автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Отражение идеального монарха в образах Бахрама Гура и Искандера

Текст диссертации на тему "Отражение идеального монарха в образах Бахрама Гура и Искандера"

ДУШАНБЕ - 2002

МУКАДДИМА

Таргиби гояи шоди идеалй ва мавкеи он дар назми эпикии асрдои XXII форсу точик яке аз масъаладои мудим ва омухтанашудаи таърихи адабиёт ва адабиётшиносии точик ба шумор меравад. Гояи шодй идеалй дорой мафхуми васеъ буда, тахдику омузиши он вобаста ба сохти чамъияти ичтимой ва давлатй аз чанд чидат кори багоят мушкил аст. Аввал ин ки гояи шоди идеалй гояи мардумй буда, дамчун мадсули тафаккури инсон ва муносибати у ба сохти сиёсиву ичтимоии чамъият ду-се дазор сол кабл аз мелод ба вучуд омадааст. Ба вучуд омадани чамъияти синфй, пайдоиши давлат хдмчун машинаи зулму истисмор ба табакадои истедсолкунанда ва истеъмолкунанда таксимшавии аъзоёни чамъият, торафт афзудани зулм тадричан боиси ба вучуд омадани гояи шоди идеалй - начотбахш шудааст. Яъне таргиби гояи шор идеалй худ ба худ cap назада, мадсули талаботи ичтимоии аъзои чамъият аст. Дар чамъияти ибтидой, вобаста ба хислати истедсолот мадсулоти барзиёд ба дама баробар тааллук, дошт, вале бо пайдошавии сохти кабилавй, гузаштан аз сохти модаршодй ба сохти падаршохй, ки сабабхои ик;тисодй дошт, ин баробарй ба куллй тагйир ёфт. Ба кавли Б.Гафуров. «...дар охирдои адди биринчй тафрикаи мулкй ва ичтимой кувват гирифт ва аввалин падидадои чамъияти синфй мадз дар дамин давр ба зудур омад».(37.38) 1

Инсон аз руи хислаташ мавчудоти чамъиятй аст ва тандо дар якчоягй бо дигар одамон дамрод зиндагй карда метавонад. Аз ин ру барои конеъ гардонидани талаботи худ ба у лозим меояд, ки аз дигарон мадад пурсад. Ба таври дигар гуем талаботи даёти инсон дар у дисси дудшиносй ва эдтиёчро ба муомила ба амал меорад. Акддадои инсон вобаста ба мудити ичтимоие, ки уро идота кардааст, мувофикан ба вучуд меояд, яъне агар

1. Ракамдои дар кавс овардашуда сарчашма ва садифаи онро нишон медидад, ки дар федрасти адабиёти истифодашуда нишон дода шудааст.

дар чамъияти ибтидой хавфи у аз куввах,ои фавкуттабий, обхезй, заминчунбй, сармой сахт ва гайра бештар бошад, дар чамъияти синфй бойшавии гурухдои алодида, зулму истисмор, бенавой уро тобеи синфи хукмрон карда, сахти^ои ичтимой уро водор кардааст, ки ро^и начотро аз ин варта пайдо кунад.

Таърихи зиёда аз се^азорсолаи тамаддуни Ач,ам ва кишварх,ои дигари дунё ша^одат медихднд, ки маънавиёт ба моддиёт вобаста буда, пайдоиш ва ташаккули сат^и фархднгии хдр чомеа ба вазъи икгисодии он вобастагй дорад. Акидадои ичтимой ва чах,онбинии одамон вобаста ба сатди иктисодй ва вазъи сиёсии чамъият пайдо шуда ташаккул меёбад. Агар ба таърихи адабиёти точик аз хамин мавкеъ назар андозем, мебинем, ки ак,идаи ичтимой ва чах,онбинии чомеа вобаста ба хислати сиёсиву ичтимоии чамъият дар марх,иладои гуногуни инкишофи он якранг набуда, аз чихати мохдят ва дарки руйдод^ои таърихй фарк мекунанд, зинахои пайдоиш, ташаккул ва инкишофи ондо низ гуногун аст. Адабиёт, ки ойинаи зиндагй ва ифодагари тамоми руйдодх,ои сиёсиву таърихй ва ик,тисодист, тавассути он орзую омол, фикру андеша, акидах,ои ичтимоиву сиёсй, ахлокии одамон ифода мегардад. Маъмултарин акида^ои идеалй, ки дар адабиёти форсу точик макоми махсус дорад, акидах,ои адолатхо^й, маърифатпарварй, тарафдори подшоди одил (шодпарастй) ба шумор меравад, ки дар он гояи бар зидди шо^и золим баромадан, шо^ро сояи худо пиндоштан, шоди одилро парастидан, хдмчун акидаи умумй кабул шуда, дар асар^ои илмию адабй ва динй тараннум мешавад. (60,5-29,7,42)

Рояи асосии тафаккури мутафаккиронаи асримиёнагии Низомии Арузии Самаркандй, Рудакй, Саной, Ансорй, Низомй, Фирдавсй, Асадии Туей дар доираи дамин талабот махдуд буда, тасвири бадеиро ба хдетии вокеи вобаста намекунад. Бинобар ин дар назми дарбор ва берун аз дарбор таргиби гояи адолатпарварй авч гирифта буд.

