;

•сепаратизмэ, терроризме, девлэтлэрин ве халгларын тэЬлукесшли)инэ, мадди вэ мэ'нэви hejamHa 3HjaH верэ билэчэк дикэр негатив Ьаллара гаршы бирке мубаризэ апармаг;

' Азерба]чан Ресл}блихасыга1н Ковституафсы. Бакы, 1996, с. 5.

-бэшеридоэти вэ ajpbi-ajpbi дэвлэтлврин халгларыны нараЬат еден тобал проблемлврин Иелли истигамэтиндэ бирке чалышмаг, бутун э']лври бирлешднрмэк вэ с.

Мустепш Азерба]чан дипломапуасы бэЬс олунан сивил Ma^paja вэ ормал инкишаф истнгамэтинэ душмэк учун 1991-чи илин сонундан гунумузэ гэДэр мурэккэб вэ зиддащетяи бир jon кечмишдир.

Бу фэсилдэ мустагал Азэрбаз'чан девлэтинин харичи сиз'асатияин экамул jcwiy вэ инкишаф мэрЬэлэлэри гаса тэЬлил олунур вэ кестэрилир и, шжин мэрЬэлэ олан 1991-1992-чи илин биринчи ]арысында i39p6aj4aH девлэтинин харичи сщасэтинин есасьшы Русща-Азарбазчан лагелэри вэ бутевлукдэ Pyciijaj'a медолилик с7ратеки/асы тэшкил дирди.

Тэсадуфи де_)ил ки, 30 август 1991-чи ил "Мустэшллик 1тапында ejaHHaMB" вэ 18 oxija6p 1991-чи ил "Мустэшшнс Ьаггында loHcmryciija Акты" да ССРИ-нин там дашлмасыны тэсдиптедэн 8 екабр 1991-чи ил тарихли Беловежск сазишинэ гэдэр hyiyra сэнэд уввэсинэ миндирилмемишди. Онун Ьугуги сэнэд кими ryBBaja малик лмасыны тэ'мин едачэк "Мустэгиллик Ьаггъшда " референдум janm>i3 991-чи ил декабрын 29-да кечирилди вэ ССРИ-нин сахланылмасы 1аггында 1991-чи ил март референдумунун сахта нэтичэлэри гуввэдэн алынды. 1

Азэрба]чанын си]аси Ьакимицэтивдэ дэ]ишиклик баш вердикдэн онра, j9'HH 1992-чи илин март а]ыедан 1993-чу илин HjyH ajsraa гэдэрки ;еврдэ дэ jeHH Какими]]ат харичи cnjaceT саЪэсиндэ девлэтин аршысында дуран стратежи мэгседлэрэ наил олмаг бахымындан ^.Муталлибов дэврундэн узага кедэ билмэди. Экэр биринчи мэрЬалэдэ :аричи сщасэт бирбаша Руауанын MeBrejHro баглы иднса, икинчи гарЬэлэдэ бунун эксинэ, лакин ]енэ дэ биртэрэфли га]дада, бе]'нэлхалг урумун объектив керчакшун, девлэтин реал везицэти вэ мэнафелэри газэрэ алынмадан ]алныз Турицэ илэ мунасибэглэра устунлук верилмэси, íamra девлэтларлэ эсассыз кэркишшЗин ]арадылмасына сэбэб олан ддымларын атьшмасы вэ с.кими зщанлы Ьаллар ачыг мушайвдэ олунан •н'энэ Иалыны алырды.

STHjjöTHa тэктеквси. Балы, 1995, с. 244.

Э.Елчибэ] Ьекуметинин харичи муасэт хетта Азерба]чан девлэтии бе]нелхалг алемдэк тамамилэ течрид етмэклэ бэрабэр, республикань: стратежи мевге]инэ вэ тебии сэрвэтлэринэ хусуси мараг кестерэн бэ'з девлетлэри да ез марашарьша rejpH-адекват аддымлар атмага севг етд Бутун бунд ар Азэрба]чанда девлет гуручулугу саЬэсиндэ баш алыб кеде Ьэрч-мэрчлик, езбашьшалыг, ajpbi-ajpbi девлэтлэр ве сщаси даирелг тэрефиндэн дэстэклэнэн силаЬлы гуввэлэрин Ьактаоедет угрущ мубаризеси иле муша]иэт олунурду . Нетичедэ 1993-чу илин jajbim Азэрба]чан дэвлетчшпди гачылмаз 6ehpaH вэ мэЬволма теЬлукес гарпшсында гадды.

1993-чу илин jajbnma Азэрба]чанда баш верен Ьакимиц? дэ]ишикли]и онун харичи спасет фэалицетиндэ jerai стратежи курсун i консетуал ]анашманын есасьгаы нуду.

1993-чу илин икинчи ]арысындан башла]араг Азэрба]чанк кеосщаси вэзицэтинин вэ безнэлхалг сщасета тэ'сир етмэ имканларыны дэрин нэзэри тэйлили есасында харичи сщасэт курсунда мевч) реаллытары нэзерэ алан вэ елкенин менафелэринин горунмасьп Зенэлмиш емэли дэ^ишикликлер едилди. Илк невбэдэ мустегг A3ep6aj4aH девлэтиннн 6ejHenxarir мунасибэтлер мустевисивдэ jep; Авропа елкэлари вэ АБШ-ла, кечмиш Совет республикалары вэ Руси илэ, мусэлман дун]асы вэ Иранла, туркдилли девлэтлэр вэ Турндэ ил Ченуби Acuja девлетлэри вэ башга елкэлерлэ елагелэринин jaxuH де* учун приоритетлери, истигаметлери, апарычы стратекщас муэд)энлэшдирилди, hap ipyna дахил олан елкэлэрлэ ajpbi-ajpbm>iraa £ бирке мунасибетлэрин душунулмуш, бутун амиллери нэзэрэ алан систем ]арадылды.

Бу фэсшщэ 1993-чу ил сенгцабрын 24-дэ Азэрба]чанын МДБ-дахил олмасы, 1996-чы ил мартын 8-дэ Тбилисиде "Гафтаз белкэсшц сулЬ, сабитлик ве тэЬлукэсизлик Ьаггында" биркэ Бе]аннамэш имзаланиасы, Орта Acnja республикалары, Иран вэ Турицэ ш мунасибетлэрин jeHH принсиплэр узэриндэ тэнзимленмэсш; шэртлендирэн амиллер, бу истигамэтдэ атьшан конкрет аддымларь: эИэмицети вэ с. мэсалелер шэрЬ олунур, Гарабаг мунагшиэсинин арадг гаддырылмасы саЬэсиндэ фзалицэтин jemi истигаметлери арашдырылы . Аларылан тэдгигатын ]екунларына эсасен беле бнр нэтичэ Ьасил олун) ки, мустэгил Азэрба]чан девлэтинин стратежи мараглары узерищ

урупмуш,Ьэртэрэфли ишлениб Ьазырланмыш, езунун а|дын, конкрет эзифэ вэ истигамэтаери, принсиплэрн илэ сечилэн, биткин, ардычьш э принсипиал харичи сщасвт хэтти ]алныз 1993-чу илин икинчи 1рысьщдан е'тибарен jepвдилмэjэ башланмыщдыр. Президент Ье}дэр (шуевин Азерба^аньщ дэвлет мустегилзлуини горумаг, меЬкэмлэтмэк вэ лкэмизин луща бнрл^инэ интеграс^а олунмасы учун динч вэ элвершшш е]налхалг шэраитин тэ'мин едилмэсинэ Зенэлмиш чохшахели, фэал аричи си]асэтинин нэтичэсивдэ республикамыз плаяетин си]аси еритэсиндэ эзунэла]иг jep тутмуш, рекионун вэ бе]наяхалг алэмин глобал роблемлэринин Ьеллиндэ та'сирли вэ вЬэмицэгсли мевге газанмышдыр. еспубликамызын дахилиндэ кедан демократах просеслэр вэ игшсади э]ишикликлэр дэ элавэ олунмагаа, угурлу харичи спасет бу кун уэданын эн гудрэтаи девлетоэринин, нуфузлу тэшкилат вэ (фумларынын диггетини АзэрбаЗчана ]оналгмиш, бе]нэлхалг Ьугуг ормаларына у]?ун гаршьиыгаы фаддалы эмэвдашлышн Заранмасына вэ нкишафына элверишли земин ]аратмышдыр.

"Азэрба]чаньш харичи «фсо-ганда Авропа довлэтлэри" адлы кинчи фэсилдэ Азерба]чан Республикасынын Авропа елкэлэри илэ аршылыглы мунасибвтлэрини шэртлэндирэн сщаси, игтисади амиллер, лагэлврин тзшвккулу вэ кечдоу'и инкишаф Золу, мевчуд вазицэти вэ с. всэлэлэр таЬлил едилмишдир.

П фэслин биринчи параграфы АзврбаЗчанын Гэрби Авропа овлэтлэри илэ мунасибэтлэринин е]рэнилмэсинэ Ьэср олунмушдур. Илк лараг Азэрба]чанда езунун стратежи ауаси вэ игшсади марагларыны удэн Бе]ук БританяЗанын дущаньш апарычы девлэтлэривден бири кими ухтэлиф бе]налхалг вэ рекяонал ташкилатларда тугдугу нуфузлу мввпци лэ Азарба]чанын бе]нелхалг тэЬлукесизлик системинэ вэ игтисади иргауинэ интеграсщасы учун Ьэртэрэфли эмали ]ардым кестермэк мканлары таЬлил олунур. Ьабеле Азарба]чанын Аврасада мэканында лвергашга кеоафси вэзицэти, гёрбмеЗлли мустешл харичи спасет :ритмаси, демократок, Ьугуга вэ дущэви девлэт туручупугу вэ базар гшсадащаты Золу тушасы ве с. Бе]ук Бриташда илэ АзэрбаЗчан арасьщда остлуг вэ эмэкдашлыг елагэлэрннэ зэмин Ьазырла]ан амиллер кими ургуланыр. Е]ни заманда кестэрилир ки, мустэгш1ли]ин илк деврундэ ьзэрбаЗчанын харичи спасет гурумларына хас олан фэалищэтсизлик амин факторларын Ьэрэкэтэ квтирилмэсини тэ'мин едэ билмеди. Бела

ки, Бе]ук Бриташуа краллыш Ьвлэ 1991-чи ил декабрьш 31-де Азэрба]чанын девлет муствгашпфган танымыш, 1992-чи ил щ'улун 15-де иса Инкилтэрэшш Азарба]чана та^ин олунмуш сэфири Бакыда фэалицэте башламышдыр. 1 1992-чи илин сегедабрында Инкшггэрэнин кечмиш баи назири М.Тетчерин, cэнaje вэ тичарет назири М.Ьезлта]нын, "Бритиа Петролеум" нефт ширхета рэЬбэрлэршвш Бакьуа сэфэри да бу елкении Азэрба]чанла мунасибэтлэрин инкишафына Ьэдсиз мараг кестэрдеуиш тесдиг едирда. 2 Лакин Азэрба]чан тэрафи бу ташаббуслэри чавабсы: пуараг, Ьеч бир эмэли аддым атмады.

Бу параграфда апарылан аращдырмаларын нэтичэси кими бела би; тезис геуд олунур ки, Бе]ук Бриташуа - Азэрба]чан алагелеринин инкишаф етдирилмэси истигамэтивдэ хонкрет ищлар 1993-чу илин икинч» ]арысывдан е'тибарэн Ье]дэр Элщевин тэшэббусу илэ башланмышдыр Президент Ье]дэр Элидевин башчылыг етдщн нума]эндэ Ье^етинин 1994-чу ил февралын 23-25-дэ Инкилтэрэ]э рэсми сэфэри ики елкэ арасындг мунасибэтлэрин ]ени мврЬэласинин эсасыны пумущдур. Бу ме'надг диссертасщада муэллиф сэфарин нэтичэлэрини кениш тэИлил етмиш, та елкэ арасында имзаланмыш достлуг ве эмэкдашлыг Ьаггында мугавнлэнин иггасади, сщаси, мэдэни вэ Ьуманитар саЬелер узрэ диквр сенедперш еЬэмицэтини ачыгламыщдыр.3

Фикримизчэ, Азэрба]чан-Инкилтэрэ мунасибэтлершшн шшшафьшг тэкан верэн эсас амиллэрдэн бири 1994-чу ил сентзабрын 20-дэ Бакыдг имзаланмыш "Эсрин мугавилэси"ндо Бэ]ук Бриташуакын нуфузлу неф-; ширкэтлэринин шнтиракы Ьесаб олуна билэр.4 Диссертаауада бу тезис» эсасландыран бир сыра мулаЪизэлэр нэзэрдэн кечирилмшн мувафш таЬлиллар апарылмыщцыр, Тэдшгат ишиндэ 1994-1995-чи иллэрдэ ик* елке арасында элагэлэрин дэринлэшмэсинэ хвдмэт еден бир сырг нума]эндэ Ье^этлэринин сефэрлэринин ]екунлары, имзалакмыи сэнэдпэрин маЬицэти вэ с. мэселэлэр да кениш таЬлил едилир Азэрба]чан Президентинин 1995-чи шшн но]абрывда Бе]ук Бpитaниjajг невбэти сэфэри вэ ишкузар даирэлэрлэ кечирдауи керушлэрэ Инкилтэрэнин АТЭТ-ин Лиссабон саммитиндэки Азэрба]чаньи

1 Гасыыо» М.. Азар6а)чанын харичи ацасати (хонсепсща мвсэлелери), с, 47, "Ь^'ат" гезети, 16 щул 1992-чи ял.

1 "Хаот газета", 8-9 ю 30 сеядабр 1992-чк нл,

1 Азерба]чан бе]и&лхалг ая&мдо, I ч„ с. ПО.

4 Эсрин и угадил зек. Бакы, 1996.

генафелэринэ чавзб верэн об]екгив мевгеуинэ в© с. мэсэлэлэрэ хусуси [иггзт ]етирилир, Азврба]чан-Бв]ук Британка достлуг, емвкдашлыг вэ -гратежи тэрефдашлыг характера кесб еден мунасибетлернн меЬкэм «меле сез'кендиЗи вургугшшр.

Бу параграфда Франса иле мунасибэтлэрин е]рэнилмэсинэ хусуси ;р а]рылыр. Бе]нэлхалг аяэвдэ апарычы мевге тутан Франса иле [унасибехлэрин вЬэмнцэти ге}д едилэрэк кестэрилир ки, Франсаньш аричи ишлар назири Ерве де Шаретг 199б-чы ил оюдабрын 11-дэ Бакьща э]ан етмишдир ки, "Авропа Атяантихден баншаЗыб Хезерде гуртарыр. )ранса ез узуну аЗры-а]ры халапларын гуввэлэри нисбэтиндэ хусуси ]ер утаи стратежн бир елке кими Азерба}чана чевирир".1

Азэрба]чан-Франса дэвлэтлэрарасы мунасибэтлэрииин Заранмасы 1рихинэ тохунараг диссертаиуада кестэрилир ки, 1992-чи ил ¿анвар ¡ыньш 3-дэ Азэрба]чанын мустэгшшфпш рэсман таныдытаны е'лан едэн »рапса артыг Ьэмин илин март а]ында Бакыда езунун сэфирл1уини ачды.2 992-чи илин нозабрында Азэрба]чан Ьекумэтинэ иггасади вэ елми-мэдэни «авдашлыта ннкишаф етдирмак учун мухтэлиф таклифлерла мурачиэт гмэси дэ бу елкэнин республикамызла мунасибэтлэрини ]уксэк севице]э вдырмаща марапгы олдугуну тэсдиг едирди. Лакин Франсаны >мэнипэрэст мевге тутмагда кунаЬландыран Азэрба]чан Ьекумэти бу жлифлэрэ мусбэт чаваб вермэди. 3 Е]ни заманда, Азэрба]чан рэЬберли)*и ьспубликанын мэнафелэрини горумаг мэгсэдилэ Франса кими нуфузлу »влэтлэ «уаси-дилломагшс иш апармаг вэ ону ез проблемлэринин эллина чэлб ешэк истигамэтандэ Ьеч бир чидци эмэли тэдбир кермэди.

