автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Партонимия в узбекском языке
Полный текст автореферата диссертации по теме "Партонимия в узбекском языке"
г о
1 узшдасгсн РЕСПУБЛИКАСИ МШР АКАДЕЭДЯСИ
ТИЛШУН0С1ИК инстшти
Цулёвма хуцуцида УДК 809.437.5-801.3
ЩИЧЕВ ШРАШЙ ЗтШЕВИЧ
УЗБЕК ТИЯЗДА ПАРТОНШШ 10.02.02 - Кйяяий гиллар (узбек тижи)
Филология фаидара исызодн к л май дарезасина оят учун яавдим эунлган днссергацияси
А В1? О Р Е'в Е Р-А Т И
* I 'Г: . _______ . .... \
Тоакен* - 1997 > >
Тажикот Бухоро Давлат университаташшг Узбек ттщж/ашга кэфедрасияа бааарилган.
Илмий раг/Зар
филология фашири доктора, профессор х;.Нэшэтов
Ресшй ошкшегослнр: биология фашшри доктора, профессор Н.Мавдгдрв
филология фанлари иомзогд, доцент А.Иадвалиэв
Етакчи муассаса
Хрмоя 1997 Аил "гЦ*
-Тошкент Давлат Университета
¿гА^соат ¿^Läs Узбекистон
Республикаса ФА Твлш/нослик института хузурадаги да 015.31.01. рацамли докторше шагай даража сиаа олт учуй дассертацяялзр зрвюяси буйича Бирлашган изтисослаштирилгян илмий кенгаш йи-гилишида утказшюда (700170, Тошкент. И.МУшгаов кучаси Э-уй) Диссертация билан Узбекистон Рвсцубликаси 4еялар акадамиясининг Асосий кутубхонасида танипшш мумшаа (700170, Тошкеат И.МУданов кучаси. 13-у4)
Автореферат 1997 "Л2 «
да таркаталди.
Бирлашган . ихтисослаатирдлган илмий кенгаш котиби, фыология феалари доктора
Э.А.Умаров
- 3 -
Ишнннг умумий тавсифи.
Мавзунинг долзарблигн. сузлараро магновий муносабатларн ни урганиш фанишада тащунослик каби кадамий муаммодир. Лу-гапшт. суз шгыюявряня шардлаш. сузда лугавий вп грамматик маънолар тавсифа соадсида калам тебратган *яр бир тилшу-нос бу муаммо устида тухталаб утгаз. Туркий тшишрда сузлар-аро маъновиЙ муяосабатлар сохясида калам тебратган утмиш вв-лодлар намояндалари Ыавдд Кошгарий, Махмуд Замахшйрий ва, хусусан, Алишер Навоийнинг далари жацон фаната кушилган ул-кан хиссадир. Хозирги узбек талвда сузлараро маъшвий муто-сабатларви Урганиш создсида Ф.АДдулляов, Т.Аликулов, Б.Вафо-ев, З.Вегматов, Х.Донибров. Б.Иулдртвв, Ф.Исхркрв, З.Маъру-пов, Ж.Мухторов. Т.Нафасов, Я.Пинхасов, Ш.Рахмзтуллавв, А.Рустанов, У.Турсунов. Э.Умаров, Б.Урянбоев, Э.Ншшчев, Р.й^нгуров, И.й^чкортоев, А.Гуломоа, АДожиэв каби аллома-ларнинг хизмата бедабсдар. Шунта вдрамай, 70 -йаплардан кайма - лвнсикаш система сифатада та^лил килиш узил - кесид ' шаклланиб лугавий маъно гуру* (ЛМГ)лари ажратила бошлагач, бу кадамий муаммо якги ВДналиш ва янги рух. кашф атда; фанда азратилабтган лугавий маъно гурухдарвда сузлараро маъновиЙ муносабатларвинг бу алоадвинг анганавий куринишларя булмнш синонимии ва антонимик робталар бнлан чвклавмаслиги aSa булди. Минт йиллар давомида асосан сшонимик ва антонима» вловдлар билан чекланиб калган сузлараро маъновиЙ муносабат-лар доирасн кенгайтирияда. Жадон ва рус тилшуюслигада Ж.Да-йонз, А.Смарницкий, В.Содндев, А.Уфямцзва ва д., узбек тил-щунослигвда Э.Бегмате®, М.Нарзиэва, Х-Неъматов, Р.Расулов, Р.Сафарова, Ш.Ори&юнова, С.Гийсов ва бошкдлвр сузлараро маъ-новяй мувосабатлар доирасшш каскш кенгайтириб. уларданг га-даншия, пэртояимая, градуовимия, иарархошгмия каби Унта якин тури борлигиня таишн атдалар.*
*Бегматов Э..Нвтматов Расулов Р. Лексак микросистема в« унинг тадкиц матодакаси (систем лексикология тезисла-ри)."Узбек тили ва адабибта" *. 1989,6,35-40-6.;КУчкортоев И»
Суз маъноси ва увшг валентлиги. Тоткент.1977; Гийсов С.'Узбек талада субъектов баяр стйятларининг самик тахдшш. "Узбек тали ва адабибта" в.1386, 1-2.28-32-6.; Нарзиава М.Коп-вдрж-дошшк иошмршпшг компонент таьлили. "Узбек ття на адаОи-
Шу муносабатлврда фанимизда гипоиимик ва градуонимик муноса-батлар кисмаи тздгдак; этилди ва Су маъношй односабатлвршшт объоктив лисоний вддиса экашшга Р.Сафарова, Ш.Орифжонова ишларвда исбот этидци. Сузлараро мавжудлити тахчин этилгап вдлган турдаги маъновий мушсабатлар дали махсус тадач нш-баи оулгаш йук. Ну нзда тажвд маибан булган сузлараро п ар т о н и м и к муюсабатлар иулар гушгасидандир ва фани-маздаги мана шу ^.охат ташанган мавзунинг долзврбдигнни Овл-гилайдя.
Тадвдсфтшшг ?ла«сад ва вазнфаларн зрзирги узбек тали маторлалари асосида сузлараро партошмик маъдавяй муносабат-ларшпг объектив лишний зрдасз эканлигини асослаш, Оу мупо-сабатларж ажратаишинр лисоний ва колисопий омиллариш Урга-паа, з,озирга узбек татзда партонимщс ЛЭТлар навдпаларты ак-раташ» сузлараро партотшшс маъновий муиосабатларш Ургатзз-ншп- назарий ва амалий аж^мляттш куреатаидан иборатдир.
