автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Пейзаж в беларусской поэзии (эволюция, поэтика, система образов)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Пейзаж в беларусской поэзии (эволюция, поэтика, система образов)"

. - ... , -БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАУНЫ УНШЕРС1ТЭТ

На правах рукапісу

УДК 882.6.09

БЕЛЬСКІ Аляксандр Іванавіч

ПЕЙЗАЖ У БЕЛАРУСКАЙ ПАЭЗП (эвалюцыя, паэтыка, сістзма вобразау)

Спецыяльнасць: 10.01.01 — беларуская літаратура

Аутарэферат дысертацьп на атрыманне вучонай ступені докгара філалагічньи навук

Мінск -1998

Праца выканана у Беларускім дзяржауным універсітзце

Мавуковы кансультант — член-карэспандэнт НАН Рзспублікі Беларусь, доктар філалагічньїх навук, прафесар Лойка А.А.

Афіцьійньїя апаненты: член-карэспандэнт НАН Рзспублікі

Беларусь, доктар філалагічньїх навук,

Абарона адбудзецца 14 красавіка 1998 г. у 14 гадзін на пасяджзнні спецьіялізаванага савета па абароне дысертацый Д 02.01.12 на атрыманне вучонай ступені доктара філалагічньїх навук пры Беларускім дзяржауным універсітзце (220030, Мінск, вул. К. Маркса, д. 31, філалагічиьі факультэт, ауд. 62).

3 дысертацыяй можна азнаеміцца у бібліятзцьі Беларускага дзяржаунага універсітзта.

Аутарэфсрат разасланы 12 сакавіка 1998 г.

Вучоны сакратар спецьіялізаванага савета

прафесар Гніламедау У В. доктар філалагічньїх навук, прафесар Грынчык М.М. доктар філалагічньїх навук, прафесар Мііпчапчук М.Ь

Апаніруючая установа — Гомельскі дзяржауны універсітзт імя Ф. Скарыны.

доктар філалагічньїх навук

Сінькова Л.Дз.

© Белдзяржуніверсітзт

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнасць тэмы дьісертацьіі. Беларуская пейзажная лірьїка дауно стала вядучым жанрам літаратурнай творчасці і напічвае тысячы творау, уяуляе сабой разгалінаваную сістзму вобразау і матывау. Пейзаж, вызначаючы нацыянальную своеасаблівасць вобразнасці, мастацтва слова, зрабіуся устойлівай асновай паэтычнага мыслення. Развщцё пейзажнага жанру у паззіі цесна звязана з агульньїмі тзндзнцьіямі і якасньїмі зменамі у беларускай літаратурьі, яе эстэтыцы і паэтыцы. Малюнкі природы вызначаюць структурна-кампазіцьшную арганізацьію міюгіх творау паэтычнага эпасу, іх жанрава-стылёвую адметнасць. Пейзажны элемент ці пейзажныя вобразы адыгрываюць надзвычай важную, а то і галоуную ролю у вобразна-выяуленчай і стылё-вай сістзме верша, нярэдка істотна уплываюць на ідзйна-мастацкую трактоуку канцэп-цьіі чалавека, свету, нейкай падзеі ці з’явы. Без мастацкага адлюстравання прыроды немагчыма зразумець шьібінньїя асновы, сутнасныя рысы і заканамернасці нацыяналь-на-паэтычнай свядомасці, а таксама індьівідуальньї характер светауспрымання абса-лютнай большасці беларускіх паэтау. Разам з тым паэтычны пейзаж у многіх выпадках раскрывае унутраны псіхалагічна-працзсуальньї рух пачуццяУ ці адчуванняу чалавека, выяуляе прасторава-часавы лад мыслення, нясе у сабе птьібокія філасофскія назіранні, рзфлексіі ці абагульненні. Акрамя іншага, вельмі часта мастацтва пейзажу беларускіх паэтау— гэта па-сапрауднаму вьісокія і унікальньїя узоры вобразнай жьівапіснасці, той адзінанепауторнай вьіяуленчасці, якая дасягаецца пры дапамозе пзуных спосабау, прыймау і сродкау паэтычнай мовы. Аднак пейзаж у нацыянальнай паззіі, нягаедзячы на яго такую важную ролю і такі шматгранны дыяпазон функцыянавання, яшчэ не станавіуся аб’ектам асобнага і цэласнага даследавання у беларускай навуцы. У нашым літаратуразнаустве актуальнасць праблемы пейзажу узрастае у першую чаргу з прычыны нераспрацаванасці яе тэарэтычных і гістарьічньїх аспектау, у сувязі з чым дауно прыспела неабходнасць у правядзенні класіфікацьіі тыпау і функцый пейзажу, даследаванні гісторьіі яго станаулення і развіцця, звалюцьіі найбольш значных пейзажных тэм і вобразау. Упершьшю у дьісертацьіі выбраны і такі кірунак тьіпалагічнага вывучэння, як параунанне пазтьікі пейзажу у паззіі з адлюстраваннем прыроды у жьівапісе і музыцы. У гзткім плане — у стасунках і узаемасувязі з іншьімі відамі мастацтва — да сённяшняга часу пейзаж таксама не разглядауся у беларускім літаратуразнаустве. У паэтычным пейзажным жьівапісе знайшлі увасабленне трагічньїя і пера-ломныя падзеі XX стагоддзя, таму гэта стала адной з прычынау уключзння у абсяг даследавання многіх малавядомых творау ці тых, якія раней не разглядаліся або запатрабавалі навуковага пераасэнсавання. Паэтыка пейзажу, пейзажная вобразатвор-часць разплядаюцца праз выяуленне першасна-мастацкай, змястоуна-пачуццёвай тьібіні прьіродаапісальнага тэксту, высвятленне яго функцыянальных параметрау і задач, вобразна-выяуленчай спецьіфікі. І гэта таксама актуалізує тэму выбранага даследавання, прыдае яму навізну і адметнасць, паколькі У літаратуразнаустве савецкага

часу да паззіі шырока праяуляуся ідзалагічньї інтарзс, нярздка пераважау вульгарна-сацыялапчны падыход, у тым ліку і да пейзажнай творчасці, якая тады, за рздкім выключением, аказвалася на псрьіферьіі увагі даследчыкау. Усебаковае, шматнаюрун-кавае даследаванне праблемы і зстзтьікі пейзажу скіравана на раскрыццё духоуна-мастацкага свету беларускай паззіі, заклікана у пзунай ступені паспрыяць угрунта-ванню тзарзтьїка-літаратуразнаучай думкі, больш гаыбокаму успрыманню эстэтычнай самабьітнасці нацыянальнага мастацтва слова.

Сувязь працы з буйньїмі навуковьімі праграмамі, тзмамі. Дыссртацыя, тэма якой была зацверджана на Вучоным Савеце філалагічнага факультета Белдзяржуні-версітзта (пратакол № 1 ад 29.09.1994 г.), непасрздна заязана з распрацоукай і выка-наннем планавых навуковых тэм Міністзрства адукацьіі і навукі Рзспублікі Беларусь на кафедры беларускай літаратурьі XX ст.: “Праблемы канцэптуальнага асэнсавання сучаснай беларускай літаратурьі”, 1995—1997 гг.; “Беларуская літаратура у сусвет-ным кантзксце”, 1998—2000 гг. Дысертацыйная праца з’яуляецца адной з састауных частак кафедральнай навукова-даследчай тэмы “Заканамернасці і асаблівасці развіц-ця беларускай літаратурьі у XX ст.”, выкананне якой разлічана на 1998—2000 гг.

Мзта і задачы дысертацьй. Галоуная мзта працы — стварыць цзласнае навуко-вае даследаванне гісторьіі, зстзтьікі і пазтьікі пейзажу у паззіі, канцзптуальна і шмат-аспектна раскрыць пейзаж як жанравую і мастацка-выяуленчую сістзму, правссці сістзмньї і канкрзтна-гістарьічньї аналіз асноуных пейзажных тзм і вобразау. Для дасягнення мзты дысертацыйнай працы неабходна было вырашыць шзраг перша-чаршвых і важных задач: вызначыць і абфунтаваць методыку даследавання пейзажу, разіледзець тэарэтычныя і зстзтьїка-філасофскія асновы яго мастацкага функцы-янавання; выпрацаваць канцзптуальную схему класіфікацьіі тыпау пейзажу і даць разгорнутую характарыстыку яго функцый як у лірьїцьі, так і у пазтычным эпасе; паказаць спецьіфіку, значнасць выкарыстання пейзажу і пейзажных вобразау у света-поглядным комплексе ідзй і думак аутара, яго індьівідуальньїм стьші, а таксама у вобразным кантэксце, структуры і сістзме мастацкіх сродкау твора; паказаць функ-цыянальную сувязь і залежнасць пейзажу і пейзажнай творчасці ад пзупай гісторьі-ка-сацыяльнай сітуацьіі, ідзалагічньїх установак, мастацка-стылёвых імператьівау у пзуную эпоху; вьіявіць параунальна-тьіпалагічную суадноснасць і збліжанасць ма-люнкау прыроды у паззіі і жьівапісе, музыцы; раскрыць сістзму пейзажных вобразау як сістзму адлюстравання нацыянальнага свету, сэнсастваральную аснову нацыяналь-на-паэтычнай свядомасці; акрзсліць ролю і значзнне пейзажу і яго звалюцыю у сувязі з тзндзнцьіямі і заканамернасцямі развіцця беларускай літаратурьі, з улікам разгляду нацыянальнай спецьіфікі паззіі і гльїбіні індьівідуальнага майстзрства як вызначаль-нага фактару зстетычнага узвышзння паэтычнага мастацтва слова.

Матзрыял і метады даследавааші. Матэрыялам дысертацыйнай працы з’яуляецца бсларуская паззія ад старажытнага часу да сучаснага перыяду яе развіцця. Ас-ноуным аб’ектам даследавання стала прьіродаапісальная лірьїка і пейзажная твор-

з

часць XX ст., яе класічньїя узоры, а таксама шматлікія творы — у гэтым заключаец-ца навізна і арьігінальнасць матэрыялу — зрабіліся прадметам навуковага аналізу упершыню. У раскрьіцці тэмы дысертант абапіраецца на еурапейскі і сусветны гіс-торыка-культурны і літаратурньї кантэкст, для паглыблення канцзптуальнасці, гіста-рычнага экскурсу і стварэння тьіпалогіі робіць вьгхад у рускую, украінскую, грузін-скую, французскую, польскую, кітайскую, японскую і іншьія паззіі свету.

Агульнай метадалагічнай і тэарэтычнай асновай дьісертацьіі сталі працы Арысто-целя і Гарацыя, Г.В. Гегеля і Г.Э. Лесінга, І.-В. Гётэ і І. Канта, іншьіх вядомых рускіх і замежных філолагау, даследчыкау зстзтьікі, філосафау, тэарэтыкау літаратурьі, мастацтвазнауцау, музыказнауцау (А. Афанасьеу, А. Бенуа, А. Бізз, А. Фёдарау-Да-выдау, П. Фларэнси, В. Вінаградау, Б. Эйхенбаум, В. Жырмунсю, Н. Фрай, Б. Асаф’еу, Г. Гадамер, А. Бялецкі, М. Бахцін, Л. Гінзбург, К. Пігарау, Ю. Борау, Дж. Фрэзер, Г. Гачау, Я. Асятроу, М. Эпштэйн і інш.), а таксама аутар улічвау псторыка-тэарэ-тычныя назіранні і меркаванні беларускіх літаратуразнауцау (М. Гарзцкі, Я. Бары-чзускі, А. Бабарэка, Р. Бярозкін, І. Навуменка, В. Каваленка, У. Калеснік, В. Бечык,

І. Ралько, М. Грынчык, У. Гніламедау, А. Лойка, В. Рагойша, Т. Шамякіна, У. Конан, М. Мішчанчук, У. Казбярук і інш.), даследчыкау нацыянальнага выяуленчага мас-тацтва (Л. Дробау, Б. Крэпак, У. Бойка і інш.).

У аснову дьісертацьіі пакладзены сістзмна-структурньї метад даследавання з’яу літаратурнай зстзтьікі, важнейшыя прынцыпы супастауленчага, параунальна-тыпа-лагічнага і канкрзтна-гістарьічнага метадау.

Навуковая навізна працы заключаецца у тым, што гэта першае спецыяльнае сістзмпа-комплекснае даследаванне пейзажу і пейзажных вобразау у беларускай паззіі, выкананае на аснове вялікага фактычнага матэрыялу, сабранага, сістзматьізава-нага і прааналізаванага дысертантам. У поле зроку трапіла звыш 10 тысяч творау, аутарамі якіх з’яуляюцца больш 150 беларускіх паэтау. Прасочваецца пстарычны генезіс пейзажу, выпрацаваны канцэптуальныя падьгходы і праведзена класіфікацьія тыпау і разнавіднасцяу пейзажу, выяулены яго асноупьія функцыянальныя характа-рьістьікі, нацыянальныя рысы і асаблівасці. Упершыню широка і шматбаюова дасле-дуюцца псторыка-тэарэтычныя питанні пейзажнага жанру і пазтьікі пейзажу, даец-ца новая, пашыраная трактоука яго ідзйна-функцьіянальнай і мастацка-сгылсвай зна-чьімасці. Эвалюцыя пейзажнай паззіі разпіядаецца у цеснай сувязі з праблемамі ста-наулення і развіцця беларускай літаратурьі на розных гістарьічньїх этапах. Паказва-ецца роля, значнасць пейзажу і пейзажных вобразау у светауспрьіманні і светапаз-нанні творцы, паэтычнай свядомасці народа, а таксама у пабудове і дьінаміцьі струк-турна-кампазіцьійньїх форм. У дысертацьп пададзена разгорнутая сістзмная харак-тарыстыка цэлых пейзажных тэм і вобразау, якія раскрыты у іх гістарьічна-часавьім асзнсаванні і у святле індьівідуальна-мастацкай вобразатворчасці. Эстэтыка і паэты-ка пейзажу— і гэта вызначае навізну даследчыцкага ракурсу— паустаюць і раз-шядаюцца у тьіпалагічна-параунальнай узаемасувязі з блізкароднасньїмі вщамі мастац-

тва, а таксама у кантэксце пстарычнага і эстэшчнага функцыянавання пейзажу у бела-рускім жьшапісе, сусветнай паззіі і мастацтве. Упершьшю на Беларусі аутарам дысерта-цьіі складзены частотны паказальшк асноуных пейзажных тэм, вобразау і матывау.

Практичная зпачнасць працы бачыцца у тым, што яе матэрыялы, асноуныя палажзнні і вывады могуць быць выкарыстаны для далейшага вывучэння беларускай паззіі у цэлым і творчасці асобных паэтау, у лекциях, спецкурсах і спецсемінарах па беларускай літаратурьі, даследаваннях па тзорьіі літаратурьі, эстэтыцы, мастацтва-знауству і культуры, выхавауча-педагапчнай і зкапагічиай асветнай практыцы, пры стварзнні энцыклапедычных даведнікау па літаратурьі і мастацтву, навучальных да-паможнікаУ для студэнтау ВНУ і вучняу сярздніх школ, гімназій і ліцзяу, пры напі-санні курсавых і дыпломных прац на філалагічньїх факультетах, а таксама у практыцы выкладання на курсах павышэння кваліфікацьіі настаунікау беларускай літарату-ры сярздніх школ. У 1992/1993 навучальным годзе аутар распрацавау і чытау для студэнтау філфака Белдзяржуніверсітзта спецкурс “Пейзажная і натурфіласофская лірьіка’\ На аснове дьісертацьіі падрыхтаваны вучэбна-метадычны дапаможнік “Свет ад травы да зор. Беларуская паззія: сістзма вобразау прыроды, паэтыка пейзажу”, які рэкамендаваны да друку НМЦэнтрам вучэбнай кнігі і сродкау навучання Міністзрст-ва адукацьіі Рзспублікі Беларусь. Фактычны матэрыял, частотна-тэматычны пака-зальнік скарыстаны пры складанні анталогіі беларускай пейзажіїай паззіі, старонкі якой друкаваліся у часопісе “Роднае слова” (— 1994. — № 1—12; — 1995. — № 1— 12; — 1996. — № 1—5; 7), зборніках “Споведзь калосся”, “Галасы вёснау”, “Я. Журба. Творы”, “Зорка Палын” і інш.

Зканамічнае значэнне атрьшаных вьшікау. Матэрыялы дьісертацьіі аформлены У выгледзе манаграфіі і вучэбна-метадычных прац, яюя адрасаваны спецьіялістам-філо-лагам, выкладчыкам і студзнтам. Вьінікі даследавання могуць быць скарыстаны пры стварзнні новага пакалення падручнікау і навучальных дапаможнікау, пры складанні праграм па беларускай літаратурьі, выяуленчаму мастацтву і музыцы. Частотны пака-зальнік і асноуныя вывады будуць мець карысць для даследчыкау іншьіх краіп, якія вы-вучаюць праблемы нацыянальнай спецьіфікі славянскіх літаратур, а таксама пры вызна-чзнні перспектыуных напрамкау і тзматьікі навукова-даследчай працы студэнтау.

Асноуныя палажзнні, якія выносяцца на абарону:

1. Адмауляецца распаусюджаны спрошчаны і павярхоуны падыход да пейзажу як элемента тэксту, структурна-функцыянальнай з’явы, уводзіцца і абараняецца новая канцзптуальная трактоука пейзажу: пейзаж — самастойная жанрава-стылсвая катэ-горыя, якая валодае у беларускай лірьїцьі і наогул паззіі універсальна-шьірокімі функ-цьіямі і магчьімасцямі светаадлюстравання.

2. Абараняецца канцзптуальная схема класіфікацьіі тыпау і відау пейзажу. Пейзаж— гэта шматнакірункавая ідзй 11 а-эстэты ч ная з’ява, шматузроуневая і сінкрзтьіч-ная мастацка-выяуленчая сістзма.

3. Пейзаж як дамінанта і сэнсаутваральны цэнтр зстзтьікі і пазтьікі беларускага вершаванага мастацтва. Пейзаж — вызначальны асяродак арганізацьіі тзксту, які упльївас на індьівідуальньї характар і аблічча стьілю творцы.

4. Эвалюцыя і мастацкае пераструктураванне пейзажнага жанру у паззіі — вяду-чая тэндэндыя у беларускай літаратурьі, якая паспрыяла рзалізацьіі яе вобразна-вы-яуленчых патэнцый, высокаму эстэтычнаму сцвярджэнню і узвышэнню. Пстарычны генезіс, этапы развіцця пейзажнага жанру. Нацыянальная паззія стала духоуна і па-мастацку паунавартаснай з’явай, выйшаушы на шлях ідзйна-зстзтьічнага станаулен-ня пейзажу і пейзажнай паззіі у цзлым.

5. Пейзаж у беларускай паззіі усталявауся як адна з прадуктыуных форм медыта-тыунай творчасці, сімволіка-алегарьічнага мислення, псіхалагізму. Гісторьїка-функ-цыяналыгая і ідзалагічная роля, прызначэнне і змястоунасць пейзажу абумоулены сацьіяльна-палітьічньїмі і сацьіякультурньїмі фактарамі.

6. Параунальная і параунальна-тьіпалагічная характарыстыка пейзажу. Пейзаж у паззіі — тьіпалагічна кантактная з’ява, якая знаходзіцца у цеснай узаемасувязі і ак-тыуных мастацкіх стасунках з жьівапісам і музыкай. Жьівапіснасць і музычнасць як стылёва-выяуленчыя імператьівьі паззіі, жыцццятворны мастацка-эстэтычны працзс.

7. Абараняецца новая канцзпцыя сістзмна-комплекснага вывучзння і даследаван-ня пейзажных вобразау. Беларускі пейзаж і звязаная з ім сістзма вобразау — перша-аснова нацыянальна-паэтычнага светауспрымання, адлюстравання нацыянальнага свету, неад’ємная частка духоунага быцця беларуса.

8. Гарадскі, чарнобыльсю, зкзатычны, аясновы, зімовьі і іншьія разнавідпасці пейзажу як выяуленне своеасаблівага тыпу мастацкага мыслення, фенаменальныя з’явы у сіс-тзме ідзй і поглядау, у вобразна-эстэтычным абліччьі беларускай нацыянальнай паззіі.

Асабістьі Уклад аутара. Даслсдаваннс праведзена і выканана цалкам самастой-на, напісана з широкім прыцягненнем прац па тзорьіі літаратурьі, зстзтыцы, філасо-фіі, мІфалогіі, выяуленчаму мастацтву, культуры, зтнапсіхалогіі і інш. На працягу 1990—1996 гг. сабраны надзвычай вялікі фактычны матэрыял і прароблена шматга-довая праца па яго уважліваму вывучзнню і сістзматьізацьіі.

Апрабацыя. Дысертацыя у поуным аб’ёме абмярюэувалася на пасяджзнні кафедры беларускай літаратурьі XX ст. філалагічнага факультзта Белдзяржуніверсітзта. Асноуныя яе палажзнні і вывады выкладзены у дакладах і выступлениях на 12 наву-ковых каиферзнцыях, у тым ліку міжнародних — “Славянскія літаратурьі у кантзк-сцс сусветнай” (Мінск, 1995, 1997), “Пісьменнік— мова— стыль” (Мінск, 1996), “Спадчына Янкі Купалы і яго музей у сучасным асзнсаванні” (Мінск, 1995), “Капаса-віньї” (Мінск, 1996), рзспубліканскіх— “Беларуская мова і література: праблемы навучання і вывучзння у сярздняй і вышзйшай школе” (Мінск, 1994), “Сучасныя па-дыходы да вывучзння нацыянальнай і замежнай літаратурьі у школе і ВНУ” (Магі-лёу, 1996), “Каласавіньї” (Мінск, 1995, 1997) і інш. Некаторыя палажзнні і аспекты тэмы дысертацьй закраналіся у вьіступленні на сумесным пасяджзнні секцый кры-

тьікі і паззіі Саюза пісьменнікау Беларусі (1991), пры чьітанні лекций у спецсеміна-ры па беларускай паззіі для студэнтау філфака БДУ. Публікацьіі аутара, звязаныя з тэмай даследавання, мелі станоучы водгук на старонках часопіса “Роднае слова” (_ 1996.—№ 1. — С. 102; — 1996. —№4. — С. 75), штошдневіках “ЛіМ” (— 1991. — 22 лістап. — С. 7; — 1998. — 9 студз. — С. 7), “Культура” (— 1997. — 27 всрас.— З кастрыч. — С. 4), у даследаваині Т. Грамадчанкі, А. Гурскай, Л. Гарзлік “Праблемы сучаснай беларускай крьітьікі” (— Мн.: Навука і тзхніка, 1996. — С. 188) і інш.

Анублікаванасць вьінікау даследавання. Матэрыялы доктарскай дьісертацьіі склалі манаграфію “Жывая мова краявідау: Пейзаж у беларускай паззіі” (1997), знай-шлі адлюстраваннс у кнігах “І Іакуль баліць душа” (1995), “Сучасная беларуская лі-таратура” (1997), а таксама у 70 публікацьіях, змешчаных у навуковых часопісах і зборніках, калектыуных кнігах, рзспубліканскіх перыядычных виданнях. Спіс пуб-лікацьш прьіводзіцца у канцы аутарэферата.

Структура і аб’ём дьіссртацьіі. Дысертацыйнае даследаванне складаецца з уво-дзінау, агульнай характарьістьікі працы, трох раздзелау, вывадау, спіса выкарыста-най літаратурьі і дадатку. Асноуны тзкст складає 200 старонак, спіс выкарыстанай літаратурьі уключае 433 назвы, дадатак займає 29 старонак.

ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЫ1

Ва уводзіпах абгрунтоуваецца вы бар тэмы, падкрзсліваецца яе важнасць і наву-ковая значнасць, разглядаецца гісторьія праблемы пейзажу і ступень яе вьівучанасці у літаратурьі і мастацтве. Адзначаецца, што даследчьікі часта забываюць на тое, што пейзаж у першую чаргу звязаны з паззіяй, дзс сн набыу надзвычай шырокую сферу бытавання і мастацкай дзсйнасці. Аугар адзначае, што асобныя моманты працы у гізунай ступені трзба разглядаць як палемічна-дьіскусійньїя, але найперш шматбако-вае вывучэнне і даследаванне выбранай тэмы — гзта спроба псторыка-тзарзтычнага і зстзтьїка-філасофскага угрунтавання літаратуразнаучай думкі адносна праблемы пейзажу і звязанага з ёй цзлага комплексу актуальных пытанняу.

У агульнай характарыстыцы працы раскрыта спецьіфіка предмета даследавання, актуальнасць тэмы для тзорьіі і гісторьіі літаратурьі, эстэтычнай і мастацтва-знаучай думкі Беларусі, сфармуляваны мзты і задачы, тзарзтьїка-метадалагічньїя ас-новы дьісертацьіі, наказаны яе навуковая навізна і практичная значзнне, выкладзсны асноуныя палажзнні, якія выносяцца на абарону, акрэслена структура дысертацый-нага даследавання.

Псріньї раздзсл “Пейзаж: тэарэтычны і гістарьічіш аспекты" прысвечааы даслсдаванню тэарэтыка-пстарычных асноу і аспектау выбранай тэмы. Адштурхоу-ваючыся ад традыцыйнага вызначзння пейзажу, ау гар дьісертацьіі прьіходзіць да абноуленай, пашыранай трактоукі ролі і жанравай природы пейзажу у паззіі, гаво-

рыць пра яго жанрава-стылёвую і ідзйна-функцьіянальную значымасць. Разгаяд пс-торьіі станаулення, эвалюцьп пейзажнай паззіі дазваляе зрабіць вывад пра надзвы-чай важнае месца і значэнне пейзажу у развіцці нацыянальнай мастацкай свядомасці і фармаванні класічньїх асноу вершаванага мастацтва, наогул літаратурьі.

У периіьім падраздзеле першага раздзела "Эстэтыка і філософія пейзажу" ад-значаецца, што У беларускай паззіі склаліся дафнія і значныя традьїцьіі у адлюстра-ванні прыроды, яна выпрацавала сваю сістзму важнейшых прынцыпау выяуленча-сці і попіядау на мастацтва пейзажу.

Пейзажная творчасць з’яуляецца высокай, сапрауды эфекты^най формай мастац-кага самараскрыцця асобы і выявления адносінау да навакольнай рзчаіснасці. У да-чьіненні да паэтычнага пейзажу можна сказаць, што ён уяуляе сабой цэлы мастацкі свет, з якім арганічна звязана кола аутарскіх думак, уяуленняу і назіранняу.

Узровень пейзажнага мастацтва і майстзрства — гзта па сутнасці высокая эстэ-тычная мерка усёй паззіі. Наша айчынная паззія не склалася б як паунавартасная і шыбокая мастацкая з’ява без арыентацш на тонкае эстэтычнае успрыманне природы, без жьівапіснага выяулення непауторнасці і прьігажосці беларускага пейзажу, пейзажных вобразау, без красы пачуццяу і красы слова. Гзта добра адчувау і усве-дамляу яшчэ на пачатку XX ст. В. Ластоускі, які у артикуле “Сплачывайце доуг” (1913) гаварыу пра жаданне “з... творау навучыцца бачыць каля сябе красу” і заклі-кау паэтау “выяуляць красу свайго народа і краю”, вучыць беларуса “любіць і разу-мець гоман бору, плеск вады у сонцы...”1. Гэтае памкненне-заклік успрымалася тады палемічна, дискусійна, аднак шлях духоуна-зстзтычнага адкрыцця прьігажосці род-най зямлі, пазтьізацьіі і узвышэння красы знайшоу рэальнае увасабленне ужо у тага-часнай літаратурнай практыцы, атрымау далейшае ідзйна-мастацкае развіцце ва усёй беларускай паззіі XX ст.

Прыгожае у паззіі — эстзтычная першааснова, вьісокі ідзал, з якім звязана і пак-ланенне красе прыроды. На жаль, беларуская паззія доугія гады у так званы “савецкі перыяд” выракалася сваей існасці, ідзалогія перашкаджала ёй быць “мастацтвам высокай красы”. Уласна, спрзчкі пра “паззію чыстай красы” у паты дні губляюць сэнс. Права быць песняром красы роднай зямлі — права, можна сказаць, адвечнае, наканаванае пазту Богам.