Диссертасщада Азэрба]чан-Франса мунасибетлэриндэ илк деврлэрдэ :уну бурузэ верэн инамсызлышн сэбэблэри аращцырылыр вэ саглам тпунчв]е се]кэнерэк эмвздашлышн инкишаф етдирилмеси учун тицэтли аддьмларын атылмасынын зэруришци вургуланыр. Кестэрилир г, Президент Ье|дэр Элщевин республика рэЬбэрсшдине га]ыдышы }эрба]чанын Франса ила мунасибэтлэривдэ дэ деиушун эсасыны пуду, »рба^чанын- девлет мэнафе]инэ зидд олан иггасади вэ информасщ'а окадасынын, дщшоматик тэчридолунманьш арадан галдырылмасы тигамэтиндэ гэтицэтли аддымлар атан Ье]дэр Эл^евин мустапш

от гегетя", 15 окфбр 1996.

лгав М. Азгрб^чая бе]ташлт иунасибвтявр снстемиия», с. 49; "Хаяг газета", 22 фетрад 1991-чи вя. яг газете", 27 нсцабр 1992-«* ия.

АзэрбаЗчан девлэтинин рэЬбэри кими илк харичи рэсми сэфари 1993-чу илин декабрында мэЬз Франсадан башланды.1

Сефэр заманы ики елка арасывда достлуг, гаршыльшш анлашма ва эмекдашлыг Ьаггьшда мугавилэ имзаланды. Франса Президента Ф.Миггеранын АзербаЗчаньш теЬлукесизлик проблеминэ дайр ез мунасибетини "Биз сулЬ вэ тэЬлукэсизлик принсиплэринэ есасен сврЬедлерин силаЬ ва зор кучуне дэ]ишдарилмэсинэ рл вермэрик. Биз мустешллик вэ суверенлизин ганунла горунмасыны истэ]ирик" 2 -се^темэклв гэтицэтлэ ифадэ етыэси республикамызын харичи «уасэт саЬэсиндэ елдэ етдаци есаслы угурлардан бири иди.

Бу параграфда сэфэрин кедиши ва ¿екунлары теЬлил едалир, эмэкдацшышн кенишлэнмэсиндэ онун экемицэти кестерилир. Дикер тэдбирлэрин, хусусилэ 1995-чи илин декабрьщда Умумдуща Банкынын Парисдэ ташкил етдаци "Азэрба]чан учун инвестисцзалар" безнэлхалг конфрансьш, Франсанын "Елф-Акитен" нефт ширкетинин 1996-чы илдэ имзаланмыш "ШаЬдэниз" мугавилесиндэ иштиракына 3 шераит ]арадылмасынын вэ с. адцьашарын Азэрба]чан-Франса элагелэринин инкишафьша такан вердоуи ачыгланыр. Азэрба]чаш>ш Авропа Шурасына "хусуси гонаг" статусу иле гэбул едилмесанде, АТЭТ-ин Лиссабон зирвэ топлантысында Гарабаг мунапнпэсинэ дайр муЬум сенэдин гебул олунмасында вэ с. бе]нэлхалг еЬэщщзгли тедбирлердэ Франсанын принсипиаллыг кестэрэрек, Азэрба]чанын мовге]ини мудафие етмеси Ье]дэр Элщевин президентами деврундэ харичи сщасэтнн угурлу нэтичеси кими гиЗмэтлэвдирилмэлидир.

Диссертасщада Алмашу'а илэ мунасибетлэрин е]рэнилмэсинэ дэ муЪум диггэт Зетарилир. Азэрба]чан-Алмашуа елагелеринин кечмиш тарихи гаса шекилде арашдырылыр, мустегиллик деврундэ гарпшлыпш мунасибетлэрин гурулмасыны вэ инкишафыны шэртлэндирен амиллер кестерилир.

Ге]д олунур ки, Алмашуанын 1991-чи ил декабрьщ 12-дэ Азэрба]чанын мустегиллщини таньдан илк Герб елкеси олмасьша, Азарба]чанла дшшоматик мунасибатлэри 1992-чи илин февральщда

1 Азэрба^чак 6<]налхаяг алемдэ,I «•. с> 14-25.

2 Ье]двр Элщ'а Амр6а]чакы б-ртуа яуиЗч» таивдыр, Бакы, 1994, е. 39.

' "Азврба^чак" газети, 19 дасабр 1993-чн мл, "Халг газета", 5 щун 1996-чы ил.

]аратмасына 1 бахмаЗараг, ики елке арасывда гаршылытлы элагэлэрнн интенсив инкишафы 1993-чу илин икинчи зарысындан башланмышдыр.

Диссертасщада АФР Бундестагынын Гафгаз узрэ комисауасынын сэдри В.Виммерин, харичи ишлэр назири К.Кинкелнн, АФР-ин АТЭТ-ин Минск групундакы нумаЗэндвси ФЛамбахын вэ б. нума^энде Ье^атларинин елкэмизэ сэферлеринин, ики девлет рэЬбэрлэринин мухтэлиф керушлэринин нетичвпери арашдырылыр вэ иггисади-сиЗаси эмэкдашиыг мэсвлэлэри узрэ Азэрба]чан вэ Алмашуа девлетл&ринин мевгелэринин уст-устэ дупящу ку'д едилир. Ирэли сурулен тезисин субугу хими кестэрилир ки, 1993-1996-чы иллэрдэ ики елкэ арасывда бир сыра мугавилэлер имзаланмыш вэ гаршылыпш мунасибэтлэрин Ьухуги базасы ]арадылмыш, о чумлэдэн 1995-чи илдэ АФР-ин харичи ишлэр назири К-Кинкелин Азарба]чана сэфэри заманы "Азерба]чан-Алмани]а гаршылытлы мунасибэтлэринин всасларьша дайр бирке бэ]анат", "АзербаЗчан Республикасы вэ АФР арасында инвестиоуаларын тэшвиги вэ гаршылыг горунмасы Ьапында мугавилэ" вэ с. сенэдлэр имзаланмышдыр. 2

Муэллифин келдау'и гэнаэтэ керэ, Азэрба]чан Президента Ьедвр Элщевин башчылыг етд1ф} нума]эндэ Ье]'этинин 1996-чы илин щулунда АФР-э рэсми сефери ики елке арасында гаршылытлы элашлэрин инкишафывда ке]фицэтчэ Зени мэрЬэлэ олду.

Сэфэр заманы Алмагоуанын девлэт рэЬбарлари илэ ики елкэшш иггисади, сщаси вэ бе]нэлхалг мунасибэтлэр саЬэсинда емакдашлыганын мевчуд вэзицэти вэ перспективлери Ьартэрафли музакирэ едилмиш, гаршылыгаы мунасибэтлэрин келечэк истигамэтлэрини вэ принсиплэрини муэуэн едэн мухтэлиф сэнедлэр имзаланмышдыр.3 Алмашда Ермэнистан-АзэрбаЗчан мунагишэсинин тензимлэнмэсийдэ республикамызын эдалэтли иевге]ини мудафиэ етди]ини вэ елхемизлэ елагелэри инкишаф етдирмэ]е марахлы оддугуну бир даЬа тэсдиг етмишдир.

Диссертаскдада сэфэр чэрчивесивдэ Алмашуанын сщ'аси даирэлэри, малина гурумлары вэ нуфузлу ширкэтлэри илэ апарьшан данышыгларын яэтачэси Ьэртерэфли тэЬлил олунур вэ сонракы деврдэ Алмашцанын ишкузар даиралэринин республикамызда керд$у конкрет ишлэр гтумэтлендирилир. Ге]д едилир ки, 1993-199б-чы ишгордэ Азэрба]чан-

.зарба^чи Реепубдикаеы ХИН-ка чаря ирхти, го«. 2, с. 7. ехв ера*, с. 12.

дорОДчш-Аяншф: респубтшвлп Авроп» аткалэри ыиюсишв т ывгге^лии квЪхвмланаирир. Вахы, 1996.

Алмашуа мунасибэтлэри даЬа интенсив характер алмыш вэ бу инкиша^ езуну си]аси, иггасади вэ мадани саЬэлэрдэ габарыг швкилда бурузг вермищцир.

Тедгагатын консептуап тамлыш вэ системли характеринин та'мия едилмеси арашдырмаларын чоррафи мэканыны мумкун гэдэр кенишлэндирмэдо тэлеб едир. Бу ме'нада диссертаауада Авропанш иггасади чэНэтдэн инкишаф етшш, Авропа Бирл^'и, НАТО, АТЭТ вэ с. тэшкилатларда муЬум мэвщ)'э малик олан Белчика вэ Норвеч иле мунасибэтлэрин еЬатэли теЬлили Aзэpбajчaнын Гэрби Авропа елкэлерй иле элагэлэринин системли шэкилдэ е]рэнилмэси мэгсэдине хидмет едир, Ejни заманда бу элкэлэрин Азэрба^чанын харичи «уасэт стратеюуасындг хусуси чэыуэ малик одцугуну вургула]ыр.

Бир сыра муЬум бе^элхалг вэ рекионал тешкилатларын, хусусшге НАТО вэ Авропа Бирлщи кнми куфузлу гурумларын мэнзил гэраркаЬынын Брусселде ]ерлэшмеси Белчика иле елагелэрин инкишаф етдирилмесинин еЬамицэтини артырыр. Лакин Белчика иле Азэрба]'чш: арасында дипломатик вэ консул мунасибэтлэринин ]арадылмасы Каггьгада сазша Ьэлэ 1992-чи иддэ имзаланса да, 1 елквлэр арасында икитерэфлк элагэлэр jaлныз 1994-1995-чи шшэрдэ реал мэзмун хэсб етмэ)£ башламынщыр.

1994-чу илин ма^хвда Азэрба]чан Президента Ье)дэр Эли]евш рэЬбэрлщи илэ нума]эндэ Ье^етинин Белчика сафари ики девлэт арасында мунасибэтлэрин инкишафында ]ени мерЬэлэнин башланшчьшк нуду. Сэфэр заманы имзаланмыш сэнэдлэр ауаси вэ иггасади елагэлэрил инкишафы учун ]ени перспективлэр ачды. 2 1995-чи шщэ Бакы ве Брусселдэ мувафиг сефирликлэр ишэ башлады.3 Брусседце республикамызын сэфирлщинин ачылмасы Ьэм Азэрба]чан-Белчика элагэлэринин инкишафына, Ьэм дэ меюил-гэраркаЪы Брусселдэ ]ерлэшэн бе]нэлхаяг ауаси, иггасади вэ малице гурумлары илэ эмэкдашлыгыя кучленмесинэ тэкан верди.

Диссертасэдада сонракы деврдэ ики елка арасында гаршылыглы мунасибэтлердэ 1^"ата кечирилэн конкрег тэдбирлэр вэ онпарыи нэтичэлери текгаал - едшшиш вэ ге]д олунмущцур ки, Азэрба]чав

1 "Халг газет", 21-22 февраа 1992-чи ил.

1 Азвр&цчан бе]квлхалг алвмдэ , Хч, с. 165-187.

3 "А1арба]ши" газета, 24 феврм, 1 март 1995-чн ил.

(пломати] асыньш мэгсахцвнлу фэалицэти Белчика Краллыганы Гарабаг юблеминин 1юлл едилмеси саЬэсиндэ республикамызын адалэтли эвгдини дестеклэмэ]э, Азэрбазчанын Авропанын тэЬлукэсизлик ютеминэ вэ ваЬид иггисади мэканына интеграафсына фэал ]ардым эстармэ]э севг еден эсас амиллердэн олмушдур.

Азэрба]чанъга Норвеч илэ мунасибэтлэринин арашдырылмасы ики ка арасындакы элагэлэрин всасан иггисади зэминдэ, хусусан да нефт >на]есиидэ амэкдашлыг узэривдэ хурулдугуну кестэрсэ да, елкамизин тя]а бирли]ике зддаси вэ иггисади интеграсщасыны сур'этлэндиран амил ши пумэтлэндирилир. Норвечин "Стато]л" нефт ширкэтинин 1994-чу ган сенцабрында имзаланмыш "Эсрин мугавилэси"ндэ вэ 199б-чы илин ун а]ында имзаланмыш "ШаЬдэниз" ^атагы узра мугавилэдэ тамсил [унмасы ики елкэ арасында Ьэртэрэфли эмекдашлыган инкишафы учун шеришли имканлар ачмышдыр. Тасадуфи де]ил ки, 1996-чы иддэ Норвеч зэрба]чанын эрази бугевлщну двстэклед^ини вэ АТЭТ-ин сулЬмарамлы ввэлэри ]арадылачаш тэгдирдэ ез гошун Ииссэлэрини онун тэркибинэ рмэЗэ 1шыр оддутуну бэ]ан етмншдир. 1

Икинчи фэслин икинчи параграфы Азэрба]чанын Шерга Авропа келари илэ мунасибатлэринин тэдшганэ Ьэср едилмищдир. Бурада гещ [унур ки, социализм душэркэсинин сугута уграмасы бе^алхалг алэмдэ, о адлэдэн Авропада си]асн мэнзэрэнин кэскин шэкилдэ дв]ишмвсшш |бэб олду. 1ени сщаси-иписада дурумун муа^энлэшмэсивдэ Шэрги вропа елкалэрннин мевге]и вэ фэал харичи си]асэти эсас амиллэрдэн фи кими ен плана чыхды. Бу амил нэзэрэ алынараг диссертаоуада АБШ > онун НАТО узрэ Авропа муггефиглэринин двсте]ина се]кэнэрэк зропанын ауаси, иггисади, Ьэрби-теЬлукэсизлнк системинэ интеграауа унмаг хэтги кетурмуш Шэрги Авропа дввлэтлэри илэ Азэрба]чан асында эн"энэви мунасибэтлэрин бэрпа едилэрэк ]ени принсиплэр асывда инкишаф етднрилмэсинин зэруршнди вургуланыр, сэзукедэн юсесин маЬи^ати, характерик хусусицэтлэри тэЬлил едшшр.

Ьэм Азэрба]чанын, Ьэм де Шэрш Авропа элкэлэринин эввэллэр сиализм системинэ мансуби^этдэн ирэли кэлэн охшар тарихи инкишаф ту, вахтилэ мэвчуд олмуш сщ'аси, игтисади вэ мэдэни елагалэри, малик дутары кеосщаси мевге, муасир дэврдэ Зурутдуклэри дахили вэ харичи

яг гвжга", 3-4 ищ 1996-чы ил.

сщасэтин гаршысывда дуран вэзифелерин вэ бу саЪэдэ ме]дана чыха муецэн проблемлерин маЬицэтче бэшврлиди вэ с. амиллер ады чэкилэ девлетлэр арасында интенсив алагелэри шэртлэндирмэкле ]анашы ону характеринэ вэ принсиплэрине билавасигэ тэ'сис кестэрир.

Ьазырда Азерба^аньш Шэрги Авропа дввлэтлэри илэ элагэлэри би нечэ формада, Ьэм шштэрэфли гаршьшыглы емэкдашлыг, Ьэм да а]рь а]ры бе]нэлхалг вэ рекионал тэшкилатлар чэрчивэсиндаки мунасибэтле шэкливдэ ^ата кечирилир.

Мустэгил Азэрба]чанын Шэрги Авропа дввлэтлэри илэ рэсм дипломатик мунасибэтлэринин тарихи ез башлангычыны елкэмизин девле суверенли]ини бэЗан етмэси деврундан кетурсэ дэ, тэдгигатын тарихи хроноложи чэрчивэсиыин эЬатэ едон мэрЬэлэдэ, ¿э'ни 199б-чы или сонуна гэдер ]алныз Румышуа вэ Болгарыстан илэ Ьугуги-норматав база] малик дэвлэтлэрарасы мунасибэтлер гурулмущду. Буна керэ д диссертасщада мэЬз Ьэмин девлэтлэрлэ мунасибэтлэрин е]рэнилмэсин хусуси ]ер а]рылмышдыр.

