автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Поэтика романа А. Курпеисова "Долг".

Полный текст автореферата диссертации по теме "Поэтика романа А. Курпеисова "Долг"."

Эл-Фараби атындагы Казак мемлекетт1к Q улттык, университет!

нг ^ ОА

Г ОН!

Колжазба кукында

Нагима Сей1лбеккызы Шаухаманова

Э.Нурпей1совтыц "Сеч" романыньщ поэтикасы

10.01.02 - Каз1рг1 казак; эдебиет!

Филология гылымдарыньщ кандидаты гылыми дэрежес1н алу уш1н дайындалган диссертациянын

авторефераты

- г -

Жумыс Эл-Фараби атындагы Казак мемлекетт1к улттык университет! Казан; здебиет1 кафедрасында орындалды

Гылыми жетекш1 - Казакстан Республикасы Улттык гылым академиясынын, академиг1, филология гылымдарыныч докторы, профессор

3.Цабдолов

Ресми оппоненттер - филология гылымдарыныц докторы. профессор Ш.Елеукенов

- филология гылымдарыныц кандидаты

3.Сер1ккалиев

Жетекш! уйым - Абай атындагы Алматы мемлекетт1к университет!, казак эдебиет1 кафедрасы

Диссертация 1994 жылгы " ,0 сагат "

Эл-Фараби атындагы Казак мемлекетт1к Улттык университет1н1н (480121, Алматы, Зл-Фараби дангылы, 71) жанындагы филология гылымдарыныц докторы дэрежес1н беру жвн1ндег1 Д. 14. А. 01. 22 маман-данднрылган кецест1ц маж1л1с1нде коргалады.

Диссертациямен Эл-Фараби атындагы Казак, мемлекетт1к улттык университетШн гылыми к1тапханасында танысуга болады.

Автореферат 1994 жылы " /$' "(у,* С/< Д'О'Сс^/^таратылды.

Мамандандырылган ке не от!я гылыми хатшысы. филология гнлнмдарыннц дпкторн, профессор

Н

Р-*

Н. Омашев

ЖУМЫСТЩ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

4 Такырыптын зэрул1г1. Буг1нг1 тандагы адеби процесс байырги конондар мен жана методологиялык 1зден1стерд1к туй1су. тогысу. кейде т1пт1 куресу, шарпысу аланина айналып отыр. Эдебиет1м1з беи енер1м1зде гасырга жуык устемд1к еткен нег1зг1 каркемд1к яд1с -социалиста реализмн1н кун1 таусылып. каз1рг1 кезецге сай жана урд1стерд1н эл1 калыптаса коймаган тусында нег1з1нен хрестоматия-лык эдебиеттерд1 гана т1лге тиек ет1п. сил аркылы сони бол-жам. тын теориялык байламдар жасаудагы мацызы куннен-кунге арта туспек. Эбд1жэм1л Нурпей1совтыц кай шыгармасы да кепке кец1нен танымал, казак эдебиет1 тарихынан ез1не лайык орын алган айтули туындылар. Сондыктан, тел сез енер1м1зд1н. онын 1ш1нде жалпи роман жанрынын буг1нг1 даму барысы. арналы агысы женШде сез козгап, ой толгаганда "Куткен кун". "Кан мен тер". "Сен" сек1лд1 романдардын аткарар рол1 айырыкша белек.

Scipece. "Кан мен тер" эпопеясынын тагдыры мен талайы dpi киын, эр1 кызык. Басында бул шыгарма эд1л багасын ала алмай. со-циалист1к реализм эд1с1не керегар жаткан кунПрттеу дуние рет1нде сынга ушырады. Содан сок бул классикалык, улг1дег1 шыгарма рет1нде элемд1к аренага шыкты. Сол сиякты. "Сен" днлогиясы да б1р1нш1 к1табы будан он б1р жыл бурын жарыкка шыкканина карамастан. эл1

кунге салщалы сыннан сырткары калып келед1. "Сен" туралы зерттеу жург1э1лген жок. Б1з осы унс1зд!кт1 бузып. тыннан турен салган-дай. кунгей-келецкес1 эл1 анык; таныла коймаган романды гылыми зерттеу1м1зге такырып ет!п алып, эстетикалык; талдау журПзбек болдык.

Романдагы жана поэтикалык, урд1с, тенденциялар, кей1пкерлер жуйес1, образдылык. т1пт1, мифо-поэтикалык елшемдер туралы тек Кана ез туй1н-тужырымдарымызды ортага салмакпыз. Сонда рана 61з бул тургыда гылыми зерттеудщ кемш1н жер1н келеге келт1р1п. олкылыктардын орнын толтырамыз. Сондыктан да б1з Э. Нурпей1совтын "Сен" романынын поэтикасын арнайы зерттеу объект1с1не айналдырып отырмыз.