Пейзаж, пейзажныя вобразы з’яуляюцца часцінкай духоунай сферы і складаюць першааснову паэтычнага светабачання. І гзта, бадай, зразумела, бо менавіта паззія — самы тонкі і адухоулены сродак чалавечага мыслення, яна грунтуецца на канкрэтна-прадметным і змацыянальна-вобразным успрьіманні. У беларускім пейзажным све-таадлюстраванні канкрзтнае, прыродна-зямное знітавана з абстрактным, асацыятыу-ным планам выяулення.

1 Верашчака Ю. Сплачывайце доуг // Наша ніва. — 1913. — № 26—27. — 5 ліп. — С. 2.

Майстроу паэтычнага слова можна назваць своеасаблівьімі перакладчьїкамі мовы прыроды на мову паззіі. Краса прыроды духоуна узбагачае чалавека, і заслуга паззіі у тым, што яна поруч з жьівапісам, музы кай і іншьімі відамі мастацтва раскрывае пейзаж як прадмет эстэтычнага сузірання, любавання, надає вобразам прыроды адухоуле-насць і, апяваючы іх, нясе радасць і асалоду адчування прыгожага, цудоунай непаутор-насці свету. Прыгожае у прьіродаапісальньїх творах па сутнасці адначасна сведчыць і пра хараство чалавечай душы, высвечвае яе фенаменальную праніклівасць і чуйнасць. Эстэтыка паэтычнай вьіяуленчасці, звязаная з увасабленнем пейзажу, пастаянна набиває новыя грані вобразнасці, не збядняецца на арьігінальньш зрокавыя Уражанні і назі-ранні. Пейзажны свет для паззіі — форма і быццё эстэтычнай свядомасці, тое вечнае, . што па-сапрауднаму магутна фармуе сілавое духоунае поле твора, творчасці наогул.

Далей аутар дьісертацьіі раскрывае мастацкі свет прыроды у творчасці М. Багда-новіча, адзначае, што у яго мастакоускім мьісленні пейзаж — актыуная, дзейсная мастацкая катэгорыя, спосаб эстэтычнага асваення нацыянальнага свету.

Пейзажны жьівапіс у паззіі вызначаюць мастацка-вобразныя сродкі. І вядучая роля тут належыць метафарам, зпітзтам колераабазначэння, алітзрацьіям і асанансам, а таксама не менш важнае выяуленчае значзнне адыгрываюць параунанні, алегорьіі, сімвальї і інш. Эстэтыка колеру і гуку вызначае не толькі каларыстычнае аблічча твора і яго танальнасць, але і вельмі істотна уплывае на змястоуны бок твора, яго пафас, мастацкую глибіню. Дисертант далей вядзе гаворку пра пейзажную лірьїку Я. Пушчы канца 20-х гг., падкрзслівае яе каларыстычную адметнасць, адзначае, што пейзаж для пазта — спосаб суб’ектьіуна-псіхалагічнага выяулення: ён звяртаецца да природных вобразау як да зстзтьїка-сімвалічнага раскрыцця з’яу рзчаіснасці, як да своеасаблівай формы мастацкага алегарызму.

Традьїцьшньїмі сталі вьізначзнні “пейзажная лірьїка”, “пейзажны верш” (зрэшты, гэтая тзрмінадогія асобньїмі даследчьїкамі ставіцца пад сумнеу). Такі жанравы вода-падзел лірьікі бачыцца правамерным, і ён шырока выкарыстоуваецца у літаратура-знаучай практыцы. Разам з тим пейзаж у паззіі варта разшядаць як самастойную і иаунаважкую жанравую дзфініцьію. Між тым некаторыя сучасныя даслсдчьікі пра-цягваюць перш за усё скіроуваць увагу на тое, што ён як “сістзма вызначаецца стылс-ва-сэнсавай пауфункцыянальнасцю”, “уваходзіць у вобразную сістзму твора”. Усё гэта слушна. Мы ж зьіходзім з меркавання В. Рагойшы, які у “Паэтычным слоуніку” гаво-рыць, што “у працэсе развіцця літаратурьі жанравы дыяпазон змяняецца. Адны жанры узнікаюць, другія звужаюць сферу свайго бытавання або зусім знікаюць..., трзція істотна змяняюць сваю змястоуную сутнасць”1. Пейзаж, які дауно узнік у беларускай паззіі, сёння стау устойлівьім і распаусюджаным тыпам і відам паэтычнага мислення, набыу шырокае поле функцыянавання. Пазтамі створаны сотні і тысячы вершау-

1 РагойшаВ.П. Паэтычны слоунік. — 2-е выд. — Мн., 1987. — С. 300.

пейзажа^, у якіх адзіньїм аб’ектам адлюстравання з’яуляецца прырода і якія маюць аднолькавыя рысы і прыкметы зместу, вобразнай структуры тэксту. Таму, калі браць пад увагу вершаванае мастацтва, трэба акцэнтаваць гаворку на тым, што пейзажны жанр у лірьїцьі, як і у жьівапісе, з’яуляецца самадастатковай, гарманічна завершанай мастацкай сістзмай, паунаважкім эстэтыка-выяуленчым сродкам адлюстравання пры-роды, рзчаіснасці, пачуццяу і поглядау аутара. А ужо потым варта гаварыць пра пейзаж у прозе, яго ролю, функцьіі і да т.п. Тзрміньї “акварэль”, “зскіз”, “эцюд” прьійшлі з жьівапісу і вылучаюцца у паззіі як асобныя дзфініцьіі, таму права на тамэе ж стаулен-не і раунапраунае выкарыстанне мае і пейзаж. Пра усталяванне пейзажу як жанравай адзінкі, самастойнай эстэтычнай сістзмьі могуць яскрава пасведчыць ужо самі назвы творау: “Пейзаж” А. Бачылы, “Пейзаж са старадворышчам” М. Стральцова, “Нясвіж-скі пейзаж” Т. Бондар і шмат інш. Па гэтых назвах няцяжка адчуць, што паэтычны пейзаж сфармава^ся як з’ява і феномен мастацтва пад уплывам жьівапісу, дзе пейзаж дауно набыу аутаномны статус. Да найбольш распаусюджаных разнавіднасцяу і форм паэтычнага пейзажу трэба аднесці уласна пейзажную карціну, замалсуку, акварэль, эцюд, зскіз, гравюру. Пейзаж як самастойны жанр акрзсліваецца і у невялікіх па аб’ёме творах прозы (апавяданне, нарыс, замалёука, абразок, лірьічная мініяцюра, радзей — аповесць), а таксама музычных творах (накцюрн, п’єса, мініяцюра, сюіта, саната, ра-манс, песня). Ды і у раманным эпасе пейзажным карцінам і малюнкам у многіх выпад-ках належыць па-мастацку значная, а то і псршаступенная фупкцыянальная роля. І тут справа не толькі у тым, што без прьіродаапісанняу раман ці аповесць кампазіцьійна распадуцца на асобныя сцэны ці зпізодьі. Без пейзажу вельмі часта немагчыма уявіць дух, эстэтыку і філасофію твора, яго сістзму моуна-стылёвых сродкау. Аутар дысерта-цьіі запыняецца на гаворцы пра значэнне пейзажу у прозе І. Мележа, І. Пташнікава,

І. Навуменкі, В. Карамазава, Г. Далідовіча і іншьіх беларускіх празаікау, у творчасці якіх пейзаж — эстэтычна каштоунасны цэнтр мастацкага мыслення.

Пейзаж у паззіі часта становіцца сродкам філасофскага тлумачэння прыроды і быц-ця, асновай для зталагічнага светапазнашія. Пейзажны малюнак, пададзены у натурфі-ласофскім ці агульнафіласофскім ракурсе, набывае ідзйна-сзнсавую зашыбленасць, канцэптуальнасць. Выяуленне філасофіі прыроды і бьїційнай, агульначалавечай філа-софіі існавання грунтуецца на тым, што чалавек узаемазвязаны з прыродай глыбокай унутранай сутнасцю, вобразамі-архетьіпамі, самой вечнасцю. Далей аутар працы гаво-рыць пра філасафічнасць пейзажнага мыслення К Купалы і У Дубоукі.

Пейзаж увасабляе эстэтыку прыгожага, цудоунага, драматычнага і іншьіх праяу чалавечага духу, здольны несці у сабе жывую філасофію мыслення.

У другім падраздзеле першага раздзепа "Пейзажу сістзме мастацкіх сродкау" робіцца акцэнт на тым, што пейзаж як мастацкі сродак вьіразнасці з’яуляецца важным кампанентам паэтычнай мовы. Даволі значную эмацыянальную і сэнсава-сты-лістьічную ролю апісанне прыроды ці пейзажпыя вобразы адыгрываюць у вершава-ным тзксце наогул.

Свет верша — гэта нярэдка складеная кампазіцьія, нават “ієрархія падтэм” (выраз Л. Гінзбург). Вобразы природы ці лейзажны элемент екладаюць стылеутваральную ас-нову твора. Прыродныя вобразы — гэта своеасабтвыя апорныя знакі-інфарматарьі, якія сведчаць пра ступень эмацыянальнага ладу выказвання, у спапучзнні з іншьімі моуньїмі адзінкамі ствараюць пэуны лексіка-семантьічньї кантакст. Дисертант у якасці прикладу прьіводзіць вершы М-Бащановіча, у якіх вобразная плынь — рзльефная, яркая, яна нясе у сабе эмацыянальна-змястоуную інфармацьію, пэуны сімвалічшл падтакст.

Пейзажны кампанент паглыбляе жьівапісную выяуленчасць верша, і, гіерадусім, абвастрае зрокавае і пачуццёвае успрыманне рзчаіснасці. Пейзажная палітра — тропы, снятло, гукапіс, пахі, дзеясловы руху і часу і да т.п. — з’яуляецца важным паказчы-кам выяуленчай зстатьікі слова, зкспрзсіі стылю. У ідьіястьші Я. Купапы вясна, мароз, завея, вецер, ноч, поле, лес і іншьія пейзажныя вобразы указваюць на прасторава-часа-выя рзаліі, аднак у працэсе разгортвання паэтычнай думкі -— і гэта вельмі характерна— набываюць ідзйна-мастацкую трактоуку, нясуць пры гэтым сімволіка-алегарьіч-ны ці абагульняльны сэнс. Украпіньї пейзажу у вершах паэта — своеасаблівьія езнеа-выя анапогіі, параунанні, увасабленні, паралелізмьі, кантрасты, якія выяуляюць сут-насць падзей, пэуную аутарскую канцэпцыю. У вершах “Світає”, “У вырай!” і іншьіх творах паэта 1918—1920-х гг. вобразы природы виразна кантрастуюць, ствараюць пэунае асацыятыуна-семантычнае поле, яны прапушчаны праз рамантычнае успры-маннс, аб чим яскрава сведчыць узрушана-драматычная ці высокая стилістика пісьма.

Природа, яе малюнкі і вобразы сталі асноватворнай крьініцай паэтычнай свядо-масці М. Танка, яго эстэтыю творчасці. Пейзажныя вобразы вясны, раніцьі, усходу сонца у яго паззіі заходнебеларускага перыяду сталі надзвычай значним духовым і (дэйным асяродкам верша.

Пейзаж і пейзажныя вобразы у структуры вершаванага твора — фукцыянальна значимы і шырокаужывальны кампанент, слоуна-выяуленчы згустак і сэнсаствараль-ны цэнтр паэтычнага мислення. У вершаваным тэксце пейзаж з яго зстзтьічньїмі уласцівасцямі істотна уплывае на усю сістзму мастацкіх еродкау, визначає лексіка-сінтаксічньї лад выказвання. Уключэнне пейзажнага элемента у паэтычны тэкст уз-мацняе суб’ектыуна-выяуленчы пачатак, павышае змястоуна-канцэптуальны узро-вень твора. Пейзаж у сістзме мастацкіх еродкау беларускай паззіі сведчыць пра яго важную ідзйна-стьілевую функцыянальнасць, выяуленчы поліфанізм, эфектыунасць у мастацка-эстэтычным пазнанні жыцця і свету. У заключзнні дысертант прапаноу-вае новую канцзптуальную трактоуку пейзажу. Пейзаж — вершаваны твор, у якім галоуным аб’ектам адлюстравання з’яуляецца свет природы; мастацкі еродак вияу-лення думак, пачуццяу і поглядау аутара; жанрава-стылёвая катэгорыя, якая вызна-чае змест і характар зстзтьікі і пазтьікі вершаванага мастацтва, валодае разнастай-насцю функций; самастойная, універсальная і шматузроуневая ідзйна-зстзтичная сістзма, для якой уласціва багацце спосабау, форм і прыёмау светапазнання.

У трщім падраздзеле першого раздзела "Класіфікацьія тьіпау і відау пейзажу" падкрзсліваецца важнасць і актуальнасць узнятай праблемы класіфікацьіі. Дысер-тантам улічваліся такія паказчьікі і параметры, як агульная накіраванасць змацыя-нальна-вобразнага успрымання і адлюстраваиня свету, тэматычны змест, жанрава-стылёвая спецьіфіка твора, ахоп і арганізацьія у ім прасторы, часавыя прыкметы, сродкі паэтычнай мовы, якія вызначаюць мастацкую своеасаблівасць пейзажу, яго вобразную сістзму і лад гучання. У большасці выпадкау пейзаж утрьімлівае не адну, а некалькі істотньїх прыкмет і улаецівасцяу, і таму даводзіцца гаварыць пра шматуз-роуневасць яго дьіферзнцьіяцьіі. Прыкладам такой разнапланавай характарьістьікі пейзажу можа стаць верш У Караткевіча “Чатырдаг”. Эстэтычнае і функдыянальнае значзнне пейзажу тут вельмі шматграннае.

Класіфікацьія разнавіднасцяу пейзажу у пзунай ступені не пазбаулена умоунасці. Найбольш агульнай і устойлівай стала класіфікацьія пейзажу паводле творчага на-прамку і стьілю: сентьіменталісцкі, рамантычны, рзалістьічньї, імпрзсіяністьічньї, імажьінісцкі, сімвалісцкі, мадзрнісцкі і некаторыя інших. Ідзйна-зстзтьічная накіраванасць творчасці накладвае выразны адбітак і на мастацкае адлюстраванне природы, у вьініку чаго складваецца адметная эстэтыка пейзажу, вобразная сістзма тэксту, асноуныя прмнцыпы вьіяуленчасці.

Сентьіменталісцкі пейзаж — тып пейзажу, які вызначае эмацыянальна-пачуц-цёвая паэтызацыя малюнка^ прыроды, сцішанасць фарбау, ідьілічньї спакой або сумная настраёвасць. На змену статычнаму, дэкаратыунаму, замкнена-ізаляванаму ад чалавека адлюстраванню прыроды сентьіменталістьі прьінеслі у паззію адухоу-ленае светаадчуванне і светауспрыманне, у іхняй творчасці пейзаж упершыню на-быу эстэтычна значную ролю.

Пачьінальнікам сентьіменталісцкага пейзажу У еурапейскай і сусветнай паззіі лі-чыцца Дж. Томсан, аутар паэмы “Поры года” (1730). Мастацка-стылёвыя рысы сен-тьіменталізму у адлюстраванні прыроды выяуляюцца і у беларускай паззіі ХЕХ ст., пра што сведчаць творы Я. Чачота, Адзлі з Устроні, пейзажныя малюикі з “Ідьіліі” В. Дуніна-Марцінкевіча.

Рамантычны пейзаж— карціна прыроды, адмецінай якой з’яуляюцца незвичайная зкспрзсіунасць вобразнага мыслення, павышаная змацыянальнасць, суб’ектыу-на-псіхалагічная заглыбленасць пачуцця. Для гзтага мастацка-стылёвага адлюстра-вання прыроды характэрна апяванне высокай і яркай красы, што абумоулівае выка-рыстанне узвышанай лексікі, жьівапісньїх сродкау паэтычнай мовы. У рамантычным пейзажы нярэдка вьіяуляецца кантраст паміж пачуццямі чалавека і вобразамі, з’ява-мі прыроды і — як вьінік гзтага — абвостраная Прага гармоніі, ідзалу. Рамантьткау называюць адкрьівальнікамі зкзотьікі— маляунічьіх, незвычайна дзівосньїх краяві-дау замежных краін. Упоравень з гэтай заслугай трзба паставіць і іхнюю виключную ролю у зстэтычным асваенні нацыянальнага пейзажу. Рамантьікі, як ніхто іншьі да іх, узбагацілі паэтыку пейзажнага жьівапісу, яны раскрьілі свет прыроды як крьініцу

хараства і музыю, асноватворны спосаб псіхалагічнага і філасофскага мислення. Далей аутар характарызуе рамантычны пейзаж Я. Купалы, адзначае, што рамантычныя тэн-дэнцьп назіраюцца у пейзажнай вобразатворчасці такіх беларускіх паэтау, як Я. Путча, М. Чарот, У. Дубоука, У. Жылка, М. Танк, Я. Сіпакоу, У. Караткевіч і інш.

Рзалістьічньї пейзаж— адлюстраванне канкрэтнай фізічнай прасторы, рэальных карцін і вобразау природы. Гэты тип пейзажу заснаваны на прадметнай дзталізацьп малюнка, зрокава-пластычнай вьіяулснчасці. Аднак рзалістьічньї пейзаж у паззіі не з’яуляецца абсалютна дакладнай фіксацьіяй натуры, єн па-мастацку вобразна, у най-больш типовых рисах узнауляе навакольны свет, яго своеасаблівасць. Тут дисертант падає надрабязную характарыстыку рзалістьічнага жьівапісу Я. Коласа, згадвае ін-шьія іменьї паэтау, для якіх уласціва падобнае адлюстраванне природы.

Імпрзсіяністьічни пейзаж — выявление природы у пластычнай і каларыстычнай дына-мідьі, зменлівасці, праз прызму тонкіх суб’ектыуных уражанняу і адчуванняу. У пейзажнай палітри імпрзсіяністау выключнае значэнне належыць перадачы колерау і іх адцен-няу, святлаценю, а таксама паэтыцы гуку, вьітанчанасці ліричнай змоцьіі. Для імпрзсія-ністьічнага светаадпюстравання характэрна імкненне не да вобразнага абагульнення, ты-повасці пейзажнай карціньї, а увага да адзінанепауторнага стану або наваг імгнеїшя природы. Імпрзсіяністьічнасць пісьма характерна для пейзажных творау М. Баїдановіча, 3. Бя-дулі, Н. Арсенневай і інш. Далей аутар працы запыняецца на пейзажнай лірьїцьі М. Баг-дановіча, якая па сваім духу і вьіяуленчасці бпізкая да палотнау франдузсюх мастакоу К. Мано, А. Рэнуара, К. Пісаро, перагукаецца з музьічньїмі творамі К. Дзбюсі.

Імажьшісцкі пейзаж — карціна природы, прикметай якой з’яуляецца незвичайная вобразнасць і жьівапіснасць. Узяушьі слова-вобраз за аснову вьіяуленчасці, імажиніста імкнуліся да арьігінальнай мастацкай структуры верша, павышанай экспрэ-сіунасці сродкау паэтычнай мовы. Вобразна-метафарычны лад, квяцістасць слоуных фарбау характарызуе пейзаж 20-х гг. Я. Пушчы, Т. Кляшторнага, У. Хадьікі і некато-рых іншьіх беларускіх паэтау, якія у значнай ступені знаходзіліся пад уплывам імажинізму С. Ясеніна.

Сімвалісцкі пейзаж — карціна прыроды, якая вызначаецца умоуна-сімвалічнай вобразнасцю, паэтыкай алегорый і асацыяцый. Прьіродаапісанні сімвалісцкага гу-чання істотна розняцца ад канкрзтна-рзалістьічнага жьівапісання, бо тут галоунае — гэта выяуленне таємних і загадкавых сіл прыроды, міфалагізацьія, пзуная зашыфра-ванасць і шматсэнсавасць вобраза-сімвала, яго абагульняльны характар.

Сімвалічнасць вобразау, вобразных антьіномій, іх пльїбокі падтэкст, шматзнач-насць фарбау і колерау выяуляецца у пейзажных малюнках Я. Купалы і М. Бащано-віча, Я. Пушчы і У. Дубоукі. У творчасці гэтых аутарау пейзаж становіцца сімвалам тых ці іншьіх з’яу быцця, увасабленнем екладанасці свету.

Змадэляваныя ірзальньїя або фантастычныя выявы прыроды, нейкай мясцовасці, што з’яуляюцца своеасаблівай трансфармацыяй прасторы у свядомасці аутара, мож-

на назваць мадзрнісцкім жьівапісам. Падобны тып і форму адлюстравання прырод-на-пейзажнага свету знаходзім у творчасці сучасных паэтау А. Разанава, Ю. Гуме-нюка, Ю. Пацюпы і некаторых іншьіх. Далей дыеертант запыняе увагу на выяулен-чай манеры А. Разанава.

Пры сістзматьізацьіі разнавіднасцяу пейзажу наступным вельмі істотпьім моман-там нам бачыцца ідзйна-зстзтьічная функцьіянальнасць пейзажу, якая прадугледж-вае размежаванне на такія тыпы пейзажу: лірьічньт, зпічньї, інтьімиьі, сузіральньї, эстэцю, дэкаратыуны, алегарычны, сімвалічньї, псіхалагічньї, сацыяльны, гістарьіч-ны, філасофскі, зкалагічньї і інш. Аднак пейзаж як у лірьічньїх, так і ліра-зпічньїх творах вельмі часта нясе двайную ці рознааспектную функцыю, і таму набывае скла-даную мадьіфікацьію: лірьїка-псіхалагічньг, лірьїка-філасофскі, сімволіка-філасоф-скі, інтьімна-псіхалагічньї, сузіральна-зстзцкі, сацьіяльна-гістарьічньї, сацьіяльна-псі-халагічньї, псіхалагічна-гістарьічньї і г.д. Шматаблічная функцыянальная роля пейзажу выяуляецца у пазмах Я. Коласа “Новая зямля” і “Сымон-музыка”.

Шматаепектнай эстэтычнай характарьістьікі вымагаюць прьіродаапісанні, дзе ас-ноунай прыкметай з’яуляюцца выяуленыя унутраныя перажьіванні, змоцьіі. Гэтыя пейзажы можна класіфікаваць як настрасвыя, лірьічна-настраевьія, псіхалагічна-на-страёвыя. Разам з там у залежнасці ад пачуццёвай дамінантьі светауспрымання, зс-тзтьікі структуры пейзажу азначаецца падзел і на такія наступныя жанравыя катэго-рьіі: радасны, урачысты, узнёслы, сумны ці злепчны, журботны, тужлівьі, ціхі, ме-ланхалічньї, трагедийны і інш.

Правамерна праводзіць размежаванне, кіруючьіся тым, які стан прыроды адлюс-троувае пейзаж: ідзальньї, спакойны, ідьиіічньї, велічньї, бурны, панылы, змрочны і г.д. І — зноу жа паказальна — усе гэтыя і толькі што згаданыя відьі пейзажу далёка не зауссды сустракаюцца у “чыстым” выглядзе, а, наадварот, у працзсе лірьічна-псіха-лагічнага самавыяулення творцы і пад уплывам ідзйна-мастацкай трактоукі вобраза прыроды набываюць арганічную зстэтычную кантактнасць, узаемадапауняюцца, ут-вараюць сінтзтьічньїя формы. У творчасці беларускіх паэтау мы еустрзнем такія пей-зажна-жанравыя мадзлі верша, як велічна-урачьістьі, змрочна-злегічньї, злегічна-драматычны, журботна-трагедыйны і інш. Адна з вылучаных раунапрауных ці да-датковых эстэтычных катэгорый, эмацыянальных асаблівасцяу надає характарыс-тыцы карціньї ці малюнка прыроды больш глыбокае мастацкае вымярэнне, нейкае сутнаснае адценне ці істотньї нюанс. Пры гэтым галоунай адмсцінай і крытэрыем пейзажнасці з’яулясцца наяунасць дамінантньїх тых ці іншьіх выяуленчьгх рысау, мастацкая разгорнутасць вобраза ці пачуцця.

Важнейшай супіаснай рысай пейзажу з’яулясцца тып адлюстраванай праеторы, мясцо-васці, яе найбольш характэрныя, абагульненыя прьіродна-геаграфічньи прыкметы. Нацы-яналыш пейзаж— тьтовае адлюспграванне беларуекай прыроды, зкзатычны— карціньї і замалёую прыроды інпшх краін. Неабходна таксама вылучыць ландгаафтныя пейзажы

(лясны, лугавы, рачны, азёриы, палявы, балотны і да т.п.), вясковы і гарадскі (урбані-стычны), індустрьіяльньї, архітактурньї, марьінісцкі і некаторыя іншьш.

Самую вялікую групу У беларускай паззіі складаюць сезонна-каляндарныя пейза-жы: вясновыя, летнія, восеньскія, зімовьія. Праводзіцца водападзел і па часавай прык-меце у межах сутак: ранішні, дзённы, вячзрні, начны пейзажы. Сезонныя і сутачныя малюнкі прыроды у нашай паззіі сталі вядучьімі пейзажньїмі тзмамі.

У класіфікацьіі пейзажных тыпау і форм мае важнае значэнне аб’ём і маштаб нама-ляванай карціньї. Адрозніваюць мікрапейзаж і макрапейзаж, лакальны і касмічньї. Мкрапейзаж— невялікі паэтычны тэкст, пераважна верш, макрапейзаж— разгорну-тае апісанне прыроды, якое сустракаедца пераважна у ліра-зпічньїх творах. Лакальны пейзаж — адлюстраванне характерных рысау толькі пзунай мясцовасці, невялікі маштаб карціньї прыроды. Касмічньї пейзаж — маштабнае, панарамна-прасторавае адлюс-траванне еусвету і з вязаных з ім вобразау (зоркі, сонца, месяц, поуня і іншьія планеты).

Пейзажы, етвораныя ва уяуленні мастака, але якія не існуюць у рзальнасці, адно-еяць да міфалагічньїх або фантастычных.

Карціньї прыроды у паззіі адрозніваюцца і па ступені рухомаеці, дьінамізму. Ста-тычны пейзаж — гэта пераважна сузіральна-зстзцкае любаванне краявідамі, станам спаюю, цішьіні у прыродзе. Дьінамічньї пейзаж— зменлівьі, рухомы малюнак прыроды, які, як правіла, адлюстроувае бурныя стьіхіі (навальніца, бура, завея, вецер і інш.), гукавыя з’явы, імюіівую змену пары сутак, пераувасабленні розных станау і інш. У па-этыцы такіх прьіродаапісальньк тзкетау важная роля належыць дзеясловам руху, па-ралелізмам, эмацыянальна-афарбаваным зпітзтам, гукапіснай зкспрзсіі мовы.

ПІматлікія тыпы і відьі пейзажу у большасці выпадкау валодаюць выразнай і устойлівай тэндзнцыяй да далейшага ідзйна-мастацкага развіцця. Стылёва-выяулен-чая і жанрава-тэматычная дыферзнцыяцыя высвечвае вельмі красамоуную і характерную заканамернасць: пейзаж як эстэтычная катэгорыя і жанр набыу сінкрзтьічнае аблічча, стау шматграннай зстэтычнай з’явай.

У чацвёртьш падраздзеле периіагараздзепа "Станауленне пейзажнага жанру" падкрзсліваецца, што любую эстэтычную з’яву можна зразумець толькі тады, калі падияцца да яе вытокау, правесці аналіз яе гістарьічнага станаулення. Гісторьія паэ-тьікі пейзажу, яго мастацкіх форм у суеветнай, у тым ліку і у нацыянальнай паззіі, прайшла пзуныя этапы і ступені развіцця.

Пачуццё прыроды абудзіпася у чалавеку яшчз у гпыбокай старажьітнасці, пра што красамоуна гаюраць ужо наскальныя малюнкі. Яго унутраны свет поуніуся адухоуле-ным эмацыянальна-вобразным успрыманнсм стьгхій, сузіраннем велічьі і прьігажосці прыродных аб’ектау. Ён, наш продак, верыу, што прырода — жывая і мудрая істота, а яе сільї і вобразы — усемагутныя боствы, якіх трэба шанаваць. Пантзізм, старажытная натурфіласофія бачацца вьісокім паэтычным узлётам чалавечай фантазіі. Чапавек ма-лявау вобразы і з’явы прыроды у значнай ступені сімвалічна і па аналоги з уласным

жыцдём, побытам рабіу парауналні, супастауляу іх. Так нараджаліся паэтычныя сім-валы, параунанні, метафары, алегорьіі — жьівапісньїя сродкі вьіяуленчасці.

