автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Поэтика азербайджанской драматургии ХХ века (на основе драматургии Г.Джавида, Дж.Мамедкулизаде и Дж.Джабарлы)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Поэтика азербайджанской драматургии ХХ века (на основе драматургии Г.Джавида, Дж.Мамедкулизаде и Дж.Джабарлы)"

AZBRBAYCAN MÍLLÍ ELMLBR AKADEMÍYASI NÍZAMI ariiiia BDBBÍYYAT ÍINSTÍTUTU

dlyazmasi Iriiququnda

TAHÍRO QBÇOM qizi M9MMBD

XX BSR AZBRBAYCAN DRAMATURGÍYASININ POETÍKASI (H.CAVÍD, C.MBMMBDQULUZADO VO C.CABBARLININ DRAMATURGÍYASI eSASINDA)

10.01.01 - Azarbaycan adabiyyati 10.01.08 - Qdabiyyat nazariyyasi

Filologiya elmlari doktoru alimlik daracasi almaq iiçûn taqdim edilmij dissertasiyamn

AVTOREFERATI

Baki - 2004

Dissertasiya i§i Az orbaye an Milli Elmlar Akademiyasi Nizami adina 3dabiyyat institutunun Odobiyyat nazoriyyosi çobosinda yerina yetirilmiçdir.

Elmi inaslohotçi: - filologiya elmlori doktoru,

HÜSEYN ISRAFÍLOV

Rosrni opponentlar: -Bmakdar elm xadimi, AMEA-nin hoqiqi

üzvü ISA НЭВ1ВВЭУ1Л

- filologiya elmlori doktoru, professor XEYRULLA MöMOMDOV

- filologiya elmlori doktoru, professor ASÍF HACIYEV

Apanci miiossiso: Bakx Dövlat Universiteti

Müdafia " jI " 2004-CÜ il tarixda saat "¡H "-da

AMEA -nin Nizami adina Bdabiyyat institutunun nazdinda foaliyyat göstaran (D 01.131) Birlaçdirilmiç Dissertasiya Çurasimn iclasmda keçirilocokdir.

Ünvan: 370143, Baki çahari, H.Cavid prospekti, 31. AMEA-mn Nizami adina Bdabiyyat ïnstitutu, V martoba.

Dissertasiya ila AMEA-nin Markazi Elmi Kitabxanasinda tantç olmaq mümkündür.

Avtoreferat Iim^co^ 2004-cü ilda gôndarilmiçdir.

Birla$dirilm¡§ Dissertasiya Çurasimn

elmi katibi, filologiya elmlori

namizodi: Л Л À ~ ^ s* nímamverdí HBMÍDOV

j$ÍN ÜMUMÍXARAKTERiSTiKASI

Mövzunun aktualhgi. Azorbaycanin ictimai-siyasi va adabi-madani hayatinda XIX asrdan bajlayan osasli dayi?malarin bir proscs kimi davam edib aydinlajmasi, dünya ila inteqrasiyada strukturuna daxil etdiyi elementlorlo mövcud ananalarin birlo§masindon formala§an yeni tipli madaniyyat hadisasinin yetkinlojib özünü tasdiq etmosi XX osrin ba?lan-gicmda yekunla§ir. XIX asrda Qarblo olaqonin adabiyyatda tazahürlarin-dan biri yaradicihq sfcrasinda ycni janrlarin meydana ?ixmasi ilo mü§ahida olunur. Bdabi növün Ü9 asas tipinden birinin - dramatik növün Yaxin §orq, elaca de Azarbaycan odobiyyatinda ilk nümunalarinin yaranmasi da bu dövra aiddir. Apanlan tadqiqatlarda bu prosesin poctik strukturda yaratdigi kegidlar, Qarb-§arq qov§agmda hansi regiona xas onanalarin üstünlük qazanmasi ya^adigimiz yaxin tarixi §araitin yaratdigi mancalar üzündon tarn elmi izahini tapmami?dir. Bir elm kimi Avropada meydana 9ixan $erq§ünashgin va müstamlaka hakimiyyotinin yaratdigi qaliblar, verdiyi istiqamatlandinnalar bela bir tasovvür yaratmi?dir ki, XIX osrdon ba§layaraq milli madaniyyatimiz Qarb tarzli bir hadisaya ^evrilmijdir. 9dabiyyat sahasinda bu daha ?ox yeni peetik fonnalann yaranmasi ila asaslandiriür. Dayi^malar haqda miilahizolarda Qarb yöniinün üstünlliyü bazi hallarda a9iq-a9igma qeyd olunsa da, daha 90X poetikada yaranan yeniliklarin Qarbla müqayisa yolu ila dayarlandirilmasi üsulunda özünü göstarir. Bu sahada an 90X müraciat olunan nümunaya isa dramaturgiya 9evrilir. Dramatik növün asas kateqoriyalannm hamisi, dcmok olar ki, Qar-bin bizdan ovvalki dövrlordaki taciiibasi asasinda farmalajan qaliblarla müayyanla§dirilir va milli dramaturgiyaya da hamin ö^ülarla yana§ilir. Dramatik növün $arqla bagli ananalari daxili struktur baximmdan daha 90X zahiri banzarlik, mai$at reailigi, obrazin bazi xarakterik cizgilari isti-qamatinda apanldigindan masalanin osil mahiyyati aydinla§mami§ qalir.

Dünya adabiyyatmm tacrübasi sübut edir ki, hör hansi peetik forma va ya adabi növ yarani§inda ilkin ral oynayan regionun va zamanm olamat-larinin abadi da^iyicisina 9evrilmir. Kontekst dayi§ildikca, kateqariyalarda dayi^an taraflar da meydana 9ixir. Sözsüz ki, Qadim Yunan dramaturgiya-si ila intibah dövrünün ingilis, ispan dramaturgiyalan, eyni zamanda, Qadim Yunan dramaturgiyasi ila müasir yunan dramaturgiyasi poetika baxi-mindan bir-birina o qadar da banzamir. 8gar bir adabi növ 90X cahatdan yaxmhgi §artlandirilan kontekstlarda farqlanirsa, sözsüz ki, forqyaradici amillarin daha 90X oldugu kontekstlarda müxtalifliklarin üza 9ixmaq eh-timallari da artir. Bu monada §orq va Qarba, §arq daxili tipina, mansub oldugu xalqin kök man?ayino va s. kimi bachea amillara göra yaranan Azarbaycan dramaturgiyasmin özünamaxsus strukturda meydana 9ixmasi tabi-

idir. Vahid dünya modoniyyoti prosesindo müxtolif regional kontekstlorin, modoni cografiyalarin movcudlugu ilo barabar bir do odobi nóvlorin ya-randigi zaman konteksti var ki, homin zaman §araitindo ictimai-siyasi pro-seslorin, müxtolif clm sahalarinda qazanilan yeniliklarin, falsafanin infor-masiya strukturunda yaratdigi doyijikliklar da poetik ifada iisullanna tosir gostarir. Oksar halda nailiyyatlari oziindon ovvolkiloro bonzamasilo da-yorlondirilsa de, XX osr Azorbaycan dramaturgiyasi oz dóvründon geride qalan vo ozündon evvolki tocrüba dairosindon konara gixa bilmoyon bir adabiyyat deyildi. O, yalniz enana qabulcdici yox, ham da ononoverici funksiyaya malik elamotdar bir hadiso idi.

Son vaxtlar milli va regional odobiyyatlarin müqayisoli tadqiqinda klassik ononolorin davamina xüsusi diqqet aynhr. Qloballajrna $oraitinda dünya ilo inteqrasiya istiqamatlari milli-etnik onanalarla paralel oyronilir. Bu monada, bizim odobiyyat§ünasligimizda da miiasir elmf tomayüllorlo bagli ara?dinlmalar apanlmasina ehtiyac var.

Bütün yuxarida deyilonlori nozoro almaqla milli odobiyyatimizm bir 90X keyfíyyatlorini üzo fixarmaq, Yeni dovr va XX asrdo gedon odobi prosesin poetika baximindan mahiyyatini aydinla§dirmaq talabati "XX asr Azorbaycan dramaturgiyasinm poetikasi" móvzusunu miiasir odobiyyat§ü-nasligimiz Ü9Ü11 aktuallaíjdinr.

Todqiqatm movzusu vo predmeti. Todqiqatm osas predmeti H.Cavid, C.Mommodquluzado vo C.Cabbarlinin dramaturgiyasidir. Todqiqat obyekti kimi mohz bu Ü9 sonatkarm yaradicihginin gótürülmosi onunla baghdir ki, onlann yaradicihgi osasinda hom ozlorindan avvalki onononi izlamak, ham do Azerbaycanm tam formala§mi$ milli dramaturgiya modclini müoy-yonlo§dirmok mümkündür. Bu Ü9 sonotkar eyni bir xalqa vo morhalaya monsub olmalan ilo borabor, ham do sonotkar ozünüifadosi ila ?ortlonon farqli istiqamotlori da odobiyyatimiza gotirmi?lar. Ona goro do onlardan birinin yox, üfüniin do yaradiciligi todqiqata colb olunur.

9sas tadqiqat predmetinin XX osr Azorbaycan drainaturgiyasi olmasina baxmayaraq, onun daxil oldugu kontekstda - $orq-Qorb rcgionunun ózü-nomoxsusluqlarini §ortlandiran osas cohotlor, davam etdirilan ononolorin, tipoloji uygunluqlann vo forqlorin meydana 9ixanlmasi moqsodilo klassik $orq odobiyyati, XIX osr Azorbaycan dramaturgiyasi, Tiirk dramaturgiya-si, Rus vo Avropa dramaturgiyasi qar^iya ?ixan problemlorin halli baxi-mmdan, yeri dü$dükco, todqiqat predmetino 9evrilir. Eyni zamanda, drama-turgiyada rastla$digimiz bazi cohotlori daha da doqiqlo§dirmok Ü9Ün rast goldiyimiz elo elementlor var ki, onlann sistemi sonotkarlann digor janr-larda oían osarían ve msqalalarinda davam etdirilib tamamlandigindan bela hallarda onlara da müraciot edirik.

Todqiqatm metodoloji vo nozari osaslan. Apanlan elmi-todqiqat i?in-

do diqqat markazinda bela bir mosolo saxlanilmiçdir ki, bodii odobiyyat obrazli tofokkürün yaradiciliq mohsuludur vo o, sonoti qiymotlondiron elmi mcyarlar ila doyorlondirilmolidir. Uzun müddot odobiyyatçûnasliqda, eloca do digor humanitar elm sahalorindo marksist-leninçi metodologiya adi ilo hazirlanmi? prinsiplar haqiqi manada predmeto elmi tohlil metodlan ila yanaçmaq ovazina, onda sosializmin tobligat elemcntlarini, claca da milli ononolorin asas daçiyicilarini yox, ondan yaymdiran alamatlori axtar-maqla ma?gul olmuçdur. Bu metodologiyaya uygun olaraq, iki osas tohlil va yanaçma üsulu formalaçmiçdir: a) tadqiqatçi ozü do metodologiyanm xidmotçisina çevrilarak onun tolablarini yerina yetirmiç; b) bodii odo-biyyatin obrazhhq funksiyasma uygun iisullardan istifado edarak (an çox da assosiativlikdan) hoqiqati aydinlaçdirmaga va çatdirmaga çaliçmiçdir.

Tadqiqatlarda çotinlik tôrodan bir osas cahat da o idi ki, yalmz sosialist rcalizminin prinsiplorina uygun galon nozori araçdirmalarm noticalarindan istifado etmok olardi va beynolxalq alamdo meydana çixan yanaçma mc-todlanni sovet humanitar elmino gotirmok qeyri-miimkün idi. Buna gôro da hor hansi bir halda tobligat mexanizmindon uzaq oían asorlorin todqi-qinda qarçiya qoyulan problerain tam holli mümkün dc'yildi. Miixtolif ele-mentlarin ayn-aynhqda sistemini araçdiran todqiqatlar apanlsa da, yara-diciligin tam poetik strukturunu açmaq, ondaki icrarxik qatlann yerloçdiril-masi ila müollifm çatdirmaq istodiyi informasiyani aydmlaçdirmaq Sovet clminin tabular dairosinda idi.

Hazirki çaraitda ideoloji olavalari bir konara qoyub, miiasir elmi tohlil metodlan ilo predmeto yanaçma imkam humanitar sahalorda meydana çixan yeniliklorin osasini taskil edir.

Tadqiqat predmetimiz dünya odobiyyati tarixinda mürakkob metaforilo loçma (V.Dneprovun ifadasi ilo desok "ikinci obrazlaçma") morholosinin baçlangic dovrüno diiçiir. îkinci obrazlaçma yeni keyfíyyatli vo mürokkob poetik strukturlarla ñkrin ifadosindo ozünii gostarir. Hom do bu elo fíqur vo sistemlor formalaçdirir ki, osarin, elaca da yaradicihgin ayn-ayn istiqa-matlorini yox, bütov qatlanni va elementlarini nazara almaq tolobati meydana çixir. Ona gôro do apanlan tadqiqat içindo sistem-struktur tohlil meto-du osas gôtiirûlmûçdûr. Predmeto sistemli yanaçma, eyni zamanda, tipoloji müqayisoli vo tarixi-gcnetik yanaçmam da zoruriloçdirmiçdir.

Todqiqatda istor Sovet dovründo, islorso do ondan ovvol vo sonra apanl-miç milli va sovet mokanina aid elmi araçdirmalann nozori noticolorindon lazim goldikco istifado olunmuçdur. Eyni zamanda, son dôvrloro qodor zo-rorli meyllor kimi qiymatlondirilorok müsbot yondsn todqiqata colb olun-maqda ehtiyathhq gostorilon beynolxalq, xüsuson do Yaxin íjüarq todqiqat-çilarmin araçdirmalarindan va nozori fikirlorindon da istifado olunmuçdur.

Tadqiqatin maqsad va vazifalori. Todqiqatm osas moqsadi XX asr

Azarbaycan dramaturgiyasinm poetikasini daxil oldugu adabi, madani, tarixi, dini, falsofi vo gcncoloji kontekst daxilindo öyrbnmok; onun bagli oldugu anonalar va gatirdiyi yeniliklari müayyanla§dirmak; ona ham normativ, ham da tarixi poetika baximmdan yana§araq, dövr va millilikla bagli özünomoxsusluqlarini aydinlajdirmaq va yuxanda göstarilanlari nazara alaraq, Azarbaycan dramaturgiyasinm spesifík modelini müayyonla§dir-makdan ibaratdir.

Homin maqsodlorin elmi cahatdan osaslihgi üfün he? bir ideoloji ten-densiyaya uymadan en daqiq informasiya monboyi kimi tadqiqat predme-tinin özü götürülür va ona elmi prinsiplarla yana^ihr.

Tadqiqatm elmi yeniliyi. Todqiqatin ycniliyi ilk növbada onun nozari-metodoloji asasi va qarjiya qoyulan maqsad va vazifalarlo §artlondirilir. Tadqiqat predmctina bu sahada aparilan avvalki arajdirmalardan farqli metod va maqsodlo yana$digimizdan ajagidaki yeniliklar iiza fixarilir:

- ilk dofo olaraq, bu tadqiqat ijinda XX asr Azarbaycan dramaturgiyasinm klassik §arq tosavvüf anonalari ila alaqasi badii obrazhliq va poetik struktur baximindan öyranilir;

- XX osr Azarbaycan dramaturgiyasinm daxil oldugu tarixi kontekstda elmdon, ictimai-siyasi proscslardan, falsofi baxi?lardan golan informasi-yalann poetik informasiyanin ifada iisulunun strukturuna tasiri izah olunur;

- Dünya adabiyyati ila XX osr Azarbaycan dramaturgiyasi yalniz zahiri vo slini bonzayi^lar axtarmaqla yox, poetik struktur baximindan miiqayisa edilir;

- ilk dofo olaraq, obraz, siijet vo konflikt strukturunda 90xqathliq müoy-yanla§dirilir. Bu foxqatlihgi yaradan bir 90X hallarda milli anona va Azarbaycan adobiyyatinin özünün daxil oldugu spesifik §orait oldugundan elda olunan yeniliklar yalniz Azarbaycan adabiyyati iujiin yox, iimumiyyatlo, nozori fikir ü?ün maraqh olan bir ?ox yeni faktlar iiza fixarir;

- XX osr Azarbaycan dramaturgiyasinm sovet dövrü indiyo qadar rus adabiyyati ila yalniz sosialist realizmi istiqamatinda müqayisa olundugu halda, bu tadqiqat ■ i§inda XX asrin elmi-falsafi, siyasi §araitinin poetik struktura göstardiyi tasir baximindan miiqayisa edilir va indiyadak üza 9ixarilmayan bir 90X naticalar almir;

- $arqda ananavilik qazanan bir 90X keyfiyyetlarin Yeni dövrdo va yeni poetik formada manimsanilmasi va ya§amasi yollan miiayyanla^ir; $arqin ornamentalliq vo tamdeyilmazlik kimi keyfiyyatlarinin yeni dövrda takca Azorbaycanda yox, eyni zamanda dünya modernist odobiyyatinda davaminin elemcntlari osaslandirihr. Bu istiqamatda ornament va model arasinda olan dayi?ilmalar müayyanla§dirilir;

- Sivilizasiyalann va madaniyyatlarin bir-birina tabii tasirinda özünü göstaran tarixi qanunauygunluqlar gösterilarak, öz regional xüsusiyyatlari-

nin iistünlüyünü saxlamaqla, antropoloji proseslaro uygun ^arpazlajan madoniyyot tiplorinin yaranmasi vo onlarm daba $ox ononavermo qabiliy-yotino malik olmasi nazori cahotdan osaslandinlir;

- C.Mommodquluzadonin, C.Cabbarhnin vo H.Cavidin bir gox osor-larinin metnalti monasi afilir;

- 9dobiyyat§ünashqda C.Mommadquluzadonin vo H.Cavidin bozi osorlarinin jannmn diizgün müoyyonlo^dirilmediyi aydinía§dirihr vo onlar bu baximdan yenidon tohlila colb olunaraq, forqli naticolar oído edilir.

Movzunun oyronilmas!. "XX osr Azorbaycan dramaturgiyasinin poeti-kasi" milli dramaturgiyamizin poetik strukturunu, onu klassik odabiyyatla, onunla yaxin proseslori yajayan Türk dramaturgiyasiyla baglayan element-lorin sistemli oyronilmasi sahosindo apanlan ilk tadqiqat i§idir. Lakin bu movzuya qodar do hom ümumiyyatla Azorbaycan dramaturgiyasi, hom do todqiqat predmetimiz oían müalliflor haqqinda ?oxlu árajdinnalar apanl-mijdir. Bsorlori todqiqat obyekti kimi gotiirülon H.Cavid, C.Mommod-quluzado va C.Cabbarh odobiyyat tariximizdo elo mühiim rol oynami§lar ki, onlarla cyni dovrdo vo sonra ya$ami? bir todqiqatgi tapmaq ijatindir ki, Azorbaycan adobiyyatinda gcdon proseslari homin sonotkarlann yaradi-cihgina müraciot etmedon izah eda bilsin.

Malum oldugu kimi, milli odabiyyat^ünasligimizda dramatik nov haq-qmda ilk osor müollifi M.F.Axundovdur. O, dramaíik novün janilan haq-qmda malumat vcrarak facia vo komediyani bir-birindon farqlondirir.' Ycri dü?dükca ondan sonraki dramaturqlar da (B.Haqvérdiyev, N.Norima-nov) bu odobí novün ozünamoxsusluqlarini izah ctmaya 9ah$mi$lar. Sovet hakimiyyotinin ilk illarindo ayn-ayn dramaturqlarm yaradiciligi, tama§aya qoyulan osorlari haqqinda ardicil moqalolar yazilmaga ba?lanmt?dir. Bu sahado B.Nazim, H.Zeynalh, M.Quliyev xüsusilo foal rol oynamijlar. Lakin adobiyyatimizda dramatik novün poetika istiqamatinda faal tadqiqi 50-ci illardon sonraya tasadüf cdir. 50-ci illordo C.Coforovun vo O.Sultan-limn tcatr va dramaturgiya sahasindo apardigi todqiqatlar dramatik novün oyranilmosina xüsusi maraq yaratdi. 60-ci illorin ovvollorindo Q.Ya<?ann "Fació vo qahroman" osari dramatik no\'ün janr poetikásmi oyronmok sahasindo Azorbaycan odobiyyatinda osasli addim oldu. B.Sultanhnm yüz il-lik bir dovrü (1850-1950) ohato cdon tadqiqatlannm 1920-ci ilo qadori ?ap olunsa da, bu dóvrdo yaranan osorlor, onlarm yaradicilan, osas movzulan vo obrazlan haqqmda geni? molumat veron bir osor kimi mühüm ahomiy-yota malik idi.2 Q.Ya^ann "Fació vo qohroman"3 osori iso janrin poctikasi-

1 Axundov M.F. Qsorlori. Ü9 cilddo, II c„ Baki., Flm, 1988, s.219.

" Sultanh S. Azorbaycan dramaturgiyasinm inkijaf tarixindon. Baki.,. Azsrnajr, 1964.