Тажшдат манбан х,озирги узбэк тилининг "Узбек тшш изозуш лугата". 2 тоытш, Ц. ,1381 козцусвда кайд зтшггап суз-дар моямуасвдир. Бундам ташцари суз моъпаларипи курсатш тк-садяда вдзирги узОэк адаблари назм ва насрвдан, Узбекистон Сашшр Лкздожасц йыиувослик институташнг бошщрят бой суз-лшслар хазшаси материшиаридаи фойдалацдок. Куда кун булак-ночляр дом узбок шн лугатларида кайд зтилмагаштги сабаб-ли ишда кисман булса-да, сева маадуттларидан фойдвлзнидди.
Таддадатншг мзтодологнк всоси ва тадкшс усуллари. Кишат иегододогик асосши диалектиканниг тел объоктив Ооршщ-па тугри ва здодоний акс аттирувчи онгниаг шакли, моддай побита экаялиги, умумийлик ва хусусййлка, Оутун-булак ихталофл (даздектикаси) хдадаги таълимоти ташкил этада. Щу мзтодологик асосга кура воколикда булган хар бяр нарса онг орвдла •пита уо аксши топиши зарур ва, аксинча, тацда мввжуд бул-
бти"«.1986, 5 . 47-48-6.; Расулов Р. Лэксико-семаятичаскиЯ группа глаголов состояния и их валентность. Тошкоит, 1991; Орифконова Ш.Узбек талина Ургаташ харабнида лугаетй градуо-шмик «аторлардап фоЯлаланша.Таълим жарабшда суз боШгагиии оииршшшш асосиЗ ом1Ш1ари.ТУш1ам,Тошкеит."Увдтувчй",1995, 130-6.;Лаураов Б. Структурно-семадачетесков исследование миа-го-'Зпачыых слов современного узбекского -язнка. /ив материала сомчтичес?»А лсксшси»ЛКЛ. Т.:1Э85 ;Сафарова Р.Узбек талади гипонямия. АКЛ.'Т.;1Ы37,24 О
-Б -
ган *ар кандай лисоний ходиса вокаликда уз асосига эга бул-моги шарт. Лекин тал борликнинг кузгудаги акса а мае, балки узига хос алоадда бир тизим.мукаммал ва мураккаб системадир. темадар. Щушит учун сузлараро партонимик муносабатлврни Урганш, ЛЯГ аъзолари орасада ЛМГлараро сузларшнг маъновий муносабатларишшг тададпщда лисоний системавий тазушл усул-ларидан фойднлашлди.
Тажанотшшг илмий яягилиги фэнимизда сузлараро маъновий муносабатларниаг лиги турк-борливдагн бутун-булак муяо-свбатларшшнг тиддаги жгьикосига асосланувчи - партонимик му-иосабатларшиг лисоний хакикат эканлигини курсашцдаз ибо~ ратдир. Иада партошмик иуносабатлар асосада ташкил топувчи партонимик ВСРларшшг ички куршшп лисоний тизимларга ку-йиладиган барча талабларга гавоб бера олнии анщуюндк. Партонимик ЛМГлар тал лугат бойлигишшг системавий курллшшпи тагминловчи оиилларнянг бири акашшти исботлацда. Партонимик ЛМГларнн ажратш сузлараро поласомантик ва омонимии муносабатлврни вит фарвдшш уеуяларида бвлгаяащда иукт ошл экан-лига катор сузлар таадили масолида очиб боралда. Партонимик муиосабатларншг гипонимик, градуонимак нуносабатлар билап алонасини урганиш тиддаги хар бир с?з узининг турли кирраси асосида хилма -хил сузлар бшшн ранг-баранг маъновий муноса -батларга кирша олиши, яъни бир печа ЛИГдян Урин олиши ашщ-лавди. Бу уз навбатида тилшуносларимиз олдига лугавий тизим-да лексемаиииг у мумий маъноси муамшеиш к?йиш пайти келган-лигидан хабар беради.
Тадвдвдтнлнг амалий ахамията. Бугунга кунда она тшшдаи олий ва у рта умумтаълим мазмуншй янгилаш жарабнида мавзу лугат(вдеографик лугат)ларшшнг ахамияти гоят каттадир. Партошмик муносабатларнииг тадашда яаги турдаги партонимик лу~ гатларни тузишга замин яратада. Щушшг билан бирга бу муно -сабатларна фарвдаы суз маъноларшинг изохли дугатдаги тархана мукаммаллаштирашга, аншушштиришга ва бойитишга кулий им~ коният яратай барда.
Иада ишлаб чщишган тахдая усулларидан узбек тшшдаги
куплаб партонимик уяларни товсиф аташда амалий фойдалаииш мумкин. Ивдаги материаллар узбек тили шмий тавсифларшш му-каммаллвштиривда, узбек сУзшунослштя буйича махсуо курелар
укивда кул келади.
Тадщщйтшнг синалиш. Тадюадотнинг мавзуи Бухоро университета узбек тилшуиослиги кафедрасида тадкик атилабтган "Узбек тали куршшишшг системавий тадкика" (давлат «айд раками * 01940003618) муаммосиншг таркибий «исми оулиб, университет илмий коягаши томонадан тасдщуюнган ва илмий тадаи-котлар режасига киритилгая. Тадкикот хулосалари буйича бир ра-сода.6 та илмий ш аълон кзишкган, ыавзу взесидан узбек тили дршшй онжуианишшг учинчи йигинада (Жяззах,1995). Республика 8ш филолог олимларишгаг анжумашгарида (Тошкент, Г991, 1992), Бухоро университета профе ссор-укиту вчиларшинг аньанавий ал-кий-назарий анжумаиларида (1994, J.995) ыаърузалар «ялингаа.
Диссертация матаи БДУ Узбек тшшушслиги кафедрасининг коЕгайтералган йигшшиада чуцокама квлингшх ва химояга тав-сия аталгаы.
Тадкшфтшшг тузилиши. Тадкшуэт кирш вазифасшш утай-даган_,,йшшшг умумйй тавсвЗя", 2 боб, 5 та илова, хулоса ва фойдалавилгап адабибтлар руйхатидап иборат. Ивда Б та чизиа бор.
ДИССЕРРМШНИНГ АСОСИИ НАЗМУНИ.
Диссертацияндаг к и р и и « н с м и да тадкядот ыав-зусинзшг долзарблиги, ншнинг максад ва вазифалари, матодоло-гияси ва ургаяша усудлари, алшй -назарий ва амалий аадмаяти хавдда фикр врвтшшди.
Ишнинг I боби ("Сузлараро партонимик муносабатлар, удар-нинг лисоний ва нолисоний ажратшшш омиллари") 5 булимдаа иборат.