Пейзаж як аб’ект жьівапісання і сродак мастацкай выразнасцд бярэ пачатак у паззіі антычнай Грзцьіі і сярэдиевяковага Усходу. Прьіродаапісальньї элемент прьісутнічае у зпічньїх палотнах Гамера (канец IX — пачатак VIII ст. да н.э.?) “Іліяда” і “Адысея”, служыць тут фонам дзеяння і для узмацнення псіхалагізму апавядання. Сапраудную вобразна-выяуленчую значнасць пейзаж набывае у некаторых ліричних творах Сапфо (першая палова VII ст. да н.э.).

Пейзаж як яркі мастацкі вобраз раскрываецца у творчасці кітайскіх паэтау Ду Фу (712—770) і Лі Бо (701—762). Яны дэманструюць прасторава-кампазіцьійнае і жы-вапіснае бачанне свету, выяуляюць праз малюнак прыроды ідзйна-змястоуную думку, якая, як правіла, наповнена філасофскім падтэкстам.

У старажьітнасці узнікаюць зачаткі пейзажпага жанру у беларускай паззіі. Авало-данне пейзажам як сродкам вьіяуленчасці ішло ад аб’ектыунага адлюстравання з’яу і вобразау навакольнага свету да суб’ектыуна-мастацкага успрымання самой прыроды і спробау выяулення праз яе замалёую і карціньї чалавечых пачуццяу.

Прыкметпая цікавасць да пейзажных вобразау; пейзажу назіраецца у далекі ад нас час. У “Слове аб палку Ігаравьім” (ХП ст.) і творах К. Тураускага (каля 1130—1182) природа набывае сімволіка-алегарьічнае адлюстраванне, яна становіцца адухоулс-ным евстам, здольним адгукнуцца на перажьіванні чалавека. Успрыманне прыроды у К. Тураускага лірьічна-узвьішанае, эмацыянальнае, з ёй знітаваньї сэнсавыя анало-гіі, кантрастныя супастауленні.

Сярэднсвяковая культура і асабліва мастацтва зпохі Адраджэння мелі вялікі, гран-дыёзны уплыу на эвалюцыю пейзажу. І беларуская паззія у сваім мастацкім адкрыц-ці і эстэтызацьп пейзажу у немалой ступені абавязана менавіта адраджзнскаму культу красы і вьісокіх пачуццяу. Адраджэнне паварочвала да пейзажнага свету беларус-кіх жьівапісцау і паэтау.

Навамэльная природа уражліва запыняла вока М. Гусоускага, Я. Вісліцкага, А. Рым-шьі. У іхніх паэмах сустракаем пейзажныя украпіньї і штрьіхі, якія знітоуваюць кампа-зіцьію, пльшь думак-пачуццяу, надаюць творам жьівапісную каларытнасць. Найбольш значнае месца прырода займає у паэме М. Гусоускага “Песня пра зубра” (1523). З вялі-кім захаплсннем і любоую апісвае паэт пушчу, паэтызуе яс веліч і харастю.

У беларускай паззіі XVI—ХУЛІ стст. пейзаж яшчз толькі пачынау набываць рысы самастойнасці, маетацка-выяуленчую значнасць. Разам з тим у беларускім мастацт-ве станауленне пейзажнага жанру ішло даволі широка, прикметна, і яго развіцце у той час звязваецца з імснамі Т. Макоускага, А. Тарасевіча і інш. Малюнкі прыроды ці пейчажныя фрагменты вьїкарьістоуваліся пры роспісе сцен, скляпенняу, купалоу і інтзр’ерау касцёлау і цзрквау у Оршы, Магілеве, Мсціславе і інш. У беларускім іка-напісе таксама даволі істотнай становіцца эстэтыка-выяуленчая функцыя пейзажу.

Станауленне, самасцвярджзшіе зстзтьікі пейзажу спрыяла духоунаму узвышэнню мастацтва, жыцця чалавека і грамадскага быцця у цэлым.

Больш актыунае развщцё пейзажнага жанру адбываецца у паззіі XIX ст. Сама-каштоунай тэма прыроды стала для сентьіменталістау і рамантыкау. Мастацкае успрыманне прыроды несла у сабе фальклорныя і міфалагічньїя рысы. Пейзажныя вобразы у паззіі Я. Чачота набьілі ужо больш гаыбокае выяуленчае значэнне. Паэт часта выкарыстоувау прыём паралелізму, збліжау з’явы прыроды і душэунае адчу-ванне героя. Аутар дысертацьй таксама запыняецца на творах П. Багрыма і Адзлі з Устроні, у якіх ужыты приёмы персаніфікацьіі і кантрасту.

Выключная роля у эстэтызацьн пейзажу напежыць В. Дуніну-Марцінксвічу. Ён — адзіп з першых нацыянальных паэтау, хто убачыу у прыродзе крьініцу вялікай асало-ды. Услед за А. Міцкевічам беларускі паэт усхвалявана, уз несла загаварыу пра красу бацькаушчыны, яе краявідау. Ён імкнууся зрабіць убачанае канкрэтна-пачуццёвым, эмацыянальна-вобразным. Паззія да В. Дуніна-Марцінкевіча не ведала гзткіх узорау пейзажнай вьіяуленчасці, такога суладнага паяднання душы паэта і свету прыроды. Паэтыка яго прьіродаапісанняу вызначаецца лірьічнай прачуласцю, музычнасцю ін-танацый. Беларускі пейзаж у Дуніна-Марцінкевіча — выяуленне любові да прыго-жага, цудоунага, увасабіленне непауторнасці роднага кутка.

Увагу на з’явах прыроды запыняу В. Каратьінскі. З побытавых уражанняу, сацы-яльных малюнкау пераключалі позірк на прыгажосць прыроды А. Гурьіновіч і Я. Лу-чына. Недахоп у пейзажных замалёуках адчувау А. Гурьіновіч, які пераклау вершы М. Някрасава “Мароз”, А.К. Талстога “Восень”, і тым самым імкнууся пашырыць пейзажна-вобразны свет беларускай паззіі. І А. Гурьіновіч, і Я. Лучына істотна па-вьісілі сэнсава-выяуленчы патэнцыял пейзажнага верша.

Пейзаж у творчасці Ф. Багушзвіча можна назваць сацыяльным. Паэт суадносіць стан прыроды з чалавечым лесам, раскрывав “прыродна-сацыяльную” сутнасць свету. Пейзажныя радкі у Ф. Багушзвіча нешматлікія, яны служаць падсветкай, фонам для выяулення грамадскіх настрояу, уяуляюць сабой суровы рзалістьічпьі жьівапіс. Аднак нават такі сацьіяльна заптыбпшы паэт зрабіу спробу пейзажнага верша (“Хмаркґ').

Ужо значна вышэйшую ступень пейзажнага жьівапісання прадэманстравала Цёт-ка на самым пачатку XX ст. Яе вершы “Лета” і “Восень”, створаныя у 1902—1903 гг., нібьі падводзяць своеасаблівьі падрахунак мастацка-эстэтычным адкрыццям XIX ст. і з’яуляюцца тым перакідньїм мастком, які прывёу беларускую паззію прыроды да новых вяршыняу. Пейзажы Цётю напісаньї шчодрым мазком жьівапісда, яны — яр-кія, маляунічьія, поуныя жывога руху, жыцця, кранаюць сваім лірьізмам і хараством.

Адлюстраванне прыроды у паззіі XIX ст. паступова набывала мастацка-выяулен-чую шматмернасць, пейзаж рабіуся духоуна значнай з’явай у творчай свядомасці бс-ларускіх мастакоу слова.

Пяты падраздзея першага раздзепа “Фунщыя і паэтыка пейзажу у лірьщьі Я. Ку-палы" прысвечаны даследаванню функцыянальнай ролі пейзажу у вершатворчасці

выдатнага майстра слова, а такеама тут раскрываецца щэйна-эстэтычны змест і сімва-лічнасць яго пейзажнай творчасці. Я. Купала адным з перших глибока вьіявіу хараст-во, тыповыя рысы, своеасаблівасць нацыяпальнага ландшафту, выдатна паказау, што пейзаж — універсальньї сродак мастацкага светапазнання і унугранага еамавыяулен-ня. Пейзаж выконвае у Купалавай лірьїцьі розныя задачы і функцьіі, якія прадвызнача-юцца пзуїшмі садьіяльна-гістарьічньїмі, ідзйна-зстзтьічньїмі і духоуньїмі фактарамі.

У лірьїцьі Я. Купалы ёсць выдатныя пейзажныя вершы, якія уяуляюць сабой раз-горнутыя прьіродаапісанні, яркі вобразна-выяуленчы жьівапіс. Чыста сузіральна-зс-тзцкі план займає і прьгваблівае паэта, але досыць часта, калі ён вьібірае аб’ектам родныя краявідьі, паэтызуючы іх, то выяуляе сацы ялы і а-духоуі і ы і псіхалагічньї стан душы. Пейзаж Купалы — гэта катэгорыя духоуная, якая змяшчае у сабе глыбокае аутарскае пачуццб, пзуную ідзйна-вобразкую семантьїку.

Уласна мастацкае вымярэнне пейзажнага свету у нашага вялікага паэта эмацыя-нальна-вобразнае, але у значнай ступені і філасофека-зстзтьічнае. Купала імкнецца да чуйнай повязі з космасам, таямнічьім і неразгаданым. Паэт па сутнасці стварае філаеофскія замалеукі прыроды.

Пейзажны позірк паэта асабліва уражвае сваёй кінематаграфічнасдю, ён падобны да маштабнага светаадлюстравання у “Слове аб палку Ігаравьім”. Далей разглядаюц-ца карціньї прыроды, у якіх выяуляецца філасофская зрошчанаець паэтавага “я” з прыродай, гіпербалізаванасць і панарамнасць светауспрымання.

Пейзаж у Я. Купалы з’яуляецца асновай паэтычнат мыслення, нясе важную ідзйна-стыпёвую функцыю, нярэдка робіцца эмацыянальна-сэнсавым цэнтрам лірьічнага твора. Яго адлюстраванне прыроды мае рамантычны, сімволіка-філасофскі характер. Пейзаж паэта можна назваць унутраным пейзажам, бо яго душа широка адкрыта у свет, напоуне-на гльїбокімі уражаннямі, “хваляваннямі чалавечага духу” (выраз П. Фларэнскага), ма-гутным памкненнем да ідзалау евабоды, гармони, дасканаласці. Невыпадюва вобразы касмічнага плану — зоры, сонца, неба — асабліва прыцягальныя для Купалы-рамантыка і еімваліста, яны увасабляюць высокае, ідзальнае, прыгожае — тое, з чым паэт жадае духоуна-гарманічна паяднаць зямное. У Я. Купалы мяжа паміж рзальна-капкрзтш>ім і Уяуным, умоуным размытая, бо прырода для яго — адвечная казка, таямнічьі сусвет, шматетайнасць праяу вечнасці. Дисертант раскрывав свет міфалагічнага пейзажу, які з’яуляецца для паэта прадуктам напружанага, драматычнага светапазнання.

Светаадчуванне Я. Купалы у сваёй аснове трагедыйнае. Душа паэта перажывала разлом паміж марай і рэальнасцю, адсюль у ягоных творах балюча-пакутныя пера-жьіванні, зварот да мовы падтэксту, іншасказальнасці, містьікі і міфалагічньїх воб-разау. Усё гэта знайшло яскравы адбітак у пейзажах паэта, якія набываюць алегарыч-нае, сімволіка-філасофскае гучанне, становяцца сродкам выяулення унугранага свету чалавека, што востра адчувае трагізм быцця. Першаступеннае значэнне у малюнках прыроды Я. Купалы адыгрываюць вобразьі-сімвальї, прыродныя стьіхіі, эмацыя-

нальна-кшіеравая гама пачуццяу. На наступных старонках даследавання аугар запьшяе Увагу на адной з сэнсава-значных пейзажных там у лірьщьі паэта— теме зімьі.

Зіма у Купалы “усясільная”, неспагадная, нясе бязмоуе, дзікую спустошанасць, па-куты, згубу. Зіма асацьііруецца з жорсткай знішчальнай сілай, што супрацьстаіць ад-раджэнню вясновай прыроды, чалавека і народа. У мастацкай свядомасці Я. Купалы зімовьія стьіхіі — алегорыя зла, сну, смерці на роднай зямлі. Ён атаясамлівае зіму з духоуным рабствам і гвалтам. Зіма і вытворныя ад яс вобразы лёду, марозу, холаду сімвалізуюць зпяволенне радзімьі, здранцвенне і уціск духоуных сіл. Далей у парау-нальна-тьшалагічньш плане разглядаюцца пейзажныя замалеукі Я. Купалы і латыш-скага паэта Я. Райніса.

Зімовьія пейзажы Я. Купалы, напісаньїя у 1918 г., прасякнуты драматьічна-мінор-ным гучаннем. Пейзажныя выявы вьіклікаюць прадчуванне бяды, нечага жахлівага. Зіма перыяду грамадзянскага кровапраліцця, супрацьстаяиня, якія сгіарадзіу кастрыч-пік 1917 г.,— часіна гнятлівасці, страху, разгулу стьіхійньїх прыродных сіл. Сцюжа і завея у вершы “Паязджапе” набываюць усеахопны характар, яны разгортваюцца да вобразау-сімвалау усясветнай бяды і неутаймоунага зла. У вобразах зімовьіх стьіхій Я. Купала, па сутнасці, увасабляе сам суровы пстарычны час, які нясе хаос, глабаль-ныя катаклізмьі. Паэт надзвычай прароча вьіявіу пакручасты, цярністьі шлях нашага народа у XX ст. Я. Купала выдатна паказау, што у цяжкія, драматычныя часы пейзаж здолыгы чуйна, праудзіва узпауляць настрой чалавека і грамадства.

У шостим падраздзеле перишга раздзепа "Пейзаж у пазмах Я. Коласа "Новая зямля ” і "Сымон-музыка" аутар працы адзначае, што у мастацкім мьісленні Я. Коласа малюнкі і вобразы прыроды займаюць выключнае месца, паказвае, што яго пей-зажны жьівапіс — гэта не толькі арьігінальная, але і поліфанічная, шматстайная з’ява. Пейзажны свет для Я. Коласа — аб’ект маляунічага жьівапісання, аснова гаыбокага духоуна-эстэтычнага і філасофскага пазнання чалавечай душы, яе лучнасці з прыродай.

Я. Колас стау першым стваральнікам панарамных, ліра-зпічньк карцін прыроды, якія яшчэ можна назваць макрапейзажамі. Наогул, без фундаментальнага пейзажна-га жьівапісу наурад ці магчыма грунтоунае мастацкае асэнсаванне нацыянальнага свету, шматаблічнага жыцця прыроды і звязаных з ім праяу чалавечага духу. І гэта выдатна засведчыу яшчэ А. Міцкевіч сваім творам “Пан Тадэвуш” (1832—1834), дзе пейзаж набыу магутнае эстэтычнае і ідзйна-філасофскае гучанне. Маштабныя, ве-лічньїя пейзажныя палотны намаляваны у паэме “Новая зямля”. Было б па меншай меры аднабакова успрымаць іх толькі як лірьічньїя адступленні, фон дзеяння і сродак характарьістьікі персанажау. Правамерна зірнуць на пейзаж у паэмах Я. Коласа і як на цэласны структурна-семантычны тэкст, каштоунасны мастацка-вобразны цэнтр паэтычнай свядомасці аутара. Паэт мьісліць краявідамі і “вобразамі мільїмі роднага краю”. Па сутнасці ён стварыу серыю яркіх, мапяунічьіх карцін прыроды, якія знітава-ны між сабой прадметам адлюстравапня і якія гучаць у творы магутным лейтматывам.

Структура пейзажау у паэме шматвобразная, насычаная мпоствам дзталяу, яна грунтуецца на цесным сінтззе візуальна-прадметнага і пачуццёва-эмацыянальнага успрымання прыроды. Пейзажна-зпічньїя карціньї Коласа пазначаны тэматычнай разгорнутасцю, тыбокай змястоунасцю.

Беларуси пейзаж у Я. Коласа — першааснова арганізацьіі мастацкай прасторы тэксту, аутарскага апавядання. Праз малюнкі прыроды паэт у “Новай зямлі” выяуляе канцэпцыю героя, сутнасць пэуных з’яу і праблем. Пейзажны жьівапіс у паэтыцы твора адыгрывае ідзйна-змястоуную і фі ласофска-зстэтычную функцию. Пейзаж і чалавек у “Новай зямлі” — адзінае непадзельнае цэлае, і гэта асабліва яскрава заува-жаецца у псіхалагічньїх выявах прыроды. Паэт раскрывае складаную філасофію прыроды і быцця чалавека.

Значнае месца у дысертацьй адводзіцца аналізу пейзажных малюнкау і карцін у паэме “Сымон-музыка”, бо тут пейзаж адыгрывае значную ролю як у кампазіцьійнай структуры твора, так і у яго фшасофска-эстэтычным змесце, аутарскай канцзпцьіі вобраза галоунага героя. Малюнкі прыроды рухаюць сюжэт, прыдаюць зпічпаму апавяданпю лірьїка-змацьіянальную і ідзйна-сзнсавую гльїбіню. Коласаускі пейзаж вылучаецца гльїбокім псіхалагізмам.

Коласаускія пейзажныя выявы па сваім характары натурфіласофскія. Натурфіла-софія Я Коласа грунтуецца на вьічуванні адухоулснага, Боскага пачатку у прыродзе. Коласау герой духовна уключаны у кругазварот прыроды, адчувае сябе у крэунай паяднанасці з яе жывой душой. Ён бачыць свет прыроды гарманічна уладкаваным, прыгожым, пазбауленым унутранага хаосу. Сымона перш за усё прьіваблівае адвеч-пая мудрасць прыроды, якая скіроувас да філасофска-засяроджанага самапазнання, духоунага самараскрыцця. У паэме раскрываецца лірьічная філасофія прыроды — філасофія піьібокіх пачуццяу, назіранняу, звязаных са свстам прьігажосці.

Я. Коласа-пейзажыста асабліва захапляе таемнае, супрацьборства светлага і цём-нага, жыцця і смерці у прыродзе. Паасобныя яго пейзажы маюць міфалагічную, фан-тастычна-казачную афарбоуку. Міфалагічньї пейзаж Я. Коласа выяуляе виключна яркі, адметны стан свету і чалавечай душы, ён пакідае уражанне грапдыёзнага фан-тастычнага відовішча.

Шэраг прьіродаапісанняу у паэме мае сімволіка-алегарьічньї змест. Кожны з воб-разау і малюнкау прыроды так ці інакш звязаны з блуканнямі, лесам, духоуным светам галоунага героя. Так, дарога становщца сімвалам няспьінііасці руху, з ёй знітава-на вялікае кола уражанняу і асацыяцый.

Сістзма прыродных вобразау і сімвалау у “Сымоне-музыку” шматстайная, над-звычай смістая. Тут па сутнасці цэлы россып пейзажных вобразау, фігуруюць усе злементьі-складнікі нацыянальнага пейзажнага свету. Усе гэтыя вобразы і рзапіі пейзажу складаюць мастацка-фіпасофскую аснову мыслення, яны ствараюць цзласную карціну беларускай прыроды, яе жыцця. Далей дысертант запыняецца на мастацкім змесце вобразнага мыслення паэта, гаворыць пра успрьімаїіне і трактоуку ім вобра-

зау сонца, зор, дарогі, а таксама аналізує сезонна-каляндарныя пейзажы, выяуляе іх нацыянальнае і сэнсавае гучанне.

Разгледзсушы аб’ём, структуру, функцьй, архітзктоніку апіеанняу прыроды у па-эмах Я. Коласа, можна пєраканацца у наступным:

1. Пейзаж набывае уласна-выяуленчую значнасць, эстатычную самакаштоунасць. Ён становщца “рухавіком” зпічнага апавддання, развіцця сюжэту. Вобразна-пейзажнае мыс-ленне паэта вызначаецца ільїбінсй і змястоунасцю, а стыль прьіродаапісанняу — яркас-цю малявання словам, тонкай гукавой інструмснтоукай фразы, паэшкай юантрасту і інш.

2. Пейзажныя малюнкі адыгрываюць змацьіянальна-зкспрзсіуную ролю, выяуля-юць лірьічна-адухоуленае, непасрэднае успрыманне вобразау і з’яу прыроды.

3. Пейзаж выступае як сродак характарьізацьіі, інакш кажучы, дапамагае у рас-крьіцці не толькі аутарскіх пачуццяу, але і унутранага стану герояу (Міхала, Сымона і інш.). Чалавек і навакольная прырода у Я. Коласа гарманічна узаемазвязаны, паяд-наны ладам думак, адчуванняу, перажыванняу. Прьіродаапісанні нярэдка грунтуюц-ца на приёме мастацкага увасаблення, псіхалагічнага паралелізму.

4. Пейзаж у творах канцэптуальны, натурфіласофскі. Я. Колас гяыбока асэнсоувае свет жыцця прыроды, лее чалавека, вечных праблсмы.

5. Пейзаж у паэмах Я. Коласа— “хранатоп” (паняцце М. Бахціна) нацыянальнага адлюетравання свету, інакш кажучы, паэт раскрыу адметнасць беларускага ландшафту, прасторы, вобразау роднай прыроды. Яго макрапейзажы — яркая панарама нацыянальнага свету.

У сёмым падраздзеле першага раздзела “Якуб Копас і пейзажная трыка ” паказ-ваецца роля і значэнне маетацкіх традыцый выдатнага паэта-псйзажыста, якія ака-залі сапрауды лссавызначальны, маштабны і глыбою уплыу на развіцце пейзажнага жанру ва усёй нацыянальнай паззіі. Мастак слова стварыу цудоуныя, сапрауды эталонных і шэдэуральныя узоры пейзажнага жьівапісу, таму прыцягненне да ягонага паэтычнага свету было заусёдным і неаслабным.

Творчаець Я. Коласа у немалой ступені пауплывала на актьівізацьно пейзажнага жанру у 20-я гг. Аднак у перыяд маладнякоускай бурапеннасці грамадзянская публі-цыстыка адчувальна заглушала вечныя тэмы, лірику прыроды, якія наогул не успры-маліся тады эстэтычна значньїмі і самакаштоуньїмі. Паэтычная моладзь 20-х, апы-нуушыся пад магутным уздзеяннем ідзалогіі, не заусёды маша належным чынам ацаніць высокае мастацкае гучанне пейзажнай лірьікі Я. Коласа, яго індьівідуальна-выяуленчае майстэрства. I усё ж духоуна-эстэтычная сувязь з коласаускай паззіяй прыроды у творчасці тагачасных паэтау відавочная. Далей выяуляецца тьіпалагіч-нае падабенства паміж манерай пейзажнага пісьма П. Труса і Я. Коласа.

У паказе прыроды, роднай зямлі на Коласа асабліва прыкметна арьіентаваліся паэты “Узвышша”. У ягоным мастацкім свеце іх прыцягвала зрокава-слыхавая пра-ніклівасць светабачання, раскаваная асацыятыунасць вобразных параунанняу, пла-

стьічнасць пісьма, яркая і сакавітая каларьістьічнасць, тонкая суаднесенасць вобра-зау прьіродьі з душзуна-псіхалагічньїм станам. Аутар дьісертацьіі прасочвае творчьі упльїу Я. Коласа на “узвьішауцау” на прьікладзе замалевак восеньскай прьіродьі Я. Пуш-чи. Згушчани, балючьі злегізм — дамінанта светаадчування і Я. Коласа, і Я. Пушчьі.

Коласаускія пейзажьі істотна упльївалі на фармаванне зстзтьічнага густу, індьівіду-альна-мастацкае станауленне пейзажнай творчасці пазтау, што ішпі у літаратуру у другой панове 20-х і 30-я гг. Развіцце творчьіх індьівідуальнасцяу у тую пару ішло вельмі няпроста. Ідзалогія скіроувала пазтау да суцзльнай партьійна-камуністьічнай ангажа-ванасці, ідзйна-палітьічнай вершатворчасці. Лірьїка природи трапіла на задворкі літа-ратурнага працзсу, а пейзаж у творчасці многіх пазтау на працягу доугага часу нес няудзячную ідзалагічную службу, вьїконвау ролю зфектнай аздобьі для грамадзянска-публіцьістьічнага виказвання. Актуальнасць, надзбннасць радка, пафаснасць і агіта-цьшнасць голасу— вось да чаго імкнуліся тагачасния пазтьі. Пейзажньї жанр як бьі ратавау паззію, не давау ей канчатеова забьіць на вечнае і прьігожае на зямлі, спаузці да татальнай інфляцьіі, абясцзньвання уласнай мастацкай прьтродьі, дапамагау хоць на нейкі момант ці міг у тагачасньїх умовах вибавіцца ад нейкага наддухоунага, надчала-вечага існавання. Зстзтьічнае, духоунае — штосьці генетична невьшішчальнае і пер-шаснае, чьім ідзалагічнае, наноснае. Пейзажньїя вершьі П. Броукі “Канец лета”, “Дождж”, “Бор” напісаньї пад дабратворньїм уздзеяіпісм юласаускай лірьікі природи. На гзтьі конт бсць красамоунае прьізнанне самога пазта у вершьі “Якубу Коласу”.

Мастацкі вопьіт Я. Коласа-жьівапісца садзейнічау і сприяє развіццю сучаснай бе-ларускай паззіі на тзму прьіродьі. Коласауская палітра дала магутньї вьіток цзлай нацьіяиальнай школе пазтау-пейзажьістау, да якой належьіць вялікае суквецце творчих індьівідуальнасцяу. Далей дисертант вядзе гаворку пра коласаускія традьїцьіі у творчасці А. Вялюгіна, Ю. Свіркі і інших пазтау. У прьіватнасці, адзначае, што тзн-дзнцьія натурфіласафізму бярз магутньї виток у паззіі Я. Коласа, і можна сказаць, што многія сучасньїя пазтьі разумеюць і адчуваюць природу па-к»ласауску тонка, адухоулена і разам з тьім па-свойму тьібока і мудра.

Творчасць Я. Коласа аказала значньї і глибокі упльїу на развіцце пейзажнага жанру у беларускай паззіі XX ст. Сучасньїя пазтм наследуюць коласаускую традьїцьпо вобразнай жьівапіснасці, пластьікі пісьма, вьісокай пазтьізацьіі і пранікнснага аду-хаулення, замілавання хараством природа. Гзта, аднак, не значьіць, што пейзажнае майстерства Я. Купали ці М. Багдановіча не так істотна паупльївала на мастацкую практьїку наступнікау. Сваю задачу дисертант бачьіу у тим, каб паказаць, якое моц-нае і вялікае уздзеянне мелі традьїцьіі класікі на творчую індьівідуальнасць, лес пейзажнага жанру, мастацка-зстзтьічнае развіцце прьіродаапісальнай паззіі. У арбіту прьіцягнення да творчага вопьіту Я. Коласа-пейзажьіста трапляе кожньї, хто адчуу у сабе пазтьічньї дар. Вучоба творчая, удумлівая на творах класіка проста неабходная, каб пазбягаць зпігонства, ісці сваей адметнай сцежкай. Я. Колас застасцца для усіх сенняшніх і наступних творцау патрабавальньїм настаунікам.

У другім раздзелс “Паэтыка пейэазку” разплядаюцца мастацка-стылёвыя асно-вы прьіродаапісальнай творчасці, структура і змест найболып адметных тыпау і ві-дау пейзажу, пры гэтым выяуляецца специфіка пейзажнага мыслення, функцыяналь-пасць вобразных сродкау і прыёмау пісьма.

Псршы падраздзеп другого раздзела "Пейзажу паззіі і жьівапісе" прысвечаны даследаванню пейзажу у парамиальна-тыпалалчным плане. Паззія і жьівапіс не толькі розняцца між сабой, але і маюць агульныя гістарьічньїя карані, знаходзяцца у тыпа-лагічнай узаемасувязі. Пейзаж якраз і адносіцца да сферы эетэтычнага кантактаван-ня і прьїцдпісння гэтых двух відау мастацкай творчасці.