3 Qaraycv Y. Facia vo qahroman. Baki., Azarb. SSR EA nojriyyati, 1965.

7

na, onun bütün incaliklarina, dctallanna qar§i maraq yaratmaq istiqama-tindo mühüm rol oynadi. C.Cafarovun, M.Mammadovun dramaturgiya va teatr sahasinda estetik gorü§larini aks etdiran, teatr va dramaturgiya tarixi haqqinda zangin malumat verán osarían do dramatik -novün Azorbaycan odabiyyatinda vatanda^liq hüququ qazanmasini sübut edan dayarli todqi-qatlardir.1

Tadqiqatgüarin Azorbaycan dramaturgiyasina oían maraginin an ugurlu naticalarindan biri da Q.Mammadlinin gargin amayi naticasinda hazirla-nan iki cildlik "Azarbaycan teatr salnamasinin 70-ci illarda ?ap edilmasi oldu.

50-ci illerin sonu va 60-ci illorin bajlangicmda tak-tak meydana 9ixan tadqiqatlar 90X süratla artaraq, adobiyyatjünasligin ayrica bir sahasini for-malajdirdi. N.Quliyev, S.Musayev, H.ísrafilov, A.Safíyev, D.Haciyev, Z.Bsgarli kimi tadqiqat?ilar dramaturgiyamn müxtalif sahalarina aid arajdirmalar apardilar. Son illar E.Mammodov, D.Bagi§ov, Í.Rahimli, Q.Blakbarli, C.Bliyev, K.Bliycv va bajqalan tarafíndan hamin anana davam etdirildi.

Ümumiyyatla dramaturgiyadan, onun inki§af tarixindan va poetikasin-dan bahs edan tadqiqatlarla barabar, ayrihqda H.Cavid, C.Mammad-quluzada, C.Cabbarh dramaturgiyasi da todqiqata calb ohinmuj (bu daha 90X onlarm yaradicihq takamülü daxilinda izlanilmi§dir), bu sahada ma-raqli asarlor meydana 9ixmi?dir. Hamin ara^dirmalar Í9srisinda M. Arif2 va M.Cofarin3 tadqiqatlari xüsusi yer tutur. M.Arif sonralar C.Cabbarh haqqinda, M.Cafar isa H.Cavid haqqinda oian tadqiqatlara asash tasir gostanni^lar. C.Mommadquluzadanin dramaturgiyasinin tadqiqi isa nasr va jumalistlik faaliyyatindan bir qadar arxa planda saxlanilmi§dir. Onun dramaturgiyasinin ilk geni? tadqiqi H.ísrafilovun "Ólülar" asari üzarinda apardigi monoqrafik tadqiqatla ba?lami?dir. Diizdiir, ondan avval M.Vali-yevin "C.Mammadquluzadanin dramaturgiyasi" adli asari 9ap olunmu§, lakin o, vulqar-sosioloji meyarlann hala tam qüvvada oldugu bir dovrda yazildigindan adabiyyat$ünasligimiz üqün bir o qadar da ahomiyyatli rol oynamami§dir. Il.ísrafilovdan sonra isa X.Blimirzoyev C.Mammadqulu-zada dramaturgiyasina hasr olunmuj "Problemlor vo xarakterlor dramatur-giyasi" adli asar yazmi?dir.

C.Cabbarlmm da dramaturgiyasi üzarinda ayrica tadqiqat apanlmi? va R.Bhmadovun "C.Cabbarlmm dramaturgiyasi" adli asari 9ap olunmu?dur.

' Mammadov M. Hayat va sonat yollannda. Baki., Azurnajr, 1965; Mammadov M. Azori dramaturgiyasimn estetik problcnilari. Baki., Azarno$r, 1968; Caforov C.C. Ssorlari. ¡k¡ cilddo, I cild. Baki., Azarno$r, 1968. " Arif M. Sc<;ilmi$ osarlori. Ü? cildda, U cild., Baki., Azarb. SSR EA no^riyyati, 1968. J Cafarov M.C. Ilüscyn Cavid. Baki., Azerna?r 1960.

8

¡Ümumiyyotlo, hor ü? sonotkar oz saghqlarindan ba§layaraq, bu güna-dak daim diqqot morkozindo olmujlar. H.Cavid haqqinda A.$aiq, H.Zcynalli, O.Nazim, B.$orif, B.Sultanh, Q.Ya$ar, M.Blioglu, e.íbadoglu, Z.Bkborov, K.91iyev, T.Bfondiyev, V.Osmanh, S.Xolilov, J.IIüseynova, Z.Yagmur, N.9zizova, C.Mommodquluzado haqqinda F.Ko^orli, H.Mina-sazov, S.Hüseyn. B.Nazim, B.Mirohmodov, M.Color, A.Zamanov, Q.Ya-§ar, F.Hüseynov, Í.Hobibboyli, C.Cabbarli haqqinda S.Hüseyn, Q.Nazim, H.Mehdi, Q.Ya§ar, V.Osmanh, R.Hüseynov, R.Bliyev, N.Abbasova, S.Mommadova va ba§qalari todqiqatlar aparmi? va onlann yaradiciligi, ayri-ayn osorlori haqqmda oz qanaetlorini asaslandirmaga 9ali§mi§lar.

Yuxanda adi 9akilon, xiisuson da 1920-1990-ci i 11oro aid todqiqatlarda bizim goldiyimiz noticoloro yardim^i ola bilon ílkirlarla borabar, bozan ifrat dorocodo yanh? gorünen müddoalarla da rastla§iriq. Dissertasiya daxilindo mümkün qodor onlara oz míinasibatimizi bildirmijik. Razila?-madigimiz hallar asasan dovrün, zamanin humanitar clin saholorino vcrdiyi tcndensiyalardan iroli goldiyindon onlarla bir o qodor do miibahisoya gir-mayi yersiz hesab edirik. Bvvoldo gostordiyimiz kimi,' todqiqatpilar yeri dü$dükca müxtalif metodlardan istifado edorak, dovriin qoydugu manea-lori dof etmoya 9ah$mi§Iar. Lakin fikirlsrini 90X vaxt axiradok davam et-dira bilmomijlar. Bazi hallarda iso ózlari istoyorokdon bodii odobiyyati tobligata uygunlajdirmaqla mo$gul olmujlar. 9sar daxilindo bu tip todqi-qatlarla mübahisonin geni? yer tuta bilocoyini nozoro alaraq, ba^langicda onlann ümumi saciyyasini vermoyi lazan bilirik.

Sovet ideologiyasi vo ona osaslanan odobiyyat§ünasliq todqiqatda belo bir yanhjhq yaratmi?di ki, milli odabiyyat^ünasliga aid istanilon mütoroqqi hadiso oz tosdiqini yalmz rus odabiyyati ilo müqayisodo tapa bilor. Bu metodologiya üpün sanki bir ideal "sosializm realizmi" ol^üsü movcud idi vo dünya xalqlan modeniyyotlorini yaratdiqlan ilk ba§langicdan ona dogru irolilomok moqsodilo foaliyyot gostorirdilor. "9n mütoroqqi modoniyyat ugnrnda mübarizada" birincilik rus odabiyyatina verilir vo sovet mokanina xas digor odabiyyatlar qar§ismda sanki bela bir vozifo qoyulurdu: -Yüksak modoniyyoto malik oldugunu isbat etmalc istoyirsonso, ozündo rus inqilab-91 demokratlannin, sosialist realistlorinin alamotlorini tap. Kimin rus odo-biyyatma bonzarliyi daha erkan ba§Iayirdisa, qabaqcilhq da ona maxsus idi. Bdobiyyat^ünashq Sovet Sorqi xalqlan Í9arisindo b'u birineiliyi Azor-baycan vo tatar odobiyyatma vermi?di.

Belo todqiqat íisulu badii yaradiciliga qar?i xüsusi qoliblor yonoltmoklo barabar, eyni zamanda milli odobiyyatlarm Yeni dovr klassiklorinin k¡9Íl-dilmasino xidmot edirdi. Bu kÍ9¡ltmo, eyni zamanda, xalqm ozünda "ki-9iklik", "borcluluq" psixologiyasi yaradirdi.

Elmi tipoloji tohlilo yad oían "bonzotmo" mctodu sosializm realizminin

prinsiplori ilo ôz foaliyyotini daha da osáslandirirdi. Sovct adabiyyatinm "formaca milli, mazmunca sosialist" oldugunu asaslandiran miiddoa ada-biyyatçûnasligi daha çox mazmun tahlilino yonaldirdi. Formaya goldikda isa asas gôstarici dil hesab olunur va qalan tara flor ikinci plana keçirilirdi. Belaliklo, poetik sanatkarhq homi?a mazmuna nisbotan arxa planda saxlanihr va onun müayyan detallan (ideologiyanin imkan verdiyi qadori) tahlila calb olunurdu.

Sovet odabiyyatçûnasligmm ilk nôvboda ideyaya va mazmuna üstünlük vermasi kimi bitarafliliyi son dôvriin baçqa todqiqatlannda da qeyd olunur.1

Poetika mazmunun, monanin yaradiciliqda aks olunma vasitosidir. Bu vasito iso damçdigimiz dil kimi biza dogmadir. Daha dogrusu, bu ôzii bir dildir. Dildo bazi tarixi marhalalara uygun olaraq almma sozlar artdigi kimi, poetikada da "ahnmaliq" marholovi, ôtari xarakter daçiyir va bir miiddat keçdikdon sonra milli poetik vasitalor ôz giicünü gôstarir. Azor-baycan xalqmin msdaniyyot baximindan saglam genetik imkanlan onun dili ilo barabar, poctikasindaki oziinamaxsusluqlari da tonzimlayir. Bu manada, ilk baxiçda miiçahida olunan zahiri oxçarhqlar yox, mahz sanatkarhq, obrazliliq arasinda aparilan tipoloji miiqayisa ozünamaxsusluqlarin açkarlanmasi iiçiin açar rolu oynayir. Biz bu açardan istifada etmadan miiallifin çatdirmaq istadiyi fikir haqqmda tam tosavvür aldo eda bilmarik. Demali, sanatkarhq xüsusiyyatlari tam aydmlaçdirilmamiç har hansi bir yaziçinm baçqasi ila miiqayisosi do miimkiin deyil.

Sistemli poetika tahlili marksizm-leninzm mctodologiyasmi va tabeçilik psixologiyasini osaslandirmaga imkan vcmiir. Çiinki o daha çox müstaqil va banzamayon tarafdir. Bonzomayan alamotlorin müqayisasi iso çox vaxt "kiçiltmo" siyasatina manealor yaradirdi. Ancaq ideologiyaya lazim olan cohotlarin miiqayisosi ilo Azarbaycan xalqinin manavi hoyatinda olan doyiçikliklor "bilavasita qabaqcil rus vo Avropa modoniyyotinin tosiri al-tinda baç veron hadiso"2 kimi izah olunur, C.Mommodquluzado kimi klas-sikimizla ona gôro foxr edirik ki, o "...ômra boyu Qoqoldan ôyronir'V "ümumiyyotla, Qoqol yaradicihgi C.Mammadquluzada iiçûn sanatkarhq maktebi olur".4 "Mirza Calil bôyûk rus odobiyyatimn zongin tacrübo-sina... osaslanaraq realist hekaya janrinm yiiksak ntimunalarini yaradir'V C.Cabbarh yaradiciliginin ilk dôvrii bazi hallarda ona gôro tanqid olunur

' Salmanov Ç.M. Miiasir Azerbaycan edabi tsnqidinin ía^okkülü va.i-nkiçaf mcylleri. f.c.d.-ru alimlik dorocssi almaq iiçiin toqdini cdilmiç disscrtasiyamn avtorcfcrati. Baki., 1997, s.31.

2 Qliniirzoycv X. Problcmlar va xaraktcrlor dramaturgiyasi. Baki., Yaziçi, 1979, s.l 1.

3 eiiycv Y. Bóyiik yaziçi. Baki., Goncük, 1979, s.173.

4 ibrahimov M. Bôyûk dcmokrat. Baki., Azerb. SSR EA Noçriyyati,-1957, s.l 37.

5 Mir Colal. C.Mammodquluzada rcalizmi haqqinda. Baki., ADU nsçriyyali, 1966, s. 18.

ki, Qorki kimi inqilabi romantika nümunolori yaratmir,1 bóyüklüyü yeno do Qorkiya bonzomosindo üza 91x11" - Azorbaycan odobiyyatinda sosialist ralizminin banisi olur (oksor todqiqatlarda).

Odobiyyat§ünashqda bu bonzotmolori'n asaslandirilmasi Ü9Ün o qodor siibut vo dolillor gotirilib ki, onlarin he9 do bu soviyyoda olmamasi va hansi qanunauygunluqlarla ba? vermosinin izabi üfiin yeni clmi tedqiqat-lara ehtiyac var.

Bir vaxtiar müstomloko9Ílik ideologiyasi bu bonzarliyi mütloqlojdir-mijdirso, indi do he9 bir clmi tohlila asaslanmadan "yox, bela oImami§dir" demolí ozünü dogrultmur. 9n düzgün noticalori Sovet dovründo yad münasibot baslonon vo ehtiyatla yana^ilan poetika tohlilindo üzo 9ixannaq mümkündür. Biz hor hansi badii osoro yaxmlajanda i 11c nóvbodo onu no-zaro almahyiq ki, bu, elmi, tarixi yox, mahz bodii osordir, adi yox, obrazli dillo yazilib, axtardigimiz mona da obrazhhq qatlanndadir.

Todqiqat predmetimizo daxil oían sonatkarlar haqqinda odobiyyat^ünas-ligimizin ümumi istiqamotindan nisboton forqlonon vo son illordo apanlan Ü9 todqiqat üzorindo aynca dayanmagi lazim bilirom. Bunlar Zümrüd Yagmurun "ínsan axtan?inda",2 N.Bzizovanm H.Cavid dramaturgiyasinda Insan, íblis, Tanri ("§eyx Sanan", "íblis", "Pcygombor" osorlari osasmda)3 vo S.Mommadovanm "XX osrin 30-cu illor ger9okliyinin C.Cabbarli dramaturgiyasmda inikasi"4 adli todqiqat osorloridir.

Z.Yagmur oz todqiqatinda insan va tanri ínünasibatlari, insarim mahiy-yoti üzorindo dayanaraq insanin yerlo baglibgmi onun günahlarla bagliligi kimi izahini verir. Tannlajmada sufí dünyaduyumu Zümrüdiin arajdirma-lannda yer tutmur. "Ejq-kamilliyo dogru", "ílahilik e§qi" kimi ilk baxi§dan tosovvüf mozmunlu ba§liqlara Z.Yagmurun monoqraíiyasinda yer verilso do, todqiqatgimn ardicil olaraq insani yalmz biososial'varliq kimi gótür-mosi, oslindo, insana Cavid yana§masmi tam ohato ctmir. £ünki Cavid insana yalmz biososial varliq kimi yana§maqla kifayotlonmir, o insani hom do kosmik vo ilahi ba^langici davam etdiron varliq kimi qiymatlandirir.

Ozizova Nozakot da oz ara^dirmalarina toxminon Zümrüdlo eyni yon-don bajlayir. O Tanri, ínsan, Íblis Ü9lüyüno Cavidin konseptual münasibo-

1 ArifM. Sepilmi? osorlori. Ü? cilddo, II c., Baki., Azorb SSR EA Nojriyyati, 1968, s.90.

2 Yagmur Z. ínsan axtanjmda. üaki., Günoj 1998.

3 Gzizova N. H.Cavid dramaturgiyasmda Ínsan, íblis. Tanri ("§cyx Sanan", "íblis", "Pcygombor"),

"Nafta-Press" na?riyyati, 2000.

4 S.Mommodova. XX osrin 30-cu illor gcr?akliyinin C.Cabbarh draniaturgiyasinda inikasi ("Almaz", "Yajar", "Donü$" pycsleri iizro), f.c.n. alimlik dorocósi almaq üfün toqdim

olunniu?

disscrtasiyanin Avtorefcrati, Baki., 2000.

tinin mahiyyatini a?maga 9ah§ir vo maraqli naticalara galir. Lakin N.Bzi-zova da din, falsafa va onlarin yer aldigi badii konsepsiyadan bahs cdar-lcon bu konsepsiyanin afihjinda 90X mühüm rolu oían va Cavidin badii falsafí dü§üncasinda xüsusi yer tutan tasavvüfu nazara aímadigindan qar§iya qoyulan problem sonunadak agilmami? qalir.

S.Manimadovanm da ara§dirmalan C.Cabbarh yaradicihgina ycni münasibatla se9Ílir. Lakin bu yenilikda ardicilhq va sistemlilik yoxdur. Apanlan tohlillor va ahnan naticalar arasinda 90X a<;iq goza parpan uy-gunsuzluq var. Müallif oz baxi§ bucagim tayin eda bilmadiyi ü^ün eyni asarlara bir-birina zidd oían iki baxi? movcuddur. O, obrazlara manfi-müsbat qütbla§masi ila yana^ir. Bu zaman eyni obrazi bir yerda manfí, ba§qa yerda isa müsbata uygun ó^ülarla dayarlandirir. Müallif C.Cab-barlinin son dóvr yaradiciligi haqda yazir: "...C.Cabbarh ózünün sanatkar qüdratina, yaradiciliq iqtidanna arxalanaraq bu dóvr yaradiciligmda 90X-deyimli, 9oxyonümlü differensial bir üslubi ifada macrasim adlayir. Malum otur ki, dramaturq fikrinin haqiqi informasiya yükü a?iq, gurultulu bodii rupor va repreduktorlarla deyil, macazlara, eyhamlara, kalamburlara, ezop-vari deyimlara sigmi? gizli badii ratsiya ila ifada va aks olunmujdur".1 Bunu yazan müallif bir sahifa onda C.Cabbarlimn vaxtila soylodiyi ""Donü§" manim ?ah asarimdir" fikrina münasibotini bela bildirir: "Müolliíln "Donü?" manim ?ah asarimdir" fikri. sozün bu manasinda, gorünür, oz haqiqi ifadasini Gülsabahda tapir. O, dogrudan da, dovrünün va zamaninm an ehtirash adami, yeni qadmligin "asían pancali", "damir kallali", "kiitla bilakli" timsahdir.2 Harda qaldi müellifín Gülsabahda 9atdirmaq istadiyi matnalti mana? Tadqiqat boyu bu cür uygunsuzluqlarin va farq edila bilmayan manfi-müsbat dolajiqhginin ¡9Índa qalinq.

Matnds mana qatlanni liza pixardigini iddia edan tadqiqat9i asarinin avvalinda tahlil metodunun müqayisali-tipoloji metod oldugunu gostarir.3 Bu isa onun tadqiqatmin ba§qa bir ziddiyyatini iizo 9ixanr - tahlil metodu va ahnan natica ziddiyyoti.

S.Mammadova disscrtasiyasmda C.Cabbarlinin dramaturgiyasindaki matnalti manalardan bahs edir vo onu arajdirmalarimn elmi naticasi olaraq gostarir. Ancaq onun 2000-ci ilda müdafia olunmu§ dissertasiyasinda aksini tapan bu müddaalar daha avval - 1999-cu ilda manim müallifliyimla 9ap olunmu? "XX asr Azorbaycan dramaturgiyasmin pocti-

1 S.Moinmedova. XX asrin 30-cu illor gcr^okliyinin C.Cabbarh dramaturgiyasmda inikasi ("Almaz", "Yajar", "Donii?" pyeslori iizro), f.c.n. alimlik daracssi almatj tifiin taqdim

olunmu? disscrtasiyamn Avtorcfcrati, Baki., 2000, s.26.

2 Ycna orada, s.25.

3 Ycna orada, s.4.

kasi"nda, ondanda avvol çap olunmuç bir çox moqalalarimda daha geniç araçdirilaraq tahlil edilmiçdir.

ösarin nazari-tacrübi ahamiyyoti. Dissertasiya XX asr Azarbaycan dramaturgiyasinin ideya-cstetik zanginliklarini, onun daxil oldugu adabi-madani miihitda daçidigi ononalari va gatirdiyi yeniliklari, xüsusila klassik Çarq sanati va baxiç sistcmlari ila olaqasini, badii obrazhligin açdigi geniç imkanlari, adobiyyatin müxtolif ictimai çûur fotínalan, daqiq elm sahalori ila münasibati kimi míihüm problemlara toxunub galdiyi natica-lara göra müxtolif istiqamotlarda aparilan tadqiqatlar iiçûn nazari cahot-dan ahamiyyatli ola bilar. XX osr Azarbaycan drarnaturgiyasi osasinda aç-karlanan bir çox ideya-estetik keyfiyyotlor miiasir sonotkarlarin yaradiciligi iiçûn toerübo rolu oynaya bilor. Eyni zamanda, Azarbaycan odebiyyatinin tarixi poetikasmin yaradilmasi, ondaki davamli, sabit ononalarin va doyi-çan toraflarin izlanilmasi baximmdan todqiqatçilara kömok göstoror. Azor-baycan adabiyyatma XIX asrda daxil olan digar adobi növlara aid janrlann tokamül prosesinin öyranilmasi iiçiin do için struktunindan istifado edilo bilor. Dünya vo Azorbaycan, $orq vo Qorb odobi miinasibotlorinin tod-qiqinda osas manbalardan biri ola bilar. Osordoki elmi notice vo iimumi-loçdirmolor mütoxossis odobiyyatçûnaslar, linqvistik poetika todqiqatçilari, ali vo orta moktob müollimlari, tolobolar iiçiin míihüm ohomiyyot kasb eda bilor. Haqqinda bohs olunan dramaturqlann osarlori tamaçaya qoyu-larkon goldiyimiz naticolardon rejissorlar, aktyorlar, bostakarlar va teatr tanqidçilori faydalana bilarlor. Milli özünüdorlc çûurunun formalaçmasinda tosirli rol oynaya bilor.