Биринчп булим ("Партонимия ва унта аловддор атааалар вдвдда")да ишга оид янги атаналарга изох, бершшди. Жумладвн, партонимия атамаси узбек талщунослигида хам. оврупа тшшу-шслягида хэм тамоман янги сулиб, илмий вдабиётларда илк марта "Систем лексикология тезисларияда учрайди. Бу атака . "булек", "кием" маъаолараго era булган лотинча - "portos"-
еузига. тндаунослалашзда кенг кулланиладигак омонимия, сиш>-иимия, антонимия, внтрогонимия ва хдказо сузлар таркибидаги "пиния" (грекча - "тома"- ном, атама) кишларинанг суш®
Оириктириш AS ли билан ясалгвндир. 80-йилларда Бухоро тшпву-нослзри тадкнвдтларида илк кУлланилган партонимия атамаса фанимизда тез урнащди ва йилдан - йилга оммалашмокда.
Партонимик мутюсабатларда сузлараро бутун-булах муносо-батларини ифодалаш билан алокадор бУлгаи богланшлар тушуяи-лади. Чунончи, "дарахт", "илдиз", "тана", "шох", "барг" каби сузлар узаро бутуп-булак мупособатлври билан боглаигандир. Еки "уй", "хоаа", "фарш", "довор", "том", "заик" сузлари хям худда иуцдай муносабатлар билан богланган сузлар хдооблана-да. Партокомия ва партонимик муносабатлар деганда, мааа шун-дай сузлар катори ва бундай сузлар каторддаги узаро робита-лар, алокалар назарда тутилади. Бундай муносабатлар билан богланган сузлар партонимик ЛМГлар деб номлаияди. Партонимик ЛЯ1 да сузлар бутушюм ва бУлакном каби икки турга ажратила-дн. Аловдда бир бутунлик iiommi атаб келувчи суз бутунаом де-йшюди. (Скррида саиаб утган ЛМГ ларгакзда "дарахт" ва "уй" сузларя мана шуддай бутукповдзрдир). Бутуннинг булакларшн, таркибнй кисмлариш номлаб келувчи сузлар булагшом (парто-нйм) деб атолади. (Ввдрида санаб утган JIMP ларамизда "илдиз", "тана", "шох", "барг", "хота", "фарш", "довор", "том", "овпгк" кабилар булакномлардар). Синотвяк, гиштв<ик,градуо~ нешик муносабатлар билан богланган сузлар каторини иу ка-.тордаги бош суз (етакчи «уз, доминанта) бшшл атаи фанимизда одат тусигя кирганлиги сабабли партонимик ЛЧГ ларни бутушом Сален номлаш одат тусвга ккршзкда. Чупончя, "дарахт" нарто-шаак ЛШ> лара, "уй" партошмяк JM" лари ва показа.
йосинчя будям ("Сузлараро дашовкй муносабатлэпншт ранг-Оараиглиги муо:?гося" )да сузлорвро лшшо муотсебатларя агасалася устада суп вротилгон. ЗХугиадш, фанимизда бир нэча хв йияаар давотяида сузлараро таъновкй едносабатлар асосан турт куришта- полисемия, омолпкия, сзаонамяя, антонккшша чэддак этая билан чвгаралавилдн. Талшуиослар узок взкггдан борп сузлараро шгыю муттосБба-глпрщшг бу турт снышавкЗ (вдтяюэиЯ) хуряпаш бялап чохлшшслутипя тагкядапб колсаяор-да, 70-ftœiapram впъанясиЛ сузлараро каъно нужсабатляря
nsrap-'urnpiTîT буз'лб. уларпшг ягп*» хил муяособат турлпрлпг их рятжл, тадда? этяа ва фалишзга кириташга v>4 ким хурьо7 от-кадя. Жадон тялтупослигяда бу чегяранз илк бузгашшрдян биз-
га маъдуми Жон Лайокзшшг китоби будда.Лайонз сузлараро маг но муноеабатлари доирасдда яяги — тур-аинс муносабатларини ифодаловча гшюштмия ва гипонамик «уносабатлвр билан боглан-ган сузлар сираси,' гиданимик ЛМГ лар, гипоним, гипероним ту-шунча ва атямзларни слаб кирда. Бу атамалар фанимизда тезда оммялашди . Узбек тилшунослари бу аньаваии давом аттириб, сузлараро каъяо муносабатларининг синонимия, омонимия, антонимия ва гипонимиядан ташкари яна куплаб турлари мавжудлящий таъкидлагая хдпда уларнинг градуошвгая.партонимия.иерар-хонимия, функцнонимия каби турлэрини вжретдилар. Улардзн ги-шшитая, градуонимия каби куршшшларни асослаш буйкча ялк твдющотдарии амалга ошярдалар? Партошшя тсды сузлараро маъновий мувосабат туряарздан бири, давоми булиб, унинг лисоний асосланиши суз маъшларшипг серкиррвлигини, маъновий муно-сабат турдарининг микдоран чегароланмагашигини курсатада.
Учинчи бУлим ("Сузлараро партонимик нуносабатларни аж-ратишнинг нолисоний-объектюз асослари")да онг ва тафаккур борликданг ннсон ыиясидаги изъдаоси, тал шу шшшоснинг шакли, лисоний ифодасидаи иборат аканлиги кайд килинада. Шундай экан, лисоний партонимик мугосабатлар дам борлиадагн бугун-булак муносабатларининг тилдаги инъикосина тешкил зтада. Щу уринда Шарк ва Гарб фалсафасидагн жузв ва кулл, умумийлик ва хусусийлик Сутун ва булак каби тушунчалар хусусвда фикр юри-тилади ва бу тушунчалар тадкикотнинг магзида ¿'гадя. Жутаят, биз умуми&лик-хусусийлик муносабатларини вокелахни би-лшнинг икки боскичи нуктан назарадан тушунамиз. Хусусийлик бевосита кузатишда берилган муайян воцеа, хлдиса, перса, бе лги, хусусият оулиб, уларнинг х,ар бири маълум шаюг, иоддий кУришш, маълум замон, маълум маконда мавжуд булади ва Сир-барларига мутлак Ухиащ булкайда.Ф. Гегель "хусусийликлар сон-саноксиз ва такрорлатнсдар" ,-деб айтган эда. Демак, хусусийликлар сои-саноксиздир. Хусусийликлар кузатига. тажряба асо~ сида тафсифланиим, Урганилши вв бахрланиши мумкандир. Хусу-сиЯликларни тафсифлаш фанда эмпирии ургвниш, эмпирик тпфсиф деб номлапади ва истаган турдаги илмиЯ назария, шшй талкш-ларниш» модаай всоси саналади.
_____Ум^муйлик_эса_чексиз, соп-сановдиз хусуси.Чликларин бкр-
Сатарова Р. Узбек тилида типоншия. Т.:1987,7-б.
