автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Поэтика прозы Хасана Сарьяна

Текст диссертации на тему "Поэтика прозы Хасана Сарьяна"

Казань 2002

Казан дэулет педагогика университеты

Казан 2002

э ч т е л е к

Кереш.......................................................................... 3

Беренче булек. Характер ту дыру поэтик асы

1. Характер тудыруда тирелекнец роле.............................. 18

2. Куцел деньясын биру узенчелекларе.............................. 48

Икенче булек. Караш катламнары

1. Язучынын, милли тарих, тел, дин масьалаларене карашлары.................................................................. 89

2. Реаль чынбарлык Ьем тасвир тиранлеге (заманга

караш Ьем аны чагылдыру узенчелекларе).................. 103

0ченче булек. Язучынын, сатира-юмор осталыгы

1. Х.Сарьянныц юмористик хикаяларенда келке чаралары. 114

2. Сатира алымнары........................................................ 125

Йомгаклау................................................................. 149

Эдэбият исемлеге....................................................... 164

3

К Е Р Е Ш

Сиксаненче еллар уртасыннан илебездэ иж;тимагый-саяси Ьам рухи елкаларда барган узгарешлар натиж;асенда татар халкыныц тарихын, рухи мирасын бернинди чиклауларсез, хакыйкатьта ба-рынча тикшеру Ьам баялау мемкинлеге ачылды. Яца шартларда адабият тарихын Ьам аерым язучылар ия^атын, моца кадарге идео-логик кысалардан арындырып, объектив равешта, биграк та тари-хилык Ьам милли караштан торып ейрану дэвам ита. Дересен ай-терга кирак, адабият фаненда суз сангатебезнец "совет чоры" диган ©лешен баялау шактый авыр, четерекле эш булып чыкты. Ченки "социалистик реализм" адабияты — катлаулы куренеш. Яца шаукымга ияреп Ьам объективлыкка хилафлык итеп, ж;иде дис-тадан артык ел эченда тудырылган мирасны тулаемы белан инкарь иту юлына басу дерес булмас иде. Ьич шикланми айтерга мемкин: совет чоры адабиятыныц уз классикасы, олы казанышлары бар. Ул, кемнардер айтерга телагэнча, тулаем социологизмга гына кай-тып калмый. Шулай ук социологизмны эстетик категория буларак тамам кире кагу юлына басу дерес булмас иде. Г.ИбраЬимов, К.Неж;ми, М.Галеу, Г.Баширов, Ф.Хесни, И.Гази, М.Омир Ьам башкалар каламе белан тудырылган асарлар моны аермачык курсата. Бу традицияларне Н.Фаттах, Э.Баянов, М.МеИдиев, Г.Ахунов, А.Гыйлащевлар, заман талабена туры китереп, алга таба дэвам иттерделар. Алар арасында, хаклы равешта, Хасан Сарьян исемен да курабез (1930-1978).

Хасан Сарьян1 да — шушы катлаулы давернен, бер талантлы адибе. Анын, иж;атын уз заманы адабияты контекстында карау шул

1 Ресми документларда Хесенов Сарьян (Сарыжан) Салихщан улы.

4

чор сангатендаге шактый кызыклы тенденцияларне билгелау мемкинлеген бире. Тормыш узе даими харакатта булган кебек, адабиятка булган карашлар да Ьарвакыт узгареш кичереп тора.

Белгечларнен, совет чоры адэбиятына карата фикерларе кар-шылыклы1. Хазер аны кайбереулар кире кагылган идеология ж;и-меше, норматив адабият, шартлылык хасияте нык ж;уелган haM бугенге кенда кыймматен югалткан адабият дип саныйлар. Аерым алганда Е.Добренко, А.Синявский, А.Гангнус хезматларен шулар ратенда карап була2.

Икенче бер карашта торучылар (И.Златоусский, И.Волков, В.Воздвиженский) тулаем совет адабиятын "соцреализм" кысалары белан гена колачлап булмый диделар . Социалистик реализмны та-гын да конкретлаштырып, аны ацлатуны утемлерак иту натиж;а-сенда аерым очракларда хатта бу чорда язылган асарларне терле иж,ади калыпларга кертеп карарга чакыручылар булды. Масалан, И.Волков "социально-утверждающий реализм", "социально-критический реализм", "универсальный реализм", "неореализм" терминнарын такъдим итте4.