Dissertasiyanin miidafiayo çixarilmiç osas miiddoalan açagida-kilardan ibaratdir:

- Dramatik növiin ilk nümunolori odobiyyatmiizda XIX asrdan yaransa da, o takamül prosesi keçirorok milliloçmiç vo H.Cavid, C.Mammodqu-luzado, C.Cabbarli öz dramaturji yaradicihqlan ila milli adebiyyatimizin yeni zirvosini yaratmiçlar.

- Onun milliloçmasino tosir göstoron osas amillar epilc va lirik növlarda, dastançiliq anonolorindo, eloco do sanotin'baçqa sahalarindo (xalçaçiliq, noqqaçliq, memarliq vo s.) formalaçmiç milli stniktur clement-lari olmuçdur.

- Vahid dünya modani prosesi öz daxilindo regional xüsusiyyotloro malik ayri-ayri modani cografiyalara bölünsa da, onlar bir-birindan tacrid edilmami? va daima anono mübadilosinda olmuçdur. Uzun müddat davam edan anonalarin tazalanib yeni ömür qazanmasi aksor vaxt baçqa regionun colbedici va davamh ananolori ilo olaqa noticosindo gerçoklaçmiçdir. Buna misal olaraq, on qadim dövrlordo Çorq-Qorb qovçaginda meydana çixan Yunan modaniyyatini, IX-XI asrlordo Yunan falsofasi ila Çarq islam

dünyagörü§ü alaqosindon formala^an vo sonralar tasovvüftin inki?afma tokan veran $orq falsafosini, Qedim Yunan vo §orq ononolorindon bohralonorek meydana ?ixan Qorb intibahini, Roman vo Slavyan modoniyyat anonolorinin 9arpazla§masindan töroyon XIX osr Rus madoniyyatini, XIX asrin sonu - XX osrin bajlangicmda $orq metaforik ononalari ila Qorb praktikiliyinin üzvi alaqosindon törayon modernizmi va nohayat, yerli sivilizasiya ananolari ila Qarb onanalarinin qov$aginda meydana Qixan Latin Amerikasi madaniyyotini göstora bilarik.

Bu monada tabii bir proses kimi XIX osr $orqi do özünün uzunmüddotli enanolorini Qorbdan yeni ananolor alaraq yajatdi, lakin özünün sabit, da?la?mi§ elementlar sistemindon uzaq dü§madi. Bela bir da?la§mi$ ananalarlo alinma kcyfiyyotlarin 9arpazla§ma özünomoxsusluqlan daha 9ox dramaturgiyada izlanilo bilar.

- §arqda dini-folsafi vo irfani baxi§lari eks ctdiron ornamentalliq yeni marhalada görünmaz toroflari ila daha müroklob badii-handasi fiqurlarla ovaz olundu va bodii yaradiciliqda 90tin mii?ahido edila bilon modellor formala^di.

- Klassik $orq edobiyyatindaki mistik vo diinyavi qatlarin qovu?ugunun strukturu yeni morhalada simvolik i§aralar, poetik fiqurlar, 9oxqath süjetlar, bitmami? kompozisiyalarda yeni keyfiyyat qazandi.

- XX asrin ba§langicinda sufizm yeni tariqatlor $aklinda mövcud olmaqla borabar, mifologiya, folklor, dini vo folsofi baxi$lar kimi, bozon onlarla birlikda, bazon da aynhqda, xiisusi struktur qati §aklindo bütöv poetik sistemo daxil oldu. C.Cabbarh vo C.Mommodquluzadonin drama-turgiyasmin daxili struktur to§kilindo bu cohot osash rol oynadi. Eyni za-manda, sufizm sanki yenidon IX-XI asr §erq falsafasina yaxinla§araq, ra-sional keyfiyyatlorlo birlo§di. Yeni dövrda sufizmin toza keyfiyyatlarla meydana ?ixmasini nozaro alaraq, onu onanovi tosovviifdan forqlondirmok monasinda neosufizm adlandirir va onun an bariz nümunosini H.Cavidin yaradicihginda görürük.

- XX osr Azorbaycan dramaturgiyasinda mocaziliyin müraldcoblo§masi mürokkab strukturlarda meydana 9ixir. Bu dövrda obraz, süjet vo konfliktin, elaco da digor poetika kateqoriyalarinin saf tarkibi pozulur, simvolik-rcal, simvolik-romantik, real-mifik, romantik-mifik kimi 90xqath obrazlar, kosi§an, paralel qurulu§lu süjctlor, zahiri va daxili görünü?lü konfliktlar, bitmayon kompozisiyalar meydana 91x11-.

- Mürakkab qurulujlar artiq osarlorin janrim müayyanlajdiran ananavi, sada tahlil metodlan ila tayin edila bilmir. Belolikla do, XX asr Azorbaycan dramaturgiyasinda janr qari?iqhgi mü§ahida olunur. Lakin bu janr qan§iqhgi yox, mürokkab poetik struktur idi ki, ondaki elementlorin ohato dairosini va yerini müoyyonlo.sdirmadan janri toyin etmok qeyri-

mümkündür. Bu mürakkabliklarin aydinla^dinlmasi ila tadqiqat predme-timiza daxil oían asorlardan iiQtinün janri haqqmda móvcud adabiyyat-$iinasligin müddaalanndan kaskin ?akildo farqlanon naticalar meydana 91x1г. C.Mammadquluzadanin "Ólülar" va "Dalí yigincagi" asarlarinin ko-mediya yox fació, H.Cavidin "$eyx Sanan" asarinin isa facia yox, dram olmasi aydinla?ir.

Movzunun aprobasiyasi. Dissertasiya müollifín $arq-Qarb madaniy-yati, Yeni dovr va XX asr Azarbaycan dramaturgiyasi, Klassik §orq ana-nalarinin yeni marhalada davami, bodii obrazhhq sahosinda apardigi bir ne9a illik tadqiqatlann yekunudur. Dissertasiyanm osas naticalari müallifin "XX asr Azarbaycan dramaturgiyasmin poetikasi" morioqrafiyasmda, mo-noqrafiyanm üzorindo yenidan i?lonmi§ va rus dilindo. 9ap olunmu? (Ta-хира Мамед. Азербайджанская национальная драматургия. Тбилиси, Искусство, 2001) varianünda, bir sira beynalxalq va respublika miqyash simpozium va konfranslarda etdiyi elmi maruzalarda, 90X sayda jurnal va macmualorda 9ap olunmu^ maqalalarindo oz aksini tapmijdir.

í^in qurulu^u. Dissertasiya giri§, iki fósil - fósil daxili bolmolor, no-tica va istifada olunmu? odabiyyat siyahisindan ibarotdir.

Í$ÍN OSAS MdZMUNU

Girado movzunun aktualhgi, tadqiqatin movzusu va predmeti, meto-doloji va nazori asaslan, maqsad va vazifalari, elmi-ycniliyi, movzunun oyronilmasi, asorin nazari-tacriibi ahamiyyati, dissertasiyanm müdafíoyo 9ixarilmi§ asas miiddaalan, movzüniin aprobasiyasi, i$in qurulu§u haqda malumat verilir.

Dissertasiyanm birinci fasli "XX osr Azarbaycan dramatiirgiyasmm edobi-modoni mühiti ve davam ctdirdiyi ononolor" ad'lamr. Hamin fósil be§ bolmadan ibarotdir. "ddobiyyatda §orq-Qorb. konteksti. íjiorq kontekstini müoyyonlofdiron osas amillor" adli birinci bolmeda kok manjayi, cografi, dini, milli va sosial amillarin tosirila madaniyyot strukturunda yaranan ozünamaxsusluqlardan bohs- edilir. Apanlan ara$dinnalar noticasinda adabiyyat$ünasliqda va estctik fikirda formala§an bir 90X ananavi 6l9Ülerdon farqli naticalar alinir.. Qeyd olunur ki, §arq?ünashq elmi Avropada formala§digindan va bir 90X ballarda haqiqatdan daha 90X izlanilan maraqlara osaslandigmdan onda avropasentirik meyl üstünlük ta?kil edir. "Vahid düiiya modaniyyati" konsepsiyasi bir 90X fílosoflar, elm va madoniyyat xadimlori tarafíndan müdafia edilsa da, apanci xatt asasen Avropaya verilir va digar xalqlann madaniyyati míiayyan qapali zaman va mokan daxilinda ba§layib bitmi§

15

hadiso kimi qiymotlondirilir.

Todqiqatlarnoticasindo birçox monbolorin iïza çixanlmasina baxmaya-raq, onona yaratmaq baximindan Qarb alimlori birqayda olaraq, Antik dôvr kimi Yunan va Roma xalqlarinin Quldarliq marholosindo yaratdiqlan rao-daniyyat numunolorindan bahs edirlor. Çin, Tiirk, Misir, Hind, Babil va îran mademyyotlarinin movcudlugu qobul cdilsa da, onlann diinya mada-niyyati strukturunda tutduqlan môvqedan va baçlangic verdiyi ananolar-dan, esasan, yan keçilir.

Bir cahat da maraqhdir: çox giiman ki, ananalarinin daha çox Qarbda davam etdiyino asaslanaraq Avropa alimlari Qadim Yunan madaniyyatina, adatan, Qarb madaniyyati kimi istinad cdirlar. Lakin yunanlann yaçadigi orazi, bahs etdiklori môvzular, davam ctdirdiklori ananalar, yaçadiqlan hayat tarzi va dôvlat quruluçu onlann Qorba aid olmasirça dair mulahizalor yiïrudûlmosina ciddi maneolor toradir.

Uzun mûddat Sovet adabiyyatçunasliginda istor Orta osr, istorsa da Ycni dôvr Çorq modoniyyoti Qarblo muqayiso olunaraq doyorlondirilmiç vo onun qiymoti Qarba bonzomosi ilo mùoyyonloçdirilmiç, farqli modeli iso aydinlaçdinlmamiçdir.

Bdebiyyatimizin va madoniyyatimizin islam Çarqina aid olmasina asa-san biz burada Çorq anlayiçindan islam Çorqi monasmda istifada edirik. Çorq incosonatindo folsofî vo dini qotin asas yer tutmasi onun baçhca oziinamoxsusluqlanndan biridir.

Folsofo, din vo incasanotdo olan îerarxik mlinasibatin ôziinamaxsuslu-gu Qorb vo Çorq modoniyyotlori arasinda qutbloçmo yaradan osas sobab-lardondir.

Inam va folsafonin bodii ifadanin qatlannda muhiim yer tutdugu tariqat odebiyyatinda oçyalar, maddilor hamiço idealla baglanir. Toriqatlarda hor bir açyanin ifada etdiyi obyektiv mozmundan olavo, bir do idéal mozmunu var. Bu strukturun nisbotindon dogan tosirdon Çorq incosanatinda ycni ma-hiyyatli simvolika yaranir. Artiq bu simvolika tariqatlarin baxi§ dairo-sindon kanara çixaraq badiiliyin asas keyfïyyatlarindon birino çevrilir.

Onu da qeyd etmak lazimdir ki, Çorq adabiyyatinin osas alamatlorindon biri olan simvoliklik yalniz tariqat odobiyyati ilo mohdudlaçmir. O, Çorq incosonotindo orta esrlordan avvol do, sonra da, eyni zamanda, toriqot odobiyyatinda da baçlica cahot kimi moveud olan ornamcntalhgin yaran-masinda miihiïm roi oynayan vasito kimi ôziinù gostorir: Monamn muxtalif yollarla dorin qatda saxlanilmasi Çarq incosonatinin baçlica olamotlarindon biri olan çoxqath metaforika ilo da yaxindan sosloçir. ,

Din va folsofî talimlarla, zongin mifoloji inamlarla monavi alomi formalaçan sanotkarin yaradiciliginda moiçot "xirdahqlanna", praktikiliya meylin zaifliyinin asas saboblorindon biri gôzalliyo, môhtoçomliyo, aliliya

oían canatmada ídi. Kamilliyin hom do gozollik olmasi ilo bagh olaraq $erq odobiyyatmm (sonotinin) on iimdo xüsusiyyotlorirfdon biri kimi gozol ifado, üslub torzi, ornamentalhq dalia da inki?af ctdirilir.

$orq odobiyyatmm osas olamatlorindan biri do tamdeyilmozlikdo ya-ranan bodiilikdir. Daim ortüda, pordodo saxlanilan ilahi mahiyyot kimi, osl mona da dorin qatlarda gizlonir. Onu anlamaq, gormok ü?ün bosirot sahibi, arif olmaq, tamin davamim dork etmok garokdir.

Metaforildik, monamn ortüdo saxlanilmasi, tamdcyilmozliklo bagh olaraq $orq sonotinin ba$qa bir ózünomoxsuslugu - $oxsIerin birba$a qar§i-durmasinin, üz-iizo durab a^iq mülahiza yíirülmonin onun Ü9Ün xarakterik olmamasi prinsipi formala^ir, daha dogrusu, osas konflikt "dayazda", za-hirdo, tezgórünon terofdo olmur. $orq odobiyyatmda gizlindo saxlamlan konflikt on koskin anlarda, partlayisla üzo gixir. Konfliktin daxili qatda qalmasinin bir sobobi do $orq odobiyyatmda epik vo lirik novün osrlorco davam edon ononolori ilo baghdir.

Yuxanda qrupla'jdirniaga 9ali5digimiz.poetika xüsusiyyatleri-$orq odobiyyatmda ozünii qabanq §okiIda gostoron, onun poetik strukturunda ono-nolorlo mohkomlonon osas cohotlordir. Poetik yadda^da da§la§mi$ ozüno-moxsusluqlar müxtolif qatlarda ya$ayaraq sonraki morhololordo do davam edir.

XX osr modoniyyotin.de milli koko. ononoyo qayidi^la berabor olaqo-lorin sixla§masi, regionlar arasi miinasibotlorin giiclonmosini ?ortlondiron cohotlor do artmaqda idi. Bu iso $arq vo Qorb arasinda yeni münasibetloro istiqamot verir.

XIX va XX osr §arq odobiyyatmda Qorbdon daxil oían yeni poetik forma va vasitalarla borabor, XX osr Qorb madoniyyoti do bir 90X §orq keyfiyyotlorindon bahralanir. Bu o demak deyildir ki, §arqin tasiri duyulan hor hansi bir carayan Qorbdo $erq hadisosidir, eyni zamanda, §orqo Avropanm struktur - poetika baximindan tosiri do onu Qorb hadisosina 9evirmir.

XX asrin sürat va informasiya dóvründa comiyyot vo onda gedan dayi§maloro bodii yolla münasibet ifado etmak homin dovr dünya odobiyyatmm bachea xüsusiyyatiarindan biridir. Dünyaya baxi^lann bodii yolla ifadasini XX osr Azorbaycan odobiyyati kimiso toqlid etmoklo yox, oz ononolorini yeni joraitda davam etdirmoklo bildirir.

§orq i¡9Ün uzun müddatli anonosi oían mananin motn altinda, mübham saxlanihnasi, yazih poeziyanin soviyyoli adresata ünvanlanmasi kimi nazari-estetik prinsip XX osr Qorb odobiyyatmm novator xüsusiyyatiarindan biri kimi ozünü gostorirdi.

Madaniyyatlorin yaramb-yacamas 1 prosesindo, bir-birindon anano qabul etmasinda maraqh bir fakt da mü§ahido olunur, bir 90X hallarda

olamatdar vo colbedici hadisa kimi ortáya pixan madaniyyatlar 9arpaz-la§madan yaranir, daha dogrusu, uzun müddat ömür sürüb, qocalan bir sivilizasiya öz ananolarinin da?la§mi?, sabitlo^mi? struktur elementlorini ba?qa bir modoniyyotla 9arpazla§araq ya^adir va yaxud aksina, hala güc-süz, yeni yaranmaga balayan bir sivilizasiya uzun ömürlü (artiq qocalmi?) ba§qa bir modoniyyotin smaqdan 9ixmi$ elementlorini qebul edarok ya§ama gücii qazanir. Sanki burada antropoloji prosesln modoniyyatlorin üzerina kö9Üriilmasi hadisosi ba? verir. Sivilizasiyalar dogulub, ya$a dolub, öldüyü kimi onlann yeni bir onono yaratmasi ü9ün cütla?masi, 9arpazla§-masi tolabi iroli sürülür- bunu tarix özü sübut etmi§dir.

Uzun müddot sonraki dövrlor Ü9iin zangin ananaverici funksiya yerino yetiron Qedim Yunan modaniyyoti Antik zamanin Qarb-$orq 9arpazla$-masinin mohsuludur. Qodim Yunan modoniyyatindan sonra davamli ano-nolar yaradan Qerb intibah madoniyyoti do öz doguluju Ü9Ün Qorb-$orq qov?agina borcludur. intibah modoniyyotinin yaranmasinda mühüm rol oynayan ítaliya Araliq danizi ila olaqodar olan ölkolar arasinda morkozi yer tuturdu vo Qorbi Avropadan $arqa taraf gedan ticarat yollari üzarindo "alaqalandirici bir halqa idi. O, yalniz. ticarati yox,-. hom do modani cografiyalari bir-birino baglayirdi. Bit, baglann bariz nümunasi intibah madaniyyatinin ba§inda dayanan A.Dantenin "ilahi komediya"sinda özündan ovvol dafolorla §arq odobiyyatinda ijlonmi? süjeti xristianliq motivlori ilo birlojdirmosindo üzo gtxir. intibah modoniyyotinin tajakkül edib tarn formala$masma qadar miixtolif §akillardo $arq-Qarb ononolori-nin struktur ke9Ídlori davam edir vo orijinal bir model yaranir. Bu, Qarbdo yarandtgindan Qarb hadisasi kimi meydana 9ixir. Qarbdo bir müddot davam eden intibah anonalari, daha dogrusu, intibah sivilizasiyasi, ondaki humanizm prinsipindon töroyon maari f^ilik va tonqidi rcalizm XIX asrin sonu - XX osrin ovvallorindo öz ömriinii ba?a vurur. Bu zaman §orq fal-sofosi vo mistikasi ila bazi daxili stniktur ke<;idlori cdan, daha dogrusu ?ar-pazla§an Qorb madoniyyoti yeni morholoyo - modernizma qadam qoyur. Modoniyyatlarin 9arpazla$masintn daha bir ugurlu nümunosi iso Slavyan vo Roman modoniyyetlorinin qov§agmda yaranan XIX asr rus madoniy-yatidir. Hazirda isa bütün dünya ü<?itn colbedici olan Latin Amerikasi adobiyyati vo incasonoti yerli xalqlara vo Qorba aid madoniyyat onono-larinin üzvi olaqosinin mahsulu kimi meydana 9ixmi$dir.

XIX asrin sonu.r- XX osrin ovvollorindo Azorbaycanda miixtolif tipli modaniyyatlarin sintezi hadisosi ba$ verdi va yeni ananolor Ü9Ün bajlangtc vero bilon 9oxIu bodii keyfíyyotlor yarandt. Lakin boljevizmin odobiy-yatimizi dünyadan tocrid etmosi vo ananopozucu siyasoti homin ononalorin noinki dünyada yayilmasimn, cyni zamanda, milli madaniy-yatimizin sonraki morholasindo davamimn da bir 90X baximdan qar§isim

aldi.

Birinci faslin "TßSdvvüf yeni zominde. Neosufizm. merhelosinin ba$-Jangici"adh ikinci bölmosinda klassik $orq madoniyyo'tinin struktur te?ki-linda bir nc^a asr mühüm rol oynami? tasovviifün yeni zaminda qazandigi özünomaxsusluqlardan bshs olunur. Göstorilir ki, klassik $arq modoniy-yotinda uzun müddot davam edan, doyi§ilmi$ formalaiia anonalari bu gün da ya§ayan tasovvüfo Türk vo Azorbaycan, eloco do digor yaxm $arq va Orta Asiya xalqlannin odabiyyatmda XIX asrin sonu, XX osrin ovvello-rindan ba^layaraq yeni qayidi? müjahida olunmaqdadnv

Bsrin ovvollorinda ölkomizdo tosovvüfo qayidi? bir modani hadisa kimi ba§ versa da, asas prinsipi xalqlan öz ononalarindan ayirmaq olan bol$evizm ideologiyasi ham onun davaminin, hom do todqiqinin qarjisim aldi.

Sovet dövründo ideologiyalara uvgun tendensiyala§dirilmi? humanitar elm sahalorindo ateist don gcydirilmix sufizm son illorda, asasan, ya dini baxi$lar sistemi kimi ?arh olunur, ya da falsofo kimi qobul edilarak tosavvüfo aid ifadolar falsofi anlayi?lar kimi manalandinhr.

Sufizm islam dininin jorhi yox, Quranm batini yozumudur. Sufilor bütün fíkirlarini Quranla izah etmoyo, onunla baglamaga can atsalar da, dinin osas saydigi §oriotdon farqli dorocolori da qobul edirlor.

Ona göro do dinla tosovvüfün eyni hadiso kimi izahi öziinü dogrultmur. Eynila?maya imkan vermoyon farqli cohotlor folsafo ilo do müqayisada meydana 91x1г. Нот tosovviif, ham da folsafo hoqiqoto yaxinla§ma cahdi-dir. Onlann aradigi haqiqat müxtalil" oldugu kimi, ona yeti^mayin yollan da ayri-ayridir. Folsafo hoqiqoti oqli dolillorla toyin etnloya üstünliik vera-rak rasional dii§üncoyo osaslanir, sufizm isa intuitiv metodlara osaslanaraq osil haqiqoto 9atmagm yolunu zahiri varliqlardan ke9m(?kdo görür.