лаштириб туруetat даявий мохяятлар булиб, у хусуснйлккларнн кузатиш, тафсиЪлш оряали аклай (наэарий.мантшдай.рацшнал) тахлил оствда очшши нумкин. Умумийлик бу хусусийлаклардага зир ыух}Ш ва улардаги баркарор скфзтлар матауасцдар. Умумийлик Шарп ва Гарб фалсафасвда "мааяун есмо ва сифот" - "си-фатлар ва исмлар йигшдаси" снфатада кара лада, умумийлик бо-восита кузатищда берилмаган оютй йул билвн очиладд. Иясояий тущунчаларда, онгимюда мавжуд булада. Лвюш онгимиздаги уму-мийлик соф шахсий, рухвй хрдиса змас. балки воколикдаги хусусийликлоршшг моявий томонларя сифатада объектшз (зуз вдовий, бизнинх' онгидаздан таивдрада мавадрик) ва рвалдар.
Туртинчи булим ("Бутуи-булак муносабатларипшт лисоний шпьгкоси- дартоишия-")да партоншшшинт синонимия, итони-мгш ва шу каби сузлараро каъповий муносабат турларидап бири акоплига хакнда фзкр вриталадас. Партошмия хддисасгаш асос-лаш давомида уншг пародагматик муносабатларда оулиши, луга-вий маыю гурухд битга етакчн суэ (доминанта) атрофздэ бнр-лашши, ЛМГшшг очацшги кабя хусусиятларга зга окашгагп кайд зтилада ва "одам", "мол", "дарах?" бутушшюири таздага ш1соли,\ | исботлшада. Чуноичн, парадягматгк муносаба? "да-рахт" партонимшс Л ¿Гида вдйядагича вовдданада: Дарах* ЛМГси уз таркибига
илдиз тапа
BOX
барг-каби сузларни олада. "Илдиз" дэган суэ узбак оигида эслааганда, у даргдл ?сишшк, тана, барг каба тушунчаларки хотарлатади. Худдк шундай "барг" суза "усимлик", "¡гах", "тана" sea "шдаз", "еох" тущуичаларинн тотараиизда тнралтарада. Дзмягс, "илдиз-тана", "берг-шох", "тапа-илда-шох" туиунча, улар англатгаа мяьнолар, шу асосда бу сЗзлараинг узи узаро ассоциатив, ас латай, бир-бирши талаб цзлш, яъпа перадитаатше иуносабат-ларда туради. Бу катордаги К-арг-ао х- та в а - я л • д и з - сузлари маълум ухшашликка ara, яша бутуншшг 65лак-, лари сафатвда ухшаидар. Ломи вйни пайтда улар бир-баридая фарк хам килада. "Илдиз" "тана" змас, "тана" "шох" амао, "шох" "барг" эмяс.
Домак, ЛМГшшнг възолара уртасидаги узаро ушашяик СГигр-бирвдан фарцланиш, бир-барши аслатиш ва нутк караёнида шу катордаа биттасшвшг танлаша хусусиятларга зга эканлаклари кУринада. Булар аса шу катор аловдда Сир ласоняй бярлик -лугавай парадигма пи ташкил атаэдан далолат боради. /
Сннонимлар. гшонишшр, граду оаимлар каба партонигышр (1Ш!) Х.Ш би«а бои суз атрофэда бирлашада. ГОЮдз бундаЯ суз вазкфасина Сутушом бахаради. Бутунаон ДПшшг атакчи сузи сифатида булаклараи алохдда увдгирии, бурттсрид талаб. атил-ыайдигап шароитларда Уз каторита кирувчи булакношшрпинг пс-тагашти алмаштара олаш кобилиятига ora. Чунончи, "дарахтш сивдирма" гапида "дарахт" "еох" сузина алмштираб келмовда. "Дарахтни кесда", "Дарахтларш бутада", "Дарахтга чикди" ка-би бирикмаларда "тааь" Si® "шах" пазарда туталшкда.
Бутуншашиаг кайся булякноы уршзда цуллшклгашш'ипи факатгина муайш магний холатгина ашпушй олади. Деыак, ШЛ-лар битга етакчи суз атрофвда барлашада ва бундай суз ваза-фасши бутушюм бажарада.
Исталгаи ЛП каба ШШлар хам очикдар. Бу очшслик 0up Ka-гор хусусиятдарда намоён ОУлада. Жумладаа, •
бирндчидаи, ПЛПдага астаган суз узишшг сшюшсвдс, граду оплат, гипоншик каби каторларга ara будила мумкин ва ифоде максада. нутк шароати талабларага кура узининг синоним, гшюропим. градуошаышршш ЛИГ бки ШШ тврккбигя олаб кира олади. Чунончи, "алдаз" сузи кутаринки. китобий услубда "рева" сузили, сузлашув нуткида "томир" сишшсшш, нутк зх,-тиёжларига кура "?к илдаз", "Эн иддиз" гипопашюрини, "ниш" ва "бех" грздуоншш олиб кирада.
игаошяидан, иамият, ижгшоий зарурият тараккибта билвд бутунззииг ихтидаий ахамаятга ara будган янги-яцга кисмлари, бУлаклари очадаб, нокланиб боради ва бу ношшр ижтикоий ш xjísi? кашф етгач, хюртошшик катордан уран олада. Щугшнг учун партонимик катордага сузлар макдорн нутк-сохибиниаг савияси билан боглик. Еш бола билак, тирсак, кафггни фарвдамайда, уаинг учун балак вдм, ка£?г хаы кул хасобланади.
УЧиачидан, ШЩда нафаца? нартоши сузлар швдори, балки партонимик сузлзршшг шакла хам нисбий эркияликка ara. Чунончи. "барг"," япрок"сузл8радан кайси бнри дошшанта акан-
лиггага яда« айтиш кийпл. Хрзирча бу ткала создан кдйси бир партонимик ЛП таркибяда булиш керэклигиш таъкядлаа душвор. "Бярг" сузиницг кулканилии доирасп "япроц"ия писбатан келг булгашглгинл тюбатга олиб блз уни ПЛП снрэсига киритдик. "Япрок" аса упииг слнопими сифзтида коралада. Давр утиши би-лан "лдрок" сузи "борт" сузизш сгасиб чикариага мумюш ва буп-дай Узгариш системага, ЛПгя х,сч кандай таъсир этааЯди.
Бепшгчи булнм ("Пэртоиимияшотг сшопмня, гипопимил ва градуонимияга муносабатя")да мавжуд сузлараро маъповий мувосабат турларл билан пзртопжия алоквси тахлил кклиляди.