Зерттеу жумысынын максаттары мен м1ндеттер1. Казан; романынын буг1нг1 тагдыр-талайы жен1нде ум!т те. куд1к те. толганым да. даулы-даусыз п1к1рлер де мол, Бул тек б1зде гана емес. элем эде-биет1нде кдлыптаскан ерекше жагдай.

Сондыктан, дуниеге келген эр жана роман - байыпты кезкараска, саликдлы сарапшыга зэру.

"Сен" романынын авторы - Э.Нурпей1сов кернект! казак калам-repl. сез зергер!. Онын бас к1табы - "Кан мен тер" эпопеясы -казак кауымынын рухани казынасына айналган. кей!пкерлер1н!н шебер жинакталуы haM даралануымен ерекшеленген, сайып келгенде - казак эдебиет1нде бурыннан бар. калыптаскан. дагдылы эпикалык дэстурд1 жана би1ктерге кетерген шыгарма екен! эмбеге аян. Ал "Сен" романы

болса. бул атакты суреткерд1ц сол ез1 жеткен шыгармашылык би1г1нде - жаца енд1кте дуниеге акелген жаца туындисы. Муниц керкемд1к куатын айкындау. поэтикалик сир-сипатын саралау мацызды гылыми м1ндет. Осы тургыдан келгенде , автордын, "Сец" ро-манында колданган керкемдеу куралдарын айкындауда б1з б1рнеше те-ориялык; шеш1мдер 1здеуге ти1сп1з. Олар:

- "Сецн1Н" жалпы роман жанрынын жаца кезевде даму оарисын-дагы орны;

- романда колданылган соны композицнялик курылим жене омиц кей1пкер психологиясына теревдеп ену эрекет1ндег1 авторга акелген мумк1нд1ктер1;

- "Кан мен терде" жетекш1 тенденцияга айналган пиэтикалык метафора урд1с1. оныц "Сец" романында аткарган рол1;

- романдагы влшемдер проблемасы: жалпыдан жалкыга, жалкыдан жалпыга кешу - яки жеке адамдар тагдириныц ужимдик сипатка ойы-суы. сол аркыли уакыт пен кец1ст1к сырын пайымдау;

- образдар жуйес1. адам мен когам. когам мен заман арасцн-дагы карым-катынастар "куписы" . "Сец" романыниц поэтикасын б!з осындай нацты да затты творчестволык толгамдар тургысынан талдап тексеруд1 максат етт1к.

Зерттеу кездер!. Зерттеу жумыныц нег1з1нде В.Белинский. А.Потебня. Б.Томашевский. А.Байтурсынов. Н.Эуезов, М.Каратаев, З.Ахметов. З.Кабдолов. М.Базарбаев. С.Кирабаев. Р.Берд1баев, Т.Кэк1шев. Н.Габдуллин. Р.Нургалиев. Ш.Елеукенов. 3.Сер1ккалиев. Э.Кек1лбаев тагы баска кернект! галим. адебиетш!лерд1ц

ой-п1к1рлер1. теориялык. методологиялык кагида. устамдары басшы-лыкка алынды.

Гьшыми жаналыгы. Э.Нурпей1совтын "Сеч" романы туралы зерттеу тунгыш рет журПзШп отыр. Диссертациянын, басты жакалыгы да осында. Сонымен катар, романнын такырыптык-идеялык нег1з1. образ-дар жуйес1, керкемд1к ерекшел1ктер1, автордын т1л1 мен стил1 дал осы шыгарманыч кулл1 коллизиясы б1р кун мен б1р тунн!н окигасына курылуы, сол аркылы оныц архитектоникалык ерекшел1г1 зерттеуш1н1 тагы да тын 1зденулерге м1ндеттед1. Сол 1зденулер 61зд1 жана романнын басты философиялык. поэтикалык елшемдер1н ашуга, уакыт пен кен1ст1к шенбер1нде саралауга экелд1.

Теориялык жене практикалык мен!. Казак эдебиет1н1н бук1л даму тарихын сузгенде, казак эдебиет тануынын керкемд1к. эстетика-лык сырлары мен жазушылык шеберл1к кырлары сек1лд1 1р1, 1ргел1 проблемаларын талдап-толгаганда. жогары оку орындарында жазушы лабораториясы, творчество психологиясы сек1лд1 арнайы курстар ашып. окытканда 61зд1н бул зерттеу1м1зд1 1с жуз1нде кемекш1 курал рет1нде пайдалануга болады.

Зерттеу жумысынын сапасын аныктап. мацуляау. Диссертация Зл-Фараби атындагы Казак мемлекетт1к улттык университет1н1н казак адебиет1 кафедрасында талкыланып. кабылданды. Енбект1н нег1зг1 мазмуны арнайы шагын к1тап болып басылып шыкты жэне сонымен катар эртурл! такырыппен республикалык басылымдарда жарык керд1.(Жария-ланган енбектер т!з1м1 автореферат сонында бер!лген).