Румынка 1991-чи ил декабрьш 11-дэ Азэрба]чанын дэвле мустегидли|ини таньу'ан илк Авропа девлэти олмущцур. Болгарыстан ис бир гедэр сонра, 1992-чи иддэ Азэрба]чанын дввлэт мустэшлли)ин танымыш вэ дипломатик мунасибэтяэр гурмущдур. 1 Лакин Азэрба]чшш бу девлэтлэрлэ элагелэринин тэнзимлэнмэси саЬэсиндэ илк сэ^лар 1993 чу илин икинчи Зарысы - 1994-чу иддэ кестэрилмищдир.

Диссертасщанын икинчи фэсливдэ Азэрба]чаньш Болгарыстан в Румыни]'а иле гаршылыглы елагэлеринин консептуал есаслары тэйли едашир, бу элагелэрин инкишафы саЬэсивдэ конкрет аддымлар, < чумлэдэн дввлэт башчыларынын мухталиф бе)нэлхалг тэдбирлердэк: керушлэри тэЬлил едилир вэ гщметлендирияир. Азерба]чан Президент: Ье]цэр Эли]евив 1995-чи илин щун-щул а^арында Болгарыстана в Румынада, Румынка Президента КИлщескунун 1996-чы илин мартынд Азэрба]чана ресми сефэрлэринин нэтичалэринэ хусуси диггэ ^етирилмиш,' имзаланмыш сэнедлэр етрафлы еЗренилэрек кениш шэр] едилмиш вэ умумилэщдирмэлер апарылмьшщыр.

Ьэмин девлэтлэрлэ имзаланмыш "Достлуг мунасибэтлэри В! эмекдашлыг барэдэ мугавила", "Тичарэт-игтисади вэ елми-техники Зардьц

1 Азврбччая бд настиг алемде, Л N.. е. 150-151, 163.

ггында сазнш" вэ с. сеяедоар елкэлэр арасында мунасибэтлэрин зшылыглы мэнафе вэ анлашма кими меЬквм темал узэривдэ гурулдутуну сдиг еднр. 1 Бунун э]ани ифадеси Румынща вэ Болгарыстанын А1ВТ-ин далешт вэ Лиссабон зирвэ керушлериндэ вэ диквр бе}налхалг плантьхларда Азэрба]чанын эрази бутавлщуну бирмэ'налы шэкилда дафиэ етаэсиндэ, республикамызла иуаси ве нггясади елагэларин шшшандиршшеси учун ардычыл сэ^лэриндз взуну квстарир.

Учунчу фэсил "Азэрба]чаиьш харичи си]асэти вэ Америка грлэшмшн Штатлары" адгсаныр, Бу фэсилдэ АБШ ила елагэларин эмицэти, мунасибэтлэрин ]арадылмасы истагамвтшщэ атылмыш илк цымлар, метана чыхан чэтанликлэр, Азэрба]чан дипломата]асьшын Ьвлэри, онларьш арадан галдырылмасы вэ мунасибэтлэрин нзимланмэси саЬэсиндэ Президент Ье]дэр Элщевин Ьэ]ата кечирдн]'и }аси хэтгин есас маКиуэти вэ с. мэсэлэлэр аращдырьшыр вэ мувафиг ми натичэлэр чыхарылыр. Апардышмыз твйлиллар бела бир фикир ¡лэмэЗэ эсас верир ки, АБШ-ын мухтэлиф об]'ектив вэ субЗектив иллэрин тэ'сири алтьщда формалашан харичи си]асетиндэ дерд груп кион ва девлэтлэр групунун (АБШ-ын марагларына зидд спасет >идан; онун марагларына Ьеч бир тэ'сир квстермэЗан; бу тшлдввлэтин мэнафелари даирэсиндэ олан вэ дола,)ысы илэ онун рашарыны тэмсил еден; АБШ-ын марагларыньш билаваситэ тэмсил ундугу девлэтлэр) а}дын сечилдауи езуну бурузэ верир. Фшсримючэ, зрба]чан диштоматщасынын стратежи мэгеэдаари вэ нэзэри-консептуал аслары АБШ-ын харичи «уаеэтинин бу хусуси^етлэринин дэривдэн Ьлилинэ истинад етмэлвдир.

Диссертаоуанын бу фэслиндэ АБШ-Азэрба]чан элагалэринин (рмалашмасы вэ инкишаф тарихинин а]ры-а]ры мерЬэлелари кениш Ьлил едалир. Квстэряяир ки, 1991-чи ил декабрын 25-дэ АзэрбаЗчанын влэт мустэгиллщини таньуан АБШ-ла дипломатах мунасибэтлэр 1992-илин март а]ында ]арадылмыпщыр. 2 Дилломатик елагэларин эулмасынд'а АБШ-ын девлэт катиби Ч.Бе]керин 1992-чи илнн :вралывда Бакьуа ишкузар сафари муЬум рол о]намышдыр. 3 Лакин

рбфга Рсслублтс&сы Премкквтяяки фврнаалзры ю юрвнчаылары (¡ахвар-марг 1996-ш ил), с, 72; »¡чаи Респу&шхаш Прёшденшннн фариаялары вэ серанчашары (лпрел-иди 1996-чы ил), с. $7-102. шо1 М. Азэрба^ан бфалхалг мунасабатлвр скстекиидв, с. 61. иг гвмти", 13 фсирая 1992-чя ил,

АБШ-ын A3ep6aj4amia мунасибэтлэрин ¿арадылараг иакишш етдкрилмэсинв jeHSflMHm шншн се']лэри (1992-чи илин апрелинд Сенатын АТВМ yips комисетуасынын сэдри Д. де-Консинини башчылыгы иле АБШ Кошреси нума]энде hej'eTffioiH Бакьуа сефэр! 1992-чи ил Majœi 19-да Девлэт Департамент расми нума]эндесини АБШ-ын "hep Ьансы еразинин сгатусунун зоракылыг есасывд биртэрефли шэкидда дэршщирилмэси иле разылаыш^ачашны билдирмэси, 1992-чи илин щулунда АБШ Президент Чорч Бушу A3ep6aj4aH Президенгинэ мэктубла мурачиет етмеси 1 ве с республихамызын о заманкы рэЬбэрли]и тарафинден адекват суратд гаршыланмады. 1991-1992-чи нллэрде Азэрбараанын АБШ-ла мунасибэтд пу'ри-ардычыл вэ пассив мевге тугмасы, бу февгелдевлэтлэ феа дипломаток ишин апарылмамасы, Азэрба]чан Ьэгигэгааринин АБШ-а в бутун ÄYHjaja чатдырьшмасы учун зэрури тедбирлэрин керулмемеси ез ач] нетичелерини верди.

МеЬз Азэрба]чан дипломаттуасьшын зэифлгуинин нэтичэсиндэ АБ1] Конгреси 1992-чи илин сонунда Азербадчана hep чур japsbi кестерилмасини гадаган еден "Азадлыгы Мрафие Акты" на 907-4 дузэлиши гебул етди. 2 Бу, мустегил девлэт гуручулугу ]олу тугмуш в зорла MyhapHÖeje чадб едилмшп девлвт учун чох ашр rajara ве иггасад зэрбе иди.

Диссертаюуада bejflep Элзфвин Азврба]чан pehöepnajHH ^ыдышьшдан сонра харичи сщасэтин АБШ истигаметинде чидц да^шихликлерин едшвдэси, ардычьш ве принсшшал хетган hejai кечирилмэси вэ елде едилен нетичэлэр (Ке]дар Элафвхш 1993-чу или сенгуабрьшда АБШ Президента Б.Клинтона, вшсе-президенг AXopa в Конгресин седри Т.Фолзуэ мэктуб кендэрмэси, Б.Клинтондан Дагаь: Гарабаг ерменилерине ве 1ереван Ьокумэтинэ чидди тэз]иглер едилмэси в 907-чи дузэлише 6axMajapar, ге]ри-Ьекумет тешкилатлары хетта ил A3ep6aj4aHa эсаслы ]ардым кестэрилмэси фикирлерини ифадэ едэн чава мектубу алынмасы, бу cahefle атылан конкрет аддымлар, hejflep Элщевн

1 "Хаяг гезепГ, 15 шрел 1992-чи ил, 22 Haj 1992-чи ил, "bajiiT" газета, 7 и]ун 1992-уи ил.

2 Гасымо! M. A3Bp6aj«ax бфюяхалг муиасибвтлар систеинндад. 61.

хгелиф бе^нэлхалг топлантыларда АБШ рэЬбэрлэри илэ чохса]лы »рупшерн вэ с. мэсэлэлэр) кениш тэЬлнл едилир.1

Бу фэсилда беле бир факт вургуланыр ки, 1993-чу илин икинчи эысындан е'тибарэн апарылан керкин дишоматик иш нэиюш АБШ-ын 'СМИ дэирэлэринин, Ьем дэ Америка ичтимаицетинин вэ танынмыш ¡аси хадимлэрин Азэрба]чана мунасибэтиндэ кэскин дэнуш ]аратды. этыг 1994-чу илин ма] а]ындан Сенат вэ Когареса 907-чи дузэлишин ив едилмэсинэ дайр чохсары мурачиэтаер дахил олмага башла]ыр гнаторлар П.Са]*монс вэ Г.Ре]д, де Консини, политолог З.Бжезински, (нгресменлэр Ч.Кеннеди, Т.Пеннн вэ б,).2

Диссертамуада ге]д олунур ки, АзэрбаЗчан Президента Ье]дэр тауевин ардычыл сэ^лэри нэтичэсиндэ АБШ Ьэкумэти АТЭТ-ин дапешт вэ Лиссабон саммитлэриндэ Азарба^анын бе]калхалг Ьугуг >рмаларына у]гун олан эдалэтли мевгелэрини гэтащэтлэ мудафиэ етди. /нунла .¡'анашы, 1996-чы илин ^'анвар а^ында конгресмен Ч.Вилсонун ■шаббусу илэ Конгресдэ "Азэрба^чана бирбаша Ьуманитар ]ардым эстэрилмеси Ьапывда" ганун ла^еси ба]энилди. Елэ Ьэмин кун бу нун Б.Клинтон тэрэфивдан имзаланды. 1996-чы илин щул аз'ында исэ гнат анти - Азэрба)чан характерли "Портер элавэси"ни рэдд етди. 3 Бу > дикэр фактлара эсасланараг диссертасщада артыг 1996-чы илдэн тибарэн Азэрба]чаи-АБЩ мунасибэтлэринин тэрэфдашлыг вэ ¿экдашлыг исгагамэтивдэ ]уксэлэн хэттлэ инхишаф етагэси Ъапътда зтичэлэр чыхарылмьпддыр. Ирали сурулен тезис лам дэ онунла »сдигаэнир ки, Вашингтон Ьэкумэти: 1997-чи нлдэ 907-чи дузалишин задан галдырылмасы исшгамэтивдэ конхрет аддымлар атмыш вэ бу Лэдэ эз се^лэрини кучлэндирмишдир. Тэсадуфи де]ил ки, дэвлет катиби [.Олбрар 1997-чи илин февралында билдирмишдар ки, "Клинтон зкумэти Азэрба]чана кестэрнлэн ]ардымын мэЬдудлашдырылмасы те]Ьинадир вэ 907-чи дузэлиши лэгв етмак учун Конгресдэ кестэрилен ргун чэЬдлари дэстэклэ)ир".4

зфг Ь.Э. Мустагаллщимю вбадидир. X ¡штаб, с. 125-126; "Азврва]чан" газета, 14 сетз'абр 1993-чу кл; 14 1994-чу ил; 6 сетзабр 1994-чу ко; Азербфав ве^нвлхаяг адэмдэ, I ч., с. 227-228. лэрбч«ан" гезеги, 28 (дуя, 27 адга. 16 <адуег 1994-чу т. .алг гээети", 2 фе»рал, 30 и]уа 1996-чы яя. ляг гвэста", 26 феграя 1997-чи ия.

1П фесидцэ, Ьемчинин, 1993-чу илин сонундан е'тибарэн шеи агш арасында иггасади вэ мэдэни элагалэр кениш таЬлилэ челб едилир. Ил] невбеде Азарба^чанын стратежи инкишаф манафеларинин АБШ-ьи иггасада вэ кеоси]асн мараглары ил© узлашдырылмасы учун атьиш адцьшлар ачыгааныр. Хусусилэ нефт сэна]есивдвки амэвдашлышн даЬ сэмэрэли характер касб етди]и вэ 6ejyK келэчэ]© малик одцуг вургуланыр. Бунун реал тэзаЬуру езуну онда кестэрир ки, "Эсрш мугавилэси"вдэ инвестисща па)ынын 47 фаизи АБШ ширкэтлершк мехсусдур. ! Кабелэ 1995-чи шщэ "Гарабаг", 1996-чы илдэ "Дан улдузу" в; "Эшрэфи" структурлары узрэ мугавилэлэрдэ АБШ ширкетяэри кенив темсил олунмупвдуяар. 2 199б-чы илдэ Азэрба]чанда АБШ Тичарв' Палатасыньш ачылмасы да ики елке арасында игтисаци-малиц! элагалеринин инкишафына такан верен амил ким! пумэтлбндиршшэлидир. 3 Белэликла дэ hajaTa кечирилен бутун б; тэдбирлэр hep яки елкенин, хусусан дэ мустепш дввлэтчилик ]олу чутмуп АзэрбаЗчанын марагларына там у]гун олуб, онун бе]нелхалг мевгелерини] меЬкемлэнмэсин© муЬум хвдмэт кестармишдир.

Диссертасщада A3ep6aj4aH Президента Ке^эр Элщевнн башчылып ил© нума]эндэ hej'aTHHUH 1997-чи илин Hjyn-aBrycT ajnapbinna АБ1П-рэсми евфэри кениш аращцырылмыш ве Азэрба]чан-АБП мунасибэтлэринин тарихиндэ jeioi бир мэрЬэлэнин башланшчы ким) пдмэтлэндирилмшцдир. Азэрба]чан Презцдентинин АБШ-ын девла рэЬбэрлэри, cnjacH хаднмлэри, ишкузар даирэлэри, кутлэви-информаоу васитэлэринин нума]эндэлэри ила кечирди]и чохса]лы керушлэри bi апардыш данышыгаары етрафлы тэЬлил едшшиш, ики елка арасынд сщаси-иггасади элагелэрин дэринлэщдирилмесинд© ©Ьэмицэъ вурнуланмышдыр. Муэллифин каддкуи гэнаэта кер© ики елк© арасывд мунасибэтлэрин ]ени Mepheneje гэдэм rojMacbi 1997-чи ил августун 1-д Билл Клинтон вэ Ье]цэр Элщевин тэкбэтак керушувдэн сонр имзаладыгаары "Америка-Азэрба]чан мунасибэтлэри Ьаггывда" Бирк Eajanaxaa езунун бариз ифадасини тапыр. Имзаланмыш сэнеда керэ, АБИ Азэрба]чанын девлат мусташлл1циш1, ©рази бутевлузуну, рекионал в бе]нэлхалг тэИлуквскшуини, демократию инкишафыны дестаклэ]вча]иш

' Эсрин мугдаивси; "Азэр6а]ч<ш" газета, 20 алрел 1995-ми вл.

1 "Азэрба^чаи" газета, 11 исдабр 1995-чи и.т, "Халг газета", 17 дмсабр 1996-чы ил. '

1 "Халг газети", 14 дехабр 1996-чы ил.