Пейзажу у згаданих відах мастацтва уласціва свая специфіка. Паэтычнае адлюс-траванне природы — гэта перш за усё інтанацьійна-пачуццевьі мапюнак, працзс унут-ранага выяулення зстэтычных уражанняу, заснаваны на вобразным супастауленні і суаднееенасці розных з’яу, дынамщы рытму і слова. Пейзажны твор паэта уяуляе сабой страфічную і моуна-сінтаксічную арганізацьію мастацкай прасторы. Паэтычны пейзаж можа прикметна разгортвацца у часе і спалучаць у сабе некалькі праекцый ці ракурсау. Карціна прыроды у жьівапісе адлюстроувае пэуны стан ці наваг момант природы і узнауляе при гэтым рзчаіснасць у вобразнай канкрэтыцы, праз пластику фар-бау. Для жьівапісца натура мае важное значэнне як сродак мастацкага абагульнення і тьіпізацьіі. Палатно для мастака — “адкрытае акно у прастору” (вираз Б. Заборава), дзе пшоуііая роля належиць перспективе, лініям і абрисам, колерам і іх спалучэнням.

Эстэтычная роднаснасць і падабснства пейзажу У паззіі і жьівапісе выяуляецца у творчай манеры і характары светаадлюстравання, вобразнай змястоунасці карціньї, у мастацкай палітрьі, якая вызначаецца найперш вы барам такіх сродкау вьіразнасці, як колер і святло.

Жьівапіснасць і пластычнасць выяулення сталі характэрнай адзнакай псйзажау беларуекіх паэтау. У сваю чаргу, паэтычнасць і ліризм прикметна вызначаюць паэ-тику пейзажу у жьівапісе. Адлюстраванне прыроды як у паззіі, так і у жьівапісе — гэта жывое эмацыянальнае пранікненне у сутнасць прыроды, маляунічае выяуленне яе прьігажосці і нспауторнасці. Суб’ектыунае “я” творцы скіравана да спазнання унут-ранага зместу прыроды. Мову паэта і мастака-пейзажыста яднаюць пачуццё, настрой, перажыванне. Мастацкая гльїбіня і паэтычнага, і жьівапіснага пейзажу заклю-часцца у яго эстэтыка-пазнаваучай скіраванасці, бо таленавітьі мастак на тое і мастак, каб гаварыць сваім выяуленнем пра штосьці важнае і значнае, пра разумение свету і адносіньї да жыцця.

Жьівапісньї пейзаж неаднойчы узбагачау паззію, пагаыбляу у ёй адчуванне раз-настайнасці форм прыроды, каларыту, дапамагау у перадачы прасторы і паветра. Прикладам туг можа служыць хаця б пейзажны жьівапіс мастакоу-імпросіяністау. Тое, як глыбока уздзейнічае на стан души паэта пейзажнае палатно мастака, ярка перадалі у сваіх вершах А. Пьісін, Ю. Свірка, Т. Бондар і інш. Жьівапісная кар ці па неаднойчы нараджала эстэтычнае суперажыванне у беларуекіх мастакоу слова, вы-

клікаючьі імкнепне асэнсаваць яе сродкамі паэтычнай мовы. Гэта палотны Ф. Рэнье, М. Урубеля, Пітзра Брэйгеля Старэйшага і інш. Мастакі, у сваю чаргу, таксама цесна супрычыняюцца да паззіі, імкнуцца праз пейзаж вьіявідь штосьці адметнае ці сугуч-нае творчасці паэтау. У гэтым сэнсе можна згадаць пейзажныя карціньї В. Цвіркі, Н. Воранава, У. Пасюкевіча, С. Каткова і інш.

Беларускі пейзаж вылучаецца мяккаецю фарбау, акварэльнасцю, яму не улаеціва бязмежнасць праеторы, рэзкая акрэсленаець ліній. Далей разглядаецца паэтыка на-цыянальнага пейзажу у творчасці В. Бяльїніцкага-Бірулі, В. Цвіркі, П. Масленікава,

А. Гугеля і беларускіх паэтау. Для пейзажау Я. Коласа і В. Цвіркі улаеціва зпічная панарамнаець адлюетравання ландшафту, першароднасць адчування свету, лёгкасць ліній, шчодрасць і буйства фарбау. Многія псйзажы Н. Ареенневай найбольш тыпа-лагічна падобныя да жьівапісньїх палотнау В. Бяльїніцкага-Бірулі. І па сваім лірьіч-на-камерным гучанні, і па імпрзсіяністьічнай манеры пісьма. Н. Арсеннева гэтак, як і знакамітьі мастак-пейзажыст, малює прыроду з пачуццёвым лірьізмам, чысцшёй і празрыстасцю колеравай гамы, пластыкай ліній і псраходау.

На наступных старонках дьіеертацьіі аналізуецца майстерства жьівапісання словам у пейзажных творах сучаеных беларускіх паэтау, пры гэтым выяуляецца адмет-насць мастацкай манеры кожнага з творцау, асаблівая увага звяртаецца на паэтыку колеру і святла у лірьїцьі М. Танка, метафарычную вобразнасць стылю Р. Барадулі-на, акварэльнасць, пластычнасць пісьма Я. Сіпакова, графічнасць малюнкау природы Ю. Голуба, лірьізм, архітектоніку, гукажьівапіснасць пейзажау Э. Акуліна.

Часам прыёмы і прынцыпы жьівапісу свядома і грунтоуна накладваюцца на ад-люстраванне природы у сучаснай паззіі, і гэта узаемадзеянне дає жыватворны эфект.

А. Глобус — па адукацьіі мастак, і у яго прьіродаапісаннях выяуляецца талент маля-вання фарбамі, святлом і ценем. Пейзажныя замалйукі і эцюды паэта напісаньї з выверанасцю ліній у праеторы, зкспрзсіуньїмі фарбамі, яны запамінаюцца града-цыяй колерау, яркасцю дзталяу.

Пейзажны жьівапіс дапамагае паззіі больш тонка адчуць яе выяуленчыя патэн-цьіі, скіроувае да узбагачзння эетэтычных форм, пазтьікі, усёй сістзмьі мастацка-вобразнага мыслення. Прыгожая вобразнасць, маляунічасць фарбау у паэтычных пейзажах — гэта у значнай ступені і рзапізацьія жьівапісньїх магчымасцяу беларуе-кага паэтычнага слова.

У другім падраздзеле другого раздзела "Пейзаж у паззіі і музыцы ” даслсдаванне пейзажу вядзецца у тьіпалагічнай узаемасувязі і кантактнасці з музыкай, што дає мажлівасць пашырыць уяуленне пра пейзажную творчасць як эстэтычпую з’яву. Су-гучча паэтычнага слова і музьікі нараджае дзівосную прыгажосць. Гэты сінтзтьізм ярка выяуляецца у пейзажных творах, пакладзеных на музыку.

Музыка вызначае сутиасць паэтычнай мовы, верша як рьітміка-інтанацьійнага малюнка. Лірьічнае пачуццё прыроды найперш звязана з выяуленнем унутраных ім-пульсау, зетэтыка-эмацыянальных уражанняу, а “лірьічная самааб’ектывацыя — гэта

алантанасць духам музьікі, насычанасць і прасякнутасць ім”1. Адметнасцю шматлі-кіх пейзажау у беларускай паззіі якраз і з’яулясцца іх музыкальная меладычнасць.

Прырода паусюль і наскрозь пранізана гучаннем музьікі. Улавіць і перадаць музыку прыроды здольны толькі паэт, які валодас тонкім, чуйным слыхам. Для яго гук — рух душы, тая успрымальная матзрыя, дзякуючы якой ствараецца пзунае інтанацьій-на-семантычнае біяполе верша. Гукавыя фарбы і рьітмічная сугучнасць слоу, складаючи музыкальную аснову пісьма, прыдаюць паэтычным карцінам і малюнкам прыроды незвычайную мастацкую сілу вьіразнасці і вьіяуленчасці, а таксама эстэтычна уздзсйнічаюць на чалавека.

Музыка слова — вызначальная стихія у прьіродаапісаннях беларускіх паэтау. Музычны пачатак у пейзажнай лірьїцьі найперш з’яуляецца сведчаїшем і выяулсн-нем. пееецнай душы беларуса, адухоуленай сутнасці навакольнай прыроды, тьібіні яе эстэтычнага адчування. Традыцыя ж музыкальна-меладычнага апісання прыроды бярэ свой выток у рэчышчы народнага музычна-песеннага мастацтва (згадайма вяс-нянкі, жніуїшя і восеньскія песні).

Дысертант вельмі падрабязна запыняецца на гаворцы пра музычнасць пейзажау Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча, 3. Бядулі, выяуляе гльїбіню і адметнасць іх гучання. На думку аутара, музыка і слова у паэтычных апісаннях прыроды нярэдка Уяуляюць такі тонкі, арганічньї сплау, што іх можна назваць музычным жьівапісам ці музьічньїмі пейзажамі. Асабяівая увага адводзіцца разгляду паэмы Я. Коласа “Сы-мон-музыка”, у пейзажных карцінах якой гучыць лірьїка-драматьічньї сімфанізм. Аналізуецца партитура шматлікіх музычных творау, якія напісаньї кампазітарамі на аснове пейзажных карцін і малюнкау беларускіх паэтау. У музычнай інтзрпрзтацьіі паэтычных пейзажау выяуляецца унутраная ладнасць радка, эстэтычная прыгажосць слова, чуюцца жывыя галасы прыроды.

Пейзаж у паззіі, прасякнуты музыкальней меладычнасцю, перагукаецца і з карці-намі прыроды, створаньїмі у камерна-інструментальнай і сімфанічнай музыды. Тут неабходна зазначыць, што пейзаж ці пейзажныя вобразы найперш знаходзяць раз-горнутае увасабленне у праграмных творах. Пейзаж у паззіі і музыцы яднаюць ці збліжаюць інтанацмйния, эмацыянальна-вобразныя рысы, прыкметы, і таму тыпа-лагічньїя аналогіі паміж двума відамі мастацкага адлюстравання прыроды бачацца з’явай не чужароднай, а духоуна і эстэтычна блізкай.

Далей у дьісертацьіі парауноуваюцца “Поры года” П. Чайкоускага і малюнкі і вобразы з “Новай зямлі” Я. Коласа, прьіродаапісальная нізка А. Зязюлі “Беларуская прырода” і пейзажны цыкл А. Вівальдзі “Поры года”, марьінісцкія пейзажы А. Гурло “Вечны гоман”, “Шторм” і сімфанічньїя зскізьі К. Дзбюсі “Мора”, пейзажны верш

А. Гурло “Мора” і сімфанічная мініяцюра беларускага кампазітара Я. Дзягцярыка

1 Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. — 2-е изд. — М., 1986. — С. 157.

“Мора”. У беларускай паззіі нямала прыкладау і узорау пейзажных карцін і замалё-вак, якія па сваёй настраевасці асацьііруюцца з музьічньїмі пейзажамі вядомых кам-пазітарау. Таленавітьіх музычна-вакальных творау на розныя пейзажныя тэмы сёння створана нашьімі пазтамі надзвычай багата. Вобразы прыроды у паззіі пастаянна прыцягваюць беларускіх кампазітарау. Нарачанскі пейзаж М. Танка, наприклад, на-быу музычнае жыцце у творах А. Багатырова і Я. Глебава.

У сучаенай паззіі музыкай навеяны многія прьіродаапіеальньїя і пейзажна-меды-татыуныя творы. Гзты уплыу таксама звязаны з клаеічнай музыкай славутых кампа-зітарау Ф. Шапзна, П. Чайкоускага, Э. Грыга, Ф. Ліста, I. Штрауса і інш. Аутар за-пыняецца на пейзажах беларускіх паэтау, народжаных пад уздзеяннем музычнай кла-сікі, паказвае, што музыка— гэта рух да гаыбшнага, вечнага у чалавечай душы. Яна настройвае на споведзь, спазнанне прьігажосці і жыцця.

Дысертант падкрзслівае, што пейзажны свет — крьініца музычнай вобразнасці. Затым гаворка ідзе пра музычнае пачуццё прыроды у творчасці такіх беларускіх паэтау, як Н. Гілевіч, Р. Барадулін, А. Русак, Ю. Свірка. Увасабляючы пейзажныя вобразы, паэты імкнуцца раскрыць шчырасць, даверлівасць, прыгажосць адносінау да прыроды. Музыка родных краявідау кліча да душэунай чьісціні, дабрьіні, бо яна — сама гармонія і дасканаласць.

Музыка вывярае і узвышае пазтычнае слова, бо вядзе яго у свет красы. “Усё, што у музыцы — у сзрцы тое ж...”, “I — музыка у любым тваім уроку, Настаунік мой Верлен!”— так выказвае сутнаснае і запаветнае у сваёй творчасці Л. Дранько-Майсюк.

Музычнасць з’яуляецца асноватворным сродкам, стьшёва-выяуленчай дамінантай пей-зажнага пісьма. Музыка— супіасць і дух паззіі прыроды, жывая моуная тканіна верша.

У трэцм падраздзеле другого раздзела "Гарадскі пейзаж" падкрзсліваецца, што гарадскі ці урбаністьічньї пейзаж — спецьіфічньї тып мастацкага адлюстравання прасторы, сфармаваны вобразамі і рзаліямі горада. Традыцыйна беларуская паззія апявала “край родны, край прыгожы”, “мільї кут” (Я. Колас) з яго вясковьімі краяві-дамі, прыродным улоннем.

У XX ст. працэс урбанізацьіі стау вызначальным у еурапейскай і сусветнай цьіві-лізацьіі, і таму зусім натуральна, што гарадское асяроддзс зрабілася У многіх літара-турах прадметам актыунага мастацка-вобразнага асваення. На пачатку гзтага стагод-дзя урбанізм з яго эстэтызацыяй гарадскога пейзажу прыйшоу і у беларускую паззію.

Мастацкае “абжыванне” горада звязана з адлюстраваннем вобразау, прыкмет і дзталяу рэальна-канкрзтнай прасторы, але надзвычай істотньїм момантам у гзтым плане з’яуляецца раскрыццё урбаністьічнага асяроддзя як “пейзажу душы”. З прас-торьі-абстракцьіі урбаністьічньї пейзаж павінен быу ператварыцца у адухоуленую з’яву, набыць канкрзтна-эмацыянальны характер вобразнасці.

Упершыню аб’ектам мастацкага адлюстравання горад стау у творчасці М. Багда-новіча. Узвышаны і прывабны “партрэт” Вільні пазт стварае праз рамантычна-за-хопленае сузіранне архітзктурьі старога горада, якая нагадвае пра “даунейшыя дні”.

Урбаністьічньї пейзаж у яго творчасці набыу паунаважкі эстэтычны статус, зрабіуся спосабам і сродкам глыбокага вобразна-паэтычнага мыслеыня.

Краявідьі і відарьісьі Вільні адьігралі вызначальную ролю у станауленні пейзаж-най паззіі на тэму горада. Гэтае “места” буйным планам пакалау у “Новай зямлі” Я. Колас. Вобраз Вільні знайшоу адбітак у творах 3. Бядулі, У. Жьілкі і іншьіх пазтау. Вільня стала тым вобразам надыянальна-паэтычнай свядомаеці, які прадвызначыу ува-сабленне ва урбаністичним псйзажы глибокіх духоуііа-гістарьічньїх і эстэтыка-пат-рыятычных пачуццяу. Тагачасныя беларускія паэты раскрьілі хараство і паззію горада, а таксама своеасаблівасць урбаністичнага асяроддзя, перадалі адчуванні чалавека у яго прасторава-часавых рзаліях і абставінах. Беларускае “места” з карцін і машонкау наших пазтау не паустас як нейкі жахліви монстр, “коварный змей с волшебным взглядом” (В. Брусау), а, наадварот, паказваецца у рамантычным арэоле, і таму нас вабяць “горада чароуныя прьшады” (М. Багдановіч), яго музыка, архітектура, гісторьія.

Ю. Таубін стау адкрьшальнікам вобразнага свету невялікага, правінцийнага га-радка. Далей аналізуюцца яго паэма “Гарадок” і некаторыя урбаніетичния верши.

Урбанютычны пейзаж дзесяціщддзі заставауся наузбоч мастацкіх шляхоу развід-ця паззіі. Нельга, аднак, сказаць, што паэты увогуле не малявалі горад і гарадскія краявідьі. Даволі шмат было створана замалёвак і карцін, прысвечаных святкаванню у сталіцьі і інших гарадах так званых “чырвоных” дат календара, у якіх часам прик-метнас мееца займає пейзажны элемент, але адыгрывае пры гэтым дэкаратыуна-службовую функцыю. Урбаніетичния малюнкі ці пейзажныя фрагменты у творах, якія не страцілі сваёй вартаснай эстэтычнай каштоунасці, вельмі малалікія.

Гарадскі пейзаж у творчасці М. Стральцова, несучы у сабе урбанізаваньї тьігі вобразнага мыслсння, набыу усвядомлены і мзтаскіраваньї характар мастацкага адлюс-травання. У адрозненне ад паззіі, якая не зважала на сучасны горад як на самакаш-тоуны пейзажны аб’ект, М. Стральцоу нібьі вярнууся да вопыту М. Багдановіча і яго наступнікау, здолеу па-наватарску узняць мастацка-эстзтычную вартасць урбаністьіч-нага пейзажу і — што вельмі істотна — надаць яму прыкметнае ідзйна-філасофскае вимярзнне. Яго урбаністьічньїя замалсукі вызначае рухома-імпульсіуньї тзмп выказ-вання, іх паэтыцы і стьшістьїцьі уласціва графічнасць ліній, ціхі, нягучны рытм, дак-ладнасць і зкспрзеіунасць выяулення вобразау-дзталяу.

У 70-я гг. М. Стральцоу нібьі прадвызначыу далейшую тзндзнцыю развіцця урбаністьічнага жьівапісу у беларускай паззіі. Да урбаністьічнай традьїцьіі у 80-я сап-рауды генетична падключьіліся паэты, якія нарадзіліся у горадзе, сталі яго дзець-мі — гэта А. Глобус, Г. Булыка, І. Багдановіч, Л. Дранько-Майсюк, Л. Рублеуская і некаторыя іншьія. Характар і тып іх светабачання арганічна сфармавау горад, яго рзаліі і краявідьі. У творчасці пазтау сучасны урбаністьічньї пейзаж — гэта зстэтыч-на каштоунасны цзнтр, з якім звязана цзлас кола уражанняу, вобразных асацыяцый, пачуццяу, розных канцэпцый. Сёння, напэуна, можна гаварыць пра цзлую паэтыч-ную плынь або хвалю у распрацоуцы і развіцці урбаністичнага пейзажу.

Дисертант шмат увагі аддае разтяду урбаністьічньїх пейзажа)? згаданых вышэй паз тау. У прьіватнасці, адзначае, што Г. Булыка, адлюстроуваючы гарадское нава-колле, імкнецца да філасафізму, а А. Глобус сузірае горад вачыма жьівапісца.

У сучасным пейзажным жьівапісе на тэму шрада надзвычай прыкметнай стала тэндэнцыя адлюстравання пстарычнага вобліку горада, пазтьізацьіі старадауніх па-будоу, архітзктурньїх помнікау. Гістарьічньї воблік горада — крьініца нацыянальна-духоуных сіл чалавека.

У лірьїцьі Л. Дранько-Майсюка урбаністьічньї пейзаж стау прыгожай часцін-кай і асновай выяулення інтьімна-любоуиьіх пачуццяу. У зборніку “Стомленасць Парыжам” (1995) краявідьі, здаецца, прапушчаны паэтам праз сзрца, агучаны яго дыханием і музыкай.

Горад у беларускай паззіі становіцца паунапрауным і паунакроуным аб’ектам жьівапісання. Урбаністьічньї пейзаж — не толькі арьігінальлая, але і у значнай ступені шматаблічная з’ява, якая істотна абнавіла і пашырыла пазтычныя далягляды. З станауленнем і развщцём гэтага тыпу пейзажу звязана няпростасць, складанасць пазнавальных і эстэтычных шляхоу беларускай паззіі. Малюнкі на тому горада асаб-ліва красамоуна сведчаць пра тое, што гарадская рзчаіснасць і тып мыслення гарад-скога чалавека нарадзілі сучасны інфармацьійна-дьінамічньї стыль пісьма. Мова урбаністьічнага пейзажу — гэта мова душы, сродак выяулення духо^нага свету чалавека, яго псіхалогіі, культуры пачуццяу, філасофіі быцця, якія складваюцца пад уз-дзеяннем урбаністьічньгх фактарау.

Пейзажы на гарадскую тэму — ужо даволі значны пласт у беларускай паззіі, яны паунапартасна уводзяць нас у космас горада, пакрысе разбураюць стэрэатып пра аб-салютную вясковасць нашай паззіі XX ст. і погляд на беларусау як вьпслючна сялян-скую цьівілізацьію.

Чацвёрты падраздзел другогораздзела "Чарнобьтьскі пейзаж" прысвечаны аналізу пейзажау на тэму Чарнобьиія. Чернобыльская трагедыя стала вядучай тэматычнай лініяй сучаснай паззіі, увогуле літаратурьі. Чарнобыль наклау моцны, гпьібокі адбітак і на ад-люстраванне пейзажнага свету, сфармулявау своеасабшвы тып і характар вобразнасці. Чарнобьиьскі пейзаж— гэта сапрауды выбухны феномен XX ст., з якім звязана трагедийная канцзпцыя свету, новае кила паэтычных маты вау, якасна іншая сісгама мастацкіх сродкау. Пейзаж ва умовах Чарнобыля стау надзвычай чуйнай формам рэагавання на падзеі, сродкам балючага самавыяулення, сімвалам вялікай бяды. Сотні чарнобьшьскіх карцін і малюнкау у иашай паззіі уражліва раскрываюць катастрафічньїя вьінікі радыя-цьійна-зкалагічнага бедства, увесь драматизм быцця на роднай зямлі.

Ужо першыя творы пра Чарнобыль бьілі прасякнуты матьівамі нспапраунай бяды, смяротнай пагрозы, трьівогі. Ауіар запыняецца на пейзажах А. Вялюгіна, М. Мят-ліцкага і інші,їх паэтау, падкрзслівае, што пейзаж у тыя гады афщыйнай хлусні і замоучвання вьінікау аварьіі таксама даносіу хвалюючую праУду пра Чарнобыль.

Пад модным уражаннем ад убачанага і перажытага напісаньї многія чарнобыль-скія пейзажы. Скразным у пейзажным адгаостраванні многіх паэтау стау вобраз мср-твай, атручанай зямлі (творы М. Танка, Я. Сіпакова, А. Канапелькі і інш.).

Пейзажны жьівапіс на тэму Чарнобыля адлюстроувае тую глибокую мяжу адчу-жанасці, якая пралегла паміж чалавскам і прыродай. Паззія, якая заусёды светла, узнёсла апявала неба і дождж, раку і сонца, на гэты раз вьіявіла экалапчны сіндром сучаснага чалавека, што зведау “страх неба роднага і роднае зямлі” (Л. Дранько-Майсюк). Паэты уражліва паказваюць, як Чарнобыль перайначыу нацыянальны пей-зажны свет, звузіу адвечнае быццё беларуса у сваёй этнапрасторы. Паслячарнобыль-скія пейзажы — адлюстраванне экалапчных кантрастау, у іх выявлена няутульнасць, непрыкаянасць чалавека на роднай зямлі. Далей аутар прады падрабязна разглядае паэтыку пейзажау М. Мятліцкага, а таксама адзначас, што паэты усё часцей імкнуц-ца да паптыбленага маральна-філасофскага асэнсавання Чарнобыля, таму прыбяга-юць да біблейскіх вобразау. алегорый і сімвалау.

У заключзнні тыпалапчна суадносяцца чарнобыльсюя пейзажы паэтау Беларусі і хірасімскія пейзажы Японіі, створаныя Т. Міесі, С. Того, 'Г. Хара і інш. Для пейзажау і японскіх, і беларускіх паэтау характэрна трагедыйная сімвалічнасць вобразау нры-роды, пафас болю, фарбы смутку і гора. Карціньї і малюнкі нашых паэтау пра трагедию роднай зямлі — тэта у многім выяуленне ссншшшяга лесу беларуса, стану яго душы.

У пятым падраздзеїіе другого раздзепа "Экзатычны пейзаж" аутар дьісертацьіі запыняе увагу на мастацкім адлюстраванні экзатычнай прыроды. Паэтычнае краі-назнауства — гэта уражлівае знаёмства з вялікім светам, упікальньїмі ландшафтамі, асаблівасцямі клімату, расліннасці, нязвьічньїмі стьіхіямі. Карціньї і замалеукі прыроды замежжа не толькі рассоуваюць геаграфічньїя абсягі паззіі, але і пашыраюць яе мастацка-выяуленчыя далягляды, дапамагаюць больш кантрастна убачыць свосасаб-лівасць нацыянальнага пейзажу. Экзатычны пейзаж і звязаныя з ім вобразы (мора, горы, пустыня і інш.) склалі у бсларускай паззіі адметны тэматычна-вобразны пласт, тым самым надаючы яе зместу энцыклапедычны характар.

Мастацка-пазнаваучы інтарзс да прыроды інших краін беларуская паззія вьіявіла яшчэ у XIX ст. Я. Лучына у вершы “Пышны малюнак” (1887) упершыню разгорнута намалявау кауказекі пейзаж. У гэтым творы выяуляецца кантраст “экзатычнае — роди ас”, “чужое — свас”, які у далейшым стане тыповым для “экзатычнай” лірьїкі.

Актыунае станауленнс і развщцё экзатычнага пейзажу у бсларускай паззіі припадає на 10—20-я гг. нашага стагодцзя. А. Гурло— пачьінальнік марьінісцкага пейзажу. Паэт пераважиа паказвае мора як неспакойную і грозную стьіхію, у якой яго за-хапляюць вечная воля, мод, раздолле.

Я. Купала адным з першых адкрывау экзотыку Крыма. У 1926 г. замалёука кауказ-скай прыроды нарадзілася пад пяром А. Александровіча (“Рапіца на Кауказе”). Асаблі-ва значная роля у распрацоуцы кауказскага пейзажу належыдь 3. Бядулю (дыкл вср-шау “Кауказ”). ПаУднёвая экзотыка знайшла адбітак у творах шматлікіх паэтау. Ства-

рыць пейзажныя творы пра Кавказ і Крым марьілі Я. Пушча і У Дубоука, аднак неуза-баве паэты зведалі суровы лес сталінскіх вязняу, бьші высланы за межы Бестаруеі. Гэ-тыя, а такеама інпшя паэты, апынуУшыся на Поуначы, перажьші нечалавечыя пакуты. Але разам з тым застапіся людзьмі, не страцілі здольнасці тонка бачыць хараство пры-роды, адгукацца на яе жыццё. Так беларускую паззію папоуніу цэлы шэраг нязвычаых пейзажных вобразау: тайгі, тундры, пауночных рэк і азёр... Аутар прады разппядае паэтычную нізку А. Звонака “Пауночнае ззянне”, якая запамінальна раскрывав свет Поуначы. Пейзаж тут псіхалагічна дакладиа перадае цяжкі унутраны стан паэта.

У 30—50-я гг. развіцце “экзатычнай” лірьікі, як і наогул тагачаснай паззіі, істотна замарудзілася. Адзіньїм выюпочэннем с тау цыкл вершау П. Панчашсі “Ірапскі дзсшіік” (1944). Мастацкае асваенне этнапрасторы і прыроды інших краін магчымае толькі пры шьірокіх, шматлучных сувязях з усім чалавецтвам. Сумны вопыт савецкай гісторьіі за-сведчыу: калі сфера кантактау з вялікім светам парушаецца, абмяжоуваецца, то дэфар-муецца культурал алчная аснова быцця, а, урэшце, звужаецца духоуна-вобразнае поле паззіі, змяняюцца каардынаты яе светаадлюстравання. Маштаб мыслсння становіцца правшцыйны. Перапынак, запаволенасць у развіцці экзатычнага паэтычнага пейзажу напрамую звязаны з ваяунічай щэалопяй нядауняй дзяржауна-палітьічнай сістзмьі. За мяжу траплялі лічаньїя тюрцы, ад якіх пасля паездак “родная савецкая улада” чакала пафаснага выкрыцця “сусветнага імперьіялізму”, а не маляушчых пейзажных карцін.

Тым не менш таленавітьі мастак слова застаецца мастаком: яго душа і сэрца не могуць не рэагаваць на здзіуляючую красу, непауторнасць свету. М. Танк, П. Пан-чанка, К. Кірзенка, П. Броука, Р. Барадулін, А. Лойка, В. Лукша і інпшя беларускія паэты у другой палове XX ст. надалі экзатычнаму пейзажу шматпланавае, шматгран-нае развіцце, шыбокую вобразна-жьівапісную вьиуленчасць.