Партопямяяшшг сшоннмилдая кэсготя фаркларидая бири-сшгонимнк кяторляр бятта аталмии (двиотат-борливдпги парса-буш, болги-хусус1шт)пи п|олалоб квлишн, партоплмик гурУХ-ларда аса хрр 6irp суз боыка-богзда яарсаларнп узитя хос ало-хвдялазмарил, зотларни втаб келиацдадир. Шу хусусията билан портошмик ЛМГ Еъзолвря бир бэллшинг турли дараталарда ифодаловчи градуовш гсатор узвларядаи фарн кнлодя. Партонимик ЛМГлерни гяпонкктк ■ ЛМРлердан ту О фярки туядеки, гида-иимлардо етакчи суз (доминанта) маыюси савдшиб, оinriymдяди, яыга гипонимлинг мпъвоси гипоропим нагноении уз ичига олади. Бу бялоп псртошмипшшг пшоннмнядпп mía бир Фарзса очилада. Гипороиямнг.гаг иаъноси гкпопимляр мазмуасига, ,улар-дага умумиЯликкйтонг, бутупиом маънбся булакном шыгосига 7яжкяи алокадор эшс, балки бутуплай тгги,узига хос иэъяо-дяр. Чузотп, "дярахт" сузшшпг матноси "ядято", "тана", "1юх", "бгрг" сузларгопшг мзызэлнргдап хелиб чихам пй бир гядзтдан ялодадор зггвсдок куринали. Бу пса бутуп-булак шс-сйй мудасабамаря билгн шюкадор булгал портонимаи ЛМГлар-злят вэратилмагашш'ига бет сабаблардан бари булаб квади. Шушшг учул гипероним гипонлчлзрдая иборат, бутуп б^лаютр Лап яборот, лекгл бутутюм булакноилвр кагчуася эмас: дарахт = тол + торек + кайии.+ олив ва зротзо; , дарохт пред?-эта = илдяз +■ тана i- иш+ борг ва, тркззо.
Бу гацотдан бул«р ухпшзря нуравддя. Лекяа fly sw«miH ZRcouxZ swac, балчл иатасоякйлзр. "Дпрчхт" локсадасипа мп.-нолдри (jmcoüiííJ ?,одйсп) тацт'Ш гстсмллрпи втео колуш:* лик-семалэр мвъяоса, мэетузся омоет, т-ш? боршда:. д'?ряйт - илда» гввз + pwi бврг вугса.
твдда: дарахт + илдшз +• тана + шох + öapr хрлзда булада. Партоншиянинг гшощшия билан ¡та бир ухташлиги мавжуд, Гииороним партонимик ЛШ'лер таркибига хусусий магноси билан кирша хлм (чувончи, гипероним- ачки, .гашнимлари - ачки., ~ така; гипероним -. гипошкдлари - iу?Я2 ~ кУчвдр}, ккр-масллги вдм {чунончи, гипероним -чучка, гипоншлари - вдбон " магажин ; гизароним дарах?, гшюнимлари - тол " торок ~ " арча олма) мумюш.
Партонимияда етакчи суз (доминанта) вдмма вакт пвртони-М2К катордан ташкарида оулвди. Масалан:
дарахт ' .
вддаз тана шох барг
Синонимия ва градуотвг.нк каторлар ичида аса доминанта хдагазла каторпинг ичида булада. Шу билан етакчи сузншг ЛПдаги урин, доминанта ва вдршов сузлартаанг шсбий мустацил даражасинияг усиб бориши куйидагича цурсатшшши мумгаш:
сшонимшс —градуоншшк-- гиданимик-- партонимик
катор «атор ЛМР J3MT
Бу чизма лугавий каторлар ва луговий ЛМГлар орасида хо-зирги кунда боридган чегаралардан кура аникрок чегара бериш-га имконият боради. Тадаикотлар шуни курсатадики сииошшик, градуонимик, ганопимик мушсабатлар маъдум бир суз туркуми доираси билан чегараланмайда. Улар от суз туркумида, феъл ларда.енфат, сон, равш, хэтто ундов ва тавдгад сузларда хан булади. Партонимик ЛМГларна аса, б из, от суз туркумидан бойка суз туркумлари доирасида аютушшга муяссар булолмадак.Ло-кин бу партоглмик мувосабатларна лисонай муносабзтлар доира-сидан чикариб ташлашга сабаб булолмайди. Чункя партонимик мушсабатлар лисон сатхдарвда, синтаксисда яуда кепг торкал-ган. Морфология ва синтаксисда партонимик муноспбатлвр дои-кпЯ, бярвдрор муносабатлар туридаядир. Бу жихй"-дян синонимии муиосабатларга карама-карии турада. Синоним,к мушсабатлар морфология ва синтаксис учун кутлак, баркэдюр амас, ле-кип булши муикил, сузлараро муносабатларга бу яусусият доя-май вл мутлглдар. Хатто илмий атамаларда хам ул.'фнипг таъри-
фа ту втамаляргошг нуткий сииошшидар. Пвртонтщ муносабат лар грамматика учун кутлак барнярор, лугат учуп тасодифяй булиши ва шутшг учуя фавдт от сЗз туркумидаггаа якздал кУзга тяшлвииш зх,тимолдаа холи змас. Ппртонимия ва синонимия ора-свдаги бундай мупосабат лисояий бирлшоюраро маъновиЯ, структур мупосабатлар чизнтапшг ккки чокка нуктгасини сготопимня ва цартоаишя болгилаб туршя х^кидагн илмай фэразни уртага КУйшгп имкон боради.
Партояимик нупосабатлартганг от суз туркуш, том маъно-свда фэкат муайян отдяр доираси билаи чеклазлшшштт объектив сабоблери мавжуд, Бу сабаблар бутуи-б^лак мупосабатлари-гошг муайяц прадмзтлардагина мавжудлиги билан боглотдар.
партонимик, синоншик, гшонимик, градуонимяк муноса-батлар сузларэро маъно муносабатларининг хилю-хил курглнки-ларз булса, з,ар битта суз, хар бир лисоний бврлик бу иуноса-батларга кепдай алокада булэдо, деган саволнинг тупигааи та-биий. Бу саволга: "хзр бир суз усишшг турли кирралари билон иу мукосабатларшшг хар бирига тара оладр ва сузнипг диалектик (умумнЯ) мохната (умумзЗ маъвоси) иу мупосабат чизшуш-ришшг касишлш иуптасвдвн аншуганки мушин. Кумладян, "да-рахт" сузшшаг умумай, лисопий мохдятц уншп* сштокимзк, гра-дуогтаак, ГИЛ01ШМ2К ва партовшак каторларига тутган Урал рк^тнда чнзма орядош вшклапиии мумхиа.
И боб ("Ляргонпдан ЛМГларада сузлвраро ка-шовиЯ мупоса-батлар муаммоси") 2 буличяян нборат.