[адшг Гарабаг мунагашасинин тезликлэ сулЬ Золу илэ вэ АТЭТ ринсиплври всасьшда Ьэлл олунмасьгаа чвддя съ'з хестерэчэЗини, хитврэфли тичарэт-ипгасади элагалэрин кенишлэнмэсинэ дастак ерэчвЗияи вэ с. бэЗан етмищдир.1

Вашингтонда имзаланмыш дикэр сэнэдлэр - АБШ илэ Азэрба]чан расында мудафиэ вэ Ьэрби саЬэлэрдэки келэчэк мунасибэтлэр барэдэ иркэ БэЗанат, енеркетиханын инкишафы узрэ икитерэфли диалог фадылмасы ниЗЗэтлэри Ьаггывда бэЗанат, Азэрба]чан Ьекумэти, Милли анкы вэ АБШ-ын ихрач-идхал Банкы (Ексимбанк) арасында лаЗиЬалэрин эшвиганэ дайр Баш сазиш 2 ики елке арасындахы мунасибэтлэрин угуга-норматив базасыны тешкил едир вэ онун стратежи тэрэфдашлыг зчицэси кэсб етмасини тэсдагааЗир, Е]ни замавда, Хэзэр дэнизиндэ рлэшэн "Абшерон", "Нахчыван", "01уз", "Инам" структурларьшьщ иркэ ишлэнмэси Ьалъщда "Шеврон", "Екссон", "Мобил" вэ "АМОКО" щркэтлэри илэ АРДНН1 арасьшда 8 милдард доллар дэЗэринде мзаланмыш мугавилэлэр муЬум рехионал вэ бе]нелхалг стратежи Ьэмицэтэ малик олмагла Занашы Азэрба]чан-АБШ элагэлэринин увдаментини даЬа да меЬкэмлэвдирэн игтисада фактор ролунда чыхыш шр.3

ДиссертасиЗада Азэрба]чан-АБШ элагэлэрини сэчиЗЗэлэядирэн бутун ринсипиал адцымлар этрафлы шпыгландырылыр вэ кениш лумилэщцирмелэр аларшыр. Ге]д олунур ки, тадгиг олунан деврдэ зэрбаЗчанын харичи си]асэтинин АБШ истигамэти ез инкишафьшда ики зрЬэлэдэн кечмшадир. 1993-чу илин икинчи Зарысына гедэр давам едэн ж мэрЬэлэ ики елке арасында дипломатик элагэлэрин Зарадьшмасына имаЗараг, АзарбаЗчан Ьекуметинин гаршыльгош мунасибэтлэри взунун )влэтчилик марагларына у]гун шакавда инкишаф етдирмэк ггигамэтиндэ конкрет аддымлар атмамасы вэ Ьэтта харичи сиЗасэт эалиЗЗэтиндэ Зол верди]'и сеЬвлар нэтичасиндэ АБШ Конгреси >рэфиндэн габул едилмиш 907-чн дузалишлэ АзэрбаЗчана гаршы цяксиЗаларьш тэтбиг олунмасы вэ ики елка арасында мунасибэтлэрин зскинлэшмэси илэ сэчи]3еленир.

шг гвзетн". 12 ш>ст 1997-чи ип. а орада, 12 август, 19-20 август 1997-чн ип.

9 орад», 12 аюуст 1997-чн нл.

1993-чу щщн орталарындан баштан девру эЬатэ едэн икинч мэрЬэлэда иса Азэрба]чанын харичи «уасэт фэалицэтиндэ баш вера конструктов дэ]ишикликлар, АБШ-ын бднэлхалг аламдаки мввге]ини стратежи бахымдан дузкун пумэтландирилмэси, мунасибэтлэри тэнзимланмэси. вэ инкишафы саЪэсинцэ мувафиг тактики кедишлэри ардычыл сурэтдэ hэjaтa кечирилмвси Азэрба]чан-АБ1 мунасибэтлэриндэки зиддицэтлэрин арадан галдырылмасыны в белэлшслэ да ики елка арасында елагэлэрин анлашылм; мунасибэтлэрдэн стратежи терэфданхлыга чеврилмэсини шэртлэндирэ Ьугуги-норматив базанын ¿арадылмасы ила натичэлвнди.

"Азарба^чаньш Гэрб довлэтлэри илэ элагэлэриндэ бе]нэлхш тэшкилатларьш ролу" адланан дордунчу фэсилдэ республикамызы умумавропа тэкпухвсизлик системинэ гошулмасывда вэ Гэрб девлвтлэр илэ вмэкдашлышн инкшнафында АТЭТ вэ НАТО кими бе]нэлха) гурумларын ролу илэ баглы мэсэлэлар тэдгиг едилир. Кэстэрилир ю вдеолохи гаршыдурманын дэф олунмасы вэ гаршылыглы е"тимадь: кучлэнмэси ила дущада «уаси шшшиа умумэн мула}'имлэшмэси I беЗнэлхалг тэншшатларын, хусусэн дэ БМТ, НАТО вэ АТЭТ-ин ^ахьшдг иштиракы илэ 90-чы иллэрин эввалиндэ ]аранмыш бир сыра ЪэрЕ мунагишэлэрин арадан тащырылмасы бу тэшкилатларьш ролу! эЬэмицэтли дэрэчэдэ ]'уксалтди. Камин гурумларла сых элагэлэр* ]арадылмасынын зврурили]и вэ эИэмицэти асасландырылараг ге]д едшн ки, экэр АТЭТ илэ мунасибэтлэр всасэн Азарба]чанын дун] а бирлирц си]аси интеграсщасыны сур"этлэвдирмэ^э хидмэт едирсе, нуфу^ бфгелхалг ташкилатлардан бири олан НАТО илэ эмэкдашлыг < элагэлэрин Ьэрби-сщаси мустэви узвринэ кечиршшэсинэ шэраит ]арады{ Диссертаси]ада АТЭТ-ин бе]нэлхалг тэшкилат кими формалано просеси ве фэалицэтинин эсас принсиплэри (суверен бэрабэрлик, к; тэтбиг етмэнш вэ Ьэдэлэмэнин ]олверилмэзли]и, сэрЬэдлэр! тохунулмазлыш, девлэтларин эрази бутевлуэу, мубаЬисэли мэсэлэлэр1 сулЬ ]олу илэ 1зэлл едилмэси вэ с.) гаса шэкилдэ нэзэрдан кечирилдикд< сонра елкэмизин бу тэшкилатла элагэлвринин тарихинэ дштат ]етирилир Хусусилэ вургуланмалыдыр ки, Азарба]чан 1992-чи ил ¿анварын 2 дэ АТЭТ-ин узвулу|унэ габул едилдикдэн сонра 1 о, Дагаыг Гараб

'Гасыыов М. Азарба)чанын харичи си^асвти, с. 86 .

унагишэсинин ншама сальшмасы просесинэ билаваситэ гошулмуш, бу эгсаддэ Ьэмин илин март а)ында АТЭТ-ин Минск групу ]арадылмыщцыр. 1инск групунун эсас вэзифэси мунагишанин Ьелл едилмэси мэгсэдила увафиг разылашма]а наил олмаг вэ хусуси Минск Конфрансы чагырмагпа угун мубаЬисэли мэселэлэри низамламадан ибарэтдир. Теркибина 11 эвлэтин дахил олдугу хруода Ьэмсэдрлик функси]асы 1994-чу илин гкабрындан Руси]а вэ Финландаца, 1997-чи илден исе Руиуа, АБШ вэ >ранса нума]евдэси тэрэфинцэн Ьа]ата кечирилир.

Бу фесиддэ Азэрба]чанын АТЭТ чэрчивэсиндэ вэ Ьэмин эшкилатын узву олан дэвлэтлэрлэ дипломатик-си]аси фэалицати тэЬлил хшгар, бу истигаметдэ атылан аддымларын эсасвн 1993-чу илин сону-994-чу илин эввэлиндан баншуараг даЬа ардычыл вэ мэгсэд|энлу арактер алдыгы ге]д олунур, АТЭТ-ин о заманкы сэдри М.Угаасын 1993-у илин окдабрывда Азэрба]чана сэфэрн, Азэрба]чан вэ Ермэнистан резидентларинин 1994-чу илин щулунда Москвада кечирдиклэри квруш, та Ьэмин вахт АТЭМ-ин Парламентлэрарасы Ассамблфсынын В]ана :сс1у'асында Азарба]чан нума]'эндэ Ье]"этинин иштиракы вэ с. мэсэлэлэр защцырылыр.1

Диссертасщада АТЭМ-ин 1994-чу илин декабр а]ында кечирилмиш удапешт саммитинэ кениш ]ер вершгар. МвЬз бурада илк дэфэ олараг актант Гарабаг проблема хусуси мэсэлэ кими музакирэ свеклина гврилмиш вэ "Дагаыг Гарабаг мунагишэси илэ элагэдар АТЭМ-ин аалицэтинин иитенсивлэщдирилмэсн" адлы гэтнамэ гэбул едилмищдир. 2 икэр дэвлэтлэрлэ ]анашы, Азэрба]чанын да квстэрди]'и сэ"]лэр этичэсивдэ Будапеппдэ АТЭМ-ин Авроланын тэЬлукэсизлик щбирлэривдэ иштирах едечэк сулЬмарамлы гуввэлэрин ]арадылмасы вэ унагашэ зоналарына кендэршшэси барэдэ гэрарын гэбул олунмасы уЬум эЬэмицет кэсб едир. Саммит иштиракчылары Даглыг Гарабаг унагишэсинэ дайр хусуси гэтнамэдэ Ермэнистан-Азэрба]чан чэбЬэсиндэ •эшкэси давам етдирмэк барэдэ тэрэфлэрин ба]анатыны алгашламьпп, МТ ТШ-ин мунагашэ]э дайр мувафиг гэшамэлэри илэ баглы ©з вдаликларини тасдиг етмиш, Минск конфрансы Ьэмсэдрлэринэ силаЬлы унагашэнин арадан галдырылмасы вэ сщаси сазипган имзаланмасы учун

ирбЧ»ак" газе™, 26 ог^вбр ил. * и}уп, 7 сетдабр 1994-«у ия.

ърбщчш бе}нвдхалг аяеидэ, I с. 257-261.

интенсив данышыглар кечиршшасини тапшырмыш вэ неЬаЗет , сазиши: имзаланмасывдан сонра АТЭТ-ин чохмигогетли сулЬмэрамлы гуввэлеринш мунагише зонасьша кендарилмэси барада сщ'аси ираделерини бэ]а) етмшшхар. Белаликла, Азерба^чаньш бу нуфузлу ташхилат черчивэсшзд керкин в© самарэли фэалицэти са]асинда Даглыг Гарабаг проблем умумавропа тэЬлуквсизлщинин актуал масалэсина чеврюшиш олду.

Будапешт саммитивдэн сонракы деврда АзэрбаЗчш дипломатий асынын мунагишэни тезлихлэ арадан гавдырмаг истигамэтинд! АТЭТ чэрчивесивде фэалицэти даИа да кучлэндирилмищдир Диссертасщада бу Зэнумцэ атылан авдымлар кими Азарба^аньш АТЭТ-1 дахил алан дввлетлэрле, Минск групунун узвлэри, дикэр бе,]нвлхал тэшкилатларла апардыш фэал дипломатию иш вэ елдэ олунан нэтичэлэ} тэЬлил едашир, АТЭТ-ин Лиссабон саммита арефэсинда (1996-чы илш декабр а]ы) республикамызын бе.]нэлхалг мевгелэринт меЬкемлендирилди]й кестэрилир.1

Бу фэсшщэ хусуси дштет ¿етирилан маселалэрдэн бири Азерба^чаг дипломатщасьшын АТЭТ-ин Лиссабон саммитинэ Ьазырлыг деврувде вг саммитин шпладауи кунлэрдэ керкин фэалицэтинин иэзардэ} кечнрилмасидир. Арадщырмалардан мэ'лум олмушдур ки, саммит? Ьазырлыгда Азэрба]чанын гаршы]а щдугу стратежи мегеед елкемизш эрази бутевлузуну вэ Даглыг Гарабага Азарба]чан таркибинде Зуксек статуслу мухтарищэт Ьугугу верилмэсини реЬбэр туган сэнэдин гэбуг едилмэыщцэн олмушдур.2 Лиссабон саммити материаяларынын деривде* тэЬлилн нэтичэсиадэ Азэрба]чан дипломапуасынын ез мэгсэдпэрине наш олмаг гетицэти ве устал ыш нума]иш етдирилмишдир. Хусусилэ дв Ермэнистаньш «дри-конструктив мевге]йни зэрэрсизлешдирмэк учун Азэрба]чан нума]андв Ье^'э-гинин башчысы Президент Ьс^дэр Элщевии керкин фэалицэти, атдьиы конкрет адцымяар (Ермэнистаньш 20-чи мадцэ)э "вето" гсцмасына. чаваб олараг, Ье,]дэр Эли]евин саммшин бутун ]екун сэн&динэ "вето" пумасы, дикэр девлэтлэрин башчьшары иле чохса.]лы керушлари, АТЭТ сэдринин бэЗанат вермэсинэ наил олмасы ва с.) кениш ишышандырылмышдыр.

Лиссабон саммитинин Азэрба]чан учун муЬум еЬэмицет кесб еден башлыча ]екуну ондан ибаретдир ки, АТЭТ-ин фаалиуэтда олан седринин

1 Лиссабон самиита - 1996, Вахы, 1997, с, 24,32,41.

! 1евв орада,с. III.

рмэнистан вэ Азэрба]чанын эрази бутевлу]у, Азэрба]чанын тэркибшщэ ;аглыг Гарабага ©н Зуксэх езунуидарэетаэ дврэчэси верен Иугуги статус, .аглыг Гарабашн вэ онун еЬалисинин тэ"минатлы тэЬлукэсизли]и ринсиплерини еЬате еден бэ]анаты зирвэ керушунун рэсми сенэди шш эбул едилди.1

Саммитдэ иштирак еден 54 девлэтден Залныз Ермэнистанын э]анатын еле]Ьинэ чыхыш етмэси онун теклэнмэсини вэ там дипломатик гурсузлуга дучар олмасыны кестэрди. Бу принсиплэрин пэбул едилмэсини зерба]чан тэрэфинин компромиси кими пумэтландирэн Ье^двр Элгуев уд етмяшдар ки, Ермвнистан-Азэрба]чан мунапшэсинин арадан щдырылмасы учун апарылан данышыглар Ьамин принсиплэра у'кэнмалидир.2

Белэликлэ, тедгиг олунан деврде харичи муасэт саЬэсинде {^ата гчирдауи тэдбирлер нэтичэсиндэ Азэрба]чан взунун умумавропа )Ьлукэсизлик системинэ интеграси]а олунмасы, эрази бугевл^унун »рунмасы, Ермэнистан-Азэрба|чан мунашшэсинин бе,)нэлхалг Ьугуг эрмаларына у]'рун едалетои Ьэлли мэсэлэсиндэ АТЭТ кими нуфузлу унелхалг тэшкилатын двстэ]ини тазанмага наил олмушдур.

Диссертасщада, Ьэмчинин НАТО-нун бе.]налхалг алемде ролу вэ эалицэти нэзердэн кечирилир, муасир деврдэ онун сабитлик вэ >Ьлукасизлирш тэ"минатчысы кими муЬум мисстуаны ]еринэ ]етирди|и ¡Л олунур.

Муасир кеосизаси реаллыг ондан ибарэтдир ки, тоталитар ¡жимлэр, онунла бирликдэ АБШ вэ онун Гэрби Авропа муттефиглври 1Э нормал тэрэфдашлыг елагэлвринэ мане олан гаршыдурма руЬу демэк ар ки, артыг тарихэ говушмушдур. Бу да ез давбасиндэ Шимали глантика Иттифагана Ьврби функауаларын даЪа чох сщаси /нкси]аларла ввез едилмэси Ьаггында 1990-чы илдэ гэбул етдн]и ]ени ктаканы Ьэ]ата кечирмек учун элверишли шэраит ]аратды.

Бундан башга, Варшава Мугавилэси Тэшкилаты лага едилдшсдэн вэ 2РИ дашлдьпдан сонра бу елкэлэрин ]ерлэшдауи бе]ук бир мэканда 1скин гаршыдурма вэ ге]ри-сабтяик ]'араады ки, бу да Авропа 1шукэсизли]инин горунмасы мэгседилэ НАТО-нун сахланмасы

сгбок «шмата -1996, с. $8.