Таджики пахду^ои таърихй, ичтимой ва сиёсии ин акида дар «Шоднома»-и Фирдавсй, достойной чудогонаи «Хамса»-и Низомии

Ганчдвй, муайян намудани авддахои ичтимой ва чахонбинии Фирдавсию Низомй, тавассути ин нишон додани утопиям ичтимоии онон мувофики талаботи илми адабиётшиносй ва масъалах,ои мудимми таърихи адабиёти классикии форсу точик аст.

Симои шох,и идеалй дар адабиёти классикии форсу точик хднуз аз даврах,ои кадим - аз адабиёти шифохии халк сарчашма шрифта, минбаъд дар адабиёти хаттй хдмчун шахси мукаддас, фиристодаи Худо (сояи Худо), ободкунандаи кишвар, начотбахши мардум ва амру фармонаш вочиб мавриди тасвир карор гирифтааст. Махсусан аз асри YIII cap карда акидаи адолатталабй мазмуни динй пайдо кард ва магз андар магзи тафаккури мардум реша давонд. Акнун дар симои шох, на тандо хукмрони боадолат, балки шох, чун рамзи мутта^идкунандаи кишвар, ягонагии халк, бархамдидандаи чабру зулм, сох,иби аклу хирад, дину ойин, неруи начотбахш бештар тасаввур мешуд. Дар таърихи адабиёти форсу точик таълифоти адабию бадей, илмй ва диниеро пайдо кардан душвор аст, ки ба хокими замона бахшида нашуда бошад, ё уро идеализатсия накарда бошад. Аксари китоб^ои дидактикию ахлокд, тарбиявй, фалсафию ичтимой бо майлу рагбати шох, барои табъи у барои нишон додани бузургиву шах,омати давлатдории у таълиф меёфтанд. Аз хдмин нигох осори илмй ва адабии адабиёти асрхои YIII-XII то имруз ба таври дилхох, омухта нашудаанд. Бинобар ин васфи симои шодон, нишон додани макоми он^о дар таърихи тамаддуни мардуми Ачам аз масъалах,ои мухимми таърихи адабиёти форсу точик ва адабиётшиносии мо ба шумор меравад. Дар рисолаи мазкур мо як чузъи ин масъала, тасвири шо^и идеалй, махсусан образи Бахроми Гур ва Искандарро дар «Шох,нома»-и Абулк,осими Фирдавсй ва «Хамса»-и Низомии Ганчавй мавриди бадс карор додем.

Вокеан, масъалаи шахсияти шох,он таваччухи шоирону файласуфон ва сиёсатмадорони зиёдро ба худ чалб кардааст. Аз чумла, Форобй ба шахсияти подшох,он ба^о дода, ба катори номбар намудани сифатх,ои

эшон, таъкид мекунад, ки шох табиатан адолат ва муборизони онро дуст дорад, беадолатй, мусибат ва барангезандагони онро махкум кунад, нисбат ба одамон хайрхоху боадолат бошад, ба адолат хддоят намуда, беадолатиро бардам дихад (7.317-319). Таъкид кардан чоиз аст, ки сохиби шохиву давлат шудан ин хануз маънои давлатдорй карданро надорад. Давлатдорй хамеша низоми муайянеро такозо намуда, ба сиёсат алокаи ногусастанй дорад. Сиёсат бошад, бе назардошти башардустй амалй намегардад. Бесабаб нест, ки шукуху шахомати Давлати Сомониён бар пояи башардустй ва давлату давлатдорй сохта шуда буд ва аз ибтидои фаъолияташ ба бедоршавии халк, ва чунбишхои зидди истилогарони араб истифода бурда, мардуми шахру дехотро муттахид намуд.