Биранчи б^личад ("Тана" гюртошмя хяэддз")да "одам", "пол", "дарахт" бутуилшиюрвдага "тана" булакшта Taw ка-лггпган. Ундз "тана" сузи, уншг маъновиЯ тузшшш, сузшнг таркибий кисшшри ва щу сузяавг полис,еьсм ва ошнимия маса-ласид» тутгап урии хэкида фякр граталган. Бугщап тзшадри вида декотатип ва коняотатив маъно, полисемия ва омонимиянн фарклашнипг маъно занжяри назэрияси, лугаваЗ мзънотшЯ гурух,-лврга бщишита омиллпр!, куртов (дистрибуция) ва валелтлак назэрияси кпби усуллари х,ям атрофллча иврхлэиган. Тахдая да-вомида атяутакка зрвдшт учуп одам таняеи "тапа I", мол тшм-си "тана II", ва дяряят тяняси "тана III" х;зб ио?лдпигеп.
I. "Taua I" га "таил II" вазифа, »зхият, мавжуд булли яуцтаи накраден Сир хил. 1у?Ападап, "Сол, к&л, оСгаш Узяро
тутвштиряб турувчи во сита" дегаи тагртрни эшигапимиз билан биз кайси бутуянинг булага адида фикр юритилаётганлигиш дярх.ол фгцмпай олмаймаз. Дрыак, "тана I" ва "тапа И" пода-семяядир, уларда бир ЛМГ ва ЛН мавжуддир. Бу ядциса "тана I" ва "тана ш" ораседа, иунингдак. "тана II" ва "тана III" орасида кузятилмэЯда.
2. "Тага I" ва "тана II" валзнтлик жиадтдвн адм узаро якип ходясалардир. "Тана I" ва "тана IIIя; "таня гг." ва "тана III" орасида зса валентлик сезялкаЗди.
3. Курагав пазарияига кура "тана I" ва "тана II" узаро влоаддор *?1собланади.
4. Мзыговий загскир назариясига кУра "тана I" ва "тана ОТ" тааддсга суз сапалади.
йшда xfljp бир тазуил капбаи нккп тошидан о) бутунном сифатнда; б) булакном сифатида.
тяхдал идлипада. Худди иушнтдэх, "тана" "одам", "мол" ва "дарохт" бутуплшшзридап алохида сшинаб Узига хос бутунлик сифатида тарглл килниган. Будда
тана I тало II тапа III
елка туй аустлок
кукрак корин нарда
корт орка ёгоч
бел Сол мэгз
кабнлар взага колада. '
Иккинчн булям ("Бош" партопаш зжвда") да "одам" ва "дал" бутушгаклари булявдарга ажраталиб тяхдал кллшгш. Уи-бу бутуояикларнанг булахлар азя^тдан кет-лиги ва бир
диссертация шконията донраси хисобга олиниб, бойка булак-номлэр таз^шига киЭсланаж гладаэдида "боа" партогашякнг бутунном са булатшок стфатадаги тахднли етрофи™ тадщгк кн-дингав. "Одам бояя" бутушюми ку (Шлаги булсшюкяарга (У<жм-та, сезги, текисляк семадарига кура) ажратшгяб. а$лвш»шр~ oj» лясоний хусуснятляр йюеои кадар ко игрок тявсадлангш:
Бои I
соч к?з
КОП кул OK
шзгл8й ?Г;ТЩ
киприк ' огаз юз
сокол бурун ияк
Уз навбатида "бои" нартоннмига алокадор "соч", "кош", "киприк", "сокол" булишомлар, "куз", "дак", "огаз", "бурун" каби бутунномлар коиг тахиил атилган. Ишимиздан намуна си-фатнда "кош" булакноми ва "кУз" бутушюма тавсифини.келтара-миз:
"Кош" бУлакномя хам "уогапга" свмасига згалиги учун 1-гу-рух булакномлар сирасида кузга ташланада. "Кош" булакноми "соч" булаююмадая фарцли уларок, "бош" бутушшгининг олд кисмидо аойлаигэнлиги, факат инсонга хослиги билан херактар-ланади. "Кои" сузи ва' булага фацатгинв инсоага хос булгашш-ги сабабли, у *'»ош кокмок", "кош куямая деб, куз чикврюн" каби ибораларда шсовгагина нисбатан бврнлада. Вупдан тешка-ри "кош" сузцда куп маънолшшк кучлк булиб, у куйидагяларда куранади: хейвоннинг коли; згервганг вдш; бялакузуктшг кран каби суз бирикмаларада "кош" срзи багза аерсаларштцг олд, туртиб чзвдан кисма; баъзи бушларгз уйиб солинган ейсимон гул- безак" маъноларвда куляаналгая. Бу маъяолар одам кош шит бошшиг олдиаги кисмида шйлашганлигн, узанг чузиячок, Эйсити аканлигига асосланган. Щушшг учун 1,3м "Узбэк • тана сшонимлариниш* изозда лугати"дэ "олдада, хузурида, банда" каби Узаро маънодои сузлар адторида "кошида" сУзи хам калта-рзладики, бу хам пкош"нинг "бои" бутушшгидага жойлашишя Уринга асосланган. "Цош" сузкшшг бундай талкишши "А.Навоай асарларя тнлишгаг изозуш лугата" да хам учратиш мумюш.
ЗСар вдвдай бутунйик сингари куз хам булаклардан ташкил топтан. Бу булаклар маълум конун- 1фида ва муайяшшк талвби асосида бир системата шага келтирган. Бу булаклар куйидага-лар:
коса ок кора кррачир
Ушбу булакномшарда бошка бутунлшшзрда кузагашаган хо-дкса иавзуд. Бу хам булса, уларпинг узаро бир-биршшнг ичдда гоаяашгашгапдар.
Чунончи, корачнг корашюг ичлда; пора скшшг ичида; оу»
аса коса ичида «эйлашган.
"Куз" бутунлигининг булакпомлари таркибидаги "коса" сузи нбош" суягининг юз кисмидаги к?з жойлаиган чукурлак"сифа-тида таърифлапада. "Коса" сузшшгг "одам" бутушгагадаги кУз-га нисбатан ишштилиш, бизнангча, шВладан каттарон, а сосан суиушк ва сушс овдат солиб ичии учуй шпатиладаган идиш маъ-носига эга булган коса сУзпга ухаашлнгидандир. Чунки куз гойлашган яукурча коса сипгари айлана шаклига эга. Фразеология иборалар тариибяда "коса" куз булакнош келгацда, у "го-па", "кии", "чигааок" сузлари билан контекстуал маъшдошлик-ыи взага кслтнрада. Насалан: кузи хоиасидан чинда;
кузи кзши чидаб катаёзди; кузи чигшопадак чшдаб котдо.
КУз дососи ичида ¡гайлашган ва здара бклан корачигаи ураб турген булак "куз от" деб атаяада. "Куз от" булакаоми шу булаюшнг рангига асосланиб шага келган.