»орада, «. 99, 173; "Халг гвигв", 27 депбр 1996-чы ют

зэрурэтини муэцэн едэн эсас амиллэрдэн бири олду. Казырда дун]а муЬарибэси мифслы 6ejyK конфлшстлэрин ]аранмасы екгималы азалса да, кичик конфлшстлэр вэ ja тоггушмалар еЬтималы кетдикче артыр. Ьеч олмазса буна керэ Шимали Атлантика ал]ансы Ьэрби саЬэдэ кэлэчек Авропа вэ дуща низамьшьш сабитлэшдиричи flajaibi кими узун муддэт ]шамя.тыдыр. О, сабитлик вэ тэЬлукесизлщи горумаг алэти кими зэруридир. Апарычы дуща «уасэтчилэринин бе]нэлхалг алэмдэ НАТО-нун jeHH ролуна мунасибэти мэЬз бундан ибарэтдир. 1

Авропада, МДБ мэканында jean бе.]налхалг сщаси реаллыгларыи медоана чыхмасы Шимали Атлантика Иттифашнын фэалиуэт принсиплэриндэ эЬэмицатли к^фицвт дэ]ишиклихлэри зэрурэтини ирэли сурду. 1994-чу илде АБШ Президента Б.Клинтонун тэшеббусу есасындг НАТО Авропанын бутун демократок девлэтлэринэ, МДБ мэканьщда мэвчуд олан jeHU мустэгал девдетлэрэ, Ьэмчинин эн'энэви битэрэфлш; мевпуи туган Авропа девлэтлэринэ НАТО иле емвкдашлыг етмэк be онун тэрэфдашы олмаг тэклифи ила мурачивт етди, Ьабелэ б) эмэкдашлыш тензимлэмак мегсэдилэ "СулЬ намине тэрэфдашлыг" адынь алмыш програм гебул етди.

"СулЬ наминэ тэрэфдашлыг" программ Шимали Атлантикг Итгифагы вэ онун тэрэфцашлары арасьщда тэЬлукэсизлик саЬэсиндэ jeH» мунасибэтлэрин формалашмасы учун елверишли шэраит japaflbip Эввела, програм чэрчивэсиндэ терэфдаш девлэтлэрэ НАТО-нун cnjacu вг Ьэрби органларынын шшгаде иштирак етмэк теклиф олунмушдур. Инсаь hyryr вэ азадоыгларынын, демократик принсиплэр эсасьшда сулЬун be эдалэтин мудафиэси мэсэлэси теклиф олунан терэфдашлышн башлычг га]эсини тэшкил едир. Икинчиси, програма гошулан елкалэр демократш чэмиуета вэ бедоалхалг hyiyr кудаларына садиг галачатарыны е: еЬдэлэринэ кэтурурлэр. Бувдан башга, "СулЬ наминэ терэфдашлыг' программный иштиракчылары hep бир девлатин эрази бутевлу]унун бе ауаси мустэгиллщинин зэреринэ олараг гуввэ тэтбиг етмэкдэн имтинг ermejH, Ьэмчинин мэвчуд сэрЬэдпврэ Ьермэтлэ jaHanmam вэ мубаЬисшп мэсэлэлэри динч васитэлэрлэ Ьэлл eraejH дэ ез еЬдэлэринэ кэтурурлэр Програвда кестерилир ки, экэр бу тэрефцашлышн hep Ьансы фэа; иштиракчысы Ьесаб едэрсэ ки, онун вразн бутевлузунэ, rajact

1 Myerajejej Р. Азэрба;чан демютчашуи. Бакы, 1995, с. 153-154.

гстэгиллищнэ вэ ]а тэЬлукэсизлхдинэ бирбаша тэЬлукэ ]аракмышдыр, АГО онуняа мэслэЬэтагэшмэлэр апарачахдыр,1

Програмда сэнэди имзала]ан тарэфдаш елкэлэрэ ез милли-вяетчшшк вв теЬлукэсизлик проблемлэринин Ьэллгащэ Шимали гаантака Мугавилвси Тешкилагшшн потенсиальшдан истифадэ етмэк исанлары да верилир. Хусусэн тэрэфцаш елкэлэр:

-милли мудафиенин шханлащцырьхлмасы вэ будчэнин зырланмасында;

-мудафиэ гуввэлэри узэривдэ деиократак нвзаратин тэ'мин илмэсиндэ;

-милли Конституси]анын муддэалары нэзэрэ алынмагла БМТ вэ }а ГЭТ-ин Ьима|еси алтында сулЬмэрамлы Ьэрби емэлицатларда иштирак аэвдэ;

-сул^аратма, ахтарыш вэ хиласетмэ, Ьуманитар вэ башга тигамэтлэрдэ эмэлицатларын кечирилмэсинэ милли Ьазырлыта хелтмэк мэгсэдилэ НАТО илэ Ьэрби саЬэдэ мунасибэтлэр гурмаг вэ с. сэлэлэрдэ Атлантах блокунун кемэзинэ бел башуа билэр.2

Тэрэфдашлыг программна гошулматан дикэр устунлузу НАТО рэфиндэн ез элкэсинин теЬлукэсизлщинэ тэ'мииат алынмасыдыр. Бир х Герб експертлэринин фикринчэ, Шимали Атлантика Иттифагы ограма гошулан елкэлэр етрафында конфликтли везицэтлер ]аравдыш *ан вэ онлара гаршы течавуз баш вердауи Ьалда кэлэчэкде садэ слэЬэтяэшмэлэрдэн вэ чашрышлардан ез терэфдашларына билаваситэ мэк кестэрмэ]э кеч© билэр.

Програмда ифадэ олунмуш ]ени стратеки]анын эсас мэгсэдаэри вэ нтиги ашашдакы кими груплашдырыла билэр:

1. Гудрэтин базар иггасадицаты демократик елкэлэр бирлщини Ькэмлэндирмэлидир, есас дштэт бу бирлщин даЬа да нишлэндирилмэсинэ ]еналдилмэлвдир;

2. Демократик девлэтлэрин вэ базар ягтисадицаты системлэринин 1гэли ишсйшафына вэ меЬкэмлэндирилмэсинэ кэмэк едилмэлщшр;

3. Демократща вэ базар штисадицаты учун чэтинликлэри ояан галэрдэ девлэт Ьэ]атынын либераллашмасы сур'этлендиршшалидир;

»ба]чая бчнелхалг »ленде, X ч., с, 177. орвда^ с. 174-173.

4. Ьуманитар вэзифэлэр hejaTa кечирилмэлидир.1

НАТО-нун 1994-чу ил jaiiBap сесауасында гебул олунмуи бэ]аннамэсинде НАТО узву олан девлэт рэНбэрлэринин Чануби Гафгазд, вэзиЦэтлэ бакпы нараЬатяыг кечирмэлэри вэ куч татбиг етмэклэ ©раз] ианэдыны хвтецетлэ писледиклэри билдиршшрди.

Бу кун НАТО-нун "СулЬ намине тэрефдашлыг" лрограмында 40-да артыг девлэт иштирак едир. Онларын hep бири ез потенсиалына в марагларына у]гун кален формада, темплэрлэ вэ мицасларла НАТО ил элагэлэри инкишаф етдирир.

ДаЬа сонра днссертаауада Азэрба]чанын Шимали Атл антик

Тэшкилаты иле ©лагелэринин гурулмасы ве инкишафы просес

изленилир. Мэ'лум олд)ту кими, Азэрба]чанла НАТО арасывд

гаршылыглы мунасибэтлэрин шк тэзаЬуряери 1992-чи илин окдабрыня

езуну кестэрмищдир. О заман суверен девлэтамизин нума]эндэ hej'aT

НАТО узву олан елкэлерин Туроуэдэ гашиш олунмуш семинарынд

иштирак етмишди. 1993-чу илин февралында A3ep6aj4aH нума]ендэ hej'eT

Брусселдэ Авропа таЬлукесизлир* проблемлэри узрэ Шимали Атлантик

Итгафашнын тэшкил етдоуи конфрансда иштирак етмиш вэ A3©p6aj4am

кеден ичтимаи-сэдаси нросеслэр, Ермэннстанын еякэмизэ тэчавузу вэ < » » 2 Ьагтывда мэ луматлар jajMbimm>i.

1994-чу иле гедэр Азарба^чан-НАТО мунасибэтлэри демэк олар и епизодик вэ c&ihn характер дашьуырды. Лакин кетдикчэ эразисищ селаратчы гуввэлэрин чидци Ьэрби эмэлицатлар кечирдауи, торпагларынь: 20 фаизинин Ермэнистан Ьврби бирлешмэлери тарефиндэн ишк едиддн]и Азэрба]чанын гудрэтли бе,|нэлхалг тэшкилатларла,. хусусе НАТО ил© ©мэкдашлыра даЬа 6ejyK еЬтацачы Ьисс едилирди.

Диссертаиуада Азэрба]чанын НАТО илэ емекдашлышнын CHjac иггисади вэ Ьэрби зарурети кениш шэкиадэ эсасландырьшыр i кестерилир ки, республикамыз "СулЬ намине терэфдашлыг" программ гошулмагла Ьэм НАТО-нун мухтелиф структур в© института]; васитэсилэ ду^'анын коллектив тэЬлукэсизлик системинэ дах! олмаг, ез твЬлукесизли^ини бе]нелхалг теЬлукэсизлик мэсэлелэри ш у]гунлащцырмаг, 11эмде блока дахид олан 19 елкэ илэ ajpH-ajptmbnaa :

1 Мустафа]« Р. Квстврклэк эсари, с. 153.

1 Гасимо» М. Aiep6aj«ZK бфюлхалг мувасиботлэр сисгсмнняе, с. 29.

иркэ сулЬмэрамлы вэ Ьуманитар ахиуаларда иштирак етмек имканы оанмыщцыр.

Азарба]чаяла НАТО арасында ©мэкдашлыг гаршылыглы фа]да ринсипинэ ©сасяаныр. Бел© ки, бу тэрэфдашлыг элагвлери ез эвбасиндэ НАТО-нун калэчэкда 6ajyx стратежи эЬэмгщэтэ малик Гафгаз гкионуна, 1ахын вэ Орта Шэрге дорру кеншилэнмэси ницатларинин галлашмасыяда эн эЬэмицэтли амил ролуну ojuaja билер ( Азэрба]чанын свершили кеооуаси маканы, эразисивдэ Ьеч бир харичи дввлэтин Ьэрби 1засынын олмамасы вэ с, амиллэр нэзерэ алынматла).

9з потенсиалыны вэ мэнафелэрини эсас тутараг, Азэрба]чан девлэти ?94-чу ил Majbuí 4-дэ суверен девлет кими "СулЬ наминэ зрэфдашлыган" черчива сэнэдини имзалады. Азэрба]чан Президента е]дар Элхфвин НАТО баш катибинин муавини Серчо Балансино иле врушу заманы тэрэфлер бела бир зекдил фикрэ келдилар ки, снлаЬлы унагишэлэрш да]аддырылмасы вэ сулЬун бэргарар олмасы учун "Cynh аминэ тэрэфдашлыг" программ муЬум рол ojnaja билар. 1

Азэрба]чан девлэти НАТО-нун "СулЬ наминэ тэрэфдашлыг" рограмына гошуларкэн дикар сабаблэрлв ]анашы бела бир мулаЬизэни s эсас кэтурмушдур ки, бу аддым Ер;.1бнистан-Азэрба|чан мунагишэсинин залетлэ, динчликлэ да]*андырылмасьша, ишгал олунмуш Азэрба]чан разиларинин азад едшшасинэ, муЬарибэнин бутун нэтичэларинин арадан щдырылмасына реал кемэк кестэрэчэкдир. Чунки НАТО узву олан звлэтлэр Ьер Ьансы елкэнин сэрЬэдлэринин силаЬ кучунэ уишдирилмэсини Золверилмэз cajbqwiap. Сенэдин бу мудцэалары умид Maja эсас верир ки, Гафгаз рекионунда вэзицетин низама сальшмасында ATO тэ'сирли васитэ ола билэр. Азэрба]чан сезукедэн програма »шуларкэн НАТО баш катибинин муавини С.Балансинонун се]'лэдауи млер буну субуг едир. О бияднрмишдир ки, бу програмьга иштиракчысы нми, Азэрба]чан Республикасы езунун мэ'руз гаддыш мунагишэ илэ зилы мэслэЬэтлэшмэлэр кечирилмэси барэдэ мурачиэт едэрсэ, "биз буна ajyK диггэтлэ jaHamawar вэ бела мэслэЬэтлэшмэлэр кечирэчэ,}шс". 2

НАТО вэ Азарба]чан арасында гаршылыглы мунасибэтлерин нжишафында 1994-чу илнн щунунда Азэрба]чан нума]эндэ Ье]'этинин

эрба)чан 6«)кэлхалг алавдэ, I ч., с. 168, 1Э орада. с. 179.

Шамали Атлантика Эмэкдашлыш Шурасынын сесси|асында иштиракь иршиу'е догру атылмыш ]ени бир аддым са]ьша билэр. Беле ки, Сафэ{ заманы Ермвнистанын Аззрба)чана тэчавузу в© онун нэтичэлари Ьагшндг кениш ме'лумат верилмиш ве гебул олунмуш бэ]анатын "Рекионаг мунагишелер" Ьиссесинда бу проблем ез эксини тапмыщдыр. Бе^анатдг бела бир принсипиал муддэа ифадз олунмушдур ки, бутун девлетлерарась мунашшалвр девлэтлерии эрази бутевлузу ве сэрЬэдяэрш тохунулмазлыш принсиплери эсасывда Ьэлл олунмалыдыр.

Диссертасщада 1995-чи илдэ НАТО Верификасща Комитвсинш сэдри Нечил Нэдимоетунун башчылыг етдщи нYмajэндe Ье]'етинш республихамыза сэфэри, НАТО-нун Нидерлаадда кечирила*

топланшсьшда Азарба]чаяын харичи ишлэр назиринин иштиракы, НАТО силаЬлы гуввэлэришш Авропа узрэ хоманданынын муавини кенера; Ч.Маккензенин Aзэpбajчaнa сафари, 199б-чы илдэ Президент Ке]дэ] Эли^евин Брусселдэ НАТО-нун баш катиби Х.Солана иле керушу в; Азэрба]чанын НАТО ила эмэкдашлыганы тэcдипIэjэн "Презентаоф сэнэди"ни тэщим етмэси вэ с. 1 мэсэлэлэр шерЬ едилир, гаршылыгаь мунасибэтлэрин интенсивлэшдиршшэси учун елверишли база japaдылды^ъ ге]д едилир.

Бу фэсилдэ НАТО-нун баш катиби Х.Солананын 1997-чи илш эввэлиндэ Бакьуа сэфэринэ вэ онун нетичэлэринин тэЬлилинэ хусуа диггэт ¿етирилир. Сэфэр заманы Азэрба]чан Республикасынын Мшш Мэчлисиндэ НАТО гаршысында дуран ]ени вазифалэр ве Азэрба]ча1 Респубдикасы ила НАТО арасында гаршылыгаы элагелэрт перспективлэри Ьаггавда чыхыш еден Х.Солана бшщирди: "Бу ил би: Авропа теЬлухэсизлиршин jeшI архитектурасынын гурулмасы учу! аддымлар атырыг ве бу архитектурада АзэрбаЗчанын ]ерини Ьисс едирик" О, Ьабело ге]д етди ки, Гафгаз Авропа теЬлукэсизли]инин тэ'мш едилмесинин муЬум Ьиссэсидир. 2

Диссертаси]ада Азэрба]чан-НАТО эмэкдашлышна дайр конкрег фахтлара истинаден (Азэрба]чан Республихасы СилаЬлы Гуввалэр! нума]эндэлэринин 1997-чи илдэ АБЩ-ын Норфолк шэЬэривда НАТО-ну1 "СулЬ наминэ тэрэфдашлыг" програмы чэрчивэсивдэ кечирюш

' "Азэр&учан" газета, 8 щук 1995-чк ил; Гасъшо» М, Азарба;чан бдаалхаог «уиаеибэтявр систсмкнда, с, 31; АзерОДчап бс]иалхалг альмдэ, Д ч., с. 321. ' "Аюрба|чая" газета, 15 фсврад 1997-чи ил.