Шступныя старонкі дысертацыйнай працы прысвечаны разтяду шматлікіх пейзажных творау, у якіх паэтызуюцца мора, акіян, горы, вадаспад, стоп і пустыня. Аутар раскрывав мастацкае успрыманне і штэрпрэтацыю гэтых прыродных вобразау і стихій. Тут адзначаецца, што вельмі часта вобразы мора і акіяна— пейзажи-мадзлі, гэта значыць сканструяваныя у мастацкай свядомасці паэтычныя алегорьй і вобразы-сімвальї, якія атаясамліваюцца з народам, яго магутнасцю ці гневам.

Дысертант лічьіць, што асабліва значны уклад у эстэтычнае адлюстраванне прыроды замежжа зрабілі М. Танк і Р. Барадулін — паэты, на творчым рахунку кожнага з якіх больш за наусотні экзатычных пейзажных карцін, малюнкау, зцюдау. У іхніх творах мы сустракаем каларытныя выявы краявідау Прибалтьікі, Сярэдняй Азіі і Закауказзя, Балгарьіі, Венгрьіі Чзхіі, Францьіі і іншьіх еурапейскіх краін, Чьілі, Аф-рьікі, Амерьікі, Японіі, Кітая... У сучаснай паззіі ідзе адкрыццё самых далёюх маце-рыкоу і краін, у тым ліку і тых, пра якія яшчэ нядауна пісалася мала або зусім не пісалася. На пярздні плап выйшау уласна эстэтычны прынцып адліостравання свету. Так званыя “падарожныя” ці “экзатычныя” вершы пры гэтым яднае даволі тыповы і адметны выяуленчы прынцып: экзотику адкрывае вока і сэрца беларуса.

зо

У шостым падраздзеле другого раздзела "Вобраз еосені у паззіі беларускай зміг-рацьіі" адзначаецца, што у сістзме ідзй і матывау, тэм і вобразау беларускай паззіі, якая не адно дзесяцігоддзе ствараецца на зміграцьіі — у ЗША, Канадзе, Аустраліі і іншьіх країнах, — тэма воссні з’яуляеида стрыжнёвай, дамінуючай. Яна адыгрывае глибокую сэнсава-выяуленчую ролю і у значнай ступені раскрывав пафас, лірьїка-эмацыянальны свет усёй зміграцьійнай паззіі.

Для бсларускіх пазтау замежжа восень зрабілася галоуным пейзажным аб’ехтам не випадкова, бо драматычны, трагедыйны модус, паводле класіфікацьй канадскага літаратуразнауцьі Н. Фрая у' працы “Анатомія крьітьікі”, генетычна і структурна звя-заны менавіта з гэтай парой года. Восеньскія пейзажы і вобразы сталі актыуным мастацкім сродкам увасаблення і выяулення перажыванняу беларускай душы, споу-ненай вял і кім сумам, болем, пакутамі.

Па волі складаных, трапчных абставінау пазтам-змігрантам было наканавана стаць песнярамі иосеньскага смутку. Некаторыя з іх ужо у даваенную пару і асабліва у гады вайны праз замалеукі восені хвалююча, праудзіва вьіявілі драматызм чалавечага іс-навання на балючых, зломных шляхах лесу і часу. Далей у дьісертацьіі разгледжаны пейзажы Н. Арсеннсвай, М. Сяднёва, У. Клішзвіча, X. Ільяшзвіча, створаныя У другой палове 30-х гг. і наступныя дзесядігоддзі, на якія прьіпалі складаныя выпраба-ванні. Восень у лірьїцьі гэтых паэтау з’яуляецца тым “пейзажам душы”, які надзвы-чай яскрава, хвалююча выявляв трагедыю асобы, індьівідуальньї лес чалавека, уво-гуле раскрывав суровую прауду часу. Аутар даследавання вилучає у восеньскай лі-рыцы элепчны пафас, драматычную падтэкставасць.

Восень у паззіі беларускай зміграцьіі — часіна спавядальнай тугі, адзінотьі, аб-востранага драматизму, вьікліканьїх расстаннем з роднай зямлёй. “Я восеняй жыву у трывозе...”, — гзтьімі радкамі М. Сяднёва можна выказаць агульны настрой усёй беларускай паззіі, працятай лейтматывам восеньскага смутку.

Восеньскі пейзаж у зміграцьійнай паззіі захоувае бсларускі вобразны каларыт. Пазты сумуюць па прыродзе роднага краю, яе непауторнай, да болю блізкай красе. Повязь з вобразамі прыроды тьібінна-генетьічная, і таму яна дає пра сябе знаць на-ват на узроуні падсвядомага.

Беларускія пазтьі-змігрантьі — таленавітьія майстры пейзажнага жьівапісу. Ства-ральнікам адметных восеньскіх медытацый з’яуляецца Я. Юхнавец, для стылю яко-га характерна нечаканасць паваротау думкі, яркая асацьія гьіуігасць, раскаванасць стро-фікі. М. Сяднёу у сваёй восеньскай лірьїцьі таксама імкнецца да філасафічнасці, сэн-сава-емістьіх назіранняу.

Аутар дьісертацьіі прьіходзіць да высновы, што восеньская часіна у суб’ектыу-ным бьіцці беларуса замежжа, яго менталітзце, мастацкай свядомасці має асаблівьі сэнс, виключную духоуную значнасць.

Трзці раздзел— “Сістзма пейзажных вобразау”. Тут робіцца спроба цэласнага і комплекснага асзнсавання сістзмьі пейзажных вобразау беларускай паззіі.

У першъш падраздзепе трэцяга раздзела "Пейзаж як основа адлюстравання на-цьгянальнага свету" адзначаецца, што пейзажны свет у беларускай паззіі — гэта цз-лая шматвобразная сістзма, бо прырода з’яуляецца галоуным духоуна-эстэтычным кодам мастацтва слова. У XX ст. паззія па-мастацку адкрыла і апазтызавала усе мік-ра- і макравобразы природы, вьіявіла глыбокую духовную повязь беларуса з гзтай сістзмай вобразау. Свет “вобразау мільїх роднага краю” (Я. Колас) — гэта сапрау-дны пейзажиа-вобразны космас, унікальная прьіродна-зкалагічная прастора. Сістзма пейзажных вобразау у значнай ступені характарызуе усю сістзму адлюстравання на-дыянальнага свету.

Сістзма пейзажных вобразау складає аснову нацыянальна-эстэтычнага светаус-прымання, уяуляе сабой складаную ідзйна-вобразную філасофію мыслення. Пейзаж-ныя вобразы, як і свет чалавека, тояць у сабе вялікі, сапрауды касмічньї змест, далу-чаюдь нас дзякуючы паззіі да вечных агульначалавечых каштоунасцяу, філасофіі быддя на Зямлі і у Сусведе.

Пейзаж — мадзль надыянальнага свету, пэуны лад прасторавага мыслення. Ты-повыя выявы беларускага пейзажу далі яшчэ класікі нашай паззіі. Своеасаблівасць нацыянальнай зтнапрасторы яскрава бачыцца у супастауленні з пейзажньїмі малюн-камі інших краін. Аутар парауноувае надыянальныя пейзажы, створаныя Я. Кола-сам, Т. Шаучзнкам, А. Чаучавадзе. Для беларускага краявіду характзрны мяккая змен-лівасць ландшафтных малюнкау, някідкасць, прышушанасць, прытульнасць, для гру-зінскага— вслічнасдь, стьіхійнасдь сіл прыроды, для украінскага— стэпавы прас-тор, шырыня або дняпроускае улонне з відарьісамі гор. Гзтьімі рьісамі не вычзрпва-едда характеристика нацыянальна-тыповых кардін прыроды, бо яна з цягам часу паглыблялася, стала яш'із больш шматграннай.

Прьіродна-геаграфічная прастора Беларусі — шматаблічная, неаднародная па сваіх ландшафтных, раслінньгх, кліматьічньїх прикметах. Без родных краявідау не можа бьіць беларуса, яго унутранага пачуццёвага свету, характару, свядомасці.

Уся сістзма мастацка-вобразнага мыслення — лес, дарога, камень, курган, вясна, раніда, сонца і да т.п. — шматзнакавая мова роднай зямлі і беларускай паззіі. Аутар працы зазначає, што для беларускага літаратуразнауства актуальней задачай бачыцца разшяд найбольш значних пейзажных вобразау у іх ідзйна-мастацкай трактоуцы і звалюцьіі.

У другім падраздзепе трэцяга раздзела "Вобраз каменя" гаворыцца, што людзі здауна пакланяліся камяням, шанавалі іх. Гісторьія і лес гэтых пасланцоу мінульїх вякоу вельмі прикметна прицягнулі пазтычную увагу. Творы беларускіх пазтау уваб-ралі у сябе цікавьія народния паданні і легенды, раскрываюдь вобраз каменя у шмат-лікасці станау, сэнсау, параунанняу.

Паэтау захапляе веліч і моц камянёу, яны імкнуцца вызнаць іх сутнасць і спазнаць іх мінулае. Камяні — неад’емныя вобразы нацыянальнага пейзажу. Паэтычнае вока пільна узіраецца у “твары” камянёу, бачыць у іх сімвальї вечнасці. У камені нібьі спрасаваны зпохі і скандэнсаваны касмічньї час.

Паэты задумваюцца аб лесе камянёу на нашай зямлі, даводзяць, што гэтыя “дзеці жвірьістьіх выдмау” зрасліся з доляй беларуса і у працы, і у духоуным бьіцці. На камяиях трымаюцца падмуркі хат, яны — цярплівьія і магутныя, спадарожнікі на пуцявінах жыцця.

У нашай паззіі можна вылучыць яшчэ некалькі характерных трактовак вобраза каменя. Камень — сведка гісторьй, “памяці схоу”, увасабленне мудрасці вяизу. Ужо стала тыповай з’явай, што у вершаваных творах гаворка пра камяні звязана з канкрзтньїмі падзеямі мінулага, пзуньїмі асобамі нашай гісторьіі. Валун нярэдка паустае як маукпі-вы, нямы, халодны і бяздушны. Але найбольш распаусюджаная канцэпцыя іншая, а менавіта тая, якая має міфалагічна-фальклорную першакрьініцу: камень — жывая істота, ён расце, здольны гаварыць, пакуіаваць і нават хадзіць. Канцэпцыя адухаулення і адушаулення карзніцца у старажытным анімізме і фетышызме, паводле якіх камень успрымауся жывым, абагауляуся ці прыпадабняуся да чалавека. У вершы У. Няклясва “Камень-жальнік” паэтызуецца магічная, чарадзейная сіла каменя.

Камень вянчае зямны шлях, ён — мерка пражытым дням. У такім філасофскім кантэксце нярэдка асэнсоуваецца вобраз каменя. Паэты разважаюць пра тое, што камяні — кашы двайнікі, гавораць пра нашу жывую сувязь з камянямі.

Камень — “нешта болей значнае”, гэты пейзажны вобраз бачыцца нашай паззіі жывым персанажам гісторьй, часу, жыцця.

У трзцім падраздзепе трэцяга раздзела “Вобраз дорогі" зазначана, што дарога паядноувае бсларускую сістзму вобразау прыроды у адзінае цэлас. З дарогай найперш звязаны матыу руху і вандраванняу чалавека.

Я. Колас — адзін з самых захопленых песняроу беларускіх дарог. Вобраз дарогі у яго лірьїцьі і эпасе з’яуляецца дамшантным, ідзйна-значньїм. Далей аутар дысерта-цьіі запыняецца на мастацкім увасабленні гзтага вобраза у творах пазта, адзначае, што дарога пасяляе у душы колаеаускага героя адчуванне прастору, свабоды, кліча да неспазнанага, у сусвет, становіцца сімвапам лучнасці з мінульїм і будучыняй.

Шырокае кола уражанняу і асацыяцый звязана з дарогай у паззіі М. Танка. Гзтьі прыродны вобраз — сзнсава значны сімвал, сапрауды першавобраз мастацкага мислення пазта. Дарогі пазта праходзяць праз гісторьпо, лес, памяць.

У сучаснай паззіі даволі пашырана трактоука дарогі як руху часу, памяці пра міну-лае. Дарога нібьі захавальніца нройдзснага і пражытага чапавекам. Кнігай быцця паустае дарога у А. Разанава. Дарога у яго вершы “Лясная дарога” сюроуиас людзей на біблейскі страшны суд. Дарога вядзе у вечнасць, да Бога.

Пейзажны вобраз дарогі у беларускай паззіі набыу шматмерную ідзйна-сзнсавую інтзрпрзтацьію. Гэты вобраз з’яуляецца ключавым, асноватворным асяродкам паэ-тычнага мыслення.

Чацвёрты падраздзел трэцяга раздзела “Вобраз кургана ” прысвечаны разгляду аднаго з самых значных пейзажных вобразау, які вызначае прыродна-ландшафтны воблік нашага краю, з’яуляецца значным аб’ектам нацыянальнай светабудовы.

У народнай свядомасці за курганамі з давніх часоу замацавауся культ плыбокага шанавання. Лічьіцца, што яны — старажытпыя пахаванні. Яшчэ курганы называюцъ валатоукамі. Адным з першых у беларускай паззіі да вобраза кургана звярнууся Я. Купала, які у вершы “Курганы” і паэме “Курган” апаэтызавау гэты пейзажны аб’ект у сімволіка-рамантьічньїм плане. Курган намаляваны паэтам як з’ява, полная таямні-часці, першароднай велічьі, ён знітаваньї з стьіхіямі неба і космасу. “Удзірванельї курган векавечны” для Я. Купалы — легенда і гісторьія роднай зямлі.

Пахавальныя узвышшы сталі прыстанкам людзей незвычайнага лесу, якія сьішлі у магілу, адстойваючы смелыя, высакародныя погляды і ідзі. Курганы — гэта і пом-нікі трагічнаму каханню. Любоуныя легенды ажываюць у вершаваным апавяданні Старога Уласа “Курган”, вершы К.Буйло “Курган” і некаторых інших творах.

Найболып шырокае і тыповае ідзйна-сзнсавае тлумачэнне разглядаемага вобраза наступнае. Курганы — магільї воінау, волатау, “што леглі калісьці за нашу зямлю”. Валатоукі сведчаць пра сілу беларускага краю, свабодалюбства і непераможнасць яго народа. У вершы “Валатоукі” П. Броука услауляе волатау-абаронцау роднай зямлі. Сення склауся даволі трывалы стэрзатып, што беларусы — ціхмяньїя, памяркоу-ныя, сарамяжлівьія па характары людзі. Шматлікія курганы на беларускай зямлі га-вораць пра іншае: нашы продкі — гордыя, непакорныя змагары за волю і незалеж-насць, еамаахвярныя героі, поуныя чалавечай годнасці і нязломнасці. У многіх творах курганныя сховігачьі якраз і апяваюцца як “помнікі змагання” (Л. Дайнека), з вуснау пазтау гучыць услауленне змагарнай славы, мужнасці і адвагі.

Па-мастацку адметна і важка прагучау верш П. Панчанкі “Курганы”, напісаньї у 1943 г. Пейзажныя вобразы становяцца прадвеснікамі крывавай, але пачзснай бітвьі. Курганы за дротам на чужой старане клічуць заступіцца за патаптаную славу роднай зямлі, абараніць яе ад ворагау.

У беларускай паззіі другой паловы XX ст. шмат выказана пачуццяу да курганоу як магіл салдатау мінулай вайны. Паэты з болем гавораць пра чалавечыя страты, звяр-таюцца да памяці загінуушьіх з пашанай і удзячнасцю, жадаюць пачуць “словы прау-ды неуміручай” (С. Шушкевіч). З курганамі звязаны матыу бессмяротнасці воінска-га подзвігу, велічьі і непераможнасці народнага духу.

Курганы насьшаны людзьмі ж знаю славы і дружбы (вершы II Броукі, П. Панчанкі і інш.). Яны цесна прылучаны да народнага лесу, мінулага і будучьіні. Курганы — самыя святыя месцы на нашай зямлі, таму паэты трывожацца пра іх спаюэй і непарушнасць.

Курган — надзвычай адметны вобраз-сімвал беларускага пейзажу. Ён з’яуляецца вялікай прьіродна-гістарьічнай і нацыянальна-духоунай каштоунасцю.

Пяты падраздзел трэцягараздзела “Вобраз лесу" адведзены разгляду аднаго з галоуных пейзажных вобразау нацыянальнага свету. Поле і лес — два вялікія пры-родныя аб’екты, якія у першую чаргу характарызуюць беларускае улонне-абшар.

Лее і быццё беларускага народа заусёды бьілі цесна паяднаны з лесам. Нашы па-эты стварьші сапраудную паэтычную кнігу лесу. I такая цікавасць да “лясной” тэмы невыпадковая, бо лес — адвечны, вузлавы архетып нацыянальнага мыслення. Паззія раскрывав нашу гльїбінна-генетьічную еднасць з “зялёным братам”, яго вялікую духовную значнасць у дуты і свядомасці беларуса.

М. Гусоускі — першы беларускі паэт лесу, які адкрывау родную пушчанскую пры-роду як царства першароднасці, свет музьікі і красы, як найвялікшую духовную і матэрыяльную каїитоунасць.

Лес у беларусау мае нскалькі абліччау, выступае у чатырох асноуных іпастасях: путча, бор, гай, дуброва. 3 гэтых пейзажных вобразау асабліва шырокае паэтычнае адлюстраванне знайшлі бор і путча. Далей аутар дьісертацьіі больш падрабязна за-пыняецца на інтзрпрзтацьіі гэтых вобразау. У розных абліччах беларускі лес выступае у “Чатырох паклонах лесу” М. Скоблы.

Здауна лес успрымауся як жывая істота. I гэтае адчуванне не пакідае беларускіх паэтау, якія даводзяць, што “і У леса ёсць душа” (С. Законнікау). Беларускай паззіяй лес успрымаецца як чуйны суразмоунік і дарадца. Не адзін творца імкнууся зразумець і узнавіць лясную мову, шчыра давярау зялснаму сябру свае думкі і перажьіванні.

Лес для сучасних паэтау — сябар, спагадны брат, духоуна блізкая істота. У творах часта чуецца услауленне бескарьіслівай дружбы лесу з чапавекам, яго самаахвяр-насці, заступніцтва. Паэты звяртаюцца да лесу з пачуццём удзячнасці. Лес — нібьі галоуная апора жыцця, прадаужальнік усяго чалавечага на зямлі. Лес у беларускай паззіі вельмі часта выступае алегорыяй і сімвалам нашага народа.

Наша нацыянальная свядомасць і сёння глибока знітавана з лесам, таму родны край паэты клічуць лясным, а беларусау называюць лясным народам. У беларускім паэтыч-ным светаадлюстравашіі лес— і дом, і крэпасць, ён увасабляе веліч і славу Радзімьі. Часта лес паказваецца у гераічньїм святле, парауноуваецца з непсраможным волатам, называецца вартавым роднай зямлі. Кола параунанняу, асацыяцый, звязаных з лесам, вельмі багатас. Ён паустае як захавальнік мінулага, бо “шматтрубна тут гісторьія гудзе” (А. Русецкі). Лес — гэта і “падручнік роднай мовы” (В. Гардзей).

Лес — святліца, храм. Такое ідзйна-вобразнае успрыманне замацавалася яшчэ у беларускай класічнай паззіі. Зялёны свет — увасабленнс вялікай мудрасці. У беларускай паззіі пачуццё лесу — пачуццё тыбока духоунае, нават пантзістьічна-сакральнае. Беларуская паззія спавядаецца лесу, моліцца яму і услауляе ят ачышчальную сілу.

Беларуская паззія бачыць у лесе сімвал непарушнасці жыцця, крьініцу духоунай магутнасщ, бсссмяротнасці. Яшчэ у 60—70-я гг. наша паззія магутна узняла голас у

абарону ляснога свету. У 80-я гг. і асабліва на зыходзе XX ст. беларуская паззія зага-варыла пра лёс лесу з вялікім гумапістьічньїм неспакоем, з узрушальным драматизмам. Калісьці “нашых дзедау душьілі абшары лясоу” (М. Бащановіч). Зараз, на схіле XX ст., прыродна-зкалапчная сітуацьія іншая. Таму для беларускай паззіі абараніць лес ад рабавання і смерці азначае захаваць на зямлі свой адвечны “дом зялёны” (М. Дукса), храм, выратаваць самага блізкага сябра.

Лес з’яуляецца цэнтральнай пейзажнай тэмай у беларускай паззіі. Гэты вобраз — кодавы нацыянальна-духоуны архетып паэтычнай свядомасці, яе дамінантньї сэн-састваральны матыу.

Наступны падраздзел — "Вобразы беларускай фауны ", у якім на пачатку адзна-чаецца, што пейзажны свет немагчыма уявіць без вобразау птушак, звяроу і жывёл. Нашым паэтам беларуекае улонне бачыцца з бусламі на лугах і балотах, з коньмі у расе, зубрамі і ласямі у пушчах.

Сярод усіх вобразау беларускай фауны, адлюстраваных у паззіі, найбольш вылу-чаюцца вобразы птушак. їх пералік ужо толькі у адным вершы А. Гурло “Нашы птуш-кі” не можа не захапіць сваім багаццем — згадваецца больш 30-ці відау птушак.

Птушьіньїмі галасамі заусёды з вялікай любоую, гльїбокімі зкалагічньїмі пачуц-цямі захапляуся П. Панчанка. Птушак паэт успрымае як жыхароу аднаго дома, чу-лых і спагадных сяброу.

Агульнапрызнаным нацыянальным сімвалам стау вобраз бусла. У нашай паззіі складзены дзесяткі гімнау гэтай птушцы, створаны яе вьісокі духоуны культ. Бела-рускія паэты бачаць у белай птушцы сімвал чьісціні, святасці, вернасці роднай зямлі. Бусел лічьіцца незвычайнай істотай.

Вельмі паказальным з’яуляецца той факт, што наступныя вобразы птушак звяза-ны з пзуньїмі пейзажньїмі рзаліямі: журавель — з балотам, зязюля — з лесам, жау-ранак — з полем. Прауда, у паззіі нашмат большая увага да журавоУ у небе, іх палё-ту. Журауліньї вырай будзіць у сзрцах пазтау злегічньїя і медытатыуныя роздумы пра бег жыцця, незваротнасць часу і вечнасць.

Зязюля — варажбітка, вяшчунка долі, прадвесніца шчаслівьіх і нешчаслівьіх па-дзей. Такая асноуная пазтычная інтзрпрзтацьія гзтага вобраза, якая сваімі вьітокамі карзніцца у фальклоры. З часоу “Слова аб палку Ігаравьім” гзтая птушка — алего-рыя жанчьіньї-пакутніцьі. Такі погляд зрэдку выяуляецца і у сучаснай паззіі. Сустра-касцца і матыу шкадавання зязюлі як гаротніцьі, птушкі няшчаснай долі.

Зязюля — птушка вясны, кахання, шчасця. Аднак найчасцей зязюля сваім купанием нагадвае пра хуткі бег жьщця. Куванне як прадвесце чарнобыльскай бяды лейтматы-вам праходзіць праз пазму С. Замзннікава “Зязюля” (1996). Вобраз іпушкі тут набывае філасофскае абагульненне. Пасля Чарнобыля сэнсавая трактоука вобраза зязюлі стала драматычнай. Гзтая птушка зрабілася мауклівай, з атручаным голасам, скупой.

Жауранак паэтызуецца як прадвеснік вясны, абуджзнпя дня, жыцця. Голас гзтай птушкі неаднойчы прыдавау чалавеку мужнасці і аптьімізму. Вобраз жауранка —

адзін з самых паэтычных, любімьіх, з ім звязана шчодрае выпраменьванне душзу-ных пачуццяу.

Таленавітьія паэты — исракладчыю мовы птушак і звяроу на мову вершаваную, гэта людзі, якія умеюць тонка і ппыбока пранікнуць, ужыцца у норавы, паводзіньї, псіхалогію жывых істота)?. Свет жывёл у беларускай паззіі разнастайны, але нельга не зауважыць, што на пярздні план тут вьіходзіць вобраз каля.

Адносіньї да каня у беларускай паззіі адухоулена-ушанавальныя, спагадныя, гу-маністьічньїя. Бо коні прайшлі разам з чалавекам праз усе вьіпрабаванні, іхнія заслу-гі і вартасці далі М. Танку падставу скласці малітву. Тут аутар запынясцца на вобра-зе каня у паззіі П. Панчанкі, Л. Геніюш, Я. Сіпакова, Р. Барадуліна. Сёння конь “ужо гоець у нас”, таму з такою несправядлівасцю, драматычнаю доляю каня паззія, на-огул беларуская література не жадаюць мірьіцца.

У беларускай паззіі мы сустракаем вобраз каня як сімвал руху, волі. Конь таксама выступав як падмога і апора у змаганні, ратаванні роднага краю. Нярздка вобраз каня для паэтау — гэта магчымасць выказаць нешта душзуна-асабіетае ці ідзйна-значнае.

Далей гаворка ідзе пра мастацкас увасабленне вобразау зубра і ваука. Вобраз зубра паустае у беларускай паззіі у сваей вьіключнасці, волатаускай велічьі. Паэты за-хапляюцца мужнасцю і нсзалежнасцю цара лесу, атаясамліваюць зубрыны статак з беларускай сям’ёй, наогул народам.

Вобразы ва^ка і ваукалака увасабляюць еільї зла, страху, цемры. Гзткая трактоука была распаусюджанай у нашай паззіі доугі час. Аднак тады, калі ваука пачалі паусюд-на знішчаць як шкодніка, адносіньї паззіі да яго памяняліся. І гэта вьіявіла і засведчьша характерную гуманістичную рысу беларускай паэтычнай свядомасці: паэты заусёды шкадавалі жывос, не прьімалі гвалту, жорсткасці. Стала зауважным, як пачалі паэты-завацца вартасці ваучынага роду: адвага, незалежнасць, мацярьшская самаахвярнасць.

Тэма птушак і звяроу дає магчымасць адчуць жывую сутнасць прыроды, глыбей спаз-наць наваиэльны свет і свет унутры нас саміх. Паэтычнае етаулешіе да жывых істот раскрывае духоуны воблік усёй нацыянальнай літаратурьі, выяуляе стан маралі і чала-всчнасці на зямлі. Беларуская фауна, яе жыццё — гэта вялікая і значная тэма паззіі.

Сёмы падраздзгл трэцяга раздзепа — "Паэтычны каляндар прыроды: поры года, рух часу". Змена пары сутак, сезонна-каляндарных і гадавых цыклау прыцягвала чалавека здауна. Нашы далекія продкі атаясамлівалі рух прыроды і часу з нараджэн-нем і смерцю багоу, іх супрацьборствам. У міфалагічньїх пейзажах Я. Купалы, у якіх адлюетравана змена пары сутак, яскрава раскрываецца антьіномія-канфлікт паміж цемньїмі і светльїмі сіламі прыроды.

Сярод сезонных зменау, адлюстраваных у вуснай паззіі, галоунае месца належьіць надыходу вясны. Матыу змены зімьі вясною, паварот сонца на лета у нацыянальнай паззіі найбольш шырока распаусюджаны. Важная, нават сэнсавызначапьная роля у беларускай паззіі належьіць маетацкаму увасабленню вобраза раніцьі.

Яшчэ у старажытнай беларускай паззіі выяуляецца імкненне адлюстраваць і асэн-саваць спрадвечны кругазварот часу і прыроды (творы А. Рымшы “Храналогія”, Т. 1яу-левіча “Лабірьінт...”). Найбольшай гльїбіні у натурфіласофскім асзнсаванні сезонна-часавых змснау у прыродзе дасягнуу С. Полацкі. Вельмі адметиы “партрэт” года намалявау паэт у вершаваным цыкле “Следуют 12 месщсв”. С. Полацкі звяртауся і да паказу больш вузкага часавага перыяду — чаргавання пары сутак. Найчасцей зме-ну ночы днём, зімьі вясной ён асэнсоувае у рзлігійна-філасофскім плане.

Цэласныя паэтычныя календары прыроды, пейзажныя цыклы, прысвечаныя ча-тыром порам года адразу, створаны у беларускай паззіі XX ст. Гэтыя выявы хоць і нешматлікія, але сапрауды унікальньїя, яны з’яуляюцца маляунічьім адлюстраван-нем сезонна-часавых квадрау беларускай прыроды, мастацкім адкрыццём і спазнан-нем натурфіласофскіх законау свету і быцця.