Ничек кена булмасын, совет давере адабияты — халкыбыз тарихыныц шул унъеллыклардагы сангатьча образлы елъязмасы. Ул — безнец хатер, гыйбратле вакыйгалар Ьам язмышларныц асарларда теркалгэн сахифаларе. Олеге адабият куп кена галимнар Ьам язучылар тарафыннан шактый тафсилле ейранелде, Ьархалда, объектив бая биру юлында удышлы гына адымнар да ясалды. Суз сангате фане И.Гази, Ф.Хесни, б.Еники, М.МаЬдиев, Н.Фаттах,

1 С разных точек зрения: Социалистический реализм сегодня. — М.: Советский писатель, 1990.

2 Избавление от миражей: Соцреализм сегодня. — М.: Советский писатель, 1999. — С.64-93; С.148-183; С.309-335.

3 Алда курсетелген хезмет; Б.6-8; Б.93-119; Б.124-148; Б.183-188; Б. 199-133

4 Волков И.Ф. Теория литературы. — М.: Просвещение, Владос, 1995. — С.234-250

5

А.Гыйлея^ев Ьем башкаларныц есерлерендеге объективлыкнын, шактый кечле булуын искертте. Алар иж;ат иткен кайбер есерлер-нец (О.Еники, Н.Феттах, А.Гыйлещев) социалистик реализм кыса-ларына гына сыймавы моны ачык курсете.

Татар едебияты белеменде Й.Нигъметуллина, Н.Юзиев, Ф.Хатипов, А.бхмедуллин, Ф.Мусин, Т.Галиуллин, Ф.Галимуллин кебек галимнернец хезметлере совет едебиятына бары тик тен-кыйть белен гене карауга нигезленмеген иде. Алар язучылар ища-тын ейрену юнелешендеге эзленулерне тиренрек, гаделрек алып барырга, есерлерге салынган чын мегънене табарга Ьем объектив бея бирерге чакырдылар. Й.Нигъматуллина "соцреализм едебия-тын"ьщ катлаулы куренеш булуын искертте1. Социалистик реализм едебиятыныц булу-булмавы турында бехес оештыру, безнец ка-рашка, отышлы тугел. Ченки безнец уткенебезде совет чоры булу шик тудырмаган кебек, аныц идеологиясене хезмет итуче едебият та булды. Чыннан да, ул едебиятка бер гене терле караш белен якын килеп булмый. Нык идеологиялештерелген чорда да сенгать дереслеге кыйбласына тугры булып калган авторлар да сирек тугел иде. Алар тудырган есерлернец кыйммете буген аеруча арта, ник дигенде, совет чоры кешелеренец куцел деньяларын ейренуге хезерге кенде ихтыяж; зур. О моны едебияттан башка куз алдына тулы китеру мвмкин тугел.

Татар совет едебияты хакимлек итуче идеология штампларын саклаган булса да, ацлы яки интуитив ревеште гомумкешелек тра-дициялерене таянды, аларны девам иттерде. Шул себепле, эз-ленулер тенденциясе шушы фикер ягына кубрек авыша бара. Х.Сарьян ищаты да, ялган-ясалма чорга туры килуене карамастан, тормышны чагыштырмача дерес чагылдырды. Ьерхелде, ул алтмышынчы еллар едебиятында хакыйкый юнелештен тай-

1 Нигматуллина Ю.Г. Типы культур и цивилизаций в историческом развитии татарской и русской литератур. — Казань: Фен, 1997. — 190 с.

6

пылмаучыларнын, берсе иде. Хазерге суз сангате алтмышынчы ел-ларда адабиятка килган буын язучылары иждты традицияларенда усте. Бугенге кенда да актуаль булган масьалаларне кутареп чыккан бу буын язучылар иж;атын ер-яцадан ейранасе, ныклап тикшерасе Ьам андагы казанышларны, шул ук вакытта я^итешсез-лекларне да ж;ентеклап барлыйсы бар. Диссертация темасынын, меЬимлеге Ьам актуальлеге иц аувал ана шунын, белан ацлатыла.

Диссертациянец максаты Ьэм бурычлары.

Эшнец максаты тубандагелардан гыйбарат: Х.Сарьян прозасын чорнын, адаби контекстында ейранеп, художество узенчалекларен, сангатьча индивидуальлеген билгелау. Теп бурычны ачыкларга ярдам иткан кече бурычлар: язучыныц характер тудыру узенча-лекларен, сатира-юморындагы комик чараларны, сатирик образ тудыру алымнарын ейрану. Язучы и^атына кагылышлы проблемати-каны гомум адаби контекстта карау.

Диссертациянец структурасы.