йшэрамлы тэ'лимлэрда иштирак етмвси, 1997-чи илдэ Азэрба]чан дафиэ Назирли]и нуьиуэвдэлэринин НАТО узвУ вэ терэфдаш златларин сессщасында иштиракы вэ с.) 1 кестарилир ки, НАТО бутун и вэ мустэгшх дэвлэтлэрэ, о чумяэдэя A39p6aj4aHa демократаданын шшафы, hyiym девлет хурулмасы, базар иггасадицаты japaœJMMacw нндэ перспеюгавли имканлар теклнф едир. "СулЬ наминэ гафдашлыг" програмьшда иштирак етмэклэ Азарба]чан Республикасы етэт мустэгшшдини, эрази бутевдузуну горумаг, ßejHenxanr бирлщэ зулмаг, демократия, игтисади ислаЬатлары мувеффэгицэтлэ апармаг ■н элавэ имкан вэ васиталар елда етмишдир. Республиканын геллектуал, кадр потенсиалы, игтисади базасы, кеосщаси мевге]и бу санларын реаялашмасы учун кениш перспективлэр ачыр.

Нэтичэдэ елми-тедшгат ншинин ]екунлары ез эксини тапмыщдыр. >ада rejÄ олунур ки, 1991-чи ил окт]абрын 18-дэ дэвлэт мустэгаллирпш »па етмнш Азэрба]чан Республикасынын истишалицатинин илк зрында бир сыра дэвлэтлэр тэрэфиндэн рэсми сурэтдэ танынмасы ону налхалг hyiyryH cy6jeimffi9 чевирди.

Дун]а бирли]инин тамЬугуглу узву олмага вэ бе]нэлхалг мунасибэтлэр теминдэ ла^игли jep тутмага чальшхан мустэгил Азарба]чан девлэтинин шысында дуран ен муЬум вэзифэлэрдэн бири елкэнин милли »агаарншы, кеосщаси вазицэтини, стратежи мэнафелэрнни, игтисади енсиальшы, харичи девлетлэрин рекиоида кэсишэн марагларыны вэ с. сплэри нэзэрэ алан харичи сщ'асэт консепауасыны ишлэзиб ырламагдан вэ höjaTa кечирмэкдэн ибарэт иди. Лакин мурэккэб си]аси, асади, сосиал вэ с. дахшга проблемлэрлэ узлэшэн,- харичи таз]ипгаре, 1умлэдэн Ермэнистанын 1юрби тэчавузунэ мэ'руз галан Азерба^чан публикасы мустэгиллиз'инин илк иллэриндэ Ьэртэрэфли душунулмуш, як, вэ ардычыл харичи сщасат хэттинин hajaTa кечирилмэсини тэ'мин билмэди.

Экэр мустэгиллик дэврунун илк а]ларында Азэрба]чан рэЬбэрлщ'и нэ эталэтин тэ'сири алтында Русщанын ]едэ)индэ cypyHMsje 'нлук верирдисэ, сонракы деврдэ реалльа?а се]кэнма]эн суб]"ектив ишларын тэ'сири ила кэскин шэкиддэ экс гутбэ ме}л едир вэ jamais KHjamœ hmnajaciiHa сыганмага чалышараг, jeH9 да Азэрба]чан

вччив" гезстя, 31 едя, 10 дехабр 1997-чн кя.

девлэтчшиуинин меЬквмлэндирилмеси вэзифалэринэ чаваб верите системсю, пассив вэ кесарснз харичи ощасэт хэтшни давам етдирирди.

Апарылан арашдырмалар вэ таЬлнллар эсасында бела бир мага вургуланыр ки, Азэрба}«анын дун^а бирлцзинэ интеграла олунмасы вэ < марагларыны билаваситэ тэмсил етмеси зврурати Авропа девлэтлэри I АБШ-ла гаршылы фа^аалы елагалэрин ]арадылыб инкишаф етдирилмвс проблемини кэнч Азарба]чан девлэтинин харичи сщасэт фэалицэтию эсас вэ апарычы истягамэтлэрдэн бири кшш иреяи сурурду.

Лаки и 1991-1993-чу илин биринчи ]арысында Азэрба]ч; Ьекумвтшин об]ектив керчеклици, девлэтчилик мэнафелэрини там в) етдирмэ]эн, биртврэфли, ге]ри-принсипиал вэ гедои-чщцщ харичи си^аа хэтти республикамызын ез марагларына у]гун сурэтдэ бе]нэлхалг алан' тэмсил олунмасы учун лазыми шэраити та'мин едэ бшшади. Нэтичэ; бе_|нэлхалг мунасибэтлэр системиник ншамыны муа]]ендэшдарэн апарьги ГЪрб девлэтлэри илэ Азэрба]чан арасында дипломатах мунасибэтлэр] мевчуд олмасына бахма]араг, арашдырылан материаллардан керунад кими, 1991-1993-чу иллэрдэ зарури Ьугуги-норматив база]а малик норм гаршылыглы мунасибэтлэрин хурулмасы вэ инкишаф етдириямэ саЬэсиндэ Ьеч бир эмели аддым атъшмады. Басит тактики васителэр тасадуфи бэ]анатлар узэриндэ гурулмуш харичи сэдасэт фэалидоэ эслинда Азэрба]чан девлэтчшнуикэ вэ онун бе]нэлхалг нуфузунакуч зэрбв вурмуш одцу.

1993- чу илин икинчи ]арысында республиканьш ичтимаи-си]а ЬаЗатьщда баш верен дэ^ишикликлэр, сабитлщин бэргерар олмасы, си]а вв игтисади саЬэлэрдэ ислаЬатларын ардычьш шэкилдэ апарылмасы уч мувафиг аддымларын атылмасы харичи сщасэтин дэ елкэнин страте: мараглары эсасында ]ешщен гурулмасьша шэраит ]ара*щы, МаЬз деврдэн Азарба]чаньга харичи си}асэт фэалиуэтквдэ муИум позш дэЗшхгакликлэр баш вермэ]э башламыщцыр.

9н эввэл, мустэгил Азэрба]чан девлэтинин милли манафе]и хидмэт едэн; ду^аныи бугун елкэлэри илэ бэрабэрЬухугау вэ гаршылыг, фа]далы эмэкдашлыш нэзэрдэ тутан, бе.|нэлхалг алэмдэ елкэмиз ]ерини, ролуну ве тэ'сир кучуну муэцан едэн ваЬид харичи сщас стратекщасы формалашдырылмышдыр. Харичи сщасэт стратеыуасына девлэтлэрарасы бе]налхалг мунасибэтлэрин конкрет мэкан вэ зам чэрчивэсиндэ баш верен чари проблемлэринэ у]?ун, чевик маневр

мэрэли кедишлэрэ эсасланан тактики фэашщвт программ зырланмыш В8 мувэффэпгцатлэ ¡Ьйуата кечириямевдедир.

Дикер терэфдэн, гаса бир вахтда Азэрба]чан етрафывда радьшмыш информаси]а блокадасы ]арылмыш, онун кеоетуаси вэзицети, хили ичпшаи-сэдаси дуруму, харичи сн]асэтинин маЬицэта вэ есаслары тахнда дун]ада ичтимаи фикрин формалащдырылмасы саЬасиндэ мусбат дтшгошклэре наил олунмуш, ерменилэрин вэ дикэр бэдхаЬ гуввэлэрин 1влэтамиз вэ халшмыз Ьагшнда ]аратдып>1 ]анлыш мулаЪизэ вэ жирлэрэ кучлу зэрбэ вурулмущдур. Белэ ки, Азэрба]чанын 1991-1993' иллэрдэ харичи спасет фэалиЦети саЪэсивдэ бурахдыш саЬвлэрдэн ве эвчуд бошлугдан истифадэ сдан ерменвлэр вэ онларьш бе^налхалг шадарлары республикамызы бугун дун]ада инсан Ьугугларыны таццала]ан, ншу дввлэтлэрлэ, бе]нэяхалг алэмлэ гури-сивил нормалар ееасьщца шранан, ислам фувдаментализминэ эсасланан, рекионда беу'нэлхалг жнсип вэ нормалара мэЬал грз'мадан сулЬу позан, иртичачы ауасэг ридан дэвлэт кими тащим едэ ве онун бфгэлхалт имичинин мусбэт нумда формалашмасына мане ола билмишдилэр. МэЬз 1993-чу юган >нундан башла]араг бу бошлуг вэ сеЬвлэр арадан галдырылмыш, зэрба]чан Ьэгагэтлэри бутун дун]а]а ]а]ылмыш вэ дун]а девлэтлэри илэ 1ршылыглы фа]далы елашлерин гурулмасы учун элверишли муЬит радылмышдыр.Мустэгал Азэрба]чан девдэтинин Ьэм дахялдэ, Ьэм дэ 1ричи фэалиуэтдв рэИбер тутдугу принсшхлер, Ьэ]ата хечирди]и спасет э онун бе]нэлхалг Ьугуг нормаларына ва принсипларинв там уз'Еунлугу 393-1996-чы иллэрдэ бугун бе]нэлхалг вэ рекионал тешкилатларьш 5ШКИЛ етдиклэри тедбирлердэ, а]ры-а]ры девлетлэрэ едилан сэфэрлер 1маны кечирилен керушлэрда кениш изаЬ едалмиш ве республикамыз агшнда формалашмыш мэнфи фикирлэр тадричэн арадан шдырылмышдыр.

Бундан башга, Азэрба]чан девлэти елкемизин мустагилли]инин, эЬлукэсизли]инин в© эрази бутевлу]унун беЗнэлхалг аламдэ мудафиэ пунмасына вэ си]аси-иггасади саЬадэ сых интеграсн]асына еЬэмицэтли э'сир кестэре билен Авропа девлетлэри вэ АБШ-ла барабэрЬугуглу, аршшыглы фа]далы. вэ Ьэртэрэфли мунасибетлер ]арашаг саЬэсяндэ уЬум угурлар газанмышдыр.

Мустагалли]ин ияк иллариндан фэрпда олараг, 1993-199б-чы ллэрдэ Авропаньш инкишаф етмиш вэ гудратли девлвтлери Ьесаб олунан

Франса, Eejyx Бриташф, Алмагаца, Белчика, Норвеч, Болгарыстан вэ Румышуа ила достлуг, эмэкдашлыг вэ тэрефдашлыг 1шшвда икитэрефли мугавилвлэр башаимыш, бе]нэлхалг аяэмдэ онларын Ьэртарэфлн дэсггэ]инэ наил олунмушдур. Ьазырда бу девлэтлэрлэ Азерба]чанын элагэлэри бутун саЬэлэр узрэ стратежи терэфдашлыг истигамэтиндэ инкишаф едир. АТЭТ-нн 1996-чы клин декабрында хечирилэн Лиссабон саммитиндэ республикамызын Ерменистан-Азэрба]чан мунапшгеси ва Дапгыг Гарабаг проблемшшн Ьэлли илэ башы эдалэтли мевгедини бутун Авропа дэвлэтлэриинин дастеклэмеси Азэрба]чан дишгома-пуасыньш уч иддэ наил оддугу 6ejyK угурун ejami субутудур.

Мустэгал Азврба]чан девлэтинин харичи сщасет фэалицэтнндэ Америка Бирлэшмиш Штатлары илэ алагелэр Ьэмишэ 6ejyK еЬэмицет кэсб етмишдир. Дущ'ада мустэпш дэвлэтлэрин, инсан Ьагларьшын, демократок принсиплерин вэ сившшзамуалы давлэтлэрарасы мунасибэтлэрин бартарар олмасында февгэл'адэ хидматлэри ва ролу олан бу девлэтлэ влагалэрин инкишаф етдирилмэсинэ вэ достлуг мунасибэтлэриник ]арадыдмасына мустешшшк jcuiy тугмуш Ьэр бир девлэт 6ejyx ca'j кестэрир. Мурэккеб чонрафи-сщасн рекионда, гоншу девлетаэр тэрэфиндэн мустегал девлэтчилик ме]ллэринэ кэскнн гысганчлыг шэраитивда hyryra демократик девлэт гуручулутуну h9jaTa кечирэн Азэрба]чан халшнын АБШ кими февгел девлэтлэ достлуг мунасибэтлеринэ даЬа 6ejyK еЬттуачы вардыр.

Бу cahe илэ бавш тедгигата чэлб едилмиш сэнэдлэр кестэрир ки, 1991-1993-чу шшердэ Азэрба^чан дишюматсуасыньш бурахдыш сэЬвлар вэ кучлу ермэни лоббисинин 6ajyK та'сири илэ АБШ-Азарба]чан мунасибэтлэриндэ MyejjaH cojyniyr мевчуд олмуш вэ анлаихылмазлыг japaHMbiiimbip. Лакин 1994-чу илдэя башла}араг бу саЬэдэ керулэн ишлэр тэдричен мунасибэтлэрин тэнзимлэнмасинэ, мевчуд анлашьшмазлышн арадан галдырылмасына шэраит ]аратмыш, 1995- 1996-чы иллэрдэ апарыдан гэтицетли вэ мэгсэдуенлу спасет нэтичэсинде бу февгэлдевлэт Азерба]чавын дущада ен есас стратежи тэрэфдашларьшдан вэ достларындан бирина чеврилмищдир.

Азерба]*чан девлэтинин харичи ауасет фэалицэти нэинки АБШ-ын диггетини Гафгазда вэ Азэрба]чанда кедэн просеслэрэ, мунагашэли мэсэлалерин арадан галхмасына чэлб етмиш, ejHH замавда, республшсамьвын мустагаллир, эрази бутевлуду вэ теЬлухэашцуи

юблемлврини АБШ-ьш стратежи вэ игтисадн мараглары илэ там лащдыра билмишдир. 1997-чи илин азгустунда АБШ-ьш па.]тахты шганггонда ики елке президентлэри арасыада кечирилэн керушлэр, [арылмыш данышыптар ва имзаланмыш муЬум девлетлэрарасы нэдоэр апарылан угурлу харичи сзуасетин мусбат нэтичэдэринин заЬурудур.

МэЬз бу даврдэ Ье^ата кечирилэн тэдбирлэр 1992-чи шщэ гэбул [укмуш ва Азэрба]чан-АБШ влагэлэринин инкишафына мане олан днам "907-чн елавэ"нин муа^'ен етхпуи бир сыра мэЬдудицэтлэрин адан гадшырылмасына кэмэк етмиш ва онун тамамилэ лагв едилмэси ун элверишли замин ]аратмышдыр.

Белэликлэ, Азэрба]чан давлати бэЬс олунан деврдэ Авропа кэлэри вэ АБШ-ла Ьэртэрафли девлэтлерарасы элагэлэр гурмаг вэ кяшаф етдирмэк учун меЬкэм Ьугуги-норматив база]а, ортаг вэ эшылыглы марагаара эсасланан достлуг вэ тэрафдашлыг мунасибэтлэри зада билмишдир. Ьазырда Азврба]чанын бу елкэлэрлэ Ьэм итарэфли, Ьэм дэ чохтэрэфли элагэлэри дввлэтлэрарасы вэ ¡налхалг мунасибатлэрин бутун саЬэлери узрэ динамик инкишаф едар.

да ез невбесивдэ Азэрба]чака друа девлэтлэри чэркэсиндэ {нащяг энэмли ]ер тугмаг, бе]налхалг, рекионал вэ девлэтаэрарасы селэлэрин Ьэллнвдэ эЬэмицэтли рол о]намаг имканы газавдырмьипдыр.