Tasavvüf din va folsafo ila borabor, ham do incosonatla qar§iliqli alaqadadair. Bu onlann ifado xüsusiyyotindo üzo 91x1г. Mulumdur ki, incasonot xüsusi metaforik dilo malikdir. Zahiri, görünon tarofi haqiqinin maeazi hesab edon tasavvüf da metaforik söz vo ifadolar sistemino göra incasonoto yaxinla^ir. Sufizma aid ifadolorin daxili manasi a^ilmadan onlari anlamaq qeyri-mümkündiir. Batini va zahiri monalan bir-birindon ayiran sufizmdo zahiron do har §ey ycrinda vo öz qaydasmdadir, lakin daxili qatlar a9ildiqda osil mananin nodo oldugu üzo 91x1г. Bdabiyyat va incasanatda daxili mananin bozon bir ne90 qatdan ibarot olmasi vo monalarin sonsuzlugu qanaati mistik baxijlar sisteminin (bu mistik anlamda olmasa bela) §arq sanatino verdiyi Strukturdan iroli golir. Bu monada XX asr adsbiyyatmda sufizmin' inki?afinda ü'9 istiqamat özünü göstarmakdadir: a) yeni tasavvüf carayanlan ?oklindo; b) badii konsepsiya yaratma vasitosi kimi; v) poetik strukturda formaIa§an yaddaj kimi.

XX osr Azorbaycan dramaturgiyasi ü?ün ikinci vo ü?üncü hal xarakte-rikdir. ikinci vaziyyat özünü daha 90X H.Cavid, íi9üncü isa C.Mammod-quluzado vo C.Cabbarli dramaturgiyasinda göstorir.

Klassik $orqin rasionalist filosoflari kimi H.Cavidin .badii yaradiciliqda osaslandigi raetodoloji prinsipdo da din va falsafa bir-birindán tacrid olunmur. "§eyx Sanan"da §eyx Kabirin dili ila söylanan ajagidaki misra-lar, cyni zamanda, Cavidin özü Ü9Ün do osas idi.

Feylasufana mha malik olan Hargiz ayri ya^amaz tanridan.' Cavidin bu ideyasinin ifadasi takco "$eyx Sanan"da yox, bütöv yaradi-ciliginda izlanilir. "$cyx Sanan" onun yaradictliginda könsepsiya yaratmaq baximindan tamin müayyan bir hissosidir.

"§eyx Sanan" sirf sufizm mövqcyindan yazilmi? osardir. Burada qah-ramanin kegdiyi doracalar va yeti§diyi son maqam asarin asas süjet xattini ta?kil cdir. Konflikt qahramanin monavi yüksali? xatti ila daf olunan nafs-lari arasindadir. Obrazlarin asarda da?idigi funksiya va ijlatdiklari ifadalar suflzmin obraz va ifadalarini, ona aid baxi§lar sistemini, tariqatlari bilma-dan tarn bir qaranhq va dola$iqhq yaradir.

H.Cavidin "§eyx Sanan" asari macazi vo haqiqi e§qin farqi, ilahi caz-baya dü$ma, haqqa yeti$mak ii9ün kc9ilan daracolar haqda badii infor-masiya vcron yaradiciliq nümunasidir. Osar sufiyana simvollar vo ifadalar asasmda qurulmu?dur. Sufiyana vaziyyatlarla (pajmürda, gecalar sahraya qa9an, macnun kimi) sahnaya daxil olan Sanan $eyx Bbuzarin maslahoti ila yüksali? yollannda qadindan al 9okir. Lakin bu onu ejqdan uzaqla§dir-mir. "Sufílar e?qi iki nova ayinrlar: c?qi macazi, e?qi haqiqi, yani ke9¡ci e$q, haqiqi c$q".2 Sanan öz haqiqi c^qina yeti$mami?dan avval haqdan xa-bar veran, molum va machul arasmda olaqalandirici olan Darvijla rastla§ir.

Sananla Darvi§in rastlajma sahnasi, onun Darvi^dan kimliyini soru§du-gu an aldigi cavabdaki a$agidaki misralar todqiqatgilari H.Cavidin tasavvüf alcyhino olmasi qanaatina gatirmi?dir:

... Faqat pajmürda bir soyyahi-zaram, §eriatdan, tariqatdan kanarem, Haqiqat istaram, yalniz haqiqat! Yetar artiq §ariat, ya tariqat.3 Bu cavabm tasavvüf anlayi§larini nazara almadan izahi, §ariat, tariqat va haqiqatin sufinin haqqa dogru kc^diyi yolda ayri-ayri pillalor oldugunu bilmamak todqiqat9ilara "$eyx Sanan"i ateizm mövqcyindan izah etmakda yardim9i olmu§dur. Dorvi§in cavabinin liar bir misrasi sirf tasavvüfi anlam

1 Cavid H. Bsorlori. 4 eilddo, I! c., Baki., Yazipi, 1982, s. 119.

2 Abdülbaki G. 100 Soruda Tasavvüf. istanbul, Gcrfck yayincvi, 1969, s.35.

3 Cavid H. asarleri. 4 eildda, II c., Baki., Yazi<;i, 1982, s.50.

20

da§iyir, tosavviifda divanolik ilahi e?qa dü?mo, parvana oziinü nura dogru atib, nurda varligmi yox etma manasindadir.

Darvi?don sonra Xumarla rastlajan Sanan oz "oski manliyi"ndan uzaq-la?ir. Xumari tanidiqdan sonra bütün aynse5kiliklor, bütiin ikiliklor, bütiin ziddiyyotlor onun üfün monasini itirir - (jünki o, talca, vahído dogru yük-solir. O, bu toklik, vahidlik, varhq alamino ?atmaq ü?ün tosovviiíi monada nofsini torbíyo edir - iki il donuz otanr. Naticado he? bir maneaya baxma-dan istodiyina qovu?ur - bosirot gozü olanlarm gozlori qarjismda or?i -alaya yüksalir.

H.Cavidin tosavvüf baximindan "§cyx Sonan"a yaxin oían ba§qa bir osori "Xoyyam"dir. Xoyyam oz baxi?Iannda tasovvüfrr müoyyon moqam-larda rasionalliqla birlo§dirmosi ila secilir.

H.Cavid klassik §orqin hom falsofi, ham da tosovvüfi baxi?lanna bir-likdo daha geni? yeri "Peygombor" osorindo verir. Bu osor onun oz baxi?-larini, varhq vo hoyat haqqmda konsepsiyasmi bodii yolla ifado etmok ba-ximindan yaradicdiginda mühüm halqodir. Tosovvüfi manada almasparo-lor parlayan qaranhq gecada, sarp qayalar üstündo, uca dag ba?inda aldigi vohylorlo cahalot hicabmi yirtan peygomboro Tanri torofíndon "mohobbot kitabi" - Quran gondorilir.

Maraqlidir ki, Peygambar "mohobbot kitabf'ni alan kimi sohnoyo ?arti bir obraz - Sklet daxil olur. "Gah qorxunc vo boguq, gah müstohzi vo soyuq qahqoholorla, torpaq rongindo bir ridayo biirünmü? oldugu halda" toqdim olunan Skletlo Cavid artiq tokeo tosovvíiflo bagh gorii^lorini yox, hom do zamanla bagli folsali dü§üncolorini bodii struktura daxil edir. 9sarda artiq "¡?eyx Sanan"da gordiiyümüz olgüsüz zarrian vo mokan anla-yi§lan yoxdur. ínsamn monsub oldugu ver vo tarix qar?i$inda boynuna dü?-diiyü vo yerino yetirmali oldugu vozitblori xatirlatmaq moqsodilo drama-turq Peygomborin da axirda razila?digi Sklet obrazina asarda geni? yer vermi?dir. Peygombor Yer iizündo Tanrmm rosulu oldugu ii^ün Tanri ira-dosini yera uygun formada icra edir. Yer üzü haqq yolu ila gedanlarla barabar, "maili ?ar"in da vatanidir. Ona gora da o, yalniz kitabla yox, hom do qihncla idaro olunmahdir. Haqqa yeti?on, ononovi sufi anlammda arif adlandiran Peygombor zülm, azan oían yerdo qilinci kitabdan ayn gormür.

Cavidin yaradicdigmda arif dünya iio ma?gul olmadiqda Tannya aparan yolunu da itirir. Bnonovi arif obrazi H.Cavidin "íblis" faciosinda zamamn smagina dozmür. $arqin qodim mohabbat vo marhamat baxi?lan ila ya-?ayan Arif atrafi bürüyan marhamotsizliklordon sarsdir, osobi hallar ke(?irir vo istoyir ki, Allah onu oz yanina qaldirsin.

Bir vaxtlar comiyyotdon uzaqla?ib, yüksok ideallarla ya?ayan Arif, insanlara yaxinla?diqca dalbadal cinayotlar tórodir, onun osobi hissiyyati oyaq §üurunu üstalayir, on agir günah i?lodir - qarda? qatili olur.

Cavidin yaradiciliginda Yer üzünün insani vo morhomot miinasibotlari ilahi va bojori manada farqli mazmun kasb edir. ílahi manada marhamat Tanndan galma bir boyüklükdür va kamillo?mak istoyan arif Tanri sifat-larini qazanmaq istoyirsa, ham do morhamatli olmalidir. Bu, dramaturqun ilk dram asarlorindo ziddiyyotsiz, saf jekildo taqdim olunur. Lakin hamin hissin yerlo bagli mürakkob, ziddiyyatli xaraktcri "Topal Tcymur" vo "íblisin intiqami" asorinda afihr.

Boyük maqsadlar ugrunda saysiz-hesabsiz qanlar tokon Tcymur, he? do insani duygulardan- mohrum deyil. 0, .ucsuz-bucaqsiz mamlokotlarda ya§ayan insanlara morhomot gostormok ü?ün ilk novbodo onlari oz iradosi altina alir, bu iso qansiz va qilincsiz miimkiin deyildi

Teymur obrazi bu qoddar marhomoti ila Nits?cnin falsofí gorii?lorini xatirladir. Nits§e zoiflorin azilmosini tobii hesab edir. Tcymur iso daha 90X mogrurlari ozmaya mcyllidir. 9mir o mogrurlari ozmaya qarar verir ki, onlar ozlorindon zoiflari ozirlor.

Cavidin "Peygombor" vo "Topal Teymur" osorlorinin qohramanlari insani haqlari, mahabbot vo marhomoti qorumaq it^iin silah ijlotmoya mac-bur olurlar. Cavid oz dóvründo morhomat va mohobbotin qar$isini alan qíivvolari gostarmok maqsadilo "Íblisin intiqami" asarini yazir.

Yuxanda deyilonlardan górdük ki, Cavid biitov yaradicihgi ila bütov konsepsiya ortaliga qoyur.

H.Caviddan farqli olaraq C.Mammodquluzado va C.Cabbarlinin yaradiciliginda hor hansi bir tariqatin vo ya baxijin davam etdirilmasi vo ya yeni-don i§lanmasi ila rastla§miriq. Lakin onlann yaradiciliginin poetik struk-turunda toriqatlarin vo digar klassik §arq ananolorinin tosirila yaranan 90xlu keyfiyyotlar movcuddur ki, bu haqda miivafiq bolmalarda behs olunacaqdir.

"Azorbaycan oclobiyyatinda dramatiknoviin to^okkiilii vo inkifañ"adli ü9üncü bolmada adabiyyatimizda dramatik noviin XX asradak ke<;diyi tokamül izlonilir.

Azorbaycan modaniyyotina dramaturgiya maarif9Íliyin asas istiqamat-larindon biri kimi daxil olur. Ilk morhalada dramaturqu onun odabi janr kimi poetik xiisusiyyatlorindon daha 90X comiyyoto gostarocoyi tarbiyavi tasir maraqlandinrdi.

Camiyyati doyi§dirmoyo yónaldilmi? praktiki Avropa maarif9iliyi milli adabiyyatimiza ham da praktika, horokot ilo bagli olan yeni janr gatirir. Avropaya 9atmaq manasinda hayatin miixtalif sahalarindaki islahat meyl-larini odabiyyat yeni janrlarla müjayiot edir. Yeni dóvrün maarifi enonavi didaktika deyildi. Bu maarifdo tcatr, motbuat vo predmetlarin oyronilmosi kimi praktiki keyfiyyatlar camla$mi?di.

Azorbaycan odobiyyatinda dramatik noviin ilk nümunolorini yaradan

M.F.Axundov her §eydan ovvol maarifiji idcoloq kimi 91x15 edirdi. M.F.Axundovun komediyalari öz dili, mövzusu, ideyasi, obrazlari, aks etdirdiyi moi^ot baximindan milli hadisodir. Lakin öz maqsod va düjiin-casini ifada edarkan o, Avropada ibrmala?mi? bir adabi növdan istifada etdiyindan asarlarinin janr strukturn artiq milli adabiyyatimizda mövcud olan qanunauygunluqlarla izah oluna bilmir. Belalikla, yazdiqlanmn na oldugunu izah edan M.F.Axundov özü ham da ilk dram nazariyya9isi kimi 91x15 cdir. O, dramatik növün janrlanm müayyenla?dirir (daha dogmsu o haqda malumat vcrir) va teatr haqqmda öz görii^larini, takliflarini irali sürür. Avropa dramaturgiyasini yaradiciligi Ü9iin nümune qabul cdan M.F.Axundovun asarían öz janr keyfiyyatlarino göra davam etdirdiyi ananalardan kaskin farqlanmir. Onun komediyalari Axündova qadar mövcud olan Avropa komediyalari kimi görünan (asanhqla müayyanla^dirila bilan) konflikt, süjet va kompozisivaya malikdir. Eyni zamanda, Axun-dovun komcdiyada ifadasini tapan giilü?ü hamin jannn uzun müddat Avropada fonnala^an estetik prinsipino 90X uygun galir; "...M.Axundov onlarla (ya^amaq haqqini itiranlaiia - T.M.) "gülorok" aynlir, komediya ila ayrilir. Onlarin mohvinda va tarixi mohkumlugunda he9'bir facia yoxdurV Axundovun dramatik nitqindo, obrazlann toqdimi üsullannda, asarlarinin kompozisiyasmda, remarkalarda, final hallinda Qarb maarif9Í dramaturgi-yasmin ananavi öl9iilarindan ferqli ela bir cahat ortaya 9ixmir. Onu da qeyd ctmak lazimdir ki, M.F.Axundovun adabiyyatimizda a9digi bu yeni yola asaslanaraq adobiyyat§ünashqda bcla bir fikrin formala^masma zamin yaranir ki, XIX asrdan etibaran Azorbaycan odabiyyati öz klassik onana-larindan al 9akarak yeni tarzda - "Avropa tarzinda" adabiyyata 9evrilir. Bu fikrin yanh?hgma an asash sübut M.F.Axundovun an yaxm davam9isi olan S.B.§irvani idi. M.F.Axundov da maarifiji idi, S.3.§irvani da. Biri adabiyyatimizda yeni adabi növün asasmi qoyur, Füzulini "boyonmir", o birisi isa yeni dövrda an böyük Füzuli davam9isi olur. Belo bir ikiliyin qovu^ugundan taza marhalanin adobi prosesinin stfukturu fonnala^ir. M.F.Axundovun yeni poetik formalan adobiyyatimiza gatinnasi he9 da Azarbaycan adabiyyatinm öz onanalorindan uzaqla^masi demak deyildi. Dramatik növün Axundovdan sonraki dövrü (N.Vazirov, N.Narimanov, B.Haqverdiyev) onun ham janrca, ham da milli poetika elementlari üa zanginla§mosi msrhalasi oldu.

Bdabiyyatimizm ilk tarixi faciasi "Nadir ?ah"da (1,899) dramaturgiya-miza millilik baxnnmdan yeni clemcnllar daxil olur. Hadisalar bir-biri ila kaskin farqlanan makanlarda ba? vcrir. Hamin makanlar hör biri ayri-aynliqda tarixi kc9mi§imizlo bagh hovat sahnoloridir. Ke9an illar parda

1 Qaraycv Y.V. Rcalizm: sanol va heqiqat. Baki., Elm, 1980, s.77.

arxasinda saxlansa da, müeyyon §trixlorla asarin mazmununda ifadasini tapir. Ayn-ayri d5yü$lar, qahromanliqlar, saray daxili fitna-fasadlar, qah-ramana qar?i qurulan torlar qodim dastan9iliq ananalarini xatirladir. Tama^agi ona tani? oían bu cür 9aki§malari va qahramanliqlan havasla iz-layir. Ham da qadim dastanlarimiza uygun olaraq hadisalarin gostarilmo-dan, haqqinda molumat verilmasi yolu ila gatdirilmasi da tamajagida 9a?qinliq yaratmir. O, bela hadisalari tahkiyo yolu ila qavramaga adat etdiyindan bununla qanaatlanir.

Azarbaycan dramaturgiyasinin poetika baximindan zonginlo^masinda bóyük xidmatlari oían dramaturqlanmizdan biri da Vazirovdur. O, ado-biyyatimizda kornediya, dram, facia, k¡9¡k hocmli mozhaka va vcdovillar müalliü kimi tamnmi§dir.

Dramaturgiyamizin M.F.Axundovdan sonraki marhalasinda 5z sanot-karhq axtari$lan ila diqqoti daha 90X 9akon O.Haqverdiyevdir. Onun dra-maturgiya yaradiciliginin ilk olamatdar hadisasi "Dagilan tifaq" (1896) faciasidir.

B.Haqvcrdiyevín poetika baxunmdan an zangin vo dramaturgiya tariximiz Ü9Ün 90X alamotdar rola malik oían osori "Pari cadu"dur (1901). Onun dramaturgiyaya milli poetika clementlari gatirmak baximindan apardigi axtari§lar bu esarda zirvaya 9atir. Bu, Azarbaycan draraaturgiyasi tarixindo 90X mohto,sam bir bodii ko$t" idi - müollif inSan psixologiyasina aid oz konsepsiyasini yaradir vo psixoloji vaziyyotlari obrazla§dinr. Odobiyyatimizda bu elo bir qcyri-adi hadisodir ki, onda XX osrin drama-turgiyasinin, elaca da nasrinin bir 90X sanotkarliq siríorinin agan sax-lanmaqdidan. Eyni zamanda, XIX osrin sonu vo XX osrin ba§langicmda dünya badii sanatinda meydana galón bir 90X yeniliklorin paralellarini da onun ifada tarzinda tapmaq olar.

"Pari cadu" vo "Dagilan tifaq"dan górürük ki, O.IIaqvcrdiyevin xalq inamlarina, mifoloji yadda$a, nagil süjetlorino no qadar giiclü meyli olmu?dur. Onda bu maraq yaradiciliginin sonunadek davam edir.

B.Haqverdiyevin dramaturgiyamizda sabitlo^dirdiyi ba§qa bir anana do ona musiqi clementlari, xalq mahnilan vo. ayri-ayn mugamlardan paralar daxil ctmasidir. Düzdür, bajqa dramaturqlanmiz da yeri dü§dükco mahni-lardan istifada ediríar, lakin Q.Haqverdiyev milli musiqini dramaturgiyanin aynlmaz bir pargasina, iizvüno «jevirir. Bununla da XX osrde yaranacaq musiqili sahna osarlarinin rü?eymlarini formalajdirmijplur.

Dramatik novün zenginlo$masindo apanlan axtari$lann ümumi menzorasindo adobiyyatimiza XIX asrdo daxil oían dramatik novün strukturunun millilo§dirilmosi istiqamoti ozünü aydin'góstorir. Belalikla da, XX asr dramaturqlari na qodar ba§qa ananolardon bohralonsalar da, hazir milli anenalari davam etdirirdilar.

Birinci feslin "XX osr Azarbaycan dramaturgiyasinm Yeni dövr va XX asr Türk odabiyyati ila qarfiliqh oJaq&Jari" adli dördüncü bölmosinda göstarilir ki, Azorbaycan odobiyyatmin zaman ke?dikco Türk odobiyya-tindan kaskin surotda forqlonmasi, Yeni dövrda ondan ancaq monfi monada tssirlanmasi haqda sovct odobiyyat^ünashginin osaslandirmaga 9ah?digi yanli? konsepsiya XX asr odobiyyatinm daxil oldugu odobi-madoni mühitin birtorofli va yanh? sociyyolondirilmosino sebob olmu$dur. Dövrün özünün verdiyi molumatlar isa bizi tamam ba$qa monzoro ila qar?ila?dinr. Tarixi faktlar vo badii niimunolor XIX osrin sonu vo XX asrin ba§langicmda Türk va Azorbaycan odabi-modoni mühiti arasmda 90X six alaqoloriti mövcudlugunu göstorir.

Müxtolif manbalardan aldigimiz malumatlara göro XX osrin ovval-larindo teatrlanmizda türk dramaturqlannin osorlarino he? do Azarbaycan dramaturqlarindan az yer verilmomisdir.'

Türk vo Azarbaycan dramaturgiyasi arasindaki yaxmligin bir sababini da homin dövrda Türkiya va Azarbaycan maarif sistem.i arasmda oian six alaqalardo axtamiaq lazimdir. XX osrin ayri-ayri görkamli fikir adamla-rinin hayati haqda aldo olan molumatlardan görmok olur ki, onlardan bir ?oxu ali tohsillarini Türkiyodo alminar (H.Cavid, ö.Hüseynzada, A.Sur va ba$qalari). Eyni zamanda, XX osrin "Üsuli-cadid" mokloblari ham dors-liklari, hom da todris üsullari ilo Türkivo va Azorbaycan arasmda bir körpüyo 9cvrilmi?di.