Дысертант даследуе сезонна-гадавы рух часу у творчасці Старога Уласа, Я. Кола-са, Я. Купалы, А. Зязюлі, 3. Бядулі. У прьіватнасці, акцэнтуе увагу на тым, што у паэтычных творах сезонны і сутачны час пясе ідзйна-сзнсавую функцыю: сімвалічна і алегарычна раскрывав з’явы і падзеі, праясіїяе пэуную канцэпцыю.

Яркія каляндарна-пейзажныя цыклы стварьші М. Машара і Н. Арсениева, разпія-ду якіх аутар адводзіць асаблівую увагу, бо падобныя творы — рздкія узоры тэма-тычнай і ідзйна-маетацкай згрупаванасці пейзажных замалёвак. Няшмат падобных календароу прыроды у іншьіх славянскіх літаратурах. Паззія бачыць у кругазвароце прыроды нспарушнасць свету, трываласць яго асноу.

Сутачны час, яго кругабег знаходзяць у беларускай паззіі самае шырокае жьівапіс-нае выяуленне, натурфіласофскую, ідзйна-сзнсавую іраісгоуку. Далей аутар запыняец-ца на ранішніх пейзажах, падкрзслівае, што у беларускай паззіі панує культ раніцьі.

У поле зроку дысертанта трапляюць пейзажныя малюнкі Я. Коласа, М. Танка, Л. Ге-ніюш. Паказваецца, як на трактоуку тэмы раніці.і упльївалі сацыяльна-пстарычныя падзеі, калізіі часу. З парой світанку атаясамліваліся лепшы лёс і будучыня чалавека, народа, Радзімьі, праз вобраз раніцьі выяулялася канцзпцыя нацыянальнага аптьіміз-му. З раніцай паэты звязваюць нараджэнне светлага, сапрауднага на зямлі. Схіл дня, змрок і цемра вьгклікаюць пераважна элепчна-роздумныя, журботныя пачуцці. Не-выпадкова матывы вечара і ночы як матывы суму, згасання фарбау, красы самыя прыкметныя у паэтычнай свядомасці сентьіменталістау, а пазней — сімвалістау і дэкадэнтау. У нашага М. Багдановіча вячзрнія і начныя пейзажы становяцца выяу-леннем унутранага стану — смутку, тугі, абвостранай рзфлексіі. I гэтым М. Багдано-віч блізкі да сімвалістау і дэкадэнтау. Асабліва ён улюбёны у вячэрнюю і начную цішу — той стан свету, калі стомленая душа прагне спакою, гармоніі, адухоулена-тонка зліваецца з краявідамі, сусветам, вечнасцю.

Больш чым у трьіццаці вершах гучаць тэмы вечара і ночы у лірьїцьі Н. Арсепне-вай. Асабліва моцная улада над гераіняй паэтю начной пары, якая вьіклікае да элспч-

най споведзі, самапаглыбленых назіранняу, дає раскрыленасць душы. Вечар і ноч — час гіадрахункау, унутранага самааналізу. Філасофія ночы у паззіі — гэта філасофія святла і цемры, жыцця і смерці, шыбокага унутранага светапазнання.

Адметным у паззіі сучасних дзён з’яуляецца той факт, што дамінуюць у ёй вобразы ночы і вечара. І гэта звязана з драматызмам, трагедыйиасцю светаадчування і светаба-чання, спароджанага чалавечай бядой, сацыяльным хаосам, Чарнобылем, іншьімі на-ступствамі. Зыход XX стагоддзя — час злегічнага вячэрнс-начнога жьівапісання.

Дзённы пейзаж у параунанні з іншьімі сутачньїмі фазамі займає у паэтычным адлюстраванні невялікае месца. Паззію не менш цікавідь тое, “дзе мяжа паміж днём і ноччу?”. Філасофія часу для многіх паз тау раскрываецца у далучзнні да няспынна-га кругабегу хвілін, дзён, месяца}?. Яны з медытатыунай праніклівасцю выяуляюць сутнасць часу, суадносяць яго з жыццём чалавека. Далей дысертант запыняецца на творах А. Разанава, у якіх створана паэтычная натурфіласофія часу.

У заключзнні аутар адзначае, што кругазварот часу у беларускай паззіі — шмат-гранная пейзажная і натурфіласофская тама. З ёй звязаны прасторава-часавыя уяулен-ні, розныя канцзпцьіі чалавечага і зямнога быцця. Спасціжзнне паззіяй сутнасці зме-нау порау года і дня — гзта шлях да спазнання мудрасці Прыроды і Сусвету.

У восьмым падраздзепе трэцяга раздзела "Вясна ” прасочана мастацкая эвалю-цыя і раскрыта шматгранная ідзйна-зстзтьічная змястоунасць адной з цэнтральных і вялікіх пейзажных там, якая глибока адлюсіроувас сутнасць бсяарускай нацыяналь-най свядомасці.

Вясновая пара здауна бачылася як адраджальны выток жыцця, дабрабыту, сімвал маладой красы, святла, сонца, успрымалася як антьіномія зімоваму сну, амярцвенню, холаду, цемры.

Вясна як вобраз-сімвал выступас у старажытнай беларускай паззіі. Вясновае адра-джэнне прыроды звязваецца з духоуным абнауленнем у творах К. Тураускага. У філа-софсйм, алегарычным ключы такеама раскрывае свет вясновай прыроды С. Полацкі. Паэты, услауляючы вясну, бачьілі у моцы вясновага сонца вялікі стваральны пачатак.

Вясновыя малюнкі у паззіі XIX ст. нешматлікія. Захапленне вясновым хараством вельмі адчувальнае у паззіі В. Дуніна-Марцінкевіча, А. Гурьіновіча, Я. Лучыны. Вясна абмалёуваецца у духу фальклорнай паэтыкі, але разам з тым сустракасцца і выразная індьівідуалізаванасць аутарскага пачуцця.

Вобраз вясны у пазтычных творах мінулага стагоддзя далёка не заусёды паэтызуецца, вьіклікае замілаванне. У ананімньїм вершы “Вясна гола перапала”, паззіі Ф. Багушзвіча, Я. Лучыны і некаторых іншьіх паэтау вясна паустае як прадвесніца бедау, яна не радуе чалавека. Антьіномія “зіма— вясна” выяуляе сацыяльны кантраст жыцця, рзчаіснасці.

Мастацкае адкрыццё прыроды і, у прьіватнасці, нацыянальнага пейзажу у значнай ступені пачыналася з паэтызацьп вобраза вясны. Вясна акрзслілася у вадучы пейзажны матыу, які засведчыу пра новыя эстэтыка-выяуленчыя магчьімасці вершаванага слова.

Сапраудны культ Вясны панує у беларускай паззіі пачатку XX ст. Кожны з вялікіх нацыянальных майстроу слова стварыу непауторныя, вобразна-маляунічьія карціньї вясны. Дысертант падрабязна даследуе вясновыя пейзажы і вобразы у паззіі Я. Кола-са, Я. Купалы, М. Багдановіча, 3. Бядулі, адзначае, што надзвычай характэрнай, ты-повай рысай паэтычнага успрымання і адлюстравання вясны у паэтау пачатку XX ст. з’яуляецца тое, што тэма-вобраз вясны — алегарычнае, сімвалічнае увасабіленне на-цыянальнага і сацыяльна-духоунага уваскрэсення народа. Вясна — само Адраджэн-не, якое так натхнёна і па-грамадзянску усвядомлена клікау Я. Купала і іншьія песня-ры нацыянальнай ідзі, нацыянальнай незалежнасці.

Своеасаблівае адлюстраванне набыу вобраз вясны у беларускай паззіі 20-х гг. Ра-дасиы вясновы уздым поуніць радкі многіх паэтау. На паэтычнае Успрыманне природы магутны адбітак накладвалі поступ часу, пстарычныя змеиы, выявы наваколь-най рзчаіснасці.

Сацыяльны і нацыянальны аптьімізм, які ахапіу сэрцы паэтау на парозс новага жыцця, найлепей суадносіуся са станам абуджанай, уваскрэслай прыроды. Вясновыя песні паэтау-маладнякоуцау якраз і прасякнугы узнесла-патзтьгчньїмі танальнасця-мі. Вясна у творах маладнякоуцау, як правіла, услауляецца як заранак новага жыцця, пара маладосці, святочнага росквіту душы і прыроды. Вясна выяуляецца як сутнасць грамадска-значнага, як музыка грамадзянскіх пачуццяу, а не лірьїка прыроды, што гучыць сама па сабе і сваімі акордамі сцішана, роздумна-рзфлексійна уваходзіць у штымны свет пазта.

У беларускай паззіі 20-х гг. вельмі характерна азначэнне вясны опітотамі “мала-дая”, “вольная”, “звонкая”, “гаварлівая”, “залатая”... Вясна нібьі становіцца галоу-наю асноваю быцця. Яна для М. Чарота — рамантычная мара, ідзал, але разам з тым ён здолеу трывожна вычуць, як гудуць “сцюжы зімніх дзён і снегавой завірухі”. Уво-гуле, у беларускай паззіі 20-х светаадчуванне паасобных паэтау несла у сабе і драма-тычныя, трагедыйныя водсветы. Таму вясна не захапляе, не вьпслікае радасці і апты-мізму, а паустае у сумных, змрочных выявах. Я. Купала, М. Чарот і некаторыя іншьія пазты праз кантрастнасць зімьі і вясны, супрацьпастауленне вясны з вобразамі смер-ці — крыжоу, магіл, груганоу — здолелі вьивіць супярзчнасці, складанасці свету і сваё дыскамфортнае, балюча-трывожнае пачуванне у ім.

У нацыянальнай паззіі 20-х гг. створаны яркія вясновыя пейзажы, таму далей дысертант запыняецца на аналізе паэтычнага жьівапісу Я. Пушчы, Т. Кляшторнага,

Н. Арсенневай, паказвае, што кожны з гэтых паэтау намалявау вясну і перадау яе хараство па-свойму адметна і каларытна.

Багата вясновьгх мелодый, прасякнутых мажорам, у беларускай паззіі 30-х гг. Боль-шасць з іх гучаць як услауляльна-пафасныя гімньї. Ідзалоіія, палітьїка сталі вызна-чальнай часткай светапогаяду і светабачання абсалютнай большасці паэтау, яны вялі з “пачуццямі спрэчку” (П. Броука), бачьілі сутнасць паззіі у яе сацыяльна-грамадзян-

екай арьіентацьіі. З вусна^ многіх паэтау гучыць апафеоз вясне савецкай, сацьіяліс-тычнай. “Вясна 1932 года” А. Дудара— яскравы прыклад рытарычнай ідзалагічна-палітьізаванай вобразатворчасці. Пейзажная лірика бачылася тады як бы ніжзйга-тунковай, не вартай пяра і у ваті, таму паэтау менш за у сё цікавіла прыгожае, неувя-дальнае, вечнае. Паэты складалі гімн “савецкай вясне”. Нават у пейзажных вершах паэты не маглі абьісціся без “ідзйнай” падсветкі. Вясновая радасць, красамоуная па-тэтыка у перадваешіай паззіі ^спрымасцца у цэлым як штучная выява грамадскага настрою, ідзалізацьія жудаснай па сваей антычалавечай сутнасці палітьїкі. З паззіі знікалі праудзівьія фарбы слова, свет інтьімньїх перажыванняу, сцірауся той вечны “вясновы воблік” паззіі, у якім чуйна адлюстроуваецца “я” творчай аеобы. Ламауся адвечны, арганічньї лад нацыянальна-пазтычнага светауспрымання.

Матывы прыходу, спаткання вясны, вобразы вясны і сонца як сімвальї нацыяналь-нага вызвалення, духоунага адраджзння і свабоды шыбока п ран іклі у мастацкую свя-домасць і шырока ^пісаліся у творы заходнебеларускіх паэтау.

Паэтычны вобраз вясны у беларускай паззіі ваеннай пары балюча кантрастуе з вобразамі вайны, разбурзння, смерці. Вясновыя матывы маюць выразную трывожна-роздумную афарбоуку, драматьічна-аптьімістьічную гуманістьічную напоуненасць пачуцця. Асаблівае гучанне набываюць традыцыйныя матывы зерня, сяубы, руні, праз якія сцвярджаецца непераможнасць жыцця на зямлі. У многіх пазтычных творах прачула выявлена вера у немінучасць вяеновага красавання і цвіцення роднага краю. Вобраз-матыу вясны перагукваецца у ваеннай паззіі з матывам перамогі, вы-яуляючы жыццялюбны, патрыятычны пафас народнай свядомасці.

Вясна як усёперамагальная сіла жыцця — лейтматыу пасляваеннай паззіі. Паэты, перажыушы вайну-трагедыю, успрымаюць вясновае абуджзнне і росквіт прыроды як блізкую сэрцу з’яву. І надалей у нашай паззіі вясна была яркім люстэркам чалавечага настрою на самых розных пуцявінах жыцця. У вобразе вясны, вясновых матывах знайшлі глыбокае адлюстраванне і непадробны душзуны стан асобы, душа народная, яе сапраудны аптьімізм і няскоранасць на крутых перавалах часу і гісторьіі.

Надзвычай шматсзнсоуна, шматмерна вобраз вясны увасоблены у сучаснай беларускай паззіі. Далей дысертант запыняс увагу на аналізе індьівідуальна-яркіх пейзажных вобразау, створаных П. Панчанкам, М. Танкам, Н. Гілевічам, А. Грачанікавьім.

Біятонуе чалавека вясной змяняе свой характар: ён адчувае прыток жыццёвых сіл. Адзін з найвялікшьіх момантау душзуна-змацыянальнага узрушзння, які з магутнай сілай праяуляецца вясной, — гэта каханне. Прычым каханне мае у прыродзе усе-ахопны характар. Каханне і вясна — пачуцці, якія прачула-інтьімна знітаваньї у паззіі Я. Янішчьіц, Д. Бічзль-Запіставай і інш.

Успрыманне вясны можа набываць новыя адценні у сувязі з духоунай эвапюцыяй, біяграфіяй лесу пазта.

У шматстайнасці езнеавага гучання выяулены у сучаснай паззіі матывы вяеновага прарастання і квітнення. У светаразумєнні многіх пазтау прарастанне паустае як з’ява

філасофска-гуманістьічная. Вясновае абнауленне природы абуджае думку пра веч-нас на зямлі, пра сэнс чалавечага быцця.

Матыу квітнення, яго вызначальиыя вобразы кветак, трау, дрэу у сучаснай паззіі выяуляюць тонкія эстэтычныя перажьіванні і таксама нясуць маральна-філасофскую значнасць зместу.

У вясновых пейзажах многтх паэтау мы сустракаем па-сучаснаму адметны позірк на свет. Але не заусёды паэтычнае уснрьімашіе навеяна станоучым вопытам сучаснай цы-вілізацьіі. 3 другой паловы 80-х гг. тэма вясны набыла новае гучанне — гаыбока трагс-дыйнае у сваёй аснове. Бо сёння вясна для беларусау— гэта і чарнобыльская бада.

Трактовка вобраза вясны як магутнай адраджальнай, выратавапьнай сільї яскрава выяуляецца у сучасных творах нацыянальна-патрыятычнай тэматыю. Вясна перама-гае сон, здранцвенне, духоуную смерць чалавека і народа. Такое успрыманнс прыро-ды бярэ натхняльны мацунак ад нацыянальна-адраджэнскага пафасу беларускай паззіі пачатку XX ст.

Уся беларуская паззія жыве магутнай славянскай верай у сілу-моц сонечнага свят-ла і цяпла. Вясна — гэта нібьі спрадвечная асноватворная філасофія існавапня на зямлі.

Прасачыушы эвалюцыю пейзажнага вобраза вясны, аутар прьіходзіць да высно-вы, што гэта — ключавы архетып, адзін з галоуных вобразау-матывау у вобразнай сістзме беларускай паззіі. Паэтычнае успрыманне вясны несла і нясе адбітак сацы-яльна-пстарычнага зместу зпохі і разам з тым увасабіляе яркія, сутнасныя рысы тра-дыцыйна-паэтычнай свядомасці беларусау.

Дзевяты падраздзеп трэцяга раздзела “Лета ” складає даследаванне пейзажнай тэмы лета і звязаных з ёй асноуных вобразау. Летнія малюнкі пераважна лірьічньїя, сузіральна-зстзцкія, ідьілічньїя, аднак нярэдка паустаюць у антьіноміі восеньскім і зімовьім пейзажам, выяуляюць пры пэтым пэуную канцэпцыю рзчаіснасці і быцця.

Летнія вобразы сталі предметам паэтычнага асэнсавання яшчэ у эпоху станаулен-ня міфапогіі і фалькпору. Далей аутар дьісертацьіі вядзе гаворку пра старажытнае свята Купалле, звязанае з культам сонца, услауленнем магутнага росквіту зямлі.

Храналогію тэмы лета, летніх стьгхій у паззіі можна пачаць вьіводзіць з “Слова аб палку Ігаравьім”. Дваякае Уражанне пакідае лета у сэрцы М. Гусоускага. Яго пало-ніць гуд пчол, духмяны водар кветак, якім “з вясны і да позняга лета пушча напоєна, нстры яе і прьшєскі...”. М. Гусоускі засмучаны, што ягоныя суайчьіннікі “летам заусёды занятия у кровапраліццях войнау усобных...”.

У паззіі XVI—ХУП стст. летнія вобразы і стьіхіі зпізадьічньїя. Найчасцей яны адухауляюцца на народнапаэтычны лад, як у фальклоры, выступаюць у якасці парау-нанняу, набываюць абагульнена-сімвалічнае значэнне.

Пейзажны вобраз лета у паззіі XIX ст. яшчэ не знайшоу разгорнутага маляунічага выяулення. Летнія малюнкі роднай зямлі В. Дуніна-Марцінкевіча — чароуная ідьі-

лід прыроды. Летні пейзаж паэта характарызуецца такімі устойлівьімі вобразньїмі злементамі і матьівамі, як трава і кветкі, спевы птушак, пахі прыроды.

Па-мастацку глыбокая, актыуная і шматгранная эстэтычная паэтызацыя летняга пейзажу прьшадае на пачатак XX ст. Самай першай маляуніча-яркай, чароунай па сваім змацы-янальным гучанні стала летняя паэтычная зкспрзсія Цегкі. ІІе верш “Лета” можна назваць пейзажнай сюітай, дзе тонка, пластычна паеднаны жьівапіс і лірьїка, паззія і музыка. Цётка выяуляе праніклівую назіральнасць, складає лету уздьімііа-радасньї дьіфірамб.

Самым пранікненьїм песня ром беларускага лёта стау Я. Купала, і таму далей ідзе падрабязкьі аналіз летняй лірьікі паэта. У паэтавым апяванні лета чуецца народна-купальскае, рамантьічіїа-велічнае услауленне сонечнай магутнасці, зямнога хараст-ва. У вобразе сонсчна-квяцістага лета, маладой дзяучьіньї-прьігажуні паустас Беларусь у вершы “Усюды лета...”. Партрзт роднай старонкі пазт малює на вьісокі лад, з магушым сцвярджзннем сонечнасці бьщцл маладой Беяарусі.

У летняй паззіі Я. Коласа валадарыць культ расліннасці, зеляніньї. Яго пейзажы — свет адухоулена-рухомы, з іх лета паустас як пара квітнення і найвышэйшага узды му жыцця. Аутар дьісертацьіі вялікае месца адводзіць аналізу пазтьікі пейзажных ма-люнкау Я. Коласа, паказвае яго улюбёныя вобразы і стьіхіі летняй прыроды. Асаблі-вая увага скіравана на выяуленне зстзтьікі, мастацкай гпьібіні летніх карцін прыроды у “ЬІовай зямлі”, якія напісаньї ярка і шматфарбна.

У дысертацьй прадметам дэталёвага аналізу таксама выбраны летнія замалеукі М. Багдановіча і А. Зязюлі, пры гэтым раскрываецца настраёвас гучанне творау, іх пачуццёвы дыяпазон.

У беларускай паззіі пачатку XX ст. мы назіраем культ Купалля. Шматлікія творы напоунены аптьімістьічнай канцзпцыяй быцця. У нацыянальным паэтычным мыс-ленні паяатку нашага стагоддзя дамінуюць магывы касьбы, жпіва. Паззія жпіва пра-сякнута вьісокім пафасам сцвярджзння жыцця і працы на зямлі як галоуных каштоу-насцяу чалавечага існавання. Лета у паззіі пачатку XX ст. — трывалы жьівапісньї вобраз-пейзаж, тзма з багаццем матывау, актыуны сродак мастацкага мыслення.

Пленную эстзтычную распрацоуку летняга пейзажу у 20—30-я гг. працягвалі шматлікія паэты, якія значна пашьірьші трактоуку тзмы лета, узбагацілі яе новьімі вобразамі і матьівамі. Кожны з тагачасных мастакоу слова апісвае летнюю часіну па-свойму. Аутар працы выяуляе індьівідуальную адметнасць пейзажнага пісьма А. Гур-ло, У. Хадьікі, У. Жьілкі, Я. Пушчы, паказвае арьігінальнасць іх вобразатворчасці. Дыссртант адзначас, што сярод летніх пейзажау другой паловы 30-х гг. асабліва вылу-чаюцца прьіродаапісальньїя замалеукі Я. Коласа. Вобразы-матывы знямелага узмежка, стомленай паляны, спакою, цішьіні нібьі навеяны пазмрачненнем, паныласцю ду-шэунага стану пазта і пакідаюць уражанне сімволіка-метафарьічнай, алегарычнай зашьіфраванасці нейкага важнага сэнсу. Хутчзй за усё, так Я. Колас-пейзажыст вы-явіу сваё няутульнае духоунае пачуванне у тагачасным грамадскім жьіцці.

У беларускай лірьїцьі 20—30-х гг. стала тыповай з’явай тое, што у сістаму пейзажных иобразау шырока укараняліся вобразы грамадска-палітачнага зместу. Сацыяль-ная рзчаіенасць пацясняла мсжы пейзажнага верша, размывала яго жанравую прыро-ду, скіроувала творцау на шлях абстрактна-публіцьістьічнага увасаблекня ідзй і ло-зунгау дня. Пад уплывам “гучнай” паззіі летнія вобразы, фарбы і галасы прыроды у творах паэтау закліканьї бьілі стаць маляунічьім фонам, дэкарацыяй, лірьічна-ураж-лівьім эфектам для выяулення грамадскіх пачуццяу.

У паззіі часу Вялікай Айчыннай вайны творау з летнімі назвамі вельмі мала. Летнія прыродныя вобразы сталі сродкам выяулення лірьічна-усхваляванага свету па-чуццяу. Летнія выявы набываюць драматычна-трагедыйнае гучанне. У народнай свя-домасці вобразы жыта, нівьі, коласа здауна бьілі сімваламі жыцця, яго росквіту і дабрабыту. Вайна ж принесла спусташэнне і смерць, таму пейзажныя малюнкі пабу-даваны на принципе вобразнага кантрасту, ідзйна-сзнсавай антанімічнасці.

У ваеннай паззіі часта таксама гучаць маты вы летняй спекі, гарачьіні, пылу, со-нца. З кожи ай з гэтых природных з’яу звязаны фізічния вьіпрабаванні. Летнія вобразы — своеасаблівьі духоуна-псіхалагічньї “індьїкатар” пакалечанай, расколатай, але нязломнай беларускай души.

Паэтычны летні пейзаж у другой палове XX ст., асабліва У наш сучасны перыяд, вызначаецца даволі шматграннай мастацкай распрацаванасцю, багаццем і разнас-тайпасцю матывау, эмоцый, фарбау, ідзйна-зстзтьічнай і філасофскай змястоунасцю.

У беларускай пейзажнай лірьїцьі ад 50—60-х гг. і да цяперапшяга часу уключна назіраюцца дзве аспоуныя, дамінуючьія тзндзнцьіі. Пертая з іх выяуляецца у паэты-зацьіі хараства летняй пары года, суб’ектыуным раскрьіцці праз пейзаж лірьічнага “я”. Другая тзндзлцыя звязана з актыуным узбагачзннем тзмы лета як тэмы сзнсава-значнай, філасофскай. Паэтыка летніх малюнкау натых беларускіх 'гворцау вьіявіла розныя сэнсава-канцзптуальныя ідзі, удумныя назіранні і высновы.

Індьівідуальна-адметньїя малюнкі лета стварьілі А. Вялюгін, М. Танк, В. Зуснак. Далей дисертант запыняецца на вьіяуленні эстэтычнага зместу і пазтьікі пейзажау гэтых мастакоу слова.

Многіх нашых беларускіх паэтау у апісанні лета, летніх вобразау не прьіваблівае чиста пейзажная апісальнасць. У летніх радках П. Панчанкі, А. Пьісіна, С. Гаурусё-ва матзрьіяпізуюцца гльїбокія думкі, медытатыуныя развагі-пачуцці. Лета атаясамлі-ваецца імі з жыццём, яны вядуць унутраны роздум пра вечнасць, імклівую кругабеж-насць часу, знітаванасць з роднай зямлёй.

Дысертант засяроджвае увагу на разглядзе ключавых вобразау і матывау летняй паззіі — сонца, дажджу, цішьші, жыта і інш.

Прага растварыцца у летніх краявідах, уцячы ад паусядзённага тлуму і гулу жыцця, адчуць радасць яднання са еветам — матыу, які вельмі часта паутараецца у беларускай паззіі. Летняя природа мацуе душэуны тонус чалавека, краявідьі становяцца яго духоуна-псіхалагічньїм апірьішчам.

Лета і каханне — вялікая тэма лірьічнай паззіі. Летняй парой каханне палымнее, расквечвае душу чалавека, уваходзіць у яе надзвычай глыбока. Аутар дысертацьи падає аналіз паасобных творау і паказвае, што вобраз лета знаходзіць неадназначнае мастацкае вырашэнне.

Дысертант прьіходзіць да высновы, што псйзажны вобраз лета у беларускай паззіі — з’ява шматстайная у сваім багацці канкрзтных праяу. Тэма лета у нашай паззіі набыла ідзйна-мастацкую гльїбіню адлюстравапня. Філасофія лета— тэта філасо-фія прыроды і чалавека, яго духоунага існавання і іх лучнасці. Лета — адна з самас-тойна-значных і неад’емных асноу нацыянальнага паэтычнага мыелення, той вызна-чальны пейзажны вобраз, без якога пемагчыма уявіць духоуныя, эстэтычныя параметры ды каштоунасці мастацтва вершаванага слова.

У дзесятъш падраздзеяе трэцяга раздзела "Восень ” аб’ектам разшяду становіц-ца вобраз-тэма воеені, што у беларускай пейзажнай паззіі пасля вясновых вобразау-малюнкау займає самае значнае месца, ярка раскрывае адметнаець нашай нацыя-нальнай прыроды. Такая моцная захопленасць, нават цяга паэтау да восеньскіх фар-бау тлумачыцца наступньїмі момантамі і фактарамі. Па-першае, своеасаблівасцю нацыянальнага светаадчування, якому уласціва мяккае, сцішана-пазтьічнае сузіран-не хараства. Па-другое, восенню змяняецца псіхазмацьіянальньї стан чалавека. Сум-ныя настраёвыя рзфлексіі — гзта гльїбінньї водгук душы, чуйная повязь з усім іс-ным. Па-трэцяс, з восенню звязана важная старонка жыцця і працы чалавека.

Восеньская прырода знаходзіць адухоулены адбітак у вуснай народнай паззіі. Восень нібьі жывая істота, з якой чапавечае сэрца гаворыць непасрздна і даверліва.

У беларускай паззіі XIX ст. вобраз восені — проста дзкаратыуны атрибут, які указвае на пару года, час нейкай падзеі. Да “партрзта” гзтай пары года у лірьїцьі

XIX ст. бьілі зроблены толькі паасобныя штрьіхі. Глыбокае і шматграннае эстэтыч-нае асваенне восеньскага пейзажу пачалося на пачатку XX ст.

У творах Цсткі і Старога Уласа восеньская пара паэтызуецца як шчодры ураджай-ны час, сімвалізуе дабрабыт. Восеньская карціна Цеткі мае большую змацыяналь-ную і псіхалагічную насычанасць.

Па-свойму, тьібока адкрьілі свет восеньскіх вобразау і пачуццяу Я. Купала і Я. Ко-лас, таму далей у дьісертацьіі аутар даследуе вобраз восені у вьіяуленні гзтых май-строу слова. Восеньскі краявід у Я. Купалы паустае у сваей непрьітульнасці, згасла-сці колєрау і фарбау, з шалёным, злавесным разгулам стьіхій — ветру, дажджу. Восень увасабляе нємінучую смерць, нейкае усясветнае зло і кару. Яна — пара, калі правяць баль міфічньїя істотьі. Вецер, віхор, сівер, хмары сеюць жудасць, нясуць бяду, разбурзнне. Многія Купалавы вершы напоунены трагедыйнасцю адчуванняу, асобныя з іх прасякнуты філасофскім роздумам пра быццё і смерць.