МэЬз бу замин эсасында Азэрба]чан Республикасы 1997-чи илдэ >Ш вэ Авропа елкэлэри илэ ез елагэлэрини даЬа да кенишлэндирмэ]в ил олмушдур. 1997-чи илдэ Азврба]чан Президента Ь.е.)дэр Эли]евин >Ш, Франса, Полша вэ ИталиЗа^а рэсми сэфэрлэри вэ Ьэмин |5эрл©рин кедишиндэ девлэтлерарасы сщ&си, игтисади вэ мэдэни экдашлыга дайр муЬум санэдлэрин имзаланмасы, Азарба]чан-АБШ, эрба]чан-Полша, Азэрба]чак-Итагпуа мунасибэтлэринин Ьугута-норматив ¡асынын ]арадылмасы Азэрба]чанын бе]нвлхалг мунасибэтлэр л-еминдэ ¿уксэк нуфуз газанмасьшы бир даЬа тэсдиг етаишдир.

1993-1996-чы иллэрда дуща си]асэтинин вэ планетимизин глобал сэлэларинин Ьалл олундугу нуфузлу бе.}нэлхалг вэ рекионал шшлатларла Ьэртэрэфгси элагэлвр гурулмущдур. Азэрба]чан гаса эдэтдэ Бирлэшмиш Миллэтлэр Тешкилатынын, Авропада Ьлуквсизлик вэ Эмэкдашлыг Тэшкилатынын, Ислам Конфрансы шкилатынын, Мустэгал Девлэтлэр Бирли]шшн, Турк Девлэтлэри

Бирлиуинин, Гара Дэниз влхэлэри Иггасади Эмэкдашлыг Тэшхилатыш Бе]налхалг Ва^ута Фондунун, Умуедуща Берпа вэ Инкишаф Банкыи узву олмушдур. Бувдан башга, бу иллэрдэ НАТО, Авропа Шурасы, Аврс Бирлиди, Авропа Парламента вэ башга бе]нэлхалг вэ рекиои тэшкилатларла гаршылыглы фасады алагэлэр ]аратмышдыр,

Герб девлатлэрн илэ чохшахели елагалэрин инкишафьп •гаЬлукесюлик проблемлэринин Ьалл едшшэсинэ вэ с. Азэрба]чан1 АТЭТ ве НАТО ила ]арадылмыш фэал мунасибэтлэри ]енн так вермищдир. Арашдырмаларын кестердщи кими, Ермэнистан-Азэрба]ч мунагишэсинин, Даклыг Гарабаг проблеминин арадан гаддырылма* саЬэсиндэ АТЭТ-ин Будапешт вэ Лиссабон саммихгоринин гебул етди гэрарлар, ирэли сурдуз'у принсиплэр, бэйс олуная даврдэ, елэчэ ; сонракы илиэрдэ бу истигамвтдэ апарылан интенсив данышыгла вершхан конкрет тэкяифлэр мэсэлэнин бе]нэлхалг Ьутуг нормаларьп эдгун эдалэтли Ьэлли учун кениш зэмин ]арадыр.

1993-1996-чы иллэрдэ Азэрба]чанын дахшшвдэ кедэн просеслэ Ьгуата кечирилэн ислаЬатлар вэ дун]а стаидартларьша у]'гун Ьугуш девл; гуручулуту просеси снун харичи спасет саЬэсивдэ газаадыш утурлар даЬа меЬкэмлэндирмшцдир. Хусусэн, девлэтлэрарасы вэ девлэтдахш мунасибэтлэри танзимла]эн Иугуга норматив сэнэдлэрин Авропа вэ дун стандартларына у] гушхашдырьтмасы саЪэсиндэ елкэмиздэ Ьэ]ат кечирилэн муЬум тадбирлэр Азэрба]чанын Ьугуш, сивил вэ дуэдэви би дэвлэт кими Авропа вэ дущ'а бирли]ине интеграси]а олунмасына хусус тэкан вермищдир.

БэЬс олунан деврдэ харичдэ ]аша]ан азэрбаЗчашшяары мутэшэккилиршин артмасы вэ республикамызын пцшлары илэ ]аша]а азэрба]чанлы диаспорунун формалашмасы истигамэтиндэ да муЬум шиле керулмушдур. Азэрба]чан Президента Ь.е]дэр Элщевин бутун харич сэфэрлэри заманы республикадан кэнарда ]аша]ан со]дашларымызл мунтезэм олараг кэрушлэрин кечиршшэси, Азэрба]чавда кедэ: просеслер Ьагшнда етрафлы мэ'луматын чатдырылмасы, девлэтимизи! милли мэнафеяэри намина самэрали фэалиуэтин тешкил ояунмасы учу дэ]эрли мэслаЬатлэрин верилмэси Азэрба]чаи . диаспоруну] формалашмасывда вэ даЬа фэал мевге тумасывда б©3ук зЬеми^эт кэс( етмишдир.

Заман кестарди ки, Азэрба]чанын 1993-1996-чы иллэрде Ьазырла]ыб ^ата кечирдоуи харичи сщасэт консепсщасы елкенин стратежи ларагларына се]кенмакле езунун маЬи]]эттш каре есасан калача^а «ггигамэтаэнмиииир. Гафгаз кими мурэккэб кеостратежи мэканда ерлэшен Азэрба]чанын милли мэнафелэринин те'мин олуниасынын ¡ашлыча шэрти, шубИасиз ки, мустэгил девлэтчшпуин горунуб юЬкемлэндирилмэсиндэн ибарэтдир. Бу кун инамла биодирмэк олар ки, аразлашдырылмыш вэ чохшахэли характера иле умуммшши менафелэри кс етдирен харичи сщасэт курсу илк невбеда меЬз Азерба]чанын девлэт устэгагапуинин ауаси ве иггасади да]агларынын мекквмланиб инкишаф гмэси учун елверишли шараит ]аратмышдыр. Азэрба]чан Республикасынын зричи си]асэтиндэ приоритет саЬе кими езунун чевик, ардычыл ве рагматик хусусицэтлари илэ сечилэн Гэрб истигамэти рекиону шериксиз ^фуз даирэсинэ алмага чалшдан Руауа ве Ираньш таз]иглэринин дэф [илмесинде, ири девлетлерин рекионда кесишен кеостратежи 1рагларындан бэЬрэлэнмэхла елкемизин дуяуа бирли)и иле Ьертарэфли леграсщ'асыньш кенишлэнмесинде, Герб девлетлери ила гархпылышы удалы емекдашлышн з'арадылмасында муИум рол о]на]араг, мустегял влэтчшпумн тешехкулунэ вэ ардычыл инкишаф _)Олуна чыхмасьгаа емицетли теЬфэ вермивддир.

Мегсед}енлу шекилде Ьа]ата кечирилен ГЪрб си]асети Азэрба]чанын >ропа струхтураларына интеграси]а олунмасьша чидди текан верарак, онун ¡аси нуфузунун Зуксалмэсине вэ бе]нэлхалг мевгелэршшн кучлэнмесинэ »раит ]аратмышдыр.

Ьазырда *БМТ вэ АТЭТ-ин узву олан Азерба]чан НАТО, Авропа рли]и, Авропа Шурасы вэ башга нуфузлу бе]нэлхалг тэшкилатларла феал зкдашлыг едир. Демократик, Ьугуги ве дун]ави девлэт гуручулугу юсинде республикамызда Ье]ата кечирилен тедбирлэр Герб девлетлери

тер&фшщан дэстеклэнир вэ ]уксэк гауметлвндирилир. 1996-чы илд Авропа Шурасы кими нуфузлу бе^нэлхалг тэшкилатда "хусуси дэ'ве олунмуш" девлет статусу алан Азэрба]чан сонракы девр ерзинд демократик девлэт, базар иггасадащатына серсэнэн азад вэтендш чвмицэти гуручулугу ^олунда ардычыл аддымлар атмьпндыр. Буна керо д 2000-чи илин мартында АШ Сщаси Ишлер узрв Комитвс республикамызын бу тэшкилата узв гвбул олунмасына мусбэт ре'] верврв билдирмишдир ки, "АШ Парламент Ассамбл^асы Ьесаб едир ю Азэрба]чанда инсан Ьугугаары вэ ганунун алшпуинэ Ьермэт едиле

„ I

демократик вэ плуралист чэмицэт мевчуддур .

Азэрба^чан Республикасыньш дуща бирящи ила игтисади вэ си]ас саЬедэ сых интеграси]а хэтганэ садиглизи вэ бу ¿олда Ьэ]ата кечирдоу емели гэдбирлэр онун бе]нвлхалг нуфузунун артмасына вэ дун] девлэтлэри сырасында ла_)игли ]ер гутмасына кемэк етмишдир. МэЬ бунунла елагедар олараг 2000-чи ил эдунун 28-дэ АШ Парламеи Ассамбл^асы, но]абрын 9-да исэ АШ Назирлвр Комитвси Азэрба]чаны бу тэшкилата тамЬугугду узв сечилмеси Ьаггьгада гарар гэбул етмишлэ] Гэбулетм© мерасиминин тарихи АШ Назирлер Комитесинин 2001-чи и Занварын 17-дэ кечирилэчэк тогшантысывда тэ^ин едилвчвкдир. 2

Aзepбajчaнын Авропа Шурасына дахил олмасы республикамызы мустэгил дввлэтчилиз'инин горунмасы вэ инкишафында сщаси тв'минаты безнал хал г черчивэсинин кенишлэнмэси саЬесиндэ Горб си]асэтини чщщи угурларынын тезаЬуру кими пумэтлэндирилмэлвдир.

Республикамызын АБШ вв Авропа девлэтлври илэ зуксэк сави^ол сщ'аси мунасибэтлэри херти дерэчэдэ гаршьшыгаы фа]далы иггасад амэкдашлыга се]канир. Ьо]ата кечирилэн ГЪрб си]асеги кечид дввруну муракхэб сосиал-игтесади пробиемлари илэ узлэшэн Азарба^чана каски еЬтау'ач дущугу Гэрбин габагчыл технолоюуасьшы вэ кениш малиц весаитлэрини ез игтисадиуашнын ]ениден гурулмасы вэ инкишафьш ]енэлтмэ)о имкан вермишдир. Мустэгил девлэтчшнуин иггасад да]агларынын меЬкэмленгшрилмэси учун зэрури олан Гэр технолоюуасъшъш вэ сэрма]елэринин чэлб одунмасы саЬэсиндэ постсове мвканында кеден кэркин рэгабет швраитивдэ Aзэpбajчaн бо]ук угурла елдэ етмишдир.

1 "Азербфан" газета, 25 м«рт 2000-«а ел

1 "А*>рбаг»гн" пзтети, 29 ц}уц, Ю но]абр 2000-чи ид

Хезэр двнизинин Ьугуги статусу мвсэлэсиния мунтвзвм сурвтдв [узакирв]а чыхарылмасы вэ карбоЬидрокен е!гга|'атларынын Ьэдден артыг гаширдилдщини иддиа еден ша]ивлэрин jajbuiMacbi иле Азерба]чана агогтал гсцулушунун гаршысыны алмага ce'j костерен бе'зи харичи яколэрин (Pycnja, Ермемистан вв с.) «уаси даирвлеринин вв кутлеви-яформаси|а васителэринин чеЬдлоринэ 6axMajapar, 1994-чу илдв "Эсрин гугавилв"синин имзаланмасы иле вус'вт алан харичи cepMaje ахыны 2000-и илвдэк динамик шекилдв давам етмишдир. Индауодэк 14 олхвнин 34 диркети ила имзаланмыш 19 мугавилв]в керв 40 илдв Азврба]чанын нефт BHajecHH© 60 мшц'ард доллар cepMaje rojyrayray незврдв тугулур. 2000-чи лвдвк Ьемин весаитин 3 мшцард доллары артыг истяфадэ едилмишдир-' 994-1999-чу иллер ерзиндэ бутевлукдв Азэрба]чан игтнсадк!)'атына, нефт ектору да нвзврэ алынмагла, 5 мшцард доллардан артыг харичи cepMaje энэлдилмишяир.2 ЭЬалинин hep нвфвринв душен харичи инвестиауа о)улутунун Ьечминэ керв Азврба]чан постсовет меканында вн он сырада УРУР-

A3ep6aj43H Гэрб елкэлэринин вв бе]нэлхалг твшкилатларын HMajacn алтында hejara кечирилвн неЬвнк иггасади ла]иЬэларин еаллашмасында фвал рол ojHajbip. Авропа Бирли]инин TPACEKA рограмы чврчиввсивдв керчеюгопщирилвн "EejyK Ипек jcmy" лаЗиЬвсиндв еспубяикамыза хусуси jep ajpbmwp. 1998-чи ил cemja6pbm 7-8-дв "Бе]ук [пвк золу"нун бврпасы узрв бе]нэлхалг конфрансын Бакыда кечирилмеси э бу гурумун кагибдщинин меЬз Азврба]чан па]тахтында ]ерлвшмаси апында герарын гебул олунмасы тесадуфи cajbwa билмвз.

1997-1999-чу иллврдв Бакы-Новоросси]ск вэ Бакы-Супса нефт вмврлвринин инша едилервк истисмара верилмвси, 1999-чу илин о]абрыкда Истанбулда Бакы-Тбилиси-Че]Ьан всас ихрач квмвринин ншасы баредв девлвтлерарасы сазишин имзаланмасы вв 2000-чи илин артынца исв Тбилисидэ Президент Ье]дар Эли]евин Азэрба]чанын гратежи" марагаары намине транзит тарифлврини Курчустана кузвштв етмвкле бу ла]иЬвшш реаллашдырылмасы ]олунда сонунчу манеени радан галдырмасы, Турюф]в гвдер узаначаг Трансхвзер газ квмвринин экшшши саЬвсиндэ апарылан квркин ишлврин реаялашмаг узрв олмасы .3ap6aj4aHbm 1996-чы илвдэк hejaTa кечиржчи Гврб ауасетинин сонракы

iep6yW газета, 16 м«рт 2000-*« «л U-та rejef. 17 форм 2000-к «я

деврдэ си)аси ве иггасади чеЬетден езуну догрултдугуну бариз шекилд< тасдиг едир.

1993-199б-чы иллердэ Ье]ата кечирнлэн Герб с^асэти Азерба]чаньн рекионал марагларынын да реаллашмасында муЬум рсш о]намышды£ Авропа струкгурлары илэ Ьэртерэфяи »ггеграсща хегги кетурму! республикамызын бу истигамэтдэ феал си] а соте устунлук верен бир сыр рекион девлэглэри иле уст-уста душен стратехи мараглары Курчустш: Украла, Азерба]чан вэ Молдованын иштиракы илэ ]ени рекионал гуруму (К.УАМ) ]аранмасына кетириб чыхартды. 1999-чу илдв взбекистаньш д бу тешкилата гошупмасы мустетил девлетчшшк мэнафелерини, рекиона таЬлуквсизли]и, Герблэ Ьэртерэфли елагалэрин инхишафыны устун тута созукедэн девлэтлэрэ ез мэгсэдяеринэ наюх олмаг учун даЬа семерел емэкдашлыг етме]э ,)ени имкшшар ачды. Бу девлэглерин тедричен Аврол Шурасьша интеграси]асы, Ббдук Илек рлу ла]и]госиндэ фэал иштиракь дикер рекионал турумларда вэ иггасади ла]иЬолердэ гаршылыгл алагвлери онларьш мунасибэтлэршшн интенсивлешмэсине вэ гаршылыш фадеалы емекдашлышн деринлешмэсинэ тэкан вермекяе ]аналш, Гв£ давлэтлври иле де маратарын узлашды рьшмасына, мунасибетлэри инкишафына шэраит ]арадыр. Мустагил девлетчшшк мэнафелерини горунмасында бу влкэлэрин Герб девлетяери иле елагелэрэ хусуси дигп ]етирмэси АБШ ве Авропанын апарычы девлетлерине ]ени фаалзщ; маканы ачараг Хэзер ве Гара денизи Ьевзелерине, Орта Аси]а]а си]аси / иггасади бахммдан чэкинмеден нуфуз етмеси учун елвершили муЬ формалашдырыр.