Istar Türkiya, istarsa do Azorbaycan yazi9ilan yaradicihqla mo^gul olarkon özlorindon asili olub-oimamasma baxmayaraq gen yadda?i, dini birlik va cografi yaxinhq asasinda Ibrmala^mi? eyni ananalara müraciat edirdilar.

XX osr Türk va azarbaycan odobiyyatim bir-birino bu qadar yaxm-la^diran onlann tarix va modoniyyotlorinin eyni köko vo qaynaqlara baghhgi ilo borabor, hom do XIX osr modaniyyot tarixindo kc^dikleri ox?ar proseslar idi. £ox taassüf ki, daxil oldugumuz hayat fortiori ¡9arisin-da son illora qadar hamin proseslorin tipoloji müqayisasina imkan olma-mi?dir. Bu baximdan XIX osr tiirk Tonzimati va Azarbaycan maariiiji-liyinin bir-birina no darocada yaxmliginm aydinla^dinlmasi modaniyyot tariximizin qar§ida duran asas problemlarindan biridir.

XIX osrin ba^langicmda Avropa ilo münasibotlorin'Qorba heyranolma ilo mii$ayiat olunmasina baxmayaraq osrin sonunda §orq xalqlannda

' Bax. Mommodli Q. Azorbaycan tcatnnm salnamosi. Baki., Azorna^r. 1975; Bayramli O. "Hoyat" qozctinda odobiyyat niosololari. f.c.n. alimlik dorocssi almaq üqün toqdim cdilmi? disscrtasiya. Baki., 1982; Akpmar Y. A/cri cdcbiyati ara^urmalan. istanbul, Dcrgah yayinlan, 1994.

Qarbla müqayiso vo özünütasdiq faktlan güclonmoye'ba§ladi. Özünütas-diq faaliyyati üinumislairupiliq va ümumtürkíülük kimi yeni raazmun qazandi. Bu isa onu göstarir ki, XX osrin ba§langicinda tiirk diinyasmi bir-la§diran siyasi ideyalar da mövcud idi.

Bela six olaqolarin mövcud oldugu bir vaxtda sonötkarliq, ifada tarzi baximindan da yaxinhqlarm mövcudlugu ?übhosizdir. Ona göra da Azar-baycan sanat hayatindaki bir ycniliyin mon^oyi bozoq Türk, Türk sono-tinda isa oksina aramia va tapila bilar. Bu manada Azarbaycan dramaturgi-yasmm poetikasinin ara§dirilmasi miiasiri oldugu Türk dramaturgiyasmdan konarda qeyri-mümkündür.

XIX asrin sonu va XX asrin ba?langicinda Azarbaycan va Türk drama-turgiyasi arasinda bir ?ox yaxinhqlar aydinhqla mü^ahido olunmaqdadir. Bu odabiyyatlarin mövzulan vo problcmatikalari bir-birini tamamlayirdi. Tarixi §oxsiyyotlorin (asasen tiirk hökmdarlannin va islam mücahidlorinin) hoyati, torpaq ugrunda aparilan odalotli miiharibolor, cohalot, qadin azadli-gi vo insan hüquqlannin qorunmasi ortaq mövzular kimi i^lenmakda idi.

XX asr Azarbaycan dramaturgiyasmi XIX osrin sonu vo XX osr Türk adabiyyati ilo yaxinla^diran cahotlardon biri do hor iki adabiyyatda ideal axtariciligi idi. Torpaqlarinin üstiindo £eki§molor getdiyi, qeyri-borabor güclo milli azadhq ugrunda mübariza aparmah olan xalqin yaradici $oxsiyyotlori istar-istamoz tarixin gedi?i, dünya vo onu yaradan haqqinda öz ideyalanni ifado edirdilar. H.Cavidin yaradicihgmdaki ononolor va yeni dövrla bagli axtari^lardan söz aparkan ondaki aparici- folsofi xotdon do bohs etmi^dik. Bu cür yanajma torzi N.Kamal, T.Fikral, 9.Hamid yaradi-ciligi ü9ün do xarakterik idi.

XIX osrin ikinci yarisinda Azorbaycan maarifiyi dramaturgiyasinda is-lamm gözal adot va qanunlarmin yaddan ^íxanlmasi maarifsizliyin asas saboblorindon biri kimi sociyyalondirilir. B.Hamidin "Tariq" draminda da insanlari vah?ila$diron, müharibolor törodon osas sobabin millotlarin tanndan uzaqla§masi oldugu göstorilir.1

■ XIX osrin sonundan ba§layaraq hum Türk, hom do Azorbaycan ada-biyyatinda birba§a tanriya müraciot, onu dork etmoya meyl güclonir ki, bu da odobiyyatda sufízmin yenidon canlanmasi ilo mii^ahida olunur.

XIX osr Türk va XX osr Azorbyean dramaturgiyasi arasinda ba?qa bir tipoloji yaxinliq da özünü göstarmakdodir. Malumdur ki, ta qadim zaman-lardan dünya dramaturgiyasinda ham nasr, ham do nozmlo yazilan dram esorlari olmu§dur. XIX osr Azorbaycan dramaturgiyasi yalniz nasrla yazil-mi§dir. Türk milli dramaturgiyasmin inkisafinda halledici xidmatlari olan

Abdulhak H. Tank. Istanbul, Milli Egitim Hasimcvi, 1965, s.58.

26

N.Kamal türk ?eri ila dram yazmagin qeyri-mümkünlüyü fikrinde olmu§' va özü da daha 90X ?air kimi tamnmasma baxmayaraq dram osarlarini nosrlo yazmijdir. Lakin türk dramaturgiyasi yarandigi vaxtdan etibaren onun harn nazm, ham de nosrla yazilan nümunalari olmu§dur.

Türk manzum dramaturgiyasinin inki§afmda Q. Hamidin xüsusi rolu ol-mu§dur. O, mövcud §er vaznlarindan istifada etmakla barabar onlari dramatik nitqo uygunla§dirmi?dir. O.Hamidin yaradicihgmdaki hamin man-zara özünü H.Cavid yaradiciliginda da göstarir. O da menzum dramlannda hem hecadan, hem da aruzdan istifade edir. Hem da fikrin dramatikliyini tomin etmek ü?ün dialoqlarda, §er paralan Í9orisinda o vaxtadek Azarbaycan poeziyasinda olmayan yarimmisralardan da istifade edir. Bu da sözsüz ki, yeni merhaleda yaranacaq sarbast §erin milli zeminlarinden birina 9evrilir.

Bajlangicmi XIX esr Türk adebiyyatindan (N.Kamalm "Vetan, yaxud Slistra" aserindan) götüren kasi§an süjet enenesi da XX esr Azarbaycan dramaturgiyasinin asas poetik struktur elametlerinden biri idi.

Yuxarida deyilaniarden gördük ki, XX esr Azarbaycan dramaturgiyasinin Türk adabiyyati ila yaxm elaqalari mövcuddur. Bu yaxmliq daha 90X tarixi dramaturgiya va dramatik növün kompozisiya elementleri arasmda müjahide olunur. Indiye qeder bu elaqalarin öyranilmasinin zaifliyindan dogan zaruri ehtiyaca göra ona xüsusi bölma ayinriq. Lakin bu sahada 90xlu tadqiqatlarm apanlmasi (her iki tarafdan) madaniyyat tariximizin qar§ida duran vazifalarindendir.

"XX dsr Azarbaycan dramaturgiyasinin rus vn Avropa dramaturgiyasi ih tipoloji müqayisasi" adli be§inci bölmeda yarandigi dövrdan etibaran elaqeye girdiyi Qarb dramaturgiyasi ila Azarbaycan dramaturgiyasini alaqalendiren asas istiqametler müeyyenla§dirilir.

Qeyd olunur ki, Rus va Avropa dramaturgiyasi haqda verilan melumatlar hala M.F.Axundovdan ba$lasa da, onun ilk nümunalarinin Azarbaycan dilina terciimasi XIX asrin sonlarma aiddir.2

istar tarcümalar, istersa da orijinal vasitasila olsun Qarb dramaturgiyasinin i fad a tarzi baximmdan yeni yaranan milli dramaturgiyaya müayyan eneneler vermesi §übhasizdir. Bu ananaler asrlorca formala§mi?, sabitle§-mi? özünamaxsusluqlari oían bir edabiyyati özünden uzaqla§dirma yox, yeni cohatlorla zenginla§dirma, yerli xüsusiyyatlare uygunlajma elametla-ri ila daxil olurdu. Ona göre da taqlid9ilik ve oxjatma yox, daha mürek-keb bir proses gedirdi.

1 Namik K. Celaleddin Harezm?ah. Istanbul, Haraket yayimlari, 1969, s. 34

2 Sultanli 9. Azarbaycan dramaturgiyasinin inki§af tarixindon. B., Azorno$r, 1964, s. 201

ancaq óz milli ananalarina uygunia?a bilon cohatíarini qabul edirdi. Ona gora de tipoloji müqayisada poetika baximindan XX asr Azorbaycan dramaturgiyasi ila daha ?ox $ckspir, §iller vo Hote yaradiciligi uygun ga-lir. Bunun ozünün bir sira obyektiv sabablori var. ístar:§ekspir, istarsa do §iller vo Hote dramaturgiyasinda tale va qaza-qadarin $artlandirdiyi omür asas yer tuturdu. Ona gora da onlarm asarlarinda mifik va mistik obrazlar da hayati obrazlar qodar faal rol oynayirdi. Hom do bu dramaturqlarda yaratdiqlan odabi nova sarbost yana§raa prinsipi asas idi. Belo ki, $ekspir na ózündon ovvalki intibah klassizmina, no da sonraki maarifpi klassizma uygun galmirdi. Zamana va makana sarbost münasibat anonasino vardi? edan §arqli sanatkar ü?ün bela bir sarbastlik 90X uygun'gorünürdü.

Hote $srq odabíyyatina yaxindan balad oían va maraq gostaran sanatkar idi. O, bir ?air kimi ya§inm va yaradicihginin kamilla?diyi illarda (1814-1819) "Qorb-Sarq divanf'ni yazmijdi.

Klassik §arq sonatkarlanna vo poeziyasina ideal bir münasibat baslo-yan Hóteye sózsüz ki, sufizmin gatinliklordan keparak allaha qovu$maq ideyasi tosirsiz qalmami§dir. Onun dünya odobiyyatinda ozünamaxsus yeri oían "Faust" osarínda Mefistofelin yoldan pixarmaga gali^digi Faust Mefis-tofelin ozündan istifada edarok tabiatin sirlarina yiyaionib elm va biliyini artinr. Ruhu canim tark etdikda da Mefístofelo yox, Tanriya qovu$ur.

Azarbaycan dramaturqlarmin yüksok qiymotlandirdiyi ba?qa bir alman dramaturqu $iller idi. O da Hote kimi §arq odobiyyatina yaxindan balad olmu? va onu yüksak qiymotlandirmi$dir. Onun Sarq adabiyyati va folk-loru ila yaxmdan tam?ligim süjetini N.Goncovinin "Yeddi gozal" dasta-nindan gotürdiiyü "Turandot" adh tragikomediyasindan górmok olar. Digor tarafdan, §arq poetikasinin ba$qa bir cohoti "obrazlarinrnüollifin ideya ru-paruna pevrilmasi" onun dramaturgiyasmda osas yer tutmu? va odabiyyat-?ünasliqda bu xüsusiyyat "?iller9ilik" kimi sociyyalandirilmi?dir. Obraz-lann müallifin ideyasini §orh edan uzun monoloqlarkí 91x15 etmasi Türk tanzimat (O.Hamid, N.fCamal dramaturgiyasmda) vo Azarbaycan maarifpiliyi (O.Haqverdiyev N.Vazirov, C.Cabbarii dramaturgiyasinin ilk marhalasi) ii9ün osas poetika alamatlorindon biri idi. Biz "^illerpilik" kimi saciyyalanan bu xüsusiyyati Cillera §arqin tosiri kimi ona gora izah edirik ki, bu klassik §orq maarif9iliyinin anonavi didaktikasmdan galmo bir anana idi. Ona gora do 02 geni? davamini da Sorqdo - ycni maarif9Üikdo daha geni? ?akilda tapdi.

XX asrda Azorbaycan adobiyyati XIX osr kimi klassik irso malik oían Rus madoniyyati ila do birba?a olaqelaro malik idi.

XIX asrin ba§langicindan tarkibinda olsa da, Azorbaycanin Rusiya ila madani olaqalarinin faal marhalasi sovet hakimiyyotjnin qalabasindan sonraki dovro tasadüf edir.

"Formaca milli, mozmunca sosialist" incosonot yaratmaq, sosialist realizminin hegemonlugunu tomin etmok, odebiyyat* sahasinda partiya siyasoti vo dovlatin har §eyi tarn nozarot altmda saxlamaq cahdlori bir yerdan idara olunan incasonot asarlarini movzu va qahramanlarina gora bir-birina 90X banzadirdi.

Azarbaycan, claca do bir 90X xalqlarin milli odobiyyat^iinashqlannda bir qayda olaraq, har hansi bir yazi^inin sosialist realizminin to^okkiilun-doki xidmotlari M.Qorkinin yaradiciligi ilo miiqayiso olunur. Azarbaycan odobiyyatinda M.Qorki ilo on 90X miiqayiso olunan sonotkar C.Cabbar-lidir. Lakin idcologiyadan kanar doyarlarlo yana$diqda hor iki sonotkann bir 90X hallarda yanli? qiymotlondirilmosinin vo yanli? istiqamatlardan bir-birina yaxinla$dmlmasmin $ahidi oluruq.

Qorki va ona yaxin dovrda ya§ayan Azorbaycan sonotkarlarini yalmz yaradicihq metodu istiqamotindo yox, ba^qa cohotlordon do tipoloji miiqayisoya colb etmok olar.

Omumiyyatla, M.Qorki dramaturgiyasi iigiin agir movzular, yani hoyatin davam cdon ozablari xarakterikdir. Osorlorindo dramatik horokat vo gorginlik soziin haqiqi monasinda doyi§ilmodo, yerdo'yi?modo, inki?afda yox, xarakterin daxili psixoloji 9arpi§malannda ifada olunur.

Qorkinin boyiikliiyunii "sosialist realizminin banisi" olmaqda goron sovet odebiyyat^iinasligi onun sosialistsiz realist, inqilabsiz romantik ola bilocoyini etiraf etmokdo gotinlik 9akirdi. XIX osr realizminin davam9isi olan Qorki dramaturji yaradiciliginda inqilabgilann haqsizhqlara qar$i eti-razina qo^ulmaqla yana^i, inqilabm amansizligim, toloskonliyini, toretdiyi ozablari, miitoxessis kadrlarin partizanlarla ovoz olunmasini, qondarma qohromanlar yaratmagi, juurlarda yaranan galpa^iqligi, iniltini goriir vo yaradiciliginda aks etdirirdi. Bela miirokkob bir prosesi dramaturji yolla ifado edanda ona uygun kompozisiya elementlori do tapirdi. Bu zaman o dramatik noviin anonavi talablarino sarbost vo yaradici miinasibat baslo-yorak final hallinin yeni bir noviimin dramaturgiyada daha da mohkamlon-mosina, yaradicihq usuluna 9evrihnosino do nail olurdu. Bu kompozisiyada hadisolari bitirmodon final yaratmaq sonotkarhgi idi ki, ondan M.Qorkidan ovvol Azorbaycan odobiyyatinda C.Mommodquiuzado "Oulolr"do istifado etmijdi. Bu iisul, aslina qalsa, yena da XX osrin yaratdigi psixoloji saviyya ilo bagh idi. Oxucu ilo psixoloji olaqo yaradan miiollif finali onun mantiqi noticasinin hokmiino buraxirdi.

Son illoro qoder Qorki, Mayakovski, C.C'abbarh kimi yaradiciliqlan ke?id dovruno du^an yazic^ilari yalniz sosialist realizmi cpliblori ilo oyron-mak onlarin bir 90X sonatkarliq tapintilarinm diizgiin qiymatlondirilmasina imkan vennayib. Lakin adobiyyata ideologiya va tobligat vasitasi kimi yox, mahz bodii yaradiciliq niimunosi kimi yana^diqda, onda $ifralanmi§

informasiyalan a9diqda onun yalniz tabligata vo moddali9iliga hasr edil-mamasinin §ahidi oluruq.

Dissertasiyanin ikinci fasli XX osr Azarbaycan dramaturgiyasinin ozünoxas strukturunun a?ili?ina hasr olunmu?dur. Homin fasil Dramatik nóvün esas kornpon en tionn in struktur té$ki/i" adlanir vo Ü9 bolmadan íbarotdír. "Miioílif konsepsiyasi ve obraz"adh ilk bólmodo gostorilir ki, XX asr diinya adobiyyatinda, eloco do Azarbaycan dramaíurgiyasinda ba$ verán yeniiiklor, yani raüellif konsepsiyasinin bodii oser vo onun strukturu íi9Ün asas olmasi yalniz asanhqla zahiri mozmun "qatini yox, bütóv strukturu afmagin vacibliyini ^ortlondirir. (¡Xinki yeni osrdo dramaturq bir 90X hallarda 9atdirmaq istodiyi ideyani yalniz tohkiyejyo 9evrila bilacok mozmunda ifada etmir. Onun ononovi komponentloro, dramatik harakato yeni münasiboti yeni tipli bodii modellorin yaranmasiyla noticolonir.

istanilon dramatik osar Ü9Ün obraz onun an mühüm komponentlarindon biridir. Ona gora da XX osr Azarbaycan dramaturgiyasmin obrazlar alomi va onlann dramatik motn daxilindo yerino yetirdiyi bodii funksiyanin ara§dirümasi milli aaobiyyatimizon poetika sirlorinin a9ilmasinda mühüm rol oynaya bilor.

Tadqiqat predmetimizo daxil oían morhalado bodii obraz oz funksi-yasina vo strukturuna góro ovvalki morhalolordon asasli ?akildo farqlanir.

XIX osrin sonu, XX asrin avvallarinda tabiot ehnlarinda vo camiy-yatdo ba§ verán yeniliklarin ?üur vo infonnasiya struktuainda yaratdigi dayi§malar bodii ifadoetmoyo tosir góstormoyo bilmozdi.

Qox. güclü informasiyanin vo enerjinin ki9ik bir 'zorrada (atorada) yerlo§mosini ko§f edon tabiot elmíndan sonra incosonotdo zarrolor va detallarla hadisolari ifada etmok meyli artir. Bu proses sinfi bolgü ilo ten-densiyala^mi? istiqamotda "ki^ik adamin" xaraktcrinin tipik §oraitda toqdi-mi ila ifada olunsa da, yeni sonat koordinatlanni müoyyonlojdiron nümu-nalarda tipik xarakterin tipik §araitde toqdimi primitivlp§di va sanatkarhq baximindan sonük gorünmyo ba§ladi. Artiq odobi prosesin iroliya mcylini müayyonlojdiron nümunolordo movcud anonolarden yeni $okilda, doyijil-mi$ formada istifade olunurdu. Ovvollor miistoqil sistem to?kil edan ha-disalar (mifololgiya, folklor, tosovviif vo s.) yeni dóvrdo poetik struktura daxil oían qatlar §oklindo ozünü gostannayo bajladi. Bu strukturlarda xarakter olma obrazin asas kcyfiyyoti yox, strukturto§kiIcdici elementlordon birina 9evrildi. Bu monada yazi9i ideyasimn asasan insan obrazi ilo ifadosi, asardo xarakter yaratmaq talabi oz mütloqliyini itirdi. Beleliklo da, insan obrazlan yalniz insani gostarmok mahkumlugimdan da uzaqla^di-nldi. O, insania borabar, hadiso ve proseslori vo ya onlann noticosini ifado edan bodii aksetdirmo vasitasina do «jcvrildi. Misal olaraq Kafkanin, E.ioneskonun, C.Mommodquluzadanin, • C.Cabbarhnifi, (p.Aytmatovun,

M.Bulqakovun bu tip obrazlarim göstormok olar.

Tadqiqat predmctimiz olan XX esr Azorbaycan dramaturgiyasinda obraz fardidan daha 90X kütlonin enerjisini özündo topläyir vo kütlavi pro-seslari ifada cdon obraza daha güclü mcyl yaranir. Obraz bozon proseslerin kasi$diyi nöqtoyo ^cvrilir, bozon do bir prosesin olamotlori müxtolif obraz-larin üzarina paylanir.

Obrazda mü?ahido olunan bu doyi?molor osorlorini tadqiqata calb etdi-yimiz har bir dramaturqun yaradiciliginda öziinomoxsus formada üzo gixir.

C.Mommadquluzadonin har bir gox^alarh obrazi eyni vaxtda müxtolif funksiyalaria 91x1$ edir. O, realhq va qeyri-realligin birlo?dirilmasi prinsi-pindan istifade edorok obrazlari sanki 90X9aiarh prizmaya gcvirir. Realhq özünü asar daxilinda hör bir obrazin bir ford kimi konkret adi, geyimi, taleyi ila bagli hadisolarda göstorir. Qeyri-rcalliq iso müollifin onlan öz torofindan yaratdigi xüsusi vaziyyotlaro. salmasi - ölülorin dirilmosina inam, nabolad hokimin dalilori sega bilinomosi vo s. kimi hallarla üzo 9ixir. Realhq vo qeyri-realligm olaqolandirilmosindon y'aranan bodii sonat-karhq klassik $arq pocziyasindaki mistika vo realhgin vahdoti xiisusiyyat-larini xatirladir (Füzulinin "Leyli va Macnun"undaki real va mistik qatm qov^agi kimi).