Перомуни мавзуи мазкур то имруз тадкикоти чиддие ба миён наомада бошад хам, оид ба андешахои пароканда дар асархои Айнй С.(1), Вертеле Е.Э. (18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26), Брагинский И.С. (27, 28, 29, 30, 31), Болдирев А.Н. (32), Мирзоев А. (56, 57), Мирзозода X. (59, 60, 61), Хрдизода Р. (110), Дехотй А. (41, 42), Рачдбов М. (86, 88), Афсахзод А. ( 4, 5. 6), Абдуллоев А. (2, 3), Шарифов X. (113, 114), Субхон Амир (95), Насриддинов А. (70), Муллочонова 3. (67), Муродов О.М., Поляков Е.А. (63), Мухторов Ш. (64, 65, 66), Сулаймон А. (96), Музаффарова Ш. (68), Эдвард Браун (118), Бароти Зинчон (119), Буломхусайни Бегдилй (124), Шиблии Нуъмонй (123), Кддамалии Сарромй (125), Забехулло Сафо (121), Мухаммад Муъин (126) ва дигарон вомехурем, ки онхо асосан ба осори Рудакй, Фирдавсй, Носири Хисрав, Низомй, Убайди Зоконй, Амир Хусрави Дехлавй, Абдурахмони Ч,омй, Ахмади Дониш тааллук доранд.

Ба масъалаи гояи асосии адабиёти классикии форсу точик бори аввал X. Мирзозода (60.60-16) дар маколаи «Баъзе мулохизахо дар бораи гояхои асосии адабиёти классикии точик» бахс намуда, гояи адолатпарвариро яке аз гояхои асосии адабиёти тоинк;илобии точик хисобидааст. Ба авдцаи у, дуруст сарфахм рафтан ба мохияти ичтимоии гояи адолатпарварй сарриштаи бисёр масъалахои чигилро мекушояд. Мисол, чаро шоири аз

байни халк; баромада Рудакй шоири дарбор буд ва Сомониёнро мадх мекард ? Чаро шоирони классик кушиш мекарданд, ки ба подшох,он панд диханд ? Чаро кисме аз шоирон ба мукобили подшохони золим сухан ронда, боз асархои худро ба онхо мебахшиданд ? Чаро дар бораи ду навъ подшох - одил ва золим асархо эчод шудаанд ? Сабаб чист, ки адибони классикии форсу точик дар аксари мавридхо халкро ба мукобили сохти феодалй даъват накарда, танхо аз золимон интиком гирифтанро кифоя медонистанд ? Ба хамаи ин саволхо ак;идаи адолатпарварй чавоб медихад. Чуноне ки дар боло ишора рафт, гояи адолатпарварй аз фолклор сарчашма гирифта, дар адабиёти к,адим идома ёфт ва дар замони чамъияти феодалй инкишофи пурра дид.

А.Насриддинов (70, 42) дар «Тамоюлоти халк;й дар назми аср^ои XI-XII асосан ин акидаро таквият дода, таъкид намудааст, ки ба доираи адибони дарбор майл кардани илму адаб ба акидаи адолатпарварии онхо вобастагии узвй дошт ва дар чойи дигар афзудааст, ки «Оммаи ме^наткаш аз як тараф ба мукобили сохти феодалй мубориза мебурданд, аз тарафи дигар давлати беподшохро тасаввур карда наметавонистанд, бинобар ин боз хамон «подшохи одил» идеали асосии онхо шуда мемонад» (70,42). Чунон ки мебинем, дар асрхои миёна таргиби шохи одил дар мадди назари мутафаккирони гузашта меистад. Х,ам адибони дарбор ва хам берун аз дарбор тавассути таргиби шохи одил, фукаропарвар ва некрой вазифаи подшох,иро мартабаи олитарин шуморида, ба ин вазифа хар касро лоик намедонистанд:

Яке Хусрав сазад точи Фарибарз, Назебад точи шохй бар Фаромарз. (74,544)

Дар тасвири шохи идеалй талкини хирад, акду дониш, ахлоки хамида макоми махсус касб намудааст. Панд додан ба подшох,, уро ба адолат даъват намудан хизмати начиби шоир аст, ки (хдрчанд дар охангу

акддах,ои худочуйи бошад хдм) ба акддаю манфиатх,ои ме^наткашони он давр мувофик, меомад :

Бадонро бад бувад рузе саранчом,

Бимонад номашон новид бадном. (108,118)