Хезмат кереш елештан, Ьарберсе икешар булекчадан торган ©ч булектан; йомгак Ьам библиография елешлареннан тора.

Беренче булек "Характер тудыру поэтикасы" дип атала. Аныц беренче булекчасенда характер тудыруда тиралекнен, йогынтысын тикшеру максаты куелды. Якын-тира мохит — гаила, аерым бер кешенец, теге яки бу вакыйганыц яки вакыйгалар тезмасенец характер формалашуга йогынтысы тикшерелде. Тиралек кицрак — авыл, niahap Ьам, гомуман, щамгыять равешенда да алынды.

Беренче булекнец икенче булекчасенда, характер тудыруньщ сангатьча алымы буларак, куце л деньясын суратлау узенчалекларе, ягъни Х.Сарьяннын, психоанализындагы алымнарын тикшеру бу-рычы куелды.

7

Икенче булек "Караш катламнары" дип билгеланде. Аныц бе-ренче булекчасенде язучыныц асарларенда гаудаланган милли тарихка, телга, динга карата карашлары haM аларныц язучы асарларенда чагылышы тикшерелде. Икенче булекнец икенче булекча-сенда язучыныц узе яшаган чорга, замандашларына карата идеоло-гик кысаларга сыймаган караш-фикерларе Ьам аларны асарларенда чагылдыру узенчалекларе, алымнары кузетелде Ьам гомумилаште-релде.

вченче булекта Х.Сарьяннын, юмор-сатира ©лкасендаге каза-нышлары тикшерелде. Беренче булекчада язучыныц юмористик хикаяларе, алардагы келке объектлары Ьам комик чаралар барлан-ды. Икенче булекчада язучыныц сатира жанрына караган хи-каяларе, бер повеете, алардагы сатирик типлар Ьам сатирик образ тудыру алымнары анализ ланды.

Х.Сарьян адабиятка килган еллар — илленче еллар уртасы, ягъни илебез тормышында, шул исаптан адабият, сангать елкасен-да да, купмедер моцача булмаган шартлар туган Ьам шуца байле равешта яца тенденциялар барлыкка килган вакыт. Аларныц пай-да булуы 1956 елда КПССныц XX съезды башлап я^ибарган зур узгарешлар белан байланган. Бу елларны образлы итеп "ж;епшеклек чоры" дип атау гадатка керган.

"Я^епшеклек чорында" (И.Эренбургныц шул исемдаге повеете белан байле атама) адабиятта я^анлану булып ала. Чирам ^ирлар-не узлаштеру, космоска Л^ирнец беренче иярченен ждбэру кеше-ларда энтузиазм уята, ж,амгыятьта моцача булмаган илЬамлану ту-дыра Ьам бу адабиятта да чагылыш таба (Х.Сарьянныц башлангыч асарларендаге ©мет, кутаренке рух хакимлек итуе да шулар белан ацлатыла булса кирак). Эхлакый характердагы эзланулар кечая. Ачыктан-ачык шахес иреге турында фикер йерту мемкинлеге туа,

8

тыелган исемнар кайту гаделлекке емет тудыра, ягъни болар ада-биятта яда сулыш тудыра. Рус адабиятына А.Ахматова, Б.Пастернак, М.Зощенко, М.Цветаева, И.Ильф Ьам Е.Петров исем-наренец Ьам ия^атларыныц кайтуы зур йогынты ясаган кебек, татар суз сангатена М.^алил, Г.ИбраИимов, К.Тинчурин, Ф.С-Казанлы, Г.Гали, Г.Нигъмати, Х.Туфан иждтларыныц кайтуы аде-бияттагы сангатьлелек дарая^асена гаять уцай таэсир ита. "Новый мир" журналында А.Солженицыннын, асарларе басылып чыгу га-деллек, дереслекнен, ж;ицуе булып кабул итела.

Бу елларда адабиятка, уткан сугышка, крестьянныц халена карата фикерлар узгару, социализм чынбарлыгын дерес яктырткан, шуныц натия^асенда тискаре куренешларне усал танкыйтьлаган асарларнен, куплап басылуы кузга ташлана1. Рус адабиятында, масален, В.Овечкиннын, "Районный, гади кеннаре" ("Районные будни") диган очерклар циклы , Ф.Абрамовныц "Туганнар heM сецеллар" ("Братья и сестры") романы Иам соцрак язылган башка кайбер есарлар4 крепостное правоныц авылдагы яца варисы булган колхоз системасыныц haM аныц тагълиматыныц килачаген шик астына куйдылар. Сугыштан соцгы авылныц язмышы хакында тиран борчылу, аныц усеш юллары турында уйлану, Ьам авылда яшаучеларне шахес итеп танып, крестьяннарныц рухи деньялары-на игътибар иту рус адипларена гена хас булып калмады, албатта. Бу процесска татар язучылары да килеп кушылды. Ф.Мусин татар