Obrazlarm $oxslari yox, universalla^araq proseslori ifado etmosi C.Cab-barli yaradiciliginda konkret proseslor $akiindo özünü-göstorir. Mosolon, Almaz, Ya$ar, Gülsabah ?oxs obrazlarmdan daha 90X sosializmin 20-30-cu illardoki inki?af xüsusiyyotlorinin da$iyici!an kimi yaradilir.

Cavid hom daxili ehtiraslari, hom do comiyyotdo gedon proseslori obrazlajdirir. O, universalla^ma vo paylama prinsiplarinin bor ikisindon is-tifado edir. Masolon: "iblis"do metamorfozalarla sohnoya 9ixan iblis, eyni zamanda, öz yükünü Arif, Elxan, ixtiyar vo digor obrazlar arasinda paylayir.

Azorbaycan dramaturgiyasi XX asrdo müxtolif tipli obrazlann zongin-liyi ila an yüksok zirvoyo 9atir. Burada hayati, tez göriinon obrazlarla borabar, hayati va müollifin falsafi baxi?lanni özünde birlo^dirmi? simvolik obrazlara, folsofi-psixoloji mona ifada edan ?orti obrazlara, metamorfozaya ugrami? (?ikostliyo, xostoliyo dogru) camiyyoto uygun metainorfozada olan obrazlara geni? yer verilir. Eyni zamanda, bozi hailarda obrazlann ananovi tamligi prinsipi XX osr dramaturgiyasinda yaradici yolla pozularaq yeni bodii funksiyaya xidmet edir, obraz bozon dual mahiyyot ifada edir, bazan da bir tarn fikir müxtalif obrazlarm nitq vo horokotlarin-daki ayn-ayn i§aralerin sistemindan töroyir.

Galdiyimiz bu iimumi qonaatlari XX osr Azorbaycan dramaturgiyasinin özü asaslandinr. Bu dramaturgiyada simvoiik obrazlann bütöv bir silsilasi mövcuddur. Milli odobiyyatimizda osrlorco davam cdon.simvolik ononolar

XX asrin mürakkab modelinda hazir tacriibadon yeni formada istifada etmak üpün §arait yaratdi. Bu zaman H.Cavid kiassik adabiyyatimizm sim-vollanndan yeni monada istifade etmaya meyl gostarmakla barabar, yeni simvollar da yaradirdi. C.Mammadquluzado va C.Cabbarlida isa dalia pox yeni simvollar yaratmaq maragi müjahido olunur. Hor iip sanatkann istifa-do etdiyi simvolik vasitolar iparisinda simvolik obrazlar'mühümyer tutur.

Simvolik ifadoda adabiyyat tariximiz üpün olamotdar oían yeni bir cahat da formala^ir. Obrazm górünon, tez duyuian, qavranilan taraflari ila barabar, ham da müallif konsepsiyasmi ifada edan tarafi eyni strukturda birlo§dirilir. Bu halda sirf simvolik obraz yox, simvolik - real obraz mey-dana pixir. Bu paralclizm, ikilik romantik, claco da real - tipik obrazlar üpün bir o qodar do xarakterik deyil. Simvolik - real obraz dovrün patin górünon toroflarini ifado ctmok üpün incasanota daxil oían yeni bodii vasita idi. XX osr Azorbaycan dramaturgiyasinda bu tip obrazlann boyiik bir silsilasi movcuddur. Bu hal daha pox C.Mommodquluzado vo C.Cab-barlinin yaradicihgi üpün xarakterikdir. Onlann yaratdiqlan §eyx Nasrul-lah, ísgondar, Molla Abbas, Lalbyuz, Almaz, Ya?ar, Gülsabah va s. obrazlar óz strukturunda ifada etdiyi mazmuna gora mahz simvolik - real obrazlardir.

Simvolik - real obrazlar adobiyyatjünasliqda tipik obrazlarla qan$diril¡r vo tipik obraz kimi oyranilir. Ümumiyyotla, adabiyyat?ünasliq ayri-ayrihq-da ham simvolik, hom do tipik (realligm daha ohatoli ifadosi baximindan) obrazm movcudlugunu qobul edir, lakin onun eyni zamanda ikili yük da§iya bilmosi- ham simvolikliyi, hom do realhgi bodii'fakt olmasina bax-mayaraq nozara altnmir.

Simvolik - real obrazlar daha pox ona g5ro tip kimi oyranilir ki, onda ham realliq, ham da tamsilpilik var. Lakin bu tamsilpilik naya aiddir, obrazm daxil oldugu tipik §araitda tutdugu móvqeya, yoxsa müaüifin onda yalmz farda yox, ózüniin ideyalanna, falsofi móvqcyino aid topladigi olamotloro, cizgiloro? Bu farqi müoyyanlo?dirdikda tipik vo simvolik -real obrazlann farqi ajkarlamr. Bunu bodii materiahn ozii ilo daha aydin izah etmok mümkündür. Bu manada C.Cabbarhnin son dóvr yaradiciliginin bodii qahromanlan daha maraqhdir.

Cabbarlt yaradicihgmda ?il¡erpilikdon, obrazlann §iiarpihgmdan dani-$arkan tadqiqatpilar aksor halda bir $eya diqqati colb edirlor ki, onun son dovr qahromanlan xüsusan da Gülü§, Almaz va Gülsabah dramaturqun ideya ruporuna pcvrilib müayyan doracado ?iiarpihga meyl etdiklarina gara bir qodar süni tasir bagi$layirlar.

Bslindo isa bela deyildir. Hamin obrazlarda simvoliklik üstünlük da§i-digindan va fardden daha pox proseslari ifada etdiklorindoh onlarda fardi cizgilar bir o qadar qabanq górünmür. Onlara fardilik vo tipiklik vohdati

ölpülori ilo yana§madiqda siinilik tosiri bagi?lasalar da, simvoliklik va rcalliq strukturu baximindan pox tabiidir.

C.Cabbarhnin bilavasito sosializm quruculuguna hosr olunmuq ü? osori var - "Almaz", "Ya^ar", "Donü;;". Almaz sosializminin', yeni yola daxil ol-manin osas istiqamotlorini, Ya?ar onun eksperimentlorini, Gülsabah iso hücumunu simvolla§dirir. Bu obrazlardan ovvol do C.Cabbarli simvolik obrazlar yaratmi?di. Onun $oxso ve proseso aid olamotlori bir obrazda bir-lo$dirmosi, fordi proses tamsilpisina pevirmosi, lakin bu tomsilpiliyin gotin görämnosi "Qiz qalasi" poemasindan ba§layir. "Qiz qalasf'ndan ba$lanan homin yaradiciliq xiisusiyyoti onun son dövr yaradiciligmm osas kcyfiy-yotino (jevrilir ("1905-ci ildo" istisna olunmaqla).

Obrazlardaki simvolik - real strukturun nisboton tez apih^inin C.Cabbarli dramaturgiyasinda mümkünlüyiino göro dissertasiyada ilk önco onun üzorindo dayanmijiq. ilkinlik baximindan simvolik - real obrazlarin odobiy-yatimizda yaradicisi isa C.Mammadquluzadodir. Bu badii üsul onun dra-maturgiya yaradiciliginda aparici xott to§kil edir. Dramaturq "Ölülar'daki $eyx Nasrullah simvolik - real obrazi ilo gözlo görünon toroflordon daha 90X duyumla qavramlan dövrün bir 90.x gizli cohotlorini apmaga nail olur.

Osorin üzorindo quruldugu qeyri-real (daha dogrusu, simvolik-real) voziyyotde i$tirak edon obrazlar tipik yox, simvolik-real obrazlardir. $eyx Nosrullah obrazinda özünii qoruma qabiliyyatini itirnii? comiyyoto daxil oian yad qüvvo, {sgandordo foalla^a bilmoyon potensial imkan, Naziida (hom do $eyx Nosrullahin xosto ehtiraslanna qurban gedon az ya?h qizlarda) vo vasitoyo pcvrilon öliilardo toplanan müqoddaslik yüksak sanatkarliqla simvolla?mi§dir. Hamin surotlordo, eyni zamanda, dövrün fanatiklori, mühitdo özüno yer tapa bilmoyon ziyalilan, hüquqsiiz qadinlari real cizgilorlo oks olunmu^dur. Be!a ikili strukturlu obrazlarla fíkir ifadosi onun dramaturji yaradiciligmm sonraki nümunolorindo do davam eldirilir ki, bu haqda dissertasiya ijindo geni§ bohs olunmu?dur.

C.Cabbarli vo C.Mommodquluzado obrazlannm stmkturundaki simvoliklik vo realhgi H.Caviddo mü§ahido etmok potindir. Qünki o, romantik sonatkar oldugundan obrazlannda da romantiklik prinsipi üstündür. Romantik vo simvolik obrazlar tomsil ctme, ümumilo$dirm.o güeiino göro bir-birino yaxindir. Ona göro do romantik obraz simvolik alamotlorsiz do noyiso, daha dogrusu no haqdasa müollif ideyasini tomsil edo bilor. Cavid dramaturgiyasi üpün simvolik vo realhq birlo§mosindon daha pox mifoloji-romantik obrazlarin ikiliyi xarakterikdir. Onun yaradiciliginda simvolik-romantik obrazlarin bütöv bir silsilosini tapmaq olar (Xumar, $omsa, Sevda, Sklet vo s.). Lakin romantikliyin vo simvolikliyin estetik cohoidan bir-birina yaxinligi hamin obrazlarin strukturunda ikilik'yaratmir.

Simvoliklik vo realhgin birlo^masi vo ikilik yaratmasi baximindan Ca-

vid dramaturgiyasini C.Cabbarli ve C.Mammadquluzadaya tipoloji ca-hatdan yaxinla?diran "íblisin intiqami" dramidir.

"íblisin intiqami" adabiyyat^ünasliq tariximizda dövrün va zamanin idcologiyasina uygun olaraq yanli? qiymatlandirilan asarlardan biridir. Burada XX asrda marhamatin diplomatik vasitya gevrilmosi, iblisin daha da ba§arila$masi (va ya insanin iblisla§masi), haqiqatin darin qatiarda gizlanmosi va ardicil olaraq dünya müharibalarinin b¿§ vcrmasina §orait yaradilmasi Arif, Tunear, Sima, íblis, nümayandalor va s. kimi simvolik -real obrazlar vasitasila oz ifadasini tapir.

Obrazin strukturunda üza 9ixan biitün bu yeniliklor onun badii funksiya ifadofisi kimi yeni mozmun qazanmasmi gostarir va informasiya 9atdirmaq baximmdan imkanlanni xcyli geni^landirir.

íkinci foslin ikinci bölmosi "Müallif'konscpsiyasi va siijet" a.ála.nd\rú\x.

Süjetsiz möveudlugu qeyri-mümkün oían epik va dramatik növün poe-tikasinm öyronilmosindo onun miistasna rolu ?iibhasizdir. Bdobiyyat^ünas-liqda bodii yaradiciligin miixtolif problemlori ilo olaqodar olaraq siijet daima öyronilon va ara^dirilan predmetlardan biri olmu?dur.

Istor janrlara, istar metoda, istorsa da §ifahi va yazib adabiyyata, müx-talif xalqlann adobiyyatlannin tipoloji müqayisasino, tarixi poetikaya aid yazilmi? asarlarda süjet hör zaman halledici söz demak ii^ün asas verán 91x15 nöqtasino gevrilmi^dir.

Azarbaycan adabiyyat§ünashgmda da asarin formala?masmda, struktur tajkilinda mühiim rol oynayan osas vasitolordan biri kimi yeri düjdükca siijetdan bahs olunmu?dur. Bodii asarin strukturunda süjetin yeri va tutdugu mövqenin öyranilmasi baximindan R.Qcybú'llayevamn "Bodii nasrin süjetinda dinamiklik vo sabitlik" adli monoqrafíyasi son illordo adabiyyat$iinashgimizda yazilmi? qiymatli asarlardan biridir.' Müallif monoqrafiyada miiasir elmin nailiyyotlorina va todqiqat metodlanna osaslanaraq predmeto sistemli yana^maga üstíinliik vermi? va süjetin yeni struktur elementlarini müayyanla§dirmi?dir. R.Qeybullayeva öz ara§dirmalarinda süjeta anonovi üsullardan kanar yana$ma ilo da asarin qurulu$unun bir 90X xiisusiyyotlorini aga bilmayin miimkiinlüyünü isbat etmi§dir.

Bizim tadqiqatimizda da süjeta yanajma ononovi elementlar axtarmaq üsulundan forqlanir. Burada osas moqsadimiz XX osr Azorbaycan drama-turgiyasinda süjetin 90XX0tliliyinin tasnifini vermak va hamin üsuldan müallifin istifada etma moqsodini müoyyonlajdinnokdir.

Bvvalki paraqrafda XX asr Azarbaycan dramaturgiyasinda bir 90X

' Гсйбуллаева P.M. Динамическое и устойчивое в сюжете художественной прозы. Баку.,Сабах, 1993.

obrazlann ikili bsdii funksiya da?imasinin ?ahidi olduq. Süjctli asordo ikili obraz yaradan müallifin osas moqsadi ikiqat informasiya patdirmaqdir. íkiqat informasiyanin gatdinlmasi iso sozsiiz ki, ikiqat süjetda mümkíindür. Bozon do obrazin stmkturundaki ikilik yox, miiollifin qohromani daha genis planda gostarmok maqsodila ondan kepirdiyi ayn^ayn xotlar dramda müayyan infermasiya qatlan yaradir.

Yuxanda deyilonloro osason Azarbaycan drainaturgiyasinda a?agidaki süjet tiplorini müayyonlo$diro bilorik:

1. Paralel süjetlor

2. Kosijan süjetlar

3. Onanavi bir xatli (buraya ?axoii süjetlar do daxildir) süjetlor.

Paralel süjet simvolik-real obrazli asarlarda ozünü gostarir. Bu manada,

simvolik-real obrazm ilk niimunosino "Óliilor"da rast galdiyimiz kimi, paralel süjetla da ilk dafa "Ólülor" asorinda rastla^inq. Burada müallif paralel süjet vasitasila asarin zahiri mazmun qatindan olavo, bir da matnalti mana qati yaradir. Zahiri mazmun qati anonovi süjet elpmentlorina uygun galsa da, matnalti qatda homin elementlorin ardicilhgi va mütlaqliyi ózünü góstormir.

Onu da qeyd etmok lazimdir ki, Sovet dovrü adabiyyat^iinasliginda, adatan, osarlarin zahiri mazmun qati tadqiqata colb olunmu? va buradaki bodii haqiqatlaro oksor halda hoyat hoqiqoti kimi yána?ilmi$dir. Lakin müallifín óz konsepsiyasi ilo alaqadar olaraq patdinnaq istodiyi asas mona zahiri mazmun xottinin altmdaki qatdadir. íkinci qati mi-ialllif daima birinoi qatda istifada etdiyi ayn-ayn §trixlarlo istiqamotlondirir. Bu kodlarm agih?indan yaranan vahid sistem iso a?agidaki modcli formala^dinr.

Yad va ayiq qüvva (§eyx Nasrullah), kiitla§ini?, dorketma qabiliyyatini itirmi? comiyyata (ólülor miihitina) daxil olur, burada birco nafar onu ta-niya bilir, lakin o da tak olduguna goro ozünü müxtolif vasitalorla (bu giclik, dalilik, keflilik, tolxaklik ola bilar) oz camiyyotina dogmala^dinr. Yad qüvvo daxil oldugu comiyyotda onlari alpaldan müxtolif amallar toradib 91x1b gedir. Kütla?mi? camiyyat aldandigim anlayir. Bundan sonra o bir do aldanacaqmi? - Bilinmir.

Bu elo hazir bir modeldir ki, ondan istonilan kütlovi, hatta dü?düyü fardi voziyyati qiymatlondiro bilmayan fardi maneyi olülük halinda istifada etmok olar.

Dramaturgiyamizda ilk dofo hamin modeldon istifado edan da C.Mammodquluzada oldu, kondo müalüm gotirmokla "danaba^hgm", paliara hakim gatirmakla "daliliyin" mahiyyotini apdi. Kiitlavi pevrilmalarin silsilosi olmaq baximmdan hor Ü9 asorin qohromani xalqdir.

Qahromani kütla va prcdmeti hamin kütlonin pevrilmalari oían osarlardan magistral bir xatt kc9sa da, o xronikal süjeto 9evrilmir vo final

da axirinci drama saxlamlmir. Bu 9evrilmo hor dofa ba§qa bir noqtadon ba§layir vo ycni mazmuna malik olur. Ona gora da onlar bir-birinin davami yox, ox?an oían hadisalar kimi taqdim olunur. Bu ox?arliq hor dafo ox$ar vaziyyatlo - a?iq kompozisiya ilo sona gatir. Yaxin hadisalari müollif eyni modelin azaciq dayi§ilmi§ $okillari ilo taqdim cdir. Bu sebobden da har dafo dramaturqun üst qatda vcrdiyi hadisa mozmunu bir-birindan forqlonso da, alt qatda ifada olunan mona yaxin formada tizo fixir.

9dabiyyat§ünashqda a?iq kompozisiya- vo ya süjet $'ekspirin.asorlorin-dan ba?layaraq müxtolif morholalordo yaranan dram osarlarina §amil edilir. A?iq kompozisiyanin movcudlugu qabul olunsa da, onun osorlorda tazahür formasi müxtolif §okildo meydana 91x11-. Bclo ki, §ekspir asorlorin-daki a9iq kompozisiya ilo C.Mommodquluzado dramaturgiyasmdaki a9iq kompozisiya final hollinin ohnamasi ¡la banzoso do, bir-birindon tamamilo forqlonir.

Nazara alsaq ki, dramaturqlan adotan abodi ideyalar calb edir va dram asari heyatin horakotini gostorir, onda gorok biitün dram osorlori a9iq kompozisiyali olsun. Ciinki horokot davam cdir vo bitmir - horokotdon ha-rakat toroyir. 9gar dramaturq osaro daxil ctdiyi harakot anmi vo hora-katla bagli idcyam bitirir va tama$a9im taqdim ctdiyi matnlo bagh suallar ¡9¡nda qoymursa süjet do, kompozisiya da bitir (nisbi monada olsa da). Lakin C.Mammodquluzado dramaturgiyasi ii9Ün tama^mi mohz matnla bagli suallar iforisinda qoymaq xarakterikdir. Bu manada onda kompozi-siyam maqsodli §okilda a9iq qoymaq meyli hiss olunur.

C.Mammadquluzadadon sonra C.Cabbarh dramaturgiyasinin sosializm d5vrü marhalosinda paralel, yoni motnalti qati oían süjet ononosi davam etdirildi. Mazmun informasiyasmdan ba^qa, hom da:müoyyan kodlarla motnalti mana ifada etmak sosializm dovründa sonotkarliqla borabor, ham da senzor nozaratindan qa9maq vasitasi idi.

C.Cabbarh comiyyoto daxil oían bol§evizmin Ü9 istiqamotdo horokotini "Almaz", osassiz eksperimentlorini "Ya§ar", hücum9u, dagidici xarakterini "Donü§" asorindo xronikal ardicilliqla paralel süjet vasitasi ilo gostorir.

C.Cabbarh paralel süjet yaradarkan simvolík-real obrazlarla borabar a$agidaki üsullardan da geni? istifada etmijdir:

1. Müsbot qahramanin qeyri-tabii horokotlori vo dani§iqlan

2. Monfi obrazin miihakimo xarakterli 9ixi§lan

3. ilk baxi§dan diqqati colb etmayan, müayyan fasilalorla soylanan otori fikirlorden yaranan ardicilliqlar

4. Simvolik obraz vo vasitolor

5. Qar§i duran taraflorin qüvvolor nisbotinin bir ne9a dafa dayi§masiyla yaranan tolerar harakotlar

6. Hadisalarin mantiqi inki?afindan dogmayan fínallar va s.

C.Mammadquluzada vo C.Cabbarli yaradiciligi ü?ün xarakterik olan paralel siijet H.Cavid dramaturgiyasinda daha pox "Iblisin intiqami"na xasdir. H.Cavid homin asarinda yaratdigi paralel süjetla bol?evizm va fa$izm arasindaki yaxmhgi va Roma papasinin beyninda yuva quran Iblisin yeni planlarmi gostarir.

XX asr Azarbaycan dramaturgiyasinda dramatik harekatin poxplanhhgi ham da kosi^an süjetlarda üza pixir. Milli drainaturgiyanuzda bu tip siijetlarin on mükammol niimunalarini C.Cabbarli yaratmi?dir. Onun tarixi móvzuda yazdigi dramlarimn hamisi üpün bu hal xarakterikdir. Onu da qeyd etmok lazimdir ki, kosi$an süjetli dram asarlari milli hadiso olaraq Türk va Azarbaycan dramaturgiyasinda fonnala^mi^dir. Süjetin bela struk-turu ilo Hotenin "Faust" vo §illerin "Qapaqlar" asorindo da rastla§inq. Lakin onun milli forma kimi ononovila§masi va sabit struktura pcvrilmasi Türk va Azorbaycan dramaturgiyasina xasdir. XIX asrda N.Kamalin yazdigi "Vatan, yaxud Silistra" va "Colaladdin Xarozm^ah" dramlan hamin anonaya ba?langic veran adabi faktdir.