Узбек тавдда "куз .ода" кУшгача фразеологик иборалар та-ркибада учрарлд. Чунончя,
кУз оквда асрамок, кузиинг ок-у кораси, кУз ок-у корасидек асрамок ^аби ибора-ларда кузнинг кораси сулакноми бшшн биргалакда куллашшзда. Худдн шукингдек, "¡дарачиг" булаккош хам узшшнг ашздловчиси булган "куз" сузи билан биргаливда ишлатшюда. "Куз корачи-ги" барикшси "куз от" биршдазсида кузаталганадек, а сосан, фразеологик иборалар таркибидан Урин олади. Кузаташ шуш кУрсатадкхи, фразеологии иборалар таркибида "куз они", "цо-раси", "корячит" булакиомлари биргалиада куяланилада. Буш наряда мисол тарнвдсида келтарклган иборалар хам курсатиб ■гурибда.
"Навоий асарларияинг кзохда лугата"да "цорачкг" булак-номига сшовш сифатвда "мардум" сузи келтирилади.
Ишндаг июшиа булимида "мол" партонимик ЛМГидаги яъшг "бол И" булакшжининг лисоний мохиятн очиб борилади. Кумла-дан, Гбош II" бутушюда 3 гурухга акратилиб урганшида:
БОШ II
. шох куз пешона
киприк кулоц ГО
огаз aar
бурун
"Боа II" бутунлигипинг I-гурух булакдамлари фапат икки-та булиб, бу булвкдамлар "Бош" бутунлигида "усимта" семэси билан иштирок этади. "Шох" булакноми Факатгина хайвопларшгаг айрим турларига хос булиб, "баъзи хаЯвонларпинг бопщдан усиб чикадиган суяксимон квттиц усимта" сифатида тархланади. Таъ-райдан куриниб турибдики, "сох" усимтаси "Вcm I" бутунлиги-даги "усимта" семала булакномлардан узянинг катттслиги, су-яксимонлиги билан ажралиб туради. Узбек ташг лексикасида "шох" сузига "мугуз" сузи "шох" сузига иисбатан актив змас, ягня нуткда кушшчз "шох" сузи кеягрок кулланилади. "Бои" II бутушшгида "шох" сузи нейтрал булса-да, у одамга нисбатан берилгавда салбий маъно нозиклигини кайф этади. Зумладан, иох чикармох, Шохина кайирмоц кабиларда "шох" сузи ямоцаонал -экспрессивлик зихатдая салбий нуносабат бубгага sra.
Худда вушнгдек, "кирш", "жат" бу^акном, "куз", "кулон". "огаз", "бурун", "юз" бутушом. спфатидэ "боа" I парто-нкмларя билан киЭсланиб ургашш-аа.
Умумий худое алвр.
1) сузлараро маыю куносвбатлари синонимия, гшгонимия, гра-дуонимия билан чекланиб колмай, уз ичига оаргондалк муноса-бвтларни хам олади;
2) партонжии муносабатлар балав воквликдаги бутуи-<5ула" ку-носабатларзна лиеон барликларда пфодаловчи сузлар снраси Узаро бщшвяат:
3) нартоникнк муносабатлвр билан богланган сузлар сзрясвда ЛПлар учун хос булгая балгшгарнннг барчаси Узаро парадигма-тик муносабатларда туряш, бир дшзнаята атрс^щдв бирлашши, лугавий тизимнипг писбгй очивдитн мявяуддар. Шунанг уяуп партонамик муносабатлар балан Согланган сузлар с краса ЛПнанг бир куриная сифатяда тан олнниш ва олохдда едствкил тядхик мэябаи бултяа зярур;
4) пйртоншия бгя'ка турдэга тъпо чуноса^зтларияа афодалозгга лисониЗ ходисалар - иисниш, градуонимяя, готонимая билан
алокадордир, улар билан Ухшаи ва фарада томовларга ara. Асо сий фарк уларшнг л и с о в и 2 буланавддадир. Парповшак ЛМГлар асосаа от туркума лоирасн билан чекланэда:
5) тилдаги сузлараро партонимик муносабатлар назарий жахат-дан тилшунослар диквдтидан чэтда колган булса хам, лакан амалий тилшуносликда, хусусан,. суз маъноларши тарзугавда ам&тйтчшшр партонамик иуносабатларга мурожаат килишга ыаж-бур булишган; .
6) партонимик ЛМГ битта етакчи- .боа суз етрофида бирлашса Tfiu. бу етакчя суз партонимик ЛМПга бевосата мансуб амао. Бу борликда бутуп хусусиятлари булакларининг Яипадаси змасли-гишшг лисоний югьикосидар ;
7) борлиадаги хар капдай нарса свркирра булганлиги каби а^р бир сУзнинг магно муносабатлари здал рант-барантдар. Шушюг учув хер бир лексема иу лексема учув хос булган синонимак, градуонимик, гашнимик, партонзшк «аторлар кесишии нуктвса-да турада ве унинг лнсоний -магновий ыот&лтшш ыааа щ чв-зикларнинг кесишип вуктаси ташкил атада;
8) вартонимик муносабатлар сузлараро лугавий маъно муноса-батларшшш» чекка нуктасада турада. Аммо грамматик муноса-батларда марказий Уринда кУйилшаи лозим. Санонамак муносабатлар аса, «ксинча, лугавий магно муносабатларида марказий, грамматик муносабатларда чэкка мавкени агаплвЗди. Щу сабабли сузлараро партонимик муносабатлар муайян отлар доираси бшюн чекланада;
9) партонимик ЛМГлардаги сузлараи киЗсий урганш бу лугввай бирликларнкнг маыкжяш яаада чукуррок очишга брдам берада.
ИЛОВАЛАРДАН НАЫУНАЛАР 1-Елова "Узбек тала взозуи яугатн"да мзъноси партонн-шк муносабатлар балаа варзушнган сузлар ва уларлпнг даьновий кУришшшр (локетп-семантик вараантлар)и луга то. А I. Узбек алфови. ти вшг Саригга х,арфи.(1,2Г) АБДХУР лаяла устига Урнаталадаган калаок<1,21)
2-ияова "УТйЛ"да одам, ш ва дарахт тана аъзолара бу-лаклардаи вфодаловчи сузларшыг олиЗОо лугати. АВРАТ* тааашшг каши
АЯИН ■ ш ва дашазадаги чизяадар, ботик излар.
- 19 -
3-илова "Одам" партонимик ЛЫглари намуналари. 1.1. Одам 1.1.Г. Бош II
1.1.Т. боа 1.1.1.1. кУз
1.1.3. тана ГЛ.1.2. кулоц
1.1.3. к?л 1.1.1.3. бурун
1.1.4. о9к 1.1.1.4. огиз
4-илова "Иол" партонимик ДМглари намуналари.