1 Литература. Фольклор: Мир русской культуры. Энциклопедический справочник. — М.: Вече, 1997. — С.49-50

2Овечкин В.В. Районные будни. Цикл очерков // Избранные произведения в 2-х томах: Т.1. — М.: Художественная литература, 1963. — С.10-14

3 Абрамов Ф.А. Братья и сестры. Роман. Собр.соч.: В 3-х т. Т.1. — JI.: Художеств. лит.Ленингр.отд., 1980. — С. 14-340

4 Фоменко В.Д. Память земли: Роман. — М.: Советский писатель, 1970. — 480 е.; Мальцев Е.Ю. Войди в каждый дом: Избр.произв., — М.: Советский писатель, 1972. — 401 е.; Залыгин С.П. Свидетели: Повесть. Собр.соч., Т.1-4. — М.: Советский писатель, 1979-80. — 404 е.; Тендряков В.Ф. Тугой узел: Роман. Собр.соч., Т.1-4. — М.: Художественная литература, 1978-80. — 406 с.

9

авторларыныц тормыш процессларына местекыйль ревеште утеп керулерене Ьем аларны тирентен тикшере белулерене игътибар ит-те. "Сугыш еллары Ьем сугыштан соцгы авылга багышланган есерлерде, — диде ул, — мене шундый проблемаларныц кечеюе барыннан да элек язучыларныц гражданлык активлыгы, тормыш алдында узецне ж,аваплы сизу тойгысыныц кечеюе белен, шул ни-гезде едебиятныц тормышны танып белу селете усу белен бейлен-ген. Уз чиратында бу хел едеби ищатныц, Ьертерле езер форма-лардан, иллюстратив тасвирлардан арынып, реаль чынбарлыкка торган саен тиренрек утеп кере баруына, авторларныц аныц куре-нешлерен Ием процессларын ачык тоемлап, укучылар ацын гына тугел, хислерен уятырлык дерея^еде конкрет Ьем ачык итеп сурет-леулерене китерде. Монын, ечен, ацлашыла ки, есерде тасвирлана торган тормышнын, асылын ацлау талеп ителе. Алтмышынчы ел-лар прозасында некъ мене сугыш еллары Ьем аннан соцгы еллар авылы месьелесенец меИим урын алуы, икенче яктан, бу чор авы-лыныц хезерге купчелек язучыларыбызга барыннан да якынрак Ьем танышрак булуы белен ац латы л а..."1.

Ф.Миннуллин алтмышынчы еллар едебиятында искерген алымнарга, схематизмга карты кереш кечеюе турында ейте. Узе-нец мекалесенде тенкыйтьче партиялелекне бары партия ж;итекче-се образы аша гына курсету, интернациональлекне терле халык векиллерен катнаштырып язуда гына куру, кире геройныц начар эшлерен Ьичшиксез сыйнфый дошман образына тоташтыру кебек элгере кулланылган арзанлы алымнарны тенкыйтьли. Геройныц интеллектуаль дереж;есен, рухи деньясын суретлеуге язучыларныц

1 Мусин Ф.М. Чынлыкка йвз тотып. Квмеш квзге: Эдвби твнкыйть мекалвлере Казан: Тат.кит.нвшр., 1989. — Б.65.

10

ж;итди игътибар бире башлаулары, тормышны бетен катлаулы-

1

лыгында чагылдырырга омтылыш кечаюе турында яза .