Яке аз тадкикоти пурарзиши дигаре, ки бо мавзуи кори мо ало^амандй дорад, тадкик,оти устод Мусо Рачабов «Аз таърихи афкори ичтимоиву хаёлии Шарк» (86,3-149) ба шумор меравад. Дар ин рисола мухдкдик, атрофи масъала^ои маздакия - утопиям ичтимоию ибтидоии аср^ои миёна, утопили ичтимой дар «Калила ва Димна», утопияи ичтимой дар эчодиёти Форобй, гояи хаёлпарастонаи «1^обуснома», утопияи ичтимой дар эчодиёти Фирдавсй ва Низомй андешаронй кардааст. Муаллиф ба хулосае омадааст, ки cap задани хдракати маздакия, андешах,ои Форобй, хикматх,ои Унсурмаолии Кайковус дар «Крбуснома», акддаи Фирдавсию Низомй дар асоси гояи адолатпарварй сурат гирифта, аз доираи талаботи мафкураи ^укмрони замони феодалй берун набаромадаанд, онх,о чамъияти идеалиро орзу намуда, тавассути он аламу яъси оммах,ои мазлумро сабук карданй шудаанд, вале он чамъияти идеалиро бе подшох, тасаввур карда наметавонистанд. Сустии назхдти маздакия аз он иборат буд, ки вай ба системаи феодалй ягон чизи дигар муцобил гузошта натавонист. Талаботи ба миён гузоштаи маздакиён рочеъ ба таксимоти боадолатонаи молу мулк дар заминаи баробархукукди хдмаи одамон ^еч вакт маънои бархдм задани молу моликияти хусусиро надошт. Он чй маздакиён пешни^од карда тавонистанд - ин баргаштан ба сохти авлодй буд. Сабаби асосй дар он буд, ки онх,о иллати нобаробарии моддии чамъиятиро намедонистанд, бинобар ин аз доираи талаботи гояи адолатпарварй дур рафта натавонистанд. Айнан чунин авддаи гоявй Абулмаолии Насрулло, Форобй, Фирдавсй, Низомй ва дигар намояндагони адабиёти асрдои

миёнаро домангир аст. Ондо дамчун фарзанди дамон мудити сотсиалию ичтимой мафкура ва чадонбинии дукмрони чамъияти феодалии асрдои миёнаро дар асардои худ нигод дошта, ба додисаи зиндагй, вок,еадои таърих, сохти сиёсиву ичтимоии чомеаи худ аз дамон мавкеъ бадо додаанд (86,28-82). Ондо дар таълифоти худ накдш хирадро махсус таъкид намуда, чадолат ва ирратсионализмро зери танкид мегиранд, окилонро ба бехирадон, хирадмандонро ба чодилон мукобил мегузоранд. Ин нукта асоси чадонбинии намояндагони адабиёти асрдои миёнаро ташкил медидад. Хдмин маънй дар боби «Барзуяро ба чустучуйи китоби «Калила ва Димна» фиристодани Хусрави Анушервон» хеле хуб тасвир шудааст. «Дон, ки хиради одам дар дашт чидат зудур мекунад : муносибати нарму медрнок, донистани калби худ ва пок доштани он, итоат ба шодон ва кушиш ба шод макбул омадан, донистани он, ки сирри худро чй тавр нигод доштан ва чй хел онро ба дустон гуфтан, дар назди дарвозаи шод боандеша будан, забони хуш доштан, сирри худ ва бегонаро нигод доштан, забонро эдтиёт кардан ва суханро дониста гуфтан, дар чамъомаддо тандо ба савол чавоб додан, тандо аз хусуси чиздои маълуму санчидашуда сухан кардан, худдорй кардан аз сухане, ки пушаймонй гардад» (112,14-15). Чунон ки мебинем, дар инчо меъёрдои ахлокии инсон дар чамъият таъкид гардида, риояи он ба шахе кафолат медидад, ки ба чадолату ноумедидо пируз шавад. Хдмин гоя аз ибтидо то интидои асарро фаро гирифтааст. Чунин муносибати муаллиф аз мавкеи адолатталабй ва шодпарастии у cap задааст.

М.Рачабов дар мавриди бадо додан ба утопияи ичтимой дар эчодиёти Фирдавсй ва Низомй дулосадои дуруст бароварда, аз чумла таъкид кардааст : «Мутафаккир утопияи ичтимоии дудро офарид, ки баробари утопияи Форобй ва дигар мутафаккирони пешгузашта дар Шарки Наздик ва Осиёи Миёна аз кддимтарин дисоб меёфт. У дамон сохтро орзу мекунад, ки дар он камбудидо набошад. Аммо роди аники ба ин муваффак шуданро надониста, мутафаккир тамоми умедро ба шоди одил

мебандад, ки гуё вай метавонад одамонро аз бадбахтихои чамъияти феодалй рахонад» (86,84).