Адбітак смутку ляжыць на вершах, створаных паэтам у 1918—1920-я гг. Містьіч-ны восеньскі пейзаж, у якім суседнічаюць ява і ірзальнае, а таксама бурны пейзаж,

дзе валадараць стьіхіі, переполнены песімістьічньїмі нотамі, адчувашісм нейкай ня-зведанасці, непрадказальнасці падзей, невядомасці чалавечага і зямпога быцця.

Лірьічна-вобразна, прачула апявае беларускую восень Я. Колас. Паэт дэманструе яркі суб’ектыуна-выяуленчы жьівапіс. Я. Колас з нейкай асаблівай непасрзднасцю, вельмі кранальна спавядаецца на улонні восеньскай прыроды. Паэтавы песні пра восень прасякнуты ільїбокім злегізмам. Паэт, сузіраючьі завяданне, знямеласць прыроды, імкнецца па-філасофску асэнсаваць імклівьі кругабег чалавечага жыцця, плын-насць і незваротнасць часу.

Вельмі часта жоуты ліст, адарваны ад дрэва, ці лістапад абуджалі думкі пра вечнае і смяротнае, тлен і неувядальнасць свету. Пра кругабежпасць чалавечага веку, адвеч-ную наканавапасць жыцця і смерці па-філасофску разважаюць беяарускія паэты.

Восеньскі паэтычны пейзаж у творах М. Багдановіча, А. Гаруна— гэта элепчна-драматычны свет чалавечых пачуццяу. Фарбы і колеры адмаулення жыцця, бяскон-цыя сумныя, скрушныя самарзфлексіі невыпадковыя, бо шмат што у жьіцці пярэчы-ла уявленням і памкненням духу. У кожнага з творцау быу свой, даволі няпросты, нават цярністьі шлях па жьіцці.

Аутар дьісертацьіі падкрзслівае, што восеньскі пейзаж у беларускай паззіі пачатку

XX ст. у асноуным адлюстраваны у двух планах: апісальна-вьіяуленчьім, калі паэты замалёуваюць з натуры навакольныя краявідьі, прыкметы прыроды, выказваюць свае унутраныя перажьіванні, і сузіральна-медьітатьіупьім, калі у творы на аснове сузі-рання і філасофскай заптьібленасці думкі-пачуцця асзнсоуваюцца нейкія з’явы чалавечага і зямнога быцця. Вельмі тыповыя для тагачаснай паззіі пачатку' XX ст. лейт-матывы холаду, цемры, змроку, бяды, згасання, смерці, якія звязаны непасрздна з тзмай восені.

Вобраз восені знаходзіць неадназначнае вырашэнне у паззіі 20-х гг. У гэты час было створана нямала маляунічьіх пейзажау. Аутар працы аналізує восеньскія прьіродаапі-санні У. Дубоукі, Я. Пушчы, Т. Кляшторнага і некаторых іншьіх паэтау, зазначає, што яны бяруць у палон жьівапіснай вобразнасцю, прыгажосцю слоуных фарбау.

Сімвалічна раскрываецца вобраз восені і звязаныя з ім матывы у творчасці паэ-тау-маладнякоуцау. Яна — сімвал сканання старога, “мінуушчьіньї дзікай” (П. Трус), адыходу у нябыт змрочнага, сумнага.

З цягам часу у паззіі 20-х гг. светауспрыманне шэрагу паэтау займела далека не аптьімістьічньї характар. Іхнія галасы набьілі якасна іншьі змацьіянальна-псіхалагіч-ны рзгістр — мінор. Шмат што пачало паэтау турбаваць, не задавальняць, насцярож-ваць, і таму сумленны голас мастака не жадау “спяваць пад зазубраны лёскат” (У. Ду-боука), ягоная душа прагнула “супраць ветру размахнуць крьіламі” (Я. Пушча).

З сярздзіньї 20-х і асабліва у другой палове дзесяцігоддзя Я. Пушча становіцца песняром “восені чорнай”. Пра гэта яскрава сведчыць ягоны цыкл восеньскіх вершау у зборніку “Песні на руінах” (1929). Вьітокі драматычнага светаадчування Я. Пу-

шчы, ягонага трагізму — у тых жыццёвых і творчых абставінах, якія моцна прыг-нечвалі, заціскалі у абручы нявер’я, безнадзейнасці. Пазтава лірьїка восені — лірьїка споведзі, гльїбінньїх рзфлексій. Восеньскія вобразы лірьікі Я. Пупгчы моцна уражва-юць сваёй трагедыйнасцю фарбар і колерау.

Спавядальна-злегічньї, драматычны пафас у лірьїцьі восені У. Дубоукі з’яуляецца характерным і У значнай ступені вызначальным. Пра гэта сведчаць не толькі матывы восеньскай тугі, журбы, скрухі, роспачы, але і вобразы-пауторы, вытворныя ад вобраза восені (імжа, склізота, золь і інш.), а таксама нязменныя жоутыя і чорныя колеры-фарбы, якія сімвалізуюць жах, цемру, сюн, фатальную непазбежнасць жудаснай бады.

Журлівьія восеньскія настроі — найбольш характерная, тьіповая адзнака светаад-чування многіх паэтау. Гзткі пафас тагачасная тэндэнцыйная крытыка абвяшчала дэкадэнцюм, варожым духу зпохі, яе рэвалюцыйным зменам ды перспектывам. Паэ-там, па сутнасці, забаранялася выяуляць шьібіні, таямніцьі уласнай душы. “За фар-бау тло” (У. Хадыка) іх судзілі сурова і жорстка. “Хворы песімізм”, “скажонае ад-люстраванне рзчаіснасці”, -— такі прысуд вьшосіуся кожнаму, хто спявау восеньскія пссні, увогуле па-чапавечы журыуся, няверыуся ці плакау. Лес песняроу восеньскай тугі сёння вядомы — яны загінулі ці зведалі усе жудасныя кругі сталінскага пекла.

Тэме восені, восеньскім вобразам і матывам у вобразна-тематычным змесце за-ходнебеларускай паззіі належыць даволі прыкметнае месца. Тут мы сустракаем ма-ляунічьія, каларытныя пейзажы, вы ткан ыя з тонкіх эстэтычных і эмацыянальных адчуванняу. Дысертант запыняецца на аналізе восеньскіх прьіродаапісанняу У. Жыл-кі, К. Сваяка, М. Танка. Эмацыянальны “камертон” восеньскага пейзажу у творах заходнебеларускіх паэтау — пануры, маркотны.

Тэма восені і звязаныя з гэтай парой вобразы, матывы у паззіі часу Вялікай Ай-чыннай вайны — глыбокае адлюстраванне змацьіянальна-псіхалагічнага стану чала-века, які спазнау усю горыч, боль і трагедыю ваеннага ліха. Лірьїка восеньскіх на-строяу закранала самыя запаветныя, таемныя струны душы, вьіклікала да суперажы-вання. Далей аутар працы раскрывае паэтыку восеньскіх пейзажау А. Куляшова, П. Панчанкі, А. Астрзйкі, адзначае, што старонкі восеньскай лірьікі часу вайны — свст мінору, абвостранага інтьімна-спавядальнага пафасу, драматызму.

Дысертант падкрзслівае, што з восенню суадносяцца самыя трагічньїя моманты і хвіліньї жыцця чалавека, народа. Пра гэта асабліва красамоуна сведчыць і так званая “лірика з-за калючага дроту” (А. Звонак), “песні з-за кратау” (С. Новік-Пяюн) — лірьїка, напісаная у зняволенні. Адны з паэтау апьінуліся за кратамі у заходнебеларускіх турмах, другія пакутавалі у сталінскіх засценках, у гулагаускіх лагерах, трзція трапілі у фашысцкую няволю. Далей аналізуюцца восеньскія вершы А. Салагуба,

В. Таулая, С. Новіка-Пеюна, напісаньїя спавядальнаю моваю душы, на мяжы жыцця і смерці, зняверанасці і адчаю.

Драматизм перажытага ліха, бяды — такія матывы гучаць у шматлікіх восень-скіх песнях тьгх, хто жыу “у доугім чаканні Вясны” (В. Супрун), вярнууся у родны край пасля жудасных выпрабаванняу. Горкі, балючы сум разліваецца у “асенніх эле-гіях” ііазтау-пакутпікау М. Хведаровіча, С. Грахоускага, В. Супрупа і інш. Восеньскі злегізм у іхніх творах заснаваны на гльїбокіх псіхалагічньїх рзфлексіях, трагедый-ным успрьіманні мінулага, трывожным вьічуванні усяго таго, іпто дзесцца у свсце чалавека і навокал яго.

У ЗО—50-я гг. ды і пазнейшы час бьші створаны цудоуныя пейзажныя вершы пра беларускую восень. Аутар дьісертацьіі раскрывав нацыянальнае пачуццё прыроды у восеньскіх пейзажах П. Броукі, аналізує прьіродаапісанні беяарускіх паэтау, у якіх асзн-соуваецца бьгційная існасць жыцця У яго непазбежным завяданні і уваскрашзнні.

Дысертант падкрзслівае, што пейзажны вобраз восені на працягу шматлікіх гадоу у беларускай паззіі досыць часта меу не толькі эстэтычную, але і сацьіялагічную трактоуку. Таму нараджаліся песні восені з выразным ідзйна-палітьічньїм пафасам, дзкларацьійньїмі і рьітарьічньїмі нотамі.

Шматстайнасць варыяцый тзма восені займеяа у беларускай паззіі 50—60-х гг., а таксама у сучасним паэтычным мастацтве, знайшоушы яркае мастацка-зстэтычнае, духоунае, натурфіласофскае увасабленне. Пра гзта мы можам меркаваць ужо па восеньскіх вобразах у назвах паэтычных зборнікау. Адчувальны сэнсавы, сімвалічньї змест нясуць загалоукі многіх вершаваных кніг.

“Восеньскае самавыяуленне” беларускіх пазтау — гзта шьібінньї модус душы, яе чуйнае люстзрка.

З усяго багацця восеньскіх вобразау і матьівау аутар дьісертацьіі вьшучае самыя распаусюджаныя, найбольш значныя і далей запыняе на іх сваю увагу. Падрабязна аналізуюцца вобраз бабінага лета, матывы лістападу, адлёту птушак, а таксама пей-зажы А. Грачанікава, У. Караткевіча і інш.

Восеньскі злегізм — гэта найчасцей выява уласнай драмы, бяды, няшчасця. У восеньскіх творах М. Стральцова гучаць матывы выраю, блізкай смерці.

У восеньскай лірьїцьі Л. Геніюш з глибокім унутраным сзнсам выпявала “безу-цешны плач” душы. Аднак яе канцэпцыя свету адметная: пазтка жадає, каб было “вольна сзрцу”, ад'гувае сябе нескаронай восеньскай непагаддзю, бо яна — “з беларускай учзпістай тіньї”.

Пранікненьї лірьізм і філасафізм — адзнака пазтычнага стылю А. Куляшова. У сва-іх пейзажна-медытатыуных творах пазт выяУляе душэуны дьіскамфорт сярод “сля-пых завей, бесчалавечных душ”, трывогу пра зямны лёс кожнага з нас.

Чужой, варожай бачыцца восеньская пара сэрцу жанчыны, бо восень нясе расстан-не, боль, бяду. Восень — пара гаркаты, балючасці у лірьїцьі Т. Бондар, Н. Тулупавай, Л. Паулікавай і інш.

У заключзнні дисертант гаворыць пра лірьїку восені і з крытычных пазіцьій, бо збітьімі, сцсртьімі сталі многія вобразы і маты вы, наприклад, “вогнішча зыркай ра-біньї” і інш. Эстэтычная навізна, арьігінальнасць слова — заусёдны клопат паззіі.

На розных сацьіяльна-гістарьічньїх этапах лірьїка восені, восеньскія вобразы сталі праудзівьім і чуйным “камертонам” чалавечай душы. Восень — і пейзаж, і змацы-янальная дамінанта светаадчування, і канцэпцыя светаразумення.

Апошні падраздзел трзцяга раздзела "Зіма ” прысвечаны даследаванню зімовьіх матывау і вобразау.

Здавна чалавек звязвау надыход зімьі з заміраннем і сном прыроды. Міфапазтьіч-нае светауспрыманне знайшло яскравы адбітак у вершах беларускіх пазтау.

У старажытнай пісьмовай паззіі зімовьія вобразы сустракаюцца рздка. Як алега-рычны вобраз зіма виступає у творчасці К. Тура^скага. “Песня мая цапкам напе-жыць зіме”, — прызнаецца М. Гусоускі. Зімовьія стьіхіі — мароз, сцюжа — пауста-юць як фізічнае выпрабаванне для чапавека у “Пентатзугумс” А. Белабоцкага.

У беларускай паззіі XIX ст. зімовьія пейзажныя матывы і вобразы малалікія. Паз-ты больш гавораць пра тыя фізічньїя пакуты, цяжкасці, што нясуць селяніну-белару-су зіма, сівер, мяцеліца.

Паэтычнае адкрыццё і шматграннае асзнсаванне беларускай зімьі припадає на пачатак XX ст. Зіма і зімовьія стихіі у Я. Купалы надзелены звышмагутнай сіпай, прадракаюць і нясуць бяду чапавеку. Паэт алегарычна суадносіць зіму з цяжкімі на-ступетвамі, катаклізмамі, трагсдыяй быцця.

Як увасабленне пагібельнай, злой стихіі зіма паустае таксама у А. Гаруна. Гэты матыу-вобраз разгортваецца у часе да з’явы усеахопнай, глабапьнай.

Я,-Колас аддае перавагу уласна пейзажным замалёукам. Паэт сузірае незамглёны прастор зімових краявідау, апісвае іх з пяшчотным лірьізмам, мяккасцю. Снег, снега-вое покрыва Я. Колас успрымае з адчуваннем незвычайных перамен у прыродзе. ЗІ-мовыя стьіхіі Я. Колас асэнсоувае па-свойму. Яны непадуладныя волі чалавека, ус-прымаюцца як праявы касмічнага.

У паэме “Новая зямля” Я. Колас асабліва неприязни да марозу. Гэты вобраз паустае у варожасці, кантрастнасці да прыроды і чалавека. Паэт міфалагізуе зімовьія краявідьі, паказвае, як у навакольным свеце правіць баль нячыстая сіла у вобразах чарцей, таямнічьгх істотау.

М. Бащановіч жьівапісуе зіму з непрыхаванай улюбёнасцю, святочнай радасцю. Бащановічава зіма, як і руская зіма у Пушкіна, паустае у нястрымным руху, абуджае то душэуную бадзёрасць, то спакой, одумнасць. Паэтава зіма з хлесткім, пякучым ветрам, гулам завірухі, шумам-гулянкай міфічнага Падвея. М. Багдановіч стау у беларускай паззіі пачатку XX ст. самым апантаным, жыццялюбным песняром зімьі.

Тзма зімьі па-рознаму асзнсоуваецца у творах інших пазтау пачатку XX ст. Аутар запыняецца на трактоуцы вобраза зіми у 3. Бядулі, М. Арла, Я. Журбы, Старога Ула-са, К. Каганца.

Зімовьія старонкі у беларускай паззіі пачатку XX ст. паводле свайш эстэтычнага зместу — з’ява па-мастацку глыбокая і шматстайная. З тэмай зімьі звязаны розныя, часам самыя палярныя, змацьіянальна-псіхалагічньїя светаадчуванні пазтау, іх са-цыяльныя і духоуныя пошукі.

У цяжкія, складаныя гістарьічньїя перыяды, асабліва у пераломныя часы, паззія звяртаецца да зімовага пейзажу. Мастацка-вобразны свет беларускай паззіі другой паловы 20-х і 30-х гг. красамоуна пацвярджае гэта. Вобраз зімьі адыгрывае ролю алегорьіі, змяшчае прыкметны сэнсавы падтэкст. Завіруха, зімовая бура, сівер нібьі увасабляюць тыя мяцежпыя сілі.і, што стрьімліваюць, заглушаюць адраджзнскі рух народа. “Сцюжы зімніх дзён і снежнай завірухі” міжволі атаясамліваюцца з тагачас-най завейнай эпохай, якая і спарадзіла драматызм, трагедыйнасць светауспрымашгя.

У паззіі другой паловы 20—30-х гг. насуперак пльїні ідзалізацьіі, рытарычнага красамоуства адчуваецца перагляд, пераасзнсоука рзчаіснасці, свету. Пейзажныя зі-мовыя вобразы выяуляюць драматычны пачатак чалавечай душы, яе трывожныя сум-ненні і прадчуванні. Таїсія настрої — вы пік перажытага у эпоху таталітарьізму, у час, калі бязлітасна падзьмуу “сівер эпох палітьічньгх” (У. Хадыка). У дьісертацьіі далей ідзе падрабязны аналіз зімовай паззіі У. Хадьікі, Н. Арсенневай, С. Дарожнага — пазтау, якія вьіявілі прауду часу і адчуванне блізкай бядьі-трагедьіі.

Аутар працы таксама запыняе увагу на вершах “Мяцеліца” К. Буйло і “Ноч пад Новы год” Я. Коласа (на жаль, абміналіся нашьімі даследчьїкамі). Гэтыя творы, напі-саныя у 1937 г., гавораць і пра драматызм пачування чалавечай асобы, і пра складаныя перьіпетьіі тагачаснага грамадскага быцця. Зіма і яе стьіхіі асацьііруюцца са змрочным і трагічньїм часам 30-х гг., які няшчадна нявечыу людскія душы, пакідаю-чы там роспач, горыч, трывогу. Спавядальныя і вельмі асабістьія вершы пазтау яскрава сведчаць пра тое, што у самыя суровыя часіньї жыцця для чалавека і грамад-ства творца можа укласці у пейзажныя ради глыбою унутраны сэнс і змест. Пейзажная вобразатворчасць становіцца своеасаблівай ззопавай мовай.

Паззія 20—30-х гг. істотна пашьібіла эстэтычнае асваенне нацыянальнага зімовага пейзажу. Беларускі зімовьі пейзаж аутар разпіядае на прыкладзе творчасці А. Гур-ло, П. Труса, Т. Кляшторнага, М. Чарота, А. Александровіча, С. Дарожнага і інш., раскрывае пейзажнае майстзрства гэтых аутарау.

У заходнебеларускай паззіі вобраз зімьі набывае антьінамічнае гучанне у адносі-нах да тэмы-вобраза вясны. У мастацкім светауспрьіманні М. Танка вобразы лютай буры і ветру, зімовага сну, глыбокага снегу увасабляюць пакручасты лес Бацькау-шчыны, скаванасць, цяжар духоунага быцця.

Для лірьікі ваеннага часу у адлюстраванні зімьі не характерна жьівапісная пей-зажнаець. Аднак зімовьія маты вы і вобразы У ёй сэнсава значныя. Зіма і яе стьіхіі становяцца алегорыяй бяды, ліха, што прынесла вайна. Дысертант разглядае ідзйна-змястоунае гучанне творау М. Танка, П. Панчанкі, А.Зарыцкага, А. Астрзйкі.

Беларуская паззія “спавядаецца перад снегам” (А. Разанау). Нашы сучасныя паэ-ты стварьілі культ снегу, складі яму сапраудны гімн. Аутар даследавання запыняец-ца на мастацкім увасабленні вобраза снегу у паззіі Н. Гіпевіча, Г. Бураукіна, А. Пьісі-на, А. Грачанікава і інш. Вобраз снегу для беларускіх паэтау увасабляе перш за усё ідзальна-духоунуїо існасць свету. Да яе, нібьі да нечага вышэйшага, Боскага, імкне лірьічнае слова. Снег — нібьі апірьішча душы, яе ратунак і надзея, сімвал чьісціні Бсларусі і усяго першароднага, святога.

Паэтычны зімовьі жьівапіс сярздзіньї — другой паловы XX ст. шматфарбны. Тут ёсць літаральна усе мадьіфікацьіі пейзажу: прасторавыя, часавыя, тэматычныя. Далей пададзены аналіз прьіродаапісанняу М. Танка, С. Грахоускага, М. Хведаровіча,

В. Вярбы, А. Ставера, Ю. Голуба, выяуляюцца асабілівасці пейзажнага жьівапісання.

Зіма і каханне — тэмы, узаемазвязаныя у паззіі здавна (лірьїка У. Дубоукі, Н. Ар-сенневай, С. Дарожнага). Матыу вясельнай зімовай язды на конях асабліва часта гу-чыць у лірьїцьі 50—70-х гг. Каханне зімой — “дачаснае, няшчаснае...” (Р. Баравіко-ва). Часта чуюцца журлівьія раечараванні, дакоры зіме, якая прьіносіць расстанне, тугу. Застацца без кахання — значыць жыць у зіме. Так нярздка пачуваюць сябе героі нашых пазтау.

У 60—80 гг. пейзаж таксама быу своеасаблівай ззопавай мовай, еродкам алега-рызму. Сваё сэнсавае вымярэнне тэмы зімьі у Л. Геніюш. З халоднай часінай года яна звязвае неспрыяльны сацыяльны час, духоуны уціек, прыгнечанне асобы. Л. Геніюш іншасказальна, мовай падтэксту малює сілу-моц тых грамадскіх абставінау, якім не скараецца ейнае сэрца, поунае нацыянальнай годнасці.

З вобразам зі мы звязана увасабленне розных ідзй і канцэпцый, якія знаходзяць адлюстраванне у вершах С. Грахоускага, С. Гаурусёва, В. Зуёнка, А. Сербантовіча,

В. Гардзея і інш.

Сучасная беларуская паззія працягвае ствараць адметную філасофію зімьі. Бо вобраз зімьі має не толькі канкрзтна-пейзажнае адлюстраванне, але і змяшчае 5? сабе шматмерны абстрактны і асацыятыуны сэнс. Інтзлектуальна-медьітатьіунае спасці-жэнне зімовьіх праяу ярка выяуляецца у паззіі А. Разанава. Паказ зімовага свету у яго творах набывае натурфіласофскае і бьїційна-філасофскае вымярэнне.

Сёння адлюстраванне зімьі у паззіі набывае і трагсдыйны сімволіка-алегарьічньї сэнс (вобразы ядзернай зімьі, чарнобыльскай завеі і інш.).

Праз зімовьія матывы і вобразы пазтьічнае слова яскрава вьіявіла драматызм, тра-гедыйнасЦь быцця асобы і усяго чалавецтва. Беларуская література XX ст. выпраца-вала глыбокую паэтычную філасофію зімьі, што сведчыць пра яе несумненную ары-гінальнасць, вьісокі эстэтычны узровень мыелення.

У заключзнні трэцяга раздзела аутар адзначае, што сістзма пейзажных вобразау у нашай паззіі — гзта універсальная сістзма мастацка-вобразнага адлюстравання беларус-кай прыроды, нацыянальнага ландшафту. Пейзажна-вобразны свет— зстзтьїка-філасоф-

ская і ідзястваральная аснова пазтычнага мыслсння. З кожным значним пейзажным во-бразам ці томай звязана веяьмі шырокае кола матывау, ідзй і поглядау на свет.

Завяршаюць дысертацыю вывады. Праведзенае даследаванне дазваляе падсума-ваць вьшікі праробленай працы, зрабіць абагульненні:

1. Беларуская паззія назапасіла даволі вялікі вопыт у жанры пейзажу, яго эстэтыцы і паэтыцы. Лірьїка пейзажу зрабілася вядучым жанравым і ідзйна-тзматичньїм кірун-кам, а сам пейзаж з’яуляецца той ключавой эстэтычнай катэгорыяй, якая абумовіла і у многім прадвызначыла развщцё мастацкай свядомасці, прыдала літаратурьі нацьіяналь-ную своеасаблівасць і самабытнасць. Пейзажная творчасць вяла да пашыблення і паве-лічзння эстэтычных магчымасцяу беларускай паззіі, узбагачала паэтыку яе мастацкага слова, сприяла закладванню пльїбінньїх класічньїх асноу, мастацкіх традыцый, сама-рзалізацьіі і разгарненню індьівідуальнага майстэрства шматлікіх творцау.

Пейзажны жанр — эстэтычна самакаштоуная і паунавартасная з’ява. Пейзаж у паззіі вылучаецца як універсальная сістзма мастацкага мислення, якая характаризу-ецца шматмернасцю вобразнага і ідзйнага-зстзтьічнага пазнання свету, сінтззуе у сабе разнастайнасць кампазіцьійньїх структур, форм пазтычнага выказвання, широкі спектр выкарыстання вобразна-выяуленчага інструментарьія. Пейзаж з’яуляецца самадастатковым і прадуктыуным вобразна-мастацкім сродкам, самастойнай жанра-ва-стылёвай катэгорыяй, якая вызначаецца у беларускай лірьїцьі і наогул паззіі шмат-вектарнасцю функцыянавання. Прьіродаапісанні Я. Купали, Я. Коласа, М. Багдано-віча, У. Дубоукі, Я. Пушчы, М. Танка і інших майстроу слова — яскравы узор мастацкага універсалізму пейзажу, яго шьірокіх магчымасцяу светаадлюстравання.

2. Пейзаж паводле тьіпізацьіі і функций — шматаблічная жанравая і мастацкая структура, паколькі на ідзйна-тзматьічньїм і функцыянальна-стылёвым узроуні ад-бываецца працэс узаемадзеяння, трансфармацьи, у вьініку чаго нараджаюцца сінтз-тычныя формы, разнапланавыя мадьіфікацьіі пейзажу, ускладняецца сістзма прыро-даапісальнага тэксту. Разнастайнасць тыпау і форм пейзажнага жанру, яго шматуз-роуневая функцыянальнасць — гэта паказчык сфармаванасці высокай культури пей-зажнай творчасці, сведчанне рзалізацьіі патэнцыяльных духоуных і эстэтычных маг-чымасцяу пазтычнага мастацтва.

У эстэтыцы, структуры, паэтыцы вершаванага тэксту наогул пейзаж выконвае ролю своеасабпівага энергетычнага поля, ідзястваральнага асяродка, які канцэнтрус у сабе пэуны эмацыянальна-пачуццёвы план, змястоуна-выяуленчую семантику. Пейзажны кампанент і пейзажныя вобразы шырока прьісутнічаюць у паззіі як апорныя зна-кі-сімвапьі, якія арганічна з’ядноуваюць тэкст, яго мастацкую тканіиу. У паэтычным эпасе малюнкі природы у многіх випадках -— першааснова арганізацьіі структурна-кампазіцьійнай прасторы, аутарскай пльїні апавядання, могуць выступаць як цзлас-ная сістзма вобразна-мастацкага адлюстравання свету.

3. Адлюстраванне природы выступав як даволі эфектыуны сродак увасаблення мастацкага алегарызму — іншасказальнага выказвання потядау, ідзй, пачуццяу, што асабгсіва ярка назіраецца у неспрыяльныя для творчай асобы часы, драматычныя пе-рыяды гісторьіі. Разам з тым пейзаж здольны пссці у сабе і выяуляць разнастайныя канцэпцьп эмацыянальнага і маральна-філасофскага зместу.

Пейзаж, як засведчыла мастацкая творчасць многіх паэтау, з’яуляецца адным з прадуктыуных спосабау і форм мастацкага псіхалагізму. У малюнках прыроды чуйна і тонка факусіруецца рух чалавечай душы, яе самаадчуванне, выяуляецца усё тое, што мы называем унутраным свстам паэта. Пейзаж істотна пашырыу у паззіі абсягі псіхалагічнага выяулення асобы. Прьіродаапісальньїя вершы нярэдка характарызу-юцца паглыбленай медытатыунасцю назіранняу; рзфлексій, уяуляюць сабой роздум-ны жьівапіс словам, і іх можна назваць псйзажна-філасофскімі творамі. У пейзажах медытатыунага плану нярэдка сканцэнтраваны агульназначны сэнс існавання чала-века, філасофія яго унутранай лучнасці з навакольным светам, часам, вечнасцю. Гльїбі-ню пейзажнай творчасці вызначае ступень пашыблення мастака ва унутраны свет і умение зрабіць малюнак прыроды сэнсастваральным еродкам паэтычнага мыслення.