Р.Техфетуллин, Г.Ахунов, Н.Феттахлардан бераз гына ка-лышып, едебиятка яца кечлер: А.Гыйлещев, Э.Касыймов, Б.Камалов, М.Хебибуллин, Э.Баянов, Х.Камалов, Ш.Рекыйпов, М.Маликова кебек селетле калам еИеллере кила. Алар арасында Х.Сарьян да бар. Алда айтелгэнча, алар ия^атында анализныц кечеюен, рухи эзленунец усуен курерге мемкин. Элеге язучыларны гади кешенен, эчке деньясы, шехеснец щемгыять Ьем коллектив алдында ждваплылыгы, крестьяннын, ящрге, табигатькэ менесебе-те, материаль Ьам рухи байлыклар арасында байланеш, гармония кебек масьалалар борчый башлый. Авылда барган процессларны ахлак ноктасыннан торып бая биру кечея. Э.Еникинен, "Раша", Э.Баяновныц "Яшьлегемне эзлим", В.Нуруллинныц "Шинельсез солдатлар", Х.Камаловнын, "Куршелар", Х.Сарьянныц "Эткам Ьенаре", "Бер ананын, биш улы" повестьлары шундый. Кешенец уткане белен бугенгесе арасында кискен каршылык туу, моныц ж;емгыятьтэге хал-ахваллар белен тыгыз шартланышы, бу соцгысынын, гаять тискаре роле кебек мэсьелелерне уткен куюы белен А.Гыйлеж,евнец "0ч аршин л^ир" (1962) повеете бу чорда аеруча кайнар бехес уятты. Дересен эйткенде, кешенец щаны ка-бат уяна башлаган еллар иде бу.

Бу чорда татар халкыныц рухи яшеешенде узгарешлер булуын курсеткен бер гыйбратле мисал бар. Рэссам М.ЭЬкамов, Х.Сарьянныц портретын ясаганда, язучыныц эчке деньясын, хыял-ларын, яшеу ревешен курсету ечен, фондагы китап киштесена Э.Хемингуэй портретын урнаштырган. Яшь татар язучысыныц кенбатыш едибен кумир итуе, чит ил сенгате белен танышырга

1 Миннуллин Ф.М. Реаль хеллерге куз салсак / Балта явызлар кулында: Эдеби тен кыйть мекалвлере (Т.Галиуллин кереш сузе). — Казан: Тат.кит.нвшр., 1994. — Б.72.

мемкинлеклер туу, ягъни "тимер кыршау" ©зелу турында сейли. Башка системадагы авторларнын, ищатлары белен таныш булу Х.Сарьяннын, адаби карашлары шакеллашуга да йогынты ясый.

Денья адабияты белан багланышларныц л^анлануы, рус ада-биятындагы темалар Ьам формалар терлелеге арту Х.Сарьян кебек куцеле яцага, чын сэнгатьлелекке омтылган иж;ат квчларенец >цанлануына китера. Кыскасы, бу чорда ия^ади шахеска узен раслар ©чен шартлар туа. Нам Х.Сарьян I960 елнын, октябренда, дертлэнеп, Уфадан яцалыкка сизгеррак Казанга кила. 1965 елныц ахырына кадар "Азат хатын" журналы редакциясенда ж;аваплы секретарь булып, соцыннан СССР адаби фондыныц Татарстан буле-ге директоры Ьам "Идел" алманахыныц редакторы булып эшли. Бер-бер артлы хикаяларен, повестьларын бастыра1, ягъни ия^ат ак-тивлыгын кечайта.

Лакин мондый иж,ат мемкинлеклэре озак бармый. Алтмышынчы еллар уртасында яцадан "суыта" башлый. Чит илде Нобель премиясе бирелганнан сон,, рус язучысы Б.Пастернакныд СССРдан куылуы, бер ук вакытта "Литературная Москва" альма-нахы ябылу — адабиятка идеологик басымныц кечаюен курсаткэн беренче куренешлар. Татар адабиятында да моца мисаллар ж;итар-лек. Х.Туфаннын, "Казан утлары" журналында чыккан шигырьла-ренец яцадан эзарлеклауга сэбап була язуы, шуныц нетил^асенда аларныц кабат басылмавы (1990 елда гына алар "Гузал гамь" ж;ы-ентыгында денья кура алды) — дереслекнец, иркен фикерлаунец чиклана баруын курсатуче мисал. Х.Сарьян ия^ат иткан "Нокталы ©тер" повестенец 1967 елда язылып та, 1990 елда гына денья куруе — ул чор адаби мохитен куз алдына китеру мемкинлеген бира. Эсарларен бастыруга еметларен езеп, язучылар "©стал тарт-масына" яза башлыйлар. И.Салахов, масалан, узенец "Тайгак

1 Даутов Г.Н., Нуруллина Н.Б. Совет Татарстаны язучылары: Биобиблиографии бе-лешме. — Казан: Тат.кит.нешр., 1986. — Б.412-413

12

кичу" роман-хроникасын авылдагы иясез бакчаньщ алмагач тебена ук кумеп куя. "Ж,епшеклек чоры", ниЬаять, Прагада танклар герелтесе белен тамамлана. Диссидентларга хекем процесслары башлана (И.Бродский, А.Гинзбург эшлере). Шуца д