Чунон ки мебинем, бо вучуди мавчудияти баъзе ишорахои чудогона, тахлили батафсили ин масъала то хол амалй нашудааст ва мо дар мисоли эчодиёти Абулкосими Фирдавср ва Низомии Ганчавй саъй мекунем, тасвири шор идеалиро дар симохои Бахроми Гур ва Искандар то андозае баррасй намоем.

К^ахрамони асари бадей хамеша воситаи баёни афкору акидаи шоир буда, хашамати он ба чахонбинй, мафкура, эътикоди у вобаста аст. Тасвири шохи идеалй аз афсонахои халкй cap мешавад. Дар адабиёти хаттй орзую хаёл дар симои образ тахлил шуда, хастии чамъият ба воситаи он аз дидгохи шоир мегузарад ва боиси истифода шудани шахсияти романтикй мегардад. Дар баъзе асархо ин гуна образно дар замону макони хеле махдуд офарида шуда, чое нисбатан васеътар ва амалиёти у нимаи чахонро дарбар мегирад. Низомй аз тасвири вокеахои таърихй сарфи назар карда, образи идеалии Искандарро ба вучуд овардааст. Дар хамаи чангхои хеш, мувофи^и акидаи Низомй, Искандар чун хомй ва озодгари мазлумон баромад кардааст. Низомй акдда дорад, ки Искандар бахри гирд овардани зару зевар начангидааст. Низомй барои собит намудани ин касри шахри Дарбандро мисол меорад, ки дар он чо зару зевари зиёде махфуз буд, вале Искандар аз он даст кашид. Ба кавли Вертеле Е.Э. «Шоир аз тамоми нащихои анъанавии Искандар кушидааст, ки танхо хислатхои мусбаташро нигох дорад» (21,214).

Дар достони Низомй Искандар хамчун таблиггори дини нав, шахеи бофазлу дониш, саховатманд, шохе, ки нисбати одамони оддй чабру зулмро раво надида, тасвир шудааст.

Дар замони Фирдавсй ва Низомй миёни оммаи васеи халк; ва кисми пеищадами ахли маърифати чамъият идеяи нигох доштани ягонагии мамлакат ва давлат кувват гирифта буд ва талкини хамин гояи пешкадам мазмуни асосии «Шохнома»-и Фирдавсиро ташкил додааст. У тарафдори

мамлакати марказонидашуда буда, феодалони марказгурезро махдум менамояд, манфиату хукукхои оммаи халкро химоя менамоянд. У, мувофики акидаи шохпарастй, подшохи золимро бо кувваи халк сарнагун месозад, сардори шуришгаронро ба назди авлоди кддимии хонадони феодалй - Фаридун фиристода, уро ба подшох,й даъват мекунад, ки дар ин маврид чунин акидахояш зодир мешавад :

1. Гояи адолатпарварии Фирдавсй, зеро вай Фаридунро нисбат ба Завдок одил тасаввур мекард ;

2. Х,исси бадбинии Фирдавсй ба хамаи истилогарон;

3. Мавдудияти гоявии Фирдавсй, ки хокимиятро мансуби аристократияи махаллй медонист.

Маълум аст, ки хдр як эчодкор дорой чахонбинии муайяне буда, он дар асоси ягон гоя, диди назар нисбат ба оламу одам ташаккул меёбад. Гояи асосии «Шоднома» гояи адолатпарварй буда, назари Фирдавсиро нисбат ба хдстй муайян сохтааст ва он иборат аз муборизаи байни кувваи некй ва бадист, ё худ хайру шар.

Х,ангоми омузиши мавзуи «Тасвири шоди идеалй дар образи Бахроми Гур ва Искандар» (дар «Шоднома»-и Фирдавсй ва «Хамса»-и Низомй) мо хдлли масъалахои зайлро ба ухда дорем :

1. Бо усули тахдили мукоисавй ва иринсипи тахдили хронологй нишон додани таърихи инкишофи тасвири шохи идеалй дар адабиёти классикии форсу точик аз давраи кадим то асри XII.

2. Ташхис ва баррасии замина^ои сиёсй, ичтимоиву таърихии пайдоиши гоядои халкй, махсусан гояхои маърифатпарварй ва шо^и одилпарастй дар назми то исломй ва пас аз исломии форсу точик (асрхои X-XII), мо^ият ва махсусият^ои ин гоядои халкй.

3. Муайян намудани сохтори сиёсии чамъияти феодалй аз нигоди Фирдавсй ва Низомй, тавассути та^лили накшх,ои Бадроми Гур ва

Искандар дар достондои «Шохнома», «Искандарнома» ва «Хдфт пайкар»

таъин намудани макоми тасвири шохи идеалй дар афкори ичтимой ва чахонбинии ин адибон.

4. Сабк, услуб ва мах