Bela bir struktunin Türk odabiyyatlannda formala^masi qodim qahra-manhq dastanlanmizin poetikasi ilo baghdir. Qohromanliq daStanlannda qohramanin ham gostordiyi igidliklor, ham da $axsi mohobboti ila bagh süjet xotlori onun tamhgina xidmat edir. Flomin funksiyam tarixi dramatur-giyada (bu bütün tarixi dramlara aid deyil) kosi^on siijetlar yerina yetirir.

Onu da qeyd etmak lazimdir ki, biz maqsadli olaraq "^axoli yox, kosi?an süjet anlayi$mdan istifada edirik. Qunki zaman vo makanca poxplanh olan istanilan asar ?axali siijetla yazilir. Kasi^an süjet i jaxali süjeta aid etmak olar. Lakin §axoli süjet kosi^on süjetin i fado etdiyi mazmunu ahata eda bilmir. Cünki istanilan ?axoli süjet kosi?on süjet dcyil. Elo ?axali süjetlor var ki, müollif asas siijet xattini dolgunla^dirmaq moqsadilo ona yardimgi xatlar qo$ur. Dramatik novdo poxplanhliq XIX asrin son rübündon ba?la-yaraq, yalniz ki?ik hacmli pyeslor istisna olunmaqla, Azarbaycan drama-turgiyasimn aksar niimunalarindo müjahido olunur. Bu xüsusiyyot XX osr Azarbaycan dramaturgiyasinda daha da inki$af edorok dramatik noviin milli poetikasinin osas elementlorindon birina pevrilir.

Birxetlilikda sada siijet xatti yalniz C.Cabbarlinm ilk dramlarinda, H.Cavidin "Ana" faciasinda vo C.Mommadquluzadanin bir pardali kipik pyeslarindo ozünü gostarir.

Süjetin ananavi - yani bir xatli va ya asas xatdan toronan $axalar formasmdan daha pox H.Cavid istifada etmi^dir.

H.Cavidin "Ana" va "Iblisin intiqami" osorlarindan ba§qa bütün drama-turji yaradicihq nümunalori ^axalanan süjeta aiddir. Onun jaxali süjetli asorlorindon ikisi - "Xayyam" va "Soyavu?" süjetdakr hadiso vo horakat nisbatino gora janrca farqli alamotlar kosb edir. "Xayyam" va "Saya-

vuç"da dramatík horokatdon daha çox epik tarazhgin üstünliiyii onlan daha çox dramatik poema kimi seciyyalandirmoyo haqq verir.

Sado bir xotli, kasiçan, paralel va çaxalonon süjet xatlarini quruluçca qrammatikadaki sada, tabesiz va tabeli miirokkab cümlolorla müqayisa etmok olar. Sado, bir xotli süjetlor sada cümloyo bonzoyib tez görüniirso, mürakkob quruluçun tabesiz va tabeli növlorina bonzoyon süjetlorda onu mûoyyanlaçdirmak bir qador çotindir.

Dramaturgiyada tabesizlik olaqasi iki formada özünü göstorir: 1) müs-taqil süjet xatlarinin bir asorda kasiçmasi; 2) informasíyanm çatdirilmasi ûçiin martabali, silsiloli, paralcl xotlordon istifado.

Dünya dramaturgiyasinda tabesizlik olaqosindon daha çox tabelilik olaqasi geni? yayilmiçdir. Tabelilik olaqosindo sujet xottinin geniçlonmosi esason bir xotdon paylanan qanadlar çaklinda özünii göstarir. Tabeli mürakkob cumiada budaq cümla baç cümlodaki hör hansi bir üzvlo, fikirla bagh oldugu kimi, çaxoli siijet xottinda da informasiyanin bütövlüyii Uçûn xotlor bir-birino baglanir. Ona göre do sado ciimlodo cümlo üzvlorinin yerini asanhqla müoyyonlo?dirmak mümkün oldugu halda, tabeli mürakkob cümloda (xüsuson do bu bir neço budaq cümloli olsa) bir o qador da tez mümkün olmur. Buna uygun olaraq çoxplanli vo çoxxotli dram osarlorindo do süjet elementlori sado birxatli dramlardaki kimi tez görünan olmur. Onu da qeyd etmok lazimdir ki, dil vo badii motn arasmda müayyan paralellar mü^ahida edon hör hansi bir tadqiqatçi motn vo cümlo arasinda bu sintaktik quruluç oxçarhgim gôstormomiçdir.

Süjet tipi baximindan XX osr Azorbaycan dramaturgiyasinin tosnifi asasinda çahid olduq ki, bu poetika keyfiyyotino göro do dramatik növ odo-biyyatimizda milli özünomoxsusluga malikdir. Klassik §orq lirik va epik odobiyyatindan galon geniç vüsota va môhtoçomliyo, çôxqathliqla yaranan darinliyo, tamdeyilmozliklo, görünmazliklo tamin hüdudlarmin ôlçûsûzlû-yüna, nisbiliyina, davamhligma istiqamat vcnnak, yalniz obrazda yox, di-gar komponcntlordo da ifadasini tapan mocazilik, simmetrik quruluçlarla, paralelizmla mona ifadosi XX osr Azarbaycan dramaturgiyasinin süjet quruluçunun sonatkarliq xiisusiyyotlorini çortlandiron osas cohotlordir.

XX osr Azorbaycan dramaturgiyasi müasir Qorb dramaturgiyasindan ovvol dramatik növ ûçiin qolibo çevrilon bir çox stanclartlan aradan qal-dirir. Bir vaxtlar klassizmin vaxti keçmi§ prinsiplori dramaturgiyaya sünilik gatirdiyi ûçûn dramaturqlar ondan uzaqlaçdigi kimi, XX osr Azarbaycan dramaturqlari da öz bodii yaradicihqlari ilo sübut etdilor ki, süjet heç da hamiça tolob olunan be§ elementin ardicilligini gözlomomolidir. Osardo dramatizmi hor an tomin edan heç do hamin süjet elementlori vo qarçidu-ran personajlarin toqquçmasi deyil. Dramatik horokot do, konflikt do baçqa fonnada da üzo çixa bilor. Azarbaycan dramaturgiyasinda hansi asorlor ki

dramaturqun hoyat vo varliq haqqinda konscpsiyasmin ifadosídir, orada zaman vo mokanla borabor ideya da çoxplanlidir. Ona gôro do horain çoxplanlihq Qorb odobiyyatçiinasliginda rnovcud olan vo Avropa bodii nümunolori osasmda muoyyonloçdirilan qoliblorlo diiz golmoyo bilor.

Ikinci faslin son paraqrañ "Konflikt janr müoyyonlasdirici osas amil kimi. Konflikt struktumnda miHilik vo morholovilik" àdlanûmhv. Disser-tasiyanm bu bôlmosino XX osr dramaturgiyasinda janr miioyyonloçdirici osas amildo strukturca ba? veron doyiçmolordon bohs edilir vo konfliktin yalniz xarakterlararasi toqquçmani toyin edon bir anlayiç kimi yox, daha geni? monali bir kateqoriya kimi doyorlondirilmosinin zaruriliyi ideyasi XX osr Azorbaycan dramaturgiyasmin materiallari ilo osaslandirilir.

Bdobiyyatçûnashqda elo anlayiçlar var ki, onlar, adaton, sabit krite-riyalarla ôyronilir. Sabitlik on çox odobi nôv vo janrlara yanaçmada ózünü gostorir. Lakin bodii yaradiciligm tarixi tocràbosi vo nazoriyyosi siibut edir ki, hor bir janr ayrihqda müayyon daimi olamatlorin daçiyicisi olmaqla barabor, keçdiyi morholoioro vo mensub oldugu xalqm odabiyyatina uygun dayiçilo bilan adobi kateqoriyadir.

XX osr dramaturgiyasinda psixoloji voziyyotlorin,.(hadisolorin, sosial proseslarin obrazlaçmasi vo yaxud obrazin bütiin bunlari ozündo comlo?-diron romzi zorra funksiyasini yerina yetinnosi, vahid dramatik horokotin heç do vahid sujet xotti vo birxotli ideya olmamasi artiq ossrin qohromani vo qarçi duran toraflori müoyyonlosdirmokdo bir çox amillarin nozara almmasmi zorarilasdirir. Bozon mohz qarçiduran oks toro fin motno daxil olmamasmdan gorgin dramatizm yaranir (Mosolon: "Óliilor" vo "Dali yigincagf'nda oldugu kimi). Elo hallarla da qarçilajinq ki, çoxs kimi tammaga vordiç etdiyimiz qohroman artiq çaxsdon çox, prosesi ifado edir. Bu voziyyotdo diqqot qarsilaçan çoxsloro yox, prosesloro yonolmoli olur.

XX osr dramaturqunu horokot edon insandan daha çox horokot edon proses maraqlandinrdi. Toqqusan xarakterlor yox, mahiyyoti asanliqla gôrûnmoyon proseslar idi. Bu zaman asasan ínütaraqqi, tabii inkiçafi míidafio edon qüvvolarlo onlann sarbost inkiçafina qarçi duran va toroqqinin qarçismi almaga yônaldilon, siini yolla yaradilan irticaçi qiivvolorin toqquçmasi baç vcrir. Xeyir vo çor anlayiçlan yeni dôvrdo yeni mahiyyotdo iizo çixir. Qarçiduran taraflor konkrct insanlar deyilsa, burada insan ehtiraslanm mûtlaqlaçdirmak do ycrsiz gôriinûr. XX asrda çaxsi ehtiraslar faciadan daha çox mclodramin ahato dairosino daxil olur. Bu marholada yaranan klassik dram osorlarinda müallif, adatan; harakati malumdan machula dogru aparir va müxtolif bodii üsullar va estetik içarolarlo mochulun açilmasma dogru yollar gostorir.

XX osr Azarbaycan adobiyyatinda müxtolif konflikt tipiar ila rast-laçinq.

Geni? yayilmi? tiplardan biri müxtalif hisslori tamsil edan xarakterlarin toqqu?masi ila tamsil olunur (H.Cavid "Ana", "Maral", C.Cabbarli "Solgun 9¡9aklar" va s.). Bu konflikt tipi daha 90X romantik dramaturgiyaya aid oldugundan va dramaturqun idealla?dirdigi hor hansi bir duygunun, xüsusiyyatin idealla?masina xidmat etdiyindan xarakterlar, asasan, müallif ideyasini yerina yetiron badii funksiya da?iyicisi kimi asara daxil olurlar. Bu halda konfliktin har ikí tarafí strukturda ziddiyyet tutumu baximindan barabar olur va asarin müsbat qahramani ila müallif movqeyi üst-üsta dü?ür. Ba?qa bir tipda isa xarakter dziindon zaif mühitle qar?i-qar?iya durur. Onun qar?ila?digi qüvvalarin ayn-ayriliqda zSifliyi onlarm bir maqsad üzra birla?mosini talab edir. Bu halda konfliktin bir tarafi o birisindan hami?o üslün olur va dramatik harakoti taroflarin toqqu?masmdan daha 90X xarakterin a9ih?i tomin edir (H.Cavid "Afat", "$eyx Sanan", "Topal Teymur", "Peygombor", "Xayyam"). Konfliktin bu cür qurulu?u oz man?ayini milli cpik ononolordan va tasavvüf inamlarmdan gotürür. ¡star ?ifahi, istorso da yazih adobiyyatimizda güclü qahraman ananasi, dastanlanmizdaki haqq qismoti, tasavvüfdaki kamil-la?ma yolu konfliktin bir torofinin üstünlüyü struktumnun farmala?masina müxtalif istiqamatlardon - bazon birba?a, bazon da dolayisi ilo tosir gostormi?dir. Bu konflikt tipinin movcudluguna aid etdiyimiz osorlorin hor biri haqda odabiyyat?ünashqda geni? bahs edilmi? va onlarm janrlan müayyonla?dirilmi?dir. Biza gora, movcud odobiyyat?ünashgin goldiyi qanaotlor igarisindo an miibahisalisi "§eyx Sanan"dir. O, demak olar ki, bütün todqiqatlarda fació kimi qiymatlondirilmi?dir.

$eyx Sonamn xarakleri ba?langicindan mühitlo qar?idurmalan vasi-tasila agihr. Qar?ila?d¡gt ziddiyyatlori dark etdikca haqqa yaxinla?an Sanan mühitdan uzaqla?ir. Onun olümü do fizioloji sonluqdan daha 90X, mühitdon aynlma, ondan yüksaya qalxma.vasitasidir. :•

Qslino qalsa, Sanamn qar?ila?digi mühit ózü do onun ü9ün elo bir güclü konflikt tarafi yaratmir. "Korlar" mühiti onun iigün miibarizaya giracak qüvva yox, tark edilacok zahiri, otori mona rolunu oynayir. Bu monada, "§eyx Sonan"in demak olar ki, bütün todqiqatlarda qeyd olunan bir cahati - asarin qehramanimn "dinlar va toriqatlori rodd edib, e?qi har ?eydan yíiksak tutmasi", bunun ügün da facia qahramanma gcvrilmosi dramm ide-ya-badii mozmununda oziinü dogrultmur. §arq modoniyyat tarixindo asasli yeri oían tasavvüf tolimi vo onun simvollan ilo tam?hq, "$eyx Sanan"m sufizmin poetik sistemi osasinda yazilmi?, sufi diinyaduyumunun darocola-rini gostaren osar olmasma he9 bir ?übhamizin olmamasi (ovvolki bolmalar-da bunun geni? izahi verilmi?dir) onun he? do facia almadigmi gostarir. Sufizmdamacazi, otori zahiri mona nodirsa, "$eyx Sanan'da da fació odur. Dram ssarinin bitmasi zavyazkada mcydana 9ixan konfliktin finalda no

cür hall olunmasi ila baglidir. Mübarizaya giran taraflafdan iisltin galanin qalabsi dramatik növün janrmi miiayyanlaçdiran asas çartlardan biridir. "Çeyx Sanan"m konflikti ötari, zahiri manalarla haqq arayiçi arasindadirsa, finalda qalib galan da haqq arayandirsa naya göra o tacia hesab olunmali-dir? Mahz bu cahata göra da asarlerin janri rnliayyanlaçdirilarkan mütloq milli konteks, müallifin ifada etmak istodiyi ideya oldugu kimi nazara ahnmalidir. Xüsusan XX asr Azarbaycan dramaturgiyasinda janr, elaco da digar poctika kateqoriyalari yalmz zahiri manalarla toyin cdila bilmoz.

C.Cabbarhnm "Od galini" faciosinda güclü xaraktcrla qarçilaçiriq. Lakin burada qohromamn qarçilaçdiûi mühit da onun özü qadar qüv-vatlidir. Burada mühit qahramana üstiin galso da, qahraman özünün haqli oldugunu siibut cdir.

XX asr dramaturgiyasinda mühitin xarakteri üstaladiyi konfliktdan da geniç istifada olunmuçdur. Bu asarlor içarisinda "Aydin" va "Oqtay Elog-lu" xüsusi yer tutur. Hamin asarlarin qahramanlannm öz daxili ziddiyyat-lari onlari mühit qarçismda zaifladir.

XX asr Azarbaycan dramaturgiyasinda xaraktcrla mühit arasmda mühitin tistünlüyü ila çartlanan konllikt tipina C.Mammodquluzadanin "Öliilar" va "Dali yigincagi" osorlerinda da rast gaHrik. C.Cabbarlidan forqli olaraq burada mühita qarçi duran qahroinanlara geni? yer vcrilmir. Çûnki xarakteri üstalayan mühit müollifi daha çox dii?ündüriir. Ona göra da asarin qahramanina mühita qar^i duran obraz yox, obrazlaçdinlmiç mühitin özü çevrilir. Osar da har han si qahramanini yox, obrazlaçmiç mühitin asas xaraktcrik alamati olan "ölülük" vo "dalilik" alamotlorina asason adlandinlir- "Ölülэr,, va "Doli vigincagf. Isgondari, Molla Abbasi elaco da, onlarla aks mövqedo davanan Çeyx Nosrullahi, Fazil Maham-madi qahraman kimi götürmak vo konflikti da hamin obrazlar arasinda axtarmaq miiallifin çatdinnaq istodiyi inanani bositloçdirorok adresati onu anlamaqdan uzaqla?dinr.

Dramatik növün mühüm komponentlarindon olan konlliktin düzgün mûoyyanlaçdirilmasi bu osarlar ûçlin daha mühüm ahamiyyot kasb edir. Düzdür, "Ölülor"do va "Doli yigmcagi"nda dü?düyü mühita yad olan isgandorlo Molla Abbas üzvii olduqlan camiyyotlo bança bilmirlar. Lakin demok olar ki, bu asarlarin asas dramatik konflikti homin obrazlarla mühit arasmdadir? Yox, çûnki bu obrazlar otrafdakilarla zidd mövqedo dayansa-lar da, dramatik harakat bu ziddiyyotdon töramir. Har iki asarin bedii matninda qarçi-qarçiya dumb mübarizo aparan taroflordon daha çox qarçilaçdinlib müqayisa olunan taroflor Var: haqiqi ölülar voölülo?mi? comiyyot, osil dalillor va yad tasirlardan pozuhnu? yaddaç. Gsarlarin heç birinda komik gülü?a osas verán ela bir epizoda rast galmirik.

Osarda qar§i-qar?iya dumb toqqu?an toro flor yox, müqayisa edilan

taraflar varsa, onda konflikti ncce miioyyonlo$dirmok olar? Yeqin ki, konflikt 5lü comiyyotlo hoqiqi ólülor, dolilo§mi§lorla osl dolilor arasinda deyil. Bos onda burada dramatik horokoti tomin edon ziddiyyot haradadir? Hoqiqi ólülor va dolilor bodii müqayisa vasitosidir, daha dogrusu miirok-kob mocazdir. Demali, dramaturqun bizo gostormok istodiyi "olülo?-mi?lor" ve "dolila?mi?lor"dir. Bu iki kütlavi obrazin xaraktcri konfliktdo oldugu quvvolor vasitosilo apilir. Bodii matndo iso hamin qüvvolor gdrünmür. (^ünkí comiyyotlo üz-üzo durmaga gücü patmayan ísgondor kefliyo, Molla Abbas iso doliyo pevrihnakla homin comiyyotin üzvü olurlar. Isgondar va Molla Abbas konkret ford olmaqla borabar, hom do dovrdo gcdon proseslarin naticosinin simvolik ifadosidir. Ísgondor va Molla Abbasda üzvü olduqlari mühitin anlamadigi bir keyfiyyoti onlann müollifí g5rür - bu xalqm qorunub saxlanan, holo ozüno meydan tapa bilmoyon oyaq jüurunun, müqavimot giicünün potcnsial eneijisi idi. Konflikt do bütün comiyyoti bürüyon olülüya vo djriliyo qar?) duran potcnsial enerjiya meydan axtaran miiollif movqeyi ilo comiyyot, yoni osorin qohromani arasmda idi. Konfliktin bu torofini motnin iporisindo aynca bir obraz tomsil etmir. Lakin "ólülor" va "dalilof")o konfliktdo oían müallif onlan saldigi voziyyotlerlo comiyyotin xarakterini apir. Mahz konfliktin bir torofini a§kar, digor torofini iso arxa planda saxlamaqla C.Mammodquluzado "tamdeyilmozlikdo", "natamamliqda" tamhq yaradir.

9debiyyat$ünasligm hazirki qanaatlari ilo razilajaraq bu osorlorin facia yox, komediya jannna aid oldugunu qobul edirikso, onda burada komik situasiya, konfliktin komik holli vo komik qohroman vanm vo onlarin móvcudlugu realliqla hansi soviyyado baglidir? Burada komcdiyamn bütün todqiqatlarda qobul olunmu? bachea prinsipi - "gülo-gülo ayrilma" ba§ verinni? Bsorlorin oz motni bu suallara cavab vermir. Demoli, dramatik konfliktin holli "Ólülar'i daha pox fació jannna aid ctmoyo haqq verir -ólülo§mi§ xalq ozünün müqaddos clan hor §eyini itirir. Xalqin verdiyi qorar, ayihb-ayilmamasi asordo yoxdur. Oyanmi? olsa bela, itkilar ovazsizdir. "Ólülar'in jann ilo bagh bir mosaloni do xatirlatmaq lazimdir ki, Respublika Blyazmalar ínstitutunun C.Mommadquluzadoyo aid fon-dunda saxlanan olyazmada müollif ozii "Ólülor'i fació adlandirir.1 Bu iso tosadüfi deyil.

"Dali yigincagf'nda da konflikt oyaq §üurun qolobosi ilo hall olunmur.

9nanovi poetikada formala^an tragik günah prinsipmin do yeni dovrdo osasan ^oxslordon pox proseslarin getdiyi comiyyato aid olmasi da "Ólülor" va "Dali yigmcagi"nda oziinü góstorir. Bu osorlardo $oxse yox,

1 Mommadquluzado C. "Ólülar". Qlyazmasi. ROÍ, Mommsdquluzadonin arxivi, inv. Al> 18635.

comiyyotdo haqli oían, lakin itiron qüvvolora aid tragik günah var.

"Olülar" vo "Doli yigincagi"nin konflikti oz strukturyna goro monoloqa bonzayir. Burada monoloq dramatizmi var. Monoloq birtorofli, qar$diq vcroni olmadan oz dramatik yükü ile bar hansi bodii funksiyam ycrino yctiron vasilo joklindo gorgin anlarda meydana gixdigi kirni, bu asarlarin do konfliktinin ¡kinci tarofi arxa planda olsa da, ikitorofli konfliktlardon daha gargin dramatik vaziyyatlori oz üzorindo toplayir. "Óliilor" vo "Doli yigincagi"nda konfliktin yaranma sobobi comiyyotin aldani^landir. "Óliilar" va "Dali yigincagi" comiyyotin dovri $akilda.'ba$ verán aldam?-larmi va bu aldani?lara goro itirdiklorini oks etdirir.