Гербин вэ рекион девлетлвринин марагларына чаваб верен I просеслерин керчеклешмэсиндэ З.Бжезинскинин тэ'биринче, Хаз; дэнизи Ьввзэси ве Орга Аауа рекионунун муЬум кеосиуаси "шпал ролуну о_|на]ан Азврба^чанын тугдугу мевге ве 1га]ата кечирдауи Ге] си)асэти мустасна еЬемиуетэ маликдир.

Сон' иллердэ Азерба]чанын харичи «уасет консепсщасы, о чумлад онун Гэрб истигаметинин незэри есаслары бир сыра ]ени муддеалар зэнкиншешшпцдир. Бу бахымдан 1999-чу илин но]абрьшда АТЭТ-1 Истанбул саммитинде Ье]д©р Эли]евш1 "Гафгаз пакты" ¿арадылма! иде]асы илэ чыхыш етмвеи муЬум си]аси вэ практики ©Ьемицэт кесб еди

1 "Хаяг геэети", 19 ао^бр 19991-ч> ал

БШ-ын вэ дикор Герб девлэтлеринин дестахледаун бу тканый Тур к и] о «зияенги Суле]маи Дэмирал терефинден инкишаф етдирилерэк бир даЬа 1эли сурулмеси АзэрбаЗчанын бе]нелхалг имичинин ]уксэлмасинэ, кионал мевгелеринин меЬкэмленмосинэ вэ Гарбла елагалэринин ринлешмасино ]ени звмин ]арадыр.

1997-чи илдан сонра да Азарба]чан Республикасы зорла чалб щщкуи Ерменистан-Азерба]чан вэ Даглыг Гарабаг мунагишесинин яинч пла тензимленмэси нстигаматиндэ ез дипломатик сэ^лерини давам дирмишдир. АТЭТ чарчивесинда вэ Ьар яки девлетин президентлеринин фбаша данышыгларында мунашшенин арадан гаддырылмасы .¡'оллары ггенсив сурэтда аранмышдыр. 1999-чу ¡шин окт]абръгнда ве 2000-чи шиш 1ртында Ерменистанда вэ Даглыг Гарабаша баш верэн террор актлары ве ггамаи-си|аси сабигшфш позулмасы гоншу девлетин бу мунагишанин !ровуна чеврилерек си]аси ве игшсада фелакета суруклендзуини тэсдиг ир. Бу Ьадиселер Ерменистаньш дахили везицатине вэ бе|'налхалг шчине агар зербе вурмагла Азэрба]чанын ау'аси-дипломатик »вгелерини меЬкамлендирир.

1999-чу илин декабрында БМТ-де Азэрба]чанын ерази бугевяэдунун ср даЬа тэсдиг олунмасы,1 907-чи дузелише бахма]араг АБШ-ын спубликамыза нестерилен ]ардымы илбеил артырмасы, дикер терефден, ЮО-чи илде Вашингтонун Ерменистана а^ырдыга бирбаша ¿ардымы алтмасы, Даглыг Гарабага кестердщи малине ]ардымыны исэ тамамила ^андырмасы бу мунагишанин тензимленмэси масаласинда Горбин »вгеуинин тэдричэн д^'ищдгцини ве Азарба]чанын даЬа аргыг стеклендауини нума]иш етдирир. Рекионда Ьа]'ата кечирилан гпобал тисади ла)и11блврдэ Азерба]чанын апарычы рол о]намасы вэ кетаикче мократик да]эрлэрин бэргорар олдугу макана чеврялмеси спубликамызын игтисади гудретинин ве ауаси ыуфузунун артмасына эр ант ]арадараг, Ермэнистан-Азерба]чан ве Даглыг Гарабаг нашшесишш сулИ ]олу ила Ьелл олунмасында онун принсипиал лабларинин тезликла гебул едилмеси учун элверишли зэмин Ьазырла,)'ыр.

Керущрду кими, 1997-2000-чи илларда Азврба]чанын си]аси вэ гисади манафелеринин тэ'мин олунмасына ¿енэлмиш коикрет тичолерин елдэ едилмеси, рекионун кеостратежи мэрказинэ

яг геветаГ, 19 яо]»бр 1999-чу ал

чевршшрек, Герб елкелэри ил© Ьертврефли интеграмуанын дэриилешмэси саЬэсиндэ реал ирадилэ[ише наил олмасы бутевлукде харичи с1уасэт консепмуасынын, хусусен де Герб си]асотннин ©ввелки шшерде ардычыл олараг Ьйдата кечирилмесинэ всасланыр.

Бутун бунлар Ьеч да мустэгил АзербаЗчан девлетинин харич* «уасатавдз Горб истигамвтинин проблемсиз сшмасы Ьагшнда иллузи); Заратмамалыдыр. АзербаЗчан квнч дввлатдир вэ онун иггасади ичпшаи-с^аси, мэдени Ьв]агыньш бутун саЬэлэрдэ олдуту кими, харич! «уасеги вэ беЗнэлхалг вазедэтиндэ де чохлу Ьалл едилмемиш проблемна] мевчуддур. Бу четинликлври арадан галдьгрмаг мегседилэ Азэрба]чш дипломапуасы кечэн девр ерзиндэ элда едилш тэчрубэни мунтази теЬлил етмагга вэ ез фэалицэтиндэ бир сыра чаЬатлори даими дигге меркезивдэ сахламалыдыр.

Эввэла, АзербаЗчанын харичи спасет консепси]асы бутевлукде Герб девлэтлери ила мунасибэтлерин нэзери в© практики есаслары ис а]рылыгда даЬа да тэкмиллешдарилмели, бе]нелхалг аломда, Авропада в рекионда мевчуд олан реашшглар, дэ|ящикликлер вэ Ьадисалери геиданафсы операгив шекилде теЬлил едилмвли вэ харичи си}асе фэал}у]вгивда нозэрэ алынмалыдыр. Азэрба]чанын харичи «уасе стратеюуасы вэ тактикасынын чевик вэ муквммэл ичра механизмлэр Зарадылмалыдыр. Харичи сщасетин есас мегсвди, вэзифелэри в приоритетлари елми всаслар узеривдэ гуруямалы, олкагага Ьэ]а1 мэнафеларини, Азэрба]чанын стратежи марагларыны в]ранен, арашдырг вэ програмлашдырак стратежи тэдгигат мэркэзи Зарадылмалыдыр. Е мерказ алкэнин милли твЬлук&сизли]и, стратежи мараглары вэ харич «уасетинин гаршылыглы фэалицвтинин алагвлэндирилмвси иле багл аналитик твдгигат апгрмаг вэ прошоэлашдырмаг функиу'асыны ез узарш кегурмэяидир.

Икннчиси, АзербаЗчанып сулЬсесэр вэ едалэтли девлет, е'тибарх терэфданг-, бэшер сивияизаиуасыньт бугун наилицэтлэринэ Ьермэя Занашан, дун] а девлэтлери иле Ьертврефли интеграоиуаЗа ч; атан,бе]нэлхалг Ьугуг нормаларьша двнмедэн ©мел едэн девлет олдугу Ьем «феи, Иэм де практики чоЬатдэн бутун Авропа вэ дут девлэтлэриндэ даЬа дерин и нам ашыламаг мегсвдиле бфгелхалг алэм информаси^а За]ымы вэ теблигат ишини даЬа да кучлендирм лазымдыр.

Учунчусу, ôejHaixajir алемин, рекионал мунасибатлврин вэ :спубликамызын взунун реаллыгларына yjryH чевик маневр етме cnjacotH щам етдирилмели, бу саЬед© оперативляк, узагкеренлик вв ардычшгаыг 'мин едилмвлндир. Дун] а деалетлеринин кесишон в© топушан фагаарындаи милли девлатчилик мэнафелэринин горунмасы учун 1ксимум истифаде олунмалыдыр.

Дердунчусу, харичи елкелэрде азэрба]чанлы диаспорунун ]еничэ }улмуш буневрэси даЬа да мвЬкемландарилмели, мухтелиф желердоки азэрба]чанлы чэмицэтлеринин фвалицети алагелендиршшели i Азврба]чан девлэтчишуи намина семерели феалицэт квстврмелври ун республикамызла гаршылыглы мунасибэтлерин кучлевдириямвсине сггэт артырылмалыдыр. Бу саЬэде бутун гуввадерин сеф8рбэрли]в ынмасына даими дахтет ¿етирилмелидир.

HehajeT, A3ap6aj4aHbiH эрази бутвшгдоу ва мустегил девлетчилик 1раглары иле баглы мэселалердэ меЬкэм вэ принсипиал ирада, мкарлыг, бутун дун}'а девлэтлврин© влкэнин тутдугу мустегиллик пеунун вбэди вэ денмез олдугуна дайр Азерба]чан халгынын гати мевге}и ндан сонра да нумарнп етдирилмалидир.

Диссертаоуаньш эсас мозмуну иуаллифин иашр еднлэн ашаплдакы елш эсэрлэриндэ оксюш тапмышдыр:

1. Азерба^чан ва АТЭТ: Ермэнистан -Азврбу чан мунагашэси вв Дакш Гарабаг проблеми умумавропа тэЬлукэсизлзуи фонунда. Бакы,1997, 4.8 ч/в

2.Азорба]чан-АБШ:анлашылмаз мунасибэтлардэн стратежи тэрэфдашлыг догру. Бакы,1997,6.3 ч/в.

3. А:юрба]чапын харичи с^'асети: Авропа девлвглври вэ АБШ (1991-1996 чы иллор) Бакы, 1998, 20 ч/в.

4. А.Аббасбейли, А.Гасанов. Азербайджан в системе международных ) региональных организаций. Баку, 1999 , 13,4 .. (Кириш, II, III, Г фэсиллэр во иэтичэ - Э.Ьасвновундур).

5. Азэрба]чан-АБШ: гаршылыглы менафелэр стратежи тэрэфдашлыг талэ едир. /"АзэрбаЗчан мактаби" журналы № 4(560) 1997. с. 4-16.

6. АТЭТ во Азэрба^ан Ьелсинкидэн Лиссабона гвдэр // Лиссабон саммит Бакы, 1997. с. 231-251.

7. Мустэшд Азарба]чан дэвлетинин харичи сщасети (асас нстигамэтлэ[ нриисип в» хусусицатлэр) // Ье]дэр Элууев си]аси мэктэбини ^ренири* Бакы, 1997. с. 126-142.

8. Азэрба]чан Республикасынын харичи си]асатшшн осас вэзифэлор* принсип ва исгагамвтлари (1991-1997-чи шшар) Тарих вв ону проблемлэри. Бакы, 1998. № 2, с. 49-69.

9. Ь.Элмуев ва Азврба]чан Республикасынын харичи гауасет фоалидоатшш гурулмасы // Бакы Университетинин хэбэрлари, сосиал-си]аси елмло серщасы. Бакы, 1998, № 1. с. 29-39.

РЕЗЮМЕ

Диссертация Али Гасанова "Отношения Азербайджана с эединешшми Штатами Америки и государствами Европы (1991-1996 гг.)" ювящена одной из актуальных проблем отечественной истории, которая ;ервые стала предметом специального научного исследования. В ¡ссертацип сделана попытка решить следующие задачи:

-проанализировать и определить сущность, основные задачи, >шщипы и направления концепции внешней полигаки Азербайджанской «публики;

-исследовать факторы, обусловившие установление и развитие аимоотношений Азербайджана с европейскими государствами, осветить новные этапы установления дипломатических отношений» расширения язей с ведущими странами Западной Европы и оценить их современное стояние;

-изучить вопросы восстановления и развития отношений Азербайджана бывшими социалистическими государствами Восточной Европы, раскрыть рактерные особенности дипломатических отношений с ними, определить ль этих стран в развитии связей Азербайджана с Западом;

-определить место США во внешней политике Азербайджана, юследить процесс становления, современное состояние и тенденции звития двусторонних отношений, проанализировать нормативно-правовую зу межгосударственных связей;

-определить роль ОБСЕ в интеграции Азербайджана в Европейское общество, проанализировать и оценить деятельность ОБСЕ, направленную мирное урегулирование армяно-азербайджанского конфликта и влечение Азербайджана в общеевропейскую систему безопасности;

-исследовать роль НАТО в развитии взаимоотношений Азербайджана с тадными 'странами, осветить основные направления и перспективы грудничества республики с Североатлантическим альянсом в рамках ограммы "Партнерство во имя мира".

Во введении обоснованы актуальность и хронологические рамки следования, определены цели и задачи работы, проанализированы ториография и источниковедческая база проблемы, сформулированы учная новизна и практическая значимость диссертации.

В первой главе раскрываются сущность, основные задачи, принципы : направления внешнеполитической концепции Азербайджана.

Во второй главе исследуются вопросы установления и развити взаимоотношений Азербайджана с ведущими западно-европейским; странами и бывшими социалистическими государствами Восточной Еврога. освещаются основные этапы развития межгосударственных отношений и и современное состояние.

Третья глава посвящена изучению места и роли США во внешне: политике Азербайджана. Здесь плавное внимание уделено вопроса! эволюции внешнеполитического курса Азербайджана по отношению США, анализу проблем, возникших во взаимоотношении двух государстс рассмотрены их причины и возможности преододевания.

В четвертой главе показана роль ОБСЕ и НАТО в усилени интеграции Азербайджана в общеевропейскую систему безопасности : развитии сотрудничества с западными странами.

В заключении подведены основные итоги, сделаны обобщение сформулированы некоторые рекомендации и предложения по дальнейшем совершенствованию внешнеполитической концепции Азербайджана.

7S

Summary

Thesis for Doctor's degree is called "Foreign policy of Azerbaijan: European untries and the USA (1991-1996)". It deals with one of the actual problems of the me history, which has not yet turned into the subject of special scientific research.

The aim of thesis is:

-to analyze and determine essence, priorities, principles and trends of xrbaijan Republic's foreign policy conception;

-to research the factors, conditioned establishment and development of ntual relations between Azerbaijan and European states, elucidate the main stages establishment of diplomatic relations, broadening of contacts with the leading untries of the Western Europe and evaluate their present state;

-to study issues of restoration and development of Azerbaijan's relations with e former socialistic states of the Eastern Europe, reveal features of diplomatic lations with them, determine the role of these countries in development of contacts 'Azerbaijan with the West;

-to determine the USA's place in the foreign policy of Azerbaijan, trace the ocess of formation, the present state and tendencies of development of mutual lations, analyze the normative-legal basis of inter-state contacts;

-to determine the role of OSCE in Azerbaijan's integration to the European ommunity, analyze and evaluate OSCE activity, directed to the peaceful settlement 'Armenian-Azerbaijan conflict and drawing of Azerbaijan into common European icurity system;

-to research role of NATO in development of mutual relations between zerbaijan and the Western countries, elucidate the main directions and outlooks of (public's cooperation with the North Atlantic Alliance in the framework of Partnership for peace" programme.

Introduction deals with actuality and chronological frameworks of research, 1ère have been determined aims and tasks of the work, analyzed historiography and jurce study of the problem, formulated scientific novelty and practical importance f the thesis.

In the first chapter there are revealed essence, priorities, principles and irections of Azerbaijan's foreign policy conception.

The second chapter deals with research of the issues of establishment an development of mutual relations between Azerbaijan and the leading west-Europea countries and the former socialistic states of the Eastern Europe, there are elucidate the main stages of development of inter-state relations and their present state.

The third chapter deals with study of the place and role of the USA in th foreign policy of Azerbaijan. Here the grand attention is given to issues < evaluation of Azerbaijan's foreign policy course towards the USA, analysis c problems, arisen in the mutual relations between two states, there are considere their reasons and ways of overcoming.

The fourth chapter shows the role of OSCE and NATO in the strengthenin of Azerbaijan's integration to the common European Security system an development of cooperation with the western countries.

In the conclusion there have been summed up, generalized and formulate some recommendations and proposals on farther improvement of Azerbaijan foreign policy conception.