4. Гісторьш пазтьікі пейзажу у значнай ступені яскрава сведчыць пра щэйна-эстэ-тычнае станауленне і дьінаміку усёй паззіі, развіцце у ёй пэуных кірункау і стыля^, сістзмьі вобразнага мыслення. Адлюстраванне прыроды спрыяла узвышэнню мастацкага статусу паэтычнага слова, узбагачала яго вобразна-жьівапісния і стылёва-выяуленчыя патзнцьіі. Пейзажны жанр у беларускай паззіі прайшоу доугі эвалю-цыйны шлях, які можна пазначыць так: вобраз — пейзаж — пейзажная тэма. Станауленне пейзажу у старажытны перыяд пазначана прыкметнай засяроджанасцю на вобразах прыроды, імкненнем надаць ім сімвалічнасць, сэнсавы падтэкст. Аднак толькі У XIX ст. Я. Чачот, В. Дунін-Марцінкевіч, А. Гурьіновіч, Я. Лучына і некаторыя ін-шыя паэты надалі пейзажу эстэтычную значнасць, зрабілі яго предметам пазтьізацьіі і еродкам лірьізацьіі, выяулення патрыятычных і сацыяльных пачуццяу. З дэкара-тыуных прьіродаапісальньїх карцінак малюнкі прыроды паступова ператвараліся у “пейзажы душы”. Пачатак XX ст. — час росквіту і універсалізацьіі пейзажнага жанру, шырокага і шматбаковага паэтычнага адкрыцця нацыянальнага свету, актыунага і глыбокага развіцця пейзажнага майстерства. Асаблівае значэнне і уплыу на развіцце пейзажу аказала творчасць Я. Коласа. Эвалюцыя пейзажнай лірьікі — гэта якас-ная трансфармацыя мастацтва слова у класічньїя і высокамастацюя формы асобасна-га і стылёвага выяулення.

5. У XX ст. на розных сацыяльна-пстарычных этапах роля і значэнне пейзажу набывала пэунае духоунае, ідзалагічнае, ідзйна-функцьіянальнае вымярэнне. Пейзаж выдатна засведчыу пра такую сваю ідзйна-вьгяуленчую якасць, як здольнасць глыбока, праудзіва раскрываць душу і лёс чалавека, грамадскія настроі, трагічньїя з’явы і падзеі гісторьіі. Пейзажны свет у паззіі нашых дзён — кантрастны, драма-

тычны, поуны злегічньїх, змрочных фарбау, выбар якіх прадвызначыла трагедия Чарнобыля. Паэтычныя пейзажы на чарнобыльскую тэму раскрываюць усю траге-дыйнасць і катастрафізм разбурэння иацыянальнай этнапрасторы, адвечнай уладка-ванасці свету. Пейзаж у сучаснай беларускай паззіі зрабіуся ідзйна-канцзптуальньїм спосабам вобразнага мыслення і адлюстравання рзчаіснасці.

6. Характзрньїмі рьісамі пейзажу у паззіі як мастацкай сістзмьі з’яуляецца не толькі цэласнасць, гарманічнасць, але і духовная кантактнасць, разамкнёнасць у сваёй эстэ-тычнай сутнасці, імкненне да сінтззу, узаемасувязі з іншьімі відамі маетацтва , най-перш — з жьівапісам і музыкай. Жьівапіснасць і музычнасць сталі вьізначальньїмі стьілева-вьіяуленчьімі імператьівамі пейзажнага пісьма, яйя павышаюць эстэтыку і зкспрзсію паэтычнага тэксту, спрыяюць нараджэнню яркіх, арьігінальньїх мастацкіх форм і відау верша, паглыбляюць і узбагачаюць паэтыку всршаванага маетацтва. Пейзаж у паззіі і пейзаж у жьівапісе, музыцы — тыпалапчна роднасная з’ява, якая характарызуецца шматграннасцю стасупкау, і гэтае прыпадабненне і узаемадзеянне назіраецца на узроуні мастацкай вобразнасці, змястоунай і ідзйна-стьшевай выяу-ленчасці, еродкау вьіразнасці і агульных прыкметау мастакоускага почырку. Жыва-пісньїя і музычныя еродкі — гэта унутранае “я” пейзажнай лірьїкі.

7. Пейзаж уяуляе сабой спецьіфічньї тып адлюстравання прасторы, сфармаваны пзуньїмі прьіродньїмі фактарамі, умовамі і абставінамі духоунага жыцця, сацыякуль-турным зместам часу. Вясковае прыроднае улонне для беларускай паззіі з’яуляецца традыцыйным аб’ектам пейзажнага жьівапісу, а вось гарадскі пейзаж — якасна іншьі тып вобразнага мыслення і тая пейзажная тэма, якая істотна пашырыла ідзйна-вьіяу-ленчыя абсягі уссй беларускай літаратурьі XX ст. Экзатычны пейзаж таксама стау унікальнай з’явай, рассунуу духоуна-вобразныя межы паэтычнага адлюстравання, узбагаціу эстэтычную свядомасць і раскрыв беларускую душу ж свет шьірокіх духовных далягаядау. Виключную ролю У менталітзце і духоуным бьіцці беларуса за-межжа займає вобраз восені, які можна назваць пейзажным кодам і феноменам паэтычнага мыслення. Пейзаж — гэта у многім выяуленне духоунага зместу і характару існавання чалавека у прасторы і часе, яго форма кантактавання са светам.

8. Нацыянальны свет — гэта у значнай ступені сістзма пейзажных вобразау, якая знаходзіць у беларускай паззіі універсалі.нае, грунтоуаіае увасабленне, шматстайную ідзйна-езнеавую трактоуку. Кола пейзажных вобразау — ад мікра- да макраиобра-зау — гэта сістзма природных, духовых, зкалагічньїх сувязяу, і беларуская паззія дає выдатную мажлівасць убачыць нацыянальны свет як адзінае цэлае, адчуць глы-бінную і тонкую паяднанасць беларуса з усёй сістзмай вобразау прыроды. Спецьіфі-ку нацыянальнага пейзажу вызначае пзуны лад прасторавага і вобразнага мыслення, які характарызуецца гарызантальна-вертыкальным вымярэннем і адлюстраваннем свету, г. зн., што для беларускага краявіду уласціва закрытасць даляшяду, арганічная

паяднанасць вобразау ландшафту на фоне лесу, мяккасць ліній і пераходау. Пейзаж у паззіі — мадэль і аснова нацыянальнай карціньї свету.

Мысленне пейзажньгмі вобразамі — гэта мысленне духам і сутнасцю самой природы, раскрыццё яе зместу, цесна звязанага з гісторияй, часам, чалавечым жыццём. Функцыянаванне кожнага значнага прыроднага вобраза у паззіі нясе у сабе пзуны нодавы архетып і у той жа час набиває ідзйную інтзрпрзтацьпо, сімвалічнасць, філа-сафічнасць, а гэта у канчаткввым вьініку і прадвызначас нараджзнне вялікіх і разгор-нутых пейзажных тэм. У беларускім паэтычным мастацтве XX ст. склаліся вядучыя, Нават магістральних тэмы — дарогі, лесу, раніцьі, вясны, восені і шмат інш. Пейзажных вобразы і тэмы у іх звалюцьіі яскрава, глибока адлюстроуваюць духоуна-гістарьічньї шлях паззіі, яе нацыянальны пафас і змест. Распрацаванасць і шмат-граннасць сістзмьі пейзажна-вобразнага мыслення сведчыць пра високі узровень нацыянальнай пазтычнай свядомасці, яе універсальнасць і арьігінальнасць. Без пейзажу і пейзажных вобразау цяжка уявіць менталітзт і душу беларуса, сутнасць і склад яго мастацкай свядомасці.

Беларуская пейзажная паззія — Біблія Прыроды, дзе спавядаюцца вьісокія ідзальї Красы, Чьіеціні, Мудрасці. Мова пейзажнага жьівапісу —■ адзін з асноватворных епо-сабау паэтычнага мыслення, жывы космас фарбау, гукау і пачуццяу.

СПІС ПУБЛІКА ЦЫЙ

Живая мова краявідау: Пейзаж у беларускай паззіі. — Мн.: Бел. гум. адукац.-культ. цзнтр, 1997. — 7,14 д.а.

Пакуль баліць душа: Літ.-критьіч. арт. — Мн.: Полымя, 1995. — 6,54 д.а.

Сучасная беларуская літаратура: Станауленне і развіцце творчих індивідуальна-сцяу (80—90-я гг.). — Мн.: Нар. асвета, 1997. — 13,14 д.а.

Станауленне беларускай пейзажнай паззіі (ад Я. Чачота да Ф. Багушзвіча) // Беларуская літаратура. — Вып. 18. — Мн.: Універсітзцкае, 1990. — 0,65 д.а.

Пейзаж у беларускай паззіі // Беларуская мова і літаратура: Праблемы навучання і вывучання у сярздняй і вышэйшай школе: Матзрыялы Рзспубл. навукова-практ. канф. — Мн., 1994. — 0,14 д.а.

Пейзаж у сістзме мастацкіх сродкау беларускай паззіі // Пісьменнік — мова — стиль: Тззісьі дакладау і паведамленняу Міжнародная нав. канф. — Мн., 1996. —• 0,33 д.а.

Функция і паз тыка пейзажу у лірьїцьі Я. Купали // Спадчина Янкі Купали і яго музей у сучасним асзнсаванні: Міжнародная нав. канф. — Бел. видавецкае тав-ства “Хата”, 1996. — 0,33 д.а.

Пейзаж у паэме Я. Коласа “Сымон-музыка” // Капасавіньї: Матэрыялы нав. канф. — Мн., 1996. — 0,35 д.а.

Экзатычны пейзаж у беларуекай паззіі // Современные подходы к изучению национальной и зарубежной литературы в школе и вузе: Материалы Республ. научно-ме-тод. конф. — Могилев, 1996. — 0,18 д.а.

Беларуская пейзажная лірьїка у кантэксце сусветнай паззіі // Славянские литературы в контексте мировой: Материалы докладов Международной науч. конф. — Мн., 1995. — 0,29 д.а.

Якуб Колас і беларуская пейзажная лірьїка // Капасавіньї: Матэрыялы нав. канф. (1996). — Мн., 1997. — 0,47 д.а.

Пейзаж Я. Коласа і адлюстраванне прыроды у жьівапісе і музыцы // Каласавіньї: Матэрыялы нав. канф. (1997) — Мн., 1998. — 0,52 д.а.

Эстэтычная накіраванасць навучання (на прыкпадзе беларуекай пейзажнай лірьікі) // Праблемы прафесіянальнай арьіентацьіі і давузаускай падрьіхтоукі моладзі у сучас-ных умовах: Матэрыялы Рэспубл. навукова-метад. канф. — Мн., 1996. — 0,15 д.а.

“Бядой запаленае слова”: Чарнобыль у беларуекай паззіі: Эвалюцыя тэмы, маты-вы, паэтыка пейзажу // Роднае слова. — 1996. — № 4. — 0,42 д.а.

Зорка Палын: Тэма чарнобыльскай трагедьй у беларуекай паззіі // Беларус. мова і літ. у шк. — 1990. — № 3. — 1,25 д.а.

“Ідзі, вясна, красуйся!..”: Вясна у беларус. паззіі //Роднае слова. — 1994. — № 4. — 0,54 д.а.; — № 5. — 0,7 д.а.

“У асмужанай красе твой, восень, воблік”: Восень у беларус. паззіі // Роднае слова. — 1994. — № 9. — 0,28 д.а.; — № 10. — 0,4 д.а.; — №11. — 0,95 д.а.

“Над Белай Руссю — белы снег”: Зіма у беларус. паззіі // Роднае слова. — 1995. — № 1. — 0,46 д.а.; — № 2. — 0,64 д.а.

‘Тарьіць зямля ад фарбау летніх...”: Лета у беларус. паззіі // Роднае слова. —

1995. — № 6. — 0,36 д.а.; — № 7. — 0,26 д.а.; — № 8. — 0,84 д.а.

“Вечна восень у сэрцы нашу...”: Восень у паззіі беларус. зміграцьіі // Роднае слова. — 1995. — № 10. — 034 д.а.

Свет прыроды У сучаснай беларуекай паззіі // Веснік БДУ. — Сер. 4. — 1989. — №3, —0,5 д.а.

“Камяні — ціхай вечнасці жорны” И Падарожнік. — 1996. — № 10. — 0,12 д.а.; — № 11.-0,13 д.а.

“Дарога— цікавая кніга...” // Падарожнік. — 1996. — №11. — 0,12 д.а.

“Беларусь стаіць на курганах” // Падарожнік. — 1996. — № 12. — 0,18 д.а.

Максім Танк — майстар пейзажу // Танкаускія чьітанні: Матэрыялы нав. канф. — Мн., 1998. — 0,34 д.а.

Пазт з нівьі Адраджэння К Якка Журба. Творы. — Мн.: Маст. літ., 1993. — 0,47 д.а.

Крылы маладосці: Маладая беларус. паззія // Беларус. мова і літ. у шк. — 1991. — №2. — 0,88 д.а.; — № 3. — 0,98 д.а.; — X» 4. — 0,76 д.а.

Зорны сусвет паззіі // Споведзь калосся: Беларус. паззія другой паловы XX ст. — Мн.: Беларусь, 1997. — 0,5 д.а.

Високі лад думак і пачуццяу // Родная песня: 36. беларус. сучас. паззіі. — Мн.: Ураджай, 1997. — 0,7 д.а.

Неувядальная краса слова // Галасы вёснау: Сучас. беларус. паззія.— Мн.: Полымя, 1997. — 0,6 д.а.

Разпшістая крона паззіі // Пад сэрцам у Радзімьі: Сучас. беларус. паззія. — Мн.: БелЭН, 1997. — 0,3 д.а.

“Прыроды вечны калаурот...”: Кругазварот прыроды і часу у беларус. паззіі // Род-нае слова. — 1996. — № 5. — 0,34 д.а.; — № 7. — 0,3 д.а.

“Праз плынь лядовае шуті...”: Жыццёвьц і літ. пуцявіньї М. Хведаровіча // Роднае слова. — 1994. — №4. — 0,6 д.а.

“Калі песня душу грэе...”: Лес і песні А. Русака // Роднае слова. — 1994. — № 5. — 0,4 д.а.

На зыходзе квадры: Паззія 90-га: тэмы, матывы, вобразы // Літ. і мастацтва. — 1991.— 15 сакав.— 0,8 д.а.

Стракатыя выявы дня // Літ. і мастацтва— 1992.— 5 чэрв.— 0,38 д.а.

Па вясёлцы да сонца // Літ. і мастацтва. — 1993. — 26 лістал. — 1,0 д.а.

Самая крэуная повязь: І. Рубін II Маладосць. — 1993. — № 11. — 0,48 д.а.

Дзве ліри: 3. Дудзюк і Л. Сільнова // Маладосць. — 1994. — № 1. — 0,52 д.а.

Нялегкі пачатак квадры // Полымя. — 1993. — № 9. — 0,47 д.а.

Словы шукаюць сэнсу: I. Бабкоу // Першацвет. — 1993. — №11. — 0,34 д.а.

“А ліра як гучыць?”: Чытаючы пейзажную і зкалагічную паззію // Літ. і мастацтва. — 1990. — 17 жн. — 0,47 д.а.

“Ахвярны ашнь прьімірзння”: М. Дукса // Полымя. — 1994. — № 9. — 0,42 д.а.

“Самотнае стаіць над намі неба...”: Паззія нашых дзён // Літ. і мастацтва. —

1996. — 12 красав. — 0,88 д.а.

Магія радка: Р. Барадулін // Крьініца. — 1996. — № 7. — 0,28 д.а.

Наупрост да святла: Н. Мацяш // Крьініца. — 1996. —- №4. — 0,12 д.а.

“Горка плача лебедзь адзінокі”, або Восеньскі роздум над кнігай Г. Бураукіна “Уз-мах крыла” // Літ. і мастацтва. — 1996. — 1 лістап. — 0,24 д.а.

Душу наталіць: Г. Тварановіч-Сеурук // Полымя. — 1997. — № 3. — 0,25 д.а.

Музыка фарбау і пачуццяу: Э. Акулін // Полымя. — 1996. — № 9. — 0,24 д.а.

“Нямыя крою у камені чуваць...”: Г. Булыка // Літ. і мастацтва. — 1995. — 2 чэрв. — 0,38 д.а.

Краса і смутак // Літ. і мастацтва. — 1996. — 19 ліп. — 0,33 д.а.

Паззія ці поза? Або некалькі праекцый на вершатворчасць Ю. Гуменюка // Крьіні-ца. — 1995. — № 7. — 0,23 д.а.

Самота быцця: В. Куртаніч // Полымя. — 1996. — № 1. — 0,25 д.а.

Боль і памяць зямлі // Сляза на камень: Рэпертуар. зб. — Мн.: РЦЭВД, 1995. — 0,14 д.а.

Болю чалавечага скрьіжалі // Родная ирырода. — 1990. — № 6. — 0,35 д.а.

“Няуцетпная журьіцца ліра”: В. Гардзей // Полымя. — 1995. — № 5. — 037 д.а.

“Я— з любві, з той трывожнай...” // Першацвет. — 1994. — № 8. — 0,25 д.а.

“Я на радзіме не госць...” // Першацвет. — 1995. — № 1. — 0,28 д.а.

Святло і смутак: В. Аколава // Літ. і мастацтва. — 1991. — 19 ліп. — 035 д.а.

Соку адгалага рух: М Кусянкоу // Літ. і мастацтва — 1990. — 26 каетрыч. — 034 д.а.

На сцежках знаёмых і нязведаных. “Шукаю твар...” // Літ. і мастацтва. — 1993. — 26 сакав. — 0,26 д.а.

“Паззія— гэта не проста Удача...” // Літ. і мастацтва. — 1993. — 16 красав. — 0,42 д.а.

“І думак чьісціня...” // Літ. і мастацтва. — 1993. — 23 красав. — 0,22 д.а.

“Нас падманваюць міражьі...” // Літ. і мастацтва. — 1993. — ЗО красав. — 0,23 д.а.

“Зазірнуць у тьібіню...” // Літ. і мастацтва. — 1993. — 7 мая. — 0,2 д.а.

“Праціуся злу святлом душы” // Літ. і мастацтва. — 1993. — 14 мая. — 0,3 д.а.

“Да тьібіняу жьщця”: Маладая беларус. проза // Роднае слова. — 1992. — №2. — 0,43 д.а.; — № 3. — 1,05 д.а.; — № 4. — 1,1 д.а.; — № 5. — 0,86 д.а.; — № 6. — 0,56 д.а.

Сучасная літаратура // Беларуская література: Інфарм.-давед. і метад. дапам. — Мн.: Белдзяржуніверсітзт, 1992. — 4,06 д.а.

Боль і трывога: Г. Багданава И Маладосць. — 1995. — № 9. — 0,4 д.а.

Ява і мроі: Б. Пятровіч // Маладосць. — 1996. — № 4. — 0,25 д.а.

Прапаведнік духоунасці і чалавечнасці: І. Шамякін // Роднае слова. — 1996. — № 1. — 0,84 д.а.

Покліч душы і памяці: Г. Далідовіч // Роднае слова. — 1996. — № 6. — 0,9 д.а.

Споведзь параненай душы: М. Мятліцкі // Полымя. — 1997. — № 12. — 0,35 д.а.

“Усё наукол... да болю бела” // Роднае слова. — 1994. — № 1. — 0,05 д.а.

“І сэрцу аб красе прыроды гаварыце!” // Роднае слова. — 1996. — № 7. — 0,1 д.а.

Краявідьг душы і радка: Накідьі да творч. партрэта У. Марука // Літ. і мастацтва. — 1997. — 21 лістап. — 0,25 д.а.

Зіхоткі вір радка: Літ. партрэт С. Гаурусёва // Роднае слова. — 1998. — № 1. — 0,84 д.а.; (працяг у № 4).

Тры іпастасі пазта: В. ПІніп // Крьініца. — 1998. — № 3. — 0,24 д.а.

Бельскі Аляксандр Іванавіч. “Пейзаж у беларускай паззіі (эвалюцыя, паэтыка, сіс-тэма вобразау)”

Ключавыя словы: пейзаж, канцэпцыя, лірьїка, тыпалопя, тэорыя, вобраз-архетып, паэтыка, функцыя, сістзма, нацыянальная свядомасць, эстэтыка, мастацкая спецьіфі-ка, пантоізм, сакральнасць, жьівапіснасць, музыка.

Упершыню пейзаж і пейзажныя вобразы даследуюдца комплексна, шматаспект-на. Адмауляюцца традыцыйныя падыходы і стэрэатыпы, звязаныя з недаацэнкай, вузим разумением сутнасці і мастацкай прыроды пейзажу, успрыманнем яго як пау-функцыянальнай стьшёвай катзгорьіі, кампанента тэксту. Уводзіода канцэпцыя пейзажу у паэзи як самастойнай жанрава-стылёвай адзінкі, універсальнай мастацкай сіс-тэмы, сінтзтьічнай ідзйна-функцьіянальнай з’явы. Упершыню распрацавана і прадэ-манстравана канцэптуальная схема класіфікацьіі тьшау, відау, функцый пейзажу, установлена, што пейзаж — складаная і шматпланавая структура тэксту, сістзма, ра-замкнёная і кантактная у сваёй эстэтыка-выяуленчай сутнасці. Даследуюцца эстэтыка, гісторьія і паэтыка пейзажу, паказваюцца яго роля і значэнне у станауленні і раз-віцці беларускай паззіі, айчыннай літаратурьі. Даказана, што пейзаж, яго змест, сістзма сродкау, функцыянальнасць залсжаць ад псторыка-культурных умоу і ідзала-гічньїх абставінау грамадскага жыцця. На матэрыяле нацыянальнага і сусветнага мастацтва упершыню створана тьіпалогія пейзажу, праведзены параунальна-супа-стауленчы аналіз паэтычных пейзажау і карцінау прыроды у жьівапісе і музыцы. Устаноулена, што пейзаж здольны набываць шматмернасць змеету, сімвалічнасць і іншасказальнасць гучання, нееці у сабе канцэпцыю чапавека, свету, гльїбокі ідзйна-сэнсавы падтэкст, станавіцца спосабам і сродкам медытатыунага мыслення. Асобна вылучаны і упершыню падрабязна прааналізаваньг разнастайныя тыпы і відьг пейзажу (экзатычны, гарадскі і інш.). Упершыню пададзсна сістзмная характарыстыка пейзажных вобразау. Выяулена нацыянальная адметнасць ландшафту і специфіка беларускага пейзажнага мыслення, прасочана эвалюцыя і раскрыта ідзйна-мастац-кая трактоука найбольш значных пейзажных вобразау і тэм, наказана іх роля у мас-тацкай свядомасці і менталітзце беларусау, сістзме паэтычнага адлюстравання свету. Такім чинам, у даследаванні праблемы пейзажу прадэманстраваны навізна і шьі-рыня падыходу, дысертацыя вылучаецца канцзптуальнасцю поглядау, ідзй, высноу. Вьшікі навуковай працы уяуляюць агульнатэарэтычную значнасць і практычную каш-тоунасць не толькі для літаратуразнауцау, але і даследчыкау іншьіх відау мастацтва, могуць знайсці прымяненне при далейип>ім вьівучзнні паззіі, гісторьіі літаратурьі і культуры, у практыцы викладання у ВНУ, інститутах павышзння кваліфікацьіі і ся-рэдняй агульнаадукацыйнай школе.

Резюме

Вельский Александр Иванович. “Пейзаж в белорусской поэзии (эволюция, поэтика, система образов)”.

Ключевые слова: пейзаж, концепция, лирика, типология, теория, образ-архетип, поэтика, функция, система, национальное сознание, эстетика, художественная специфика, пантеизм, сакральность, живописность, музыка.

Впервые пейзаж и пейзажные образы исследуются комплексно, многоаспектно. Отрицаются традиционные подходы и стереотипы, связанные с недооценкой, узким пониманием сущности и художественной природы пейзажа, восприятием его как по-луфункциональной стилевой категории, компонента текста. Вводится концепция пейзажа в поэзии как самостоятельной жанрово-стилевой единицы, универсальной художественной системы, синтетического идейно-эстетического явления. Впервые разработана и продемонстрирована концептуальная схема классификации типов, видов, функций пейзажа, установлено, что пейзаж — сложная и многоплановая структура текста, система, разомкнутая и контактная в своей эстетико-изобразительной сущности. Исследуются эстетика, история и поэтика пейзажа, показываются его роль и значение в становлении и развитии белорусской поэзии, отечественной литературы. Доказано, что пейзаж, его содержание, система средств, функциональность зависят от историко-культурных условий и идеологических обстоятельств общественной жизни. На материале национального и мирового искусства впервые создана типология пейзажа, проведен сравнительно-сопоставительный анализ поэтических пейзажей и картин природы в живописи и музыке. Установлено, что пейзаж способен приобретать многомерность содержания, символичность и иносказательность звучания, нести в себе концепцию человека, мира, глубокий идейно-смысловой подтекст, становиться способом и средством медитативного мышления. Отдельно выделены и впервые подробно проанализированы разнообразные типы и виды пейзажа (экзотический, городской и др.). Впервые дана системная характеристика пейзажных образов. Выявлена национальная особенность ландшафта, специфика белорусского пейзажного мышления, прослежена эволюция и раскрыта идейно-художественная трактовка наиболее значительных пейзажных образов и тем, показана их роль в художественном сознании и менталитете белорусов, системе поэтического отражения мира. Таким образом, в исследовании проблемы пейзажа продемонстрированы новизна и широта подхода, диссертация отличается концептуальностью взглядов, идей, выводов. Результаты научной работы представляют общетеоретическое значение и практическую ценность не только для литературоведов, но и исследователей других видов искусства, могут найти применение при дальнейшем изучении поэзии, истории литературы и культуры, в практике преподавания в вузах, институтах повышения квалификации и средней общеобразовательной школе.

SUMMARY

Belsky Alexandr Ivanovich. “Landscape in Belarusian poetry (evolution, poetics, system of images)”.

Key words: landscape, conception, lyric poetry, typology, theory, image-archetype, poetics, function, system, national consciousness, aesthetics, art specific character, pantheism, sacral, picturesque, music.

Landscape and landscape images are investigated as complex and many-aspect ones for the first time. .Traditional approaches and stereotypes that are connected with underestimation and piisunderstanding of essence and art nature of a landscape, perception of a landscape as a half-functional style category and a component of a text are denied. The conception of a landscape in poetry is considered as an independent genre-style unit, universal art system, synthetic ideological-aesthetic phenomenon. The conceptual classification scheme of landscape types and functions was developed. It is defined that a landscape is a complex and multi-plan structure of a text, a system that has open and contact aesthetic-decorative essence. Aesthetics, history, and poetics of a landscape are investigated. The importance of a landscape in Belarusian poetry and national literature development is demonstrated. It is proved that a landscape, its content, system of means, functionality depend on historical-cultural conditions and ideological circumstances of public life. The typology of a landscape was created on the base of national and world art for the first time. The comparative analysis of poetics landscapes and pictures of nature in fine art and music was done. It is determined that a landscape can acquire multiple contents, its pronounce can be symbolical and allegorical one. A landscape can bring into itself a conception of a person, peace, profound ideological-sensitive concealed meaning. It can become a mean of meditative thinking. Different types of landscapes (exotic, urban et al.) are selected and analyzed for the first time. Systematic characteristic of landscape images is given for the first time. The national peculiarity of a landscape, specific character of belarusian landscape thinking are revealed. Evolution is traced and ideological-art treatment of the most essential landscape images and topics is considered. The significance of landscape images in art consciousness and mentality of Belarusian people, in poetical reflection of the world is demonstrated. Thus the investigation of landscape problems demonstrates innovation and extension of the approach. The conceptual views, ideas, and conclusions are attributed to the thesis. The results of the scientific investigation present theoretical and practical value not only for specialists in study of literature but for investigators of other kinds of art. They can be applied for investigation of poetry, history of literature and culture. The results of the thesis can be useful for school teachers, lecturers of higher education institutions, lecturers of institutions of raising the level of professional skill.

Падпісана да друку 26.02.98 г. Фармат 60x84/16. Папера тып. № 1. Аб'бм 3,29 д.а. Заказ № 325. Тыраж 100 экз.

Беларуси дзяржауны універсітзт 220050, г. Мнск, пр. Ф. Скарыны, 4. Надрукавана на рызографе ЩТ Белдзяржуніверсітзта. 220050, г. Мінск, пр. Ф. Скарыны, 4.