2.1. Чал 2.ГЛ. Вош
2.1.1. бош 2.1.1.1. иох
2.1.2. буаия . 2.1.Г.2. знса 2.1.3. тана 2.1.1.3. пезона
2.1.4. о5к ' 2.1.1.4. тушуи
5-алова "Дарахт" партонимик ЛМГлари намуналари.
3.1. Дарахт 3.1.2. Тана
3.1.1. издиз 3.1.2.1.пустлок
3.1.2. тана 3.1.2.2. парда
3.1.3. шох 3.1.2.3. бгоч
3.1.4. барг 3.1.2.4. Узак
Диссертация! пшг асосий мазмунн куйидаги эълон кдлингаа нащолаларда уз вфодасиня топтан:
1. Узбек тилвда пзртонимия. Т.:Фан, 1996. 29 б.
2. Тил хаквдаги конун ва тилшуносликшшг назарий маса- . лалари. (Э.Диличев бшган хрмкорлвдда) Олий ва урта махсус таълим юртларнда узбек тили Уютшшш ва давлат тили хаквда-ги конуннинг шро зталшки. Жуиэдзият 2-илмий - амалий акжу-. мани П-13-октябрь тГ: 1991, 85-86-6.
3. Философия ва фонология. (Э.ййличав ва Г.Яхшнава билан хдакорликда) Вирянчи Бухоро фалсафзхошшги. Материаллар туалама. 2-булим. Б.:, 1992, 91-6.
4. Уч-лексемаси ва "учувчи" хрсиласи х^вдда. 2ушурият Вт тшпцуноелвряншг анъаиавий илмай конференодяси матир&адла-рл. 4-чакирув. Т.:, 1992. 87-68-6.
5. Узбек тшшда партонимая. Цуосир Бухоро, фалологиясп. I дузв. Б.:, 1994, 48-6.
6. Партонимик катер ва кУи магнолилик. "Таълнм аараС'Нлда с£з бойлитини оширшшшг асосай о.чидлард" кавзуендага узбек тили дош! анздмани учшгга Яигишшвнг
тезислари. Т., Укятувчи, 1995, 138-6.
7. Узбек тиэдда партонимия ходасеси //Тал ва
адабиВт таглима.Тоикент.1996, 5-сон, 77-79-6.
FE3DUE
Кандидатская диссертация Байрамали Эргашевича Киличева "Партонимия в узбекском языке" продолжает поиски узбекских лингвистов по изучению способов внутренней организации лекси-ко-семантических групп слов узбекского языка и обосновивает выделение партонимических ЛСГ, под которыми понимаются груп-ш слов, связанных выражением отношений целого и части. Для обоснования релевантносьти партонимических семантических отношений в системной организации лексики узбекского языка, он по материалам "Узбек тилшошг изохли лугати. 2 томлж" подробно анализирует способы раскрытия значения ямая существительных в этой словаре и приходит к выводу, что имена интерпретируется, в основном, тремя способами - а) указанием на семантический синоним,б) по- дведанием единичного (вида) к общему, в) указанием отношений части к целому. На этим основаниям он делает вывод о том, что партонимией языковеды, хотя её теоретически не выделяли, пользовались в практике очень широко.
В работе обосновываются экстралингвистические и собственно лингвистические основы выделения языковых семантических партонимических отношений в лексике. Раскрывая парадигматические отношения в партонимических ЛСГ, он доказывает собственно языковой характер этих ЛСГ. Сопоставляя партошшию с синонимией, гипонимией, градуонишвй, он приходит к выводу, что партонимия является одной из разновидностей системных семантических взаимоотношений в лексике.
В работе ставится вопрос о способах конструирования общего лексического значения лексемы, как точки пересечения разнообразных семантических взаимоотношений данной лексемы с другими словами. Такая постоковка вопроса позволит совершенно по • новому - на математических основах - ставить и решить проблему полисемии и омонимии.
Во второй главе вцдлятся иерархически организована!© партонимические ЛСГ целостаостей "Одам", "Мол", "Дарах!".Здесь
»в па примере'слов "Тана" и "Бош" рассматриваются вопроси по лисемш и омонимии.
Работа может послужить научной основой для создания лар-тонимических словарей узбекского языка, способствупцах как
уточнению раскрытия повых значений слов в толковых словарях, так и обогащненкю лексического запаса учакдахся.
Биижагу
She theai3 for a candidate's degree at Bairaaiali Brga-Bhevloh Kiiichev on tho then» "Partonynia In the UzbeSt Ifsn-guage" coatinuea Search ol UzbeS linguists on Studying чтауз of inner organisation of lexino-rryrsnitio groupa of words in the Uzbek language. In the present wortt he studios pnrtony-mio aymantio relation in lesio (or vocabulary) and protrnde singling out a specific type of ISY, partonymio I53¥. By IflY ?o rsean oueh groups of Rxirda which are connected with the relation of the whole to a part. In order to ground the relevance of partonymlo eeraantio relation In the pastern of the Usbe.4 lexis he finalises tho рпуз of conveying the manlng ot nouns in "Uzbek tilining icorhli lugati" and оояея to the ocnoluaion that all the пагаез are interpreted in general by three тгауз; •e) use of' a synonytn
b) behaviour of a aindie type to the whole o) relation of a part to the iohole.
On thea basio he conoludo3 that linguists used partony-¡sy very widely though they didn't aingle it theoretically out.
f-xtralinguiaticand propea linguistio bases of singling out linguiatio syraintio partonyulo relation in lexis.Is wall grounded in the work. Comparing partonynia with aynonyfflia, gipota-aia and graudonymio he proves thet partonymlo ia one of the varieties of oystematio interrelation in lexia.
Kiiichev raiaea a problem of ways of organizing general lexical meaning of a lexem ae a point of intersection of different eymantio interrelation of the given lexea with оttiet words. JTuch a state of the a'l^stion (on ¡nathis»tioal baaia) nill help setlle a problem of роЛуз-зюу end omonymy.
On the eeoond ohapter we ean find hierarohioally orga nised partonymio IßY of euoh integrltlea aa "Man" "Ooe" "Jree" and here t>y the Lxamplea of "Body* and " Head" the Problem of polyaemjr and отступу are examined. '
Jbe thsaia may b« uaed aa eolentillo prinoiplea for oreatlon oi partonymio dlotionariea of the Uzbek language wtiioh «111 bölp epeolfy ooxweying пет юе an Inga of vor da in deflning dlotionariea and lnrioh puplle vooabular/.
. П»дцк«*** к пвчади 17.01,97 г. Здкм is 9 Тираж ТШ вк>. Qdbn 1П/л. йн»чк»т tu р»тапрднг» Iß AH Рмнубдкк». /löiumi ■г.Тадисект,.