XX asr Azorbaycan dramaturgiyasmda miihitda oían qar^idurmalar bir 90X dram osorlarinda xarakterin mühitin ziddiyyatlorini tokrarlamasi, oz iizorinda toplamasi, oz cizgilori ila mühitlo paralella?mosi formasinda da iiza ^íxir. Bu cür konfliktlor H.Cavid dramaturgiyasi Ü9Ün daha xarakterik-dir. H.Cavidin "$cyda", "Ugumm", "íblis", "iblisin intiqann" pycslorinin qohramanlan iiz-üza durduqlan mühitin ziddiyyatlorini dajiyirlar.

"U9urum"da Colal, "§cyda"da Seyda, "íblis^do Arif comiyyotin proses-lorinin bir taleda modello?masi seklindo toqdim olunur. Ona gora do comiyyotin konflikti onlann talelorinda bir giizgü kimi oks etdirilir. Bu tip asarlorda hom camiyyot, hom da xarakter ayri-aynhqdabir tamdir, onlann ikisi da asar daxilinda mdvcuddur. Lakin XX asr Azorbaycan'dramaturgiyasmda elo osorlor var ki, onlann da qohramanlan comiyyotin ziddiyyot-larinin da?iyicilan ohnalanna baxmayaraq konflikt qurulujuna gora H.Cavidin haqqinda bohs etdiyimiz asarlorindon forqlonir. Homin osorlor-da mühitlo xarakterin bir-birindo oks olunan konflikti ybx, obraz daxilinda mühitin ózii va konflikti var. Burada obrazin daxili agildiqda xarakter itir. Bu cür qurulu$Ia C.Cabbarhnin "Almaz", "Yajar" vo "Donii?" osorlorindo rastla$iriq. Almaz, Ya§ar, Gülsabah insandan daha gox proscs tomsil etdik-lorindan onlann psixoloji ya?antilan asordo elo bir yer tutmur. Ona gora do camiyyatin dramatizmini - onun ugurlanni vo itirdiklorini oks etdiron Arif vo ¡jicydadan daha gox Almaz, Ya?ar vo Giilsabah mühito qar§i soyuqqanli davrana bilirlor. (¡Xinki onlar sehvlora yol versolor do, horokotdo oían, qalib galón gticü tomsil edirlor. Müallifin osas moqsodi bu osarlarda qalib galón, üstün oían giicün sohvlarini vo xarakterini agmaq idi. Homin asarlarin konfliktindo üz-iizo duran taraflori müayyonla?dirarkan deya bilmarik ki, bir tarafda sosializmin, yeni hoyatin torofdarlarimn xalqa zidd movqeyi, digor torofdo iso milli monafeni miidafía cdon qiivvolar daya-mrdi. Bu hamin asarlarin indiya qadar müoyyonla§dirildiyi konfliktinin -sosializmin mütoroqqi qüvvolari ila ona oks móvqeda dayananlann qar§i-dunnasinm tarsina 9cvrilmi$ variantmdan ba§qa bir ?ey olmazdi. Burada konflikt yeniliklo kohnalik, milli monafe ila ona zidd dayananlar arasmda

yox, sosializm quruculugunun ozünda idi. Ela buna gora da dramaturq asarda xalq kütlasini noyisa müqavimatla qar§i layan qüvva kirai góstarmir. Burada xalq mahz kütla kimi harakat edir. Qarar verán markaz va onun góndardiyi nümayandolardir. Xalq da kim daha 9ox inandinrsa onun tarofina kéfir. Konflikt sosializmin calbedici mütaraqqi ideyalari ila buraxdigi sahvlar arasindadir. Bu manada konflikt proses ifado edan vo harokata tekan verán obrazm ozündadir, onunla esora daxil olur va inki§af ctdirilir. Bu qar§idurmada hola ki, qalib galón miiayyon dcyil. Ona góro da har iki osorin fínali galocoyo aid sahnociklo - jarti finalla bitir.

Ovvalki bólmalarda oldugu kimi, konflikt üzorínda aparilan ara?dirma-lardan da §ahidi olduq ki, bodii yaradicihgm poetika-sanotkarhq masalala-rinin sistemli oyranilmasi indiya qador sonata yanajilan 0I9Ü vo doyorlardan xeyli forqli noticolorin üza ijixmasina sobob olur. Ona góro do Sovet dóvründo yaranmi? estetik fikrin ayri-ayn nailiyyotlarindon istiíada etmak mümkíin olsa da, onun anonalorinin bütoviükda qabulu qeyri-mümkündür. £ünki qurulu§un siyasi maraqlan va ideologiyasi ila tendensiyala§dinlmi? humanitar elm sahalari bir 90X is.tiqamotlarda mahz elm olmaqdan uzaqla$dinlmi§dir.

Noticada XX osr Azarbaycan dramaturgiyasinm poctikasinm disserta-siya i^indoki todqiqi yekunla^dinhr, dramaturgiyanin XX osr adabi prose-sinin asas apanci qollanndan biri kimi oziinü tosdiq etmosi vo ozüno-maxsusluqlari osaslandirihr.

XX asr Azorbaycan odobiyyatinda baj veron olamotdar hadisolardan biri dramatik novün poetilca baxmundan millilo^mosinin ba?a £atmasi oldu.

XIX osrdon ba§layaraq Avropa va Rusiya ila six alaqalordo oían Azorbaycan modoniyyotinin yeni yonlü ba§langic nümunalarindo Qorb tasirinin üstünlüyü mii?ahido edilso da, tasavvüf onanalarinin, folklor vo mifo-logiyanm, klassik metaforikanin yenidan canlanmasi va yeni strukturda davami hesabina taza yaranan sahalor, o cümlodon dramatik nóv da vahid dünya modoniyyatinin orijinal bir hadisosi kimi meydana 9ixdi.

XX asr Azorbaycan dramaturgiyasi daxil oldugu kontekstin tosirindon konar mücorrod bir hadiso deyil. Onda klassik $arq adobiyyatmm, XIX osr Azarbaycan dramaturgiyasinm Yeni dovr Türk adabiyyatimn ananolorinin üstünlüyü aydin mügahida olunmaqla barabar, Qorb vo Rus dramaturgiya-sinin da elementlori móvcuddur. Eyni zamanda, iimumsovct odobiyyatinin prinsiplari do Sovet dóvrü Azorbaycan dramaturgiyasinda ózünü gostorir.

XX asr Azorbaycan dramaturgiyasi daxil oldugu kontekstlo §ortlonan yeni poetik struktur fonnala^dinr. Bu poetik strukturlarm yaranmasmda müollif konsepsiyasi asasli rol oynayir. Dramaturqlar onanovi drama-turgiyada oían saf janr, aydin obraz, sada süjct vo konflikt prinsiplorini po-zaraq onlann yeni strukturlanm yaratdilar. Aríiq obraz ononovi qaydada óz

mozmununa uygun funksiya dajiyicisi deyildi. O ozíi müxtolif elementlordan tajkil olunaraq daha miirokkab metaforik mana da?iyicisina pevril-mi§di. Obraz yaradiciligmda universalla§ma va paylama prinsipi osas yer tuturdu. Bir obraz bozon bír 90X proscslerin dajiyicisina pevrilirdiso, bozon do miixtalif obrazlarm üstüno paylanmi? mona bir funksiya yerino yetirirdi. Buna müvafiq olaraq obrazin strukturu arti'q bir saf metaforik olamotlo yox, müxtolif olamotlorin birla?mosinin a§karlanmasi ila toyin olunurdu.

Miirokkob struktur eyni zamanda siijet xottindo do tizo 91x1т vo XX osr dramaturgiyasmda sado süjct xattindan daha 90Х miirokkob qurulu§lu süjetlor asas rol oynayir. Bu mürokkeblik 119 qurulu?dci (paralel, kosi§on, jaxoli) tazahür edorak süjetdo mona poxqathhgi va poxplanlihgi yaradir.

Obraz vo süjetdo oían mürokkeblik müvafiq konfliktlorda do oziinü gostorir. Konfliktin enanovi xarakterlerarasi vo xarakterdaxili tipindon istifado olunmaqla borabor, XX osr Azorbaycan dramaturgiyasi Ü9Ün so-ciyyovi oían, proseslor vo hadisolorarasi novii formala$ir. Bu halda univer-salla§ma vo paylama prinsipini osas gotiiran dramaturqlar alleqorikliyo bonzor, lakin onun oksino oían - insanlann hadiso vo proseslori tomsil et-mosi kimi yeni üsul yaradirlar. Bu halda ovvolki adobi tocrübolor hcsabma formala§mi? poetika nonnativlori yeni odobi faktlan izah edo bilmir. Bc-loliklo da, movcud janr müoyyanlo^dirici kateqoriyalara ononovi yanajma yeni edobi hadisolerin izahinda giicsüz qalir vo yanh? müddoalann mey-dana 9ixmasina sobob olur.

Todqiqatda yuxanda gósterilon cahotlor nazoro ahnaraq, C.Mom-modquluzadanin "Ólülor", "Dolí yigincagi", H.Cavid'in "Seyx Sanan", "Sayavu?", "Xeyyam" osorlorinin janrlan haqda odobiyyat^ünasligm movcud qonaotlorindan forqli noticalor oído edilir.

Ümumiyyotla, bütóv tadqiqat boyu belo bir ideya osaslandinlir ki, sovet odobiyyat^ünashgmdaki on boyük bo?luq poetika sahosindo olmu?dur. (^ünki bodii osorlorin yaradiciliq mahsulu kimi oyronilmonwsi, ifadodoki mona palarlanmn nozoro ahnmamasi onlann doyorlondirilmosindo maneo-lor yaradan bachea sobobdir. Odabiyyat^ünasliq vo estetik fikir oz müs-toqilliyini bodii osori onun ozüno xas dayorlori ilo oyronmoklo oído edo bilor.

Dissertusiya i,sinin risas niiiddaalan 1 mi :>]Jifia asuéldala inonoq-rafíya vd inoqaloloríndo oz oAsini tapmisdin

1. XX osr Azorbaycan dramaturgiyasinin poetikasi. Baki., Elm, 1999, 208 s.

2. Азербайджанская национальная драматургия. Тблиси, Искусство, 2001,248 с.

Moqala va tezislor:

3. C.Cabbarli yaradicihgmin yenidan dorki vo qiymotlondirilmasi.

Qoxmillatli sovet odabiyyatinm yaradiciliq platformasi. Respublika elmi-nazari konfransi maruzalarinin tezislari. Baki., ADU, 1989, s.127-128.

4. Bir daha C.Cabbarlmin "Qiz qalasi" poemasi haqqinda. "Bdobi tanqid" jurnali, №1. Baki., 1992. s.42-45.

5. "Ölülar"da camiyyatin proyeksiyasi. Ganc adabiyyatjiinaslann Respublika konfransi maruzalarinin tezislari. Azarbaycan Respublikasi EA Nizami adma Bdabiyyat institutu. Baki., 1992. s.38-40.

6. C.Cabbarlmin son dövryaradiciligmda modello§dirilmi? Azarbaycan gerpakliyi. Ganc adobiyyat^ünaslarin Respublika konfransi moruzalarinin tezislari. Azarbaycan Respublikasi EA Nizami adma Bdabiyyat Institutu. Baki., 1994. s.54-56.

7. C.Mammadquluzada dramaturgiyasinda Azarbaycan faciasi. Respublika elmi-nazari konfransinm materiallan. Azarbaycan Respublikasi Nizami Gancavi adina Bdabiyyat muzeyi. Baki., 1994. s.91-93.

8. H.Cavidin "iblis" faciasinin tahlili. "Ana sözü" jurnali, №1. Baki., 1996, s.5-8.

9. "Oqtay Eloglu'nda konflikt va xarakter. "Ana sözü" jurnali, №2. Baki., 1996, s.5-9.

10. N.Kamahn "Votan, yaxud Silistra" drami va Azarbaycan dramatur-giyasi. "Ana sözü" jurnali, №4. Baki., 1996, s.27-31.

11. XX asr Azarbaycan dramaturgiyasmin müasiri oldugu Türk odobiyyati ilo qar^ihqli olaqalari. Müasir adabiyyat^iinasligin problemlori konfransinm tezislari. Azarbaycan Respublikasi EA Nizami adina Bdabiyyat institutu. Baki., 1996. s.40-42.

12. H.Cavid dramaturgiyasinda §iibha vo xarakter. Müasir odobiy-yat§ünasligin problemlori konfransinm tezislari. Azarbaycan Respublikasi EA-nin Nizami adma Bdabiyyat institutu. Baki., 1996. s.23-25.

13.9dobiyyatda Sarq-Qarb konteksti. Azarbaycan Respublikasi EA-nin Xabarlori. Dil, adabiyyat va incasanat seriyasi. Baki., 1998, №1-2. s.44-50.

14. Janr: morhalavilik vs millilik. "Cahan" jurnali, Baki., 1998, №5, s. 56-59.

15. Modernist adabiyyat va klassik §arq ananalari. Humanitar elmla-rin öyrenilmasinin Aktual problemlori. Baki., Slavyan Universiteti, 2000, s. 223-226.

16. XX asr Azarbaycan dramaturgiyasmin süjet strukturunda gox-xatlilik. Tedqiqlar 2. Baki., Dilpilik instiftitu, 2000, s.219-229.

17.XX asr Azarbaycan dramaturgiyasinda klassik ananalar. Tadqiqlar. Azarbaycan Avropa Bdobi-Madani QIaqalar Markazi. Baki., Elm, 2000, s.l 16-119.

lS.H.Cavidin ilk dram asarlarinda konflikt. Filoloji ara^dirmalar. Azarbaycan Respublikasi Tohsil Nazirliyi. Baki., 2000,-s.l 16-119

46

19. Tasavvüf yeni zaminda. Elmi osarlar. №7, NDU. "Qeyrat" no§-riyyati. 2000, s.115-118

20. Obraz tasnifatinm asas prinsiplari. APU-nun Xabarlari. Humanitar elmlar seriyasi, №1, Baku, 2001, s.l 15-119

21.XX asr Türk vo Azarbaycan dramaturgiyasi arasmda asas paralellar. I Beynalxalq Türkoloji qurultaym yubiley materiallan. APU. Baki., 2001, s.182-185.

22.Dramatik növ milli kontekstda. Kontekst, Azarbaycan-Avropa Bdabi-Madani Blaqalar Markazi. Baki.,Elm, 2001, s. 11-16.

23.Возкикновение и развитие драматического жанра в азербайджанской литературе. Кавказский вестник. №3, Тбилиси, 2001, s.277-282.

24.£agda$ Azerbaycan edebiyatinm va edebiyat§ünasligimn esas istikametleri. Bagimsizliklannin 10. yilinda Türk Cumhuriyetleri. Birinci baski, Haarlem, Holanda, 2002, s.611-616

25.Qloballa§ma $araitinda incasanatda yaranan deyi?meler va inca-sanetin yaratdigi doyi§ikliklar. Bnana va qloballa§ma. Beynalxalq elmi simpoziumun materiallan. Baku, 2002, s.97-100.

¿ó.Qloballa^ma va gözollik anlayi§i. Эпопо vo qloballa?ma. Beynalxalq elmi simpoziumun materiallan. Baki., 2002, s. 100-102.

27.Dramatik süjetin cümlo qurulu^u ila müqayisasi. Bdabi-nozari mac-mua. Baki., AMEA Nizami adina Bdabiyyat ínstitutu, "Nafta-Prest", 2003, s.71-75.

28.Dramaturgiyada kulturoloji elementlarin rolu (gay süfrasi). Kontekst. Baki, Azarbaycan Avropa Bdabi-Madani Olaqalor Markazi. Elm, №2, 2003, s.44-48.

29.XX asr Azarbaycan dramaturgiyasmm müasiri oldugu rus dramaturgiyasi ila tipoloji miiqayisasi. Kontekst. Baki Azerbaycan Avropa Bdabi-Madani Blaqalar Markazi. Elm, №3, 2003, s.13-21.

30."íblisin intiqami"nda íbüsin yeni taqdirnati. Filologiya masalalari. Bala Azerbaycan Respublikasi Tahsil Nazirliyi. ADPU, 2003, s.30-35.

31. Poetik sturuktura islam dininin tesiri. Elmi axtar^lar, XI toplu, Bala, Azorbaycan Respublikasi Tahsil Nazirliyi. 2003, s.283-286.

Monoqrafíya haqqinda matbuatda a$agidaki moqalalar cap ohinmwfdiir:

1. Bdabiyyatimiz yir-yigi? edir. §.SalmanovIa müsahibo. "Bizim asr" qazeti. Baki., 1999, 15 noyabr.

2. A.Bayramoglu. Milli dramaturgiyamizin poetikasina dair yeni tod-qiqat. "Respublika" qazeti. Baki., 1999, 11 dekabr.

3. C.Boydili. "XX osr Azorbaycan dramaturgiyasimn poetikasi". "Azarbaycan müallim" qozeti. Baki., 1999, 16 dekabr.

3. C.Beydili. "XX esr Azarbaycan dramaturgiyasmin poetikasi". "Azarbaycan müallim" qazeti. Baki., 1999, 16 dekabr.

4. Babaycva Samiro. Dramaturgiyada poetika masalalari. Filologiya masalalari, II kitab, Azarbaycan Respublikasi Tahsil Nazirliyi, Baki, 2001, s.169-179.

5. Qadir Solimoglu. Dramaturgiyamizm poetikasmm tadqiqi."Paritet" qazeti, 20-22 oktyabr 2001.

6. Qiirbat Mirzazada. Dayarli todqiqat asari. "Respublika" qazeti, 20 oktyabr 2001.

7. Azarbaycan Milli Dramaturgiyasi. Azarbaycan jumali, №2, 2002, s.189-190.

8. Vaqif Yusifli. Poetikada yeni soz. Azarbaycan jurnali, №3, 2002, s.185-188.

i

Т.Г.Мамед

ПОЭТИКА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДРАМАТУРГИИ XX ВЕКА (на основе драматургии Г.Джавида, Дж.Мамсдкулизаде и Дж.Джабарлы)

РЕЗЮМЕ

В диссертации исследуется поэтика азербайджанской драматургии XX века на основе творчества выдающихся авторов - Г.Джавида, Дж.Мамедкулизаде, Дж.Джабарлы. Через всю работу красной нитью проходит мысль о том, что художественная литература. есть выражение образного мышления и, соответственно, в ней должны применяться критерии художественного творчества.

В данной работе впервые в литературоведении мы рассматриваем связь азербайджанской драматургии с традициями классического восточного тесеввюфа в поэтической структуре текста и художественной образности; также определяются новые поэтические формы освоения классических для Востока особенностей в новом -временном срезе; изучается проявление элементов восточного ориентализма и свойственного Востоку недосказанности в Повой эпохе не только на - примере в азербайджанской но и мировой модернистской литературы; выявляются многослойность и многозначность структуры образа, сюжета и конфликта.

Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованной литературы. В первой главе, которая называется "Традиции и художественно-культурная среда азербайджанской драматургии XX века", исследуются контекст Восток-Запад и определяющие восточный контекст факторы, классические восточные традиции и традиции азербайджанской и поркской драматургии XIX века, сравнение типологий азербайджанской, русской и европейской драматургам. Вторая глава называется "Структурная организация основных компонентов драматургического вида" и посвящена роли авторской концепции в XX веке, которая всегда занимает особое место в художественном творчестве, ее влиянию на. структуру образа, сюжета и конфликта, отличающихся многослойностыо в азербайджанской драматургии XX века. В заключении обобщаются результаты исследования.

T.G.Mamed

FEATURES OF THE AZERBAIJANI DRAMATIC ART OF XX CENTURY (ON THE BASIS OF DRAMATIC CREATIVITY OF H.

JAVID, J. MAMEDGULUZADEH AND J. JABARLY)

SUMMARY

Dissertation is investigated features of the Azerbaijani dramatic art of XX century on the basis of creativity of three famous authors - H. Javid, J. Mamedguluzadeh, J. Jabbarly. Central idea of the work is that the literature is the expression fiction of figurative thinking and, accordingly, it is possible to apply to literary art criteria of the creativity art.

We consider for the first time at this work the connection of Azerbaijani dramatic art with traditions of classic East Sufism of the poetic structure of text and art figurativeness. Here are also defined the new poetic forms of development for classic East features in the new temporary facilities, and display elements of East orientalism, which are peculiar for East forms and in New epoch both for Azerbaijani literature and world modernism literature. We also tried to lighten multilayered structure of an image, plot and conflict.

Dissertation consists of introduction, two chapters, conclusion and list of the used literature. In the first chapter, which refers as "Traditions and art-cultural environment of the Azerbaijani dramatic art of XX century", are investigated in East-West context the factors, determining East context, classic East traditions and traditions of Azerbaijani and Turkish Dramatic Art of XIX century, comparison typology of Azerbaijani, Russian and European dramatic art. The second chapter refers as "Structural organization of the basic components of the dramatic genre" devoted to a role of author's concept in the literature of XX century, which always occupies the special place in art creativity, her influence on structure of an image, plot and conflict, distinguished as multilayered in the Azerbaijani dramatic art of XX century. The results of research are generalized in the conclusion.