Зерттеу жумысынын курилымы. Жумыс к1р1спеден. уш тараудан ("Арал тагдыры - адам тагдыры". "Сен" - сыншил шигарма". "0м1р шындыгы - енер шындыгы") жэне корытындыдан туради. Соныида пайда-ланылган эдебиеттерд1н т1з1м1 т1ркелген.

ЖУМЫСТЫН НЕГ13Г1 МАЗМУНЫ

К1р1спеде такырып езект1л1г1, зерттеу максаттары мен м1ндеттер1, гылыми жаналыгы. теориялык жэне практикалик мэн1, со-нымен катар зерттеу кездер! мен такыриптин менгер1лу децгей! айкындалады.

Б1р1нш1 тарауда ем1р шындыгынын енер шындигына айналу про-цес1 талданады. Бул ретте "Сен" романы - тек кекейтет1 элеуметт1к проблемаларды кетер1п. халыктын мун-муктажын суреттеп. "Кап мен тер" трилогиясындагы Менке. Суйеу, Кален урпактарынын. солар гумыр кеш1п, Т1рш1л1к еткен тен1з ен1р1н1н бугШП аянышты хал1н керсетумен гана емес. сонымен б1рге. шебер жазылуымен. батыл-дыгымен, жанашылдыгымен улттык енер1м1зд1н. эдебиет1м1зд1н кекжи-ег1н тары б1р кетер1п тастаган кесек туынды екен1 дэлелденд1. Сексен1нш1 жылдардын бас кез1нде басилыи шыккан "Севд1" окыган эдебиет сыншыларынын б1ркатары. б1р1нен сон ölpl "коммуниста идеялар жолындагы рухани 1зден1стер жем1с1 дей алмаймыз".- деп. уз1лд1-кес1лд1 "ук1м" айтты. Бул занды да: "Сен" - сол кезд1н

ез1нде-ак автордьщ ащы шындыкты актарыла айткан журен сыры ед1. Мундай тенденция реалист жазушымыздыц шыгармашылына тумысынан тэн цасиет екен! журтка мэл1м. Мэселен. "Кан мен тердегГ1 Еламан Казан революциясы такырыбына жазылган баска шыгармалардагыдай. кешег1 момын кара шаруа сыкылды капел1мде колында кызыл жалау устап. былгары курте ки1п. бексес1не кумандай наган байлаган. шаш ал десе. бас алатын кып-кызыл большевик болып шьга кел1п пе ед1?! Еламан тап курес1 жолына б1рден келе койган жок. 0л бул жолга "соктыкпалы, сокпаксыз" курдел1 жолдардан, ем1рден талай те-пер1шт1 кер1п, кэн1г1 тецкер1сш1лерд1н таж1рибес1н тэл1м ет1п ба-рып келд1. Жазушы оныц тулгасын сомдауда сол туста кате калып-таскан схематизмге урынбай. жанаша келд1.

"Сеч" дилогиясындагы Жэд1гер де буг1нг1 кец келемд1 эпикалык турдеП жана тулгалардыц б1р1. Оньщ образын сомдауда автор тагы да стандарттан кашкан. Роман шым-шытырык окигага курылмайды. Автор казак прозасында бурын-совды кеп бола бермейт1н б1р тэул1к 1ш1ндег1 психологиялык, тартысты аркау ет1п алады да. осы кей1пкерлерд1н "жан диалектикасыныц бойымен жылжып кете барады". Сондай психологиялык теревд1кпен каз1рг1 Арал проблемасын кен аукымда керсет1п, халык басындагы экологиялык кас1ретт1ц себеп-тер1 мен салдарын кулл1 адамзат алдына жайып салады. К1тап. белг1л1 галым айткдндай, "ар 1с1н1н азабын" аркалай отырып. шалцар шабытпен. телегей теб1рен1спен жазылган. Мунда автор сырт-тай сарт-сурт кимыл-эрекет емес, 1штей кат-кабат психологиялык к,арама-карсылыктарды жец1лдеспей. адам куштарлыгы мен ешпенд1л1г1н жер1не жетк1зе суреттейд!. Шыгарма сонысымен утып

отыр. "Севде" жалган окига емес. курдел1 сез1м мен сыр кактыгыс-тары бейнеленгенд1ктен де окырман мундагы ем1рден еиерге шебер кешкен шындыкты маадайдагы кез емес. кок1рек коз1 мен киред1, толгана туйс1нед1. Нэтижес1нде. "Сецд1". осынау ел мен жир тагды ры туралы тунгиык терец толгауды окып отырган адамга жадагай ба-яндау. эс1ресе кызыл сез. орынсыз колданылган т1ркес кездеспейд!. Окырманныц кез алдынан тутас б1р алип картина вт1п жатады. Автор кей1пкерд1ц психологиялык и1р1м1н, 1шк1 монологтарын шебер сейле-тед1. Романда Арал балыкшылары алты кун бойына балык турмак кылагай, кылагай турмак К¥рт шабак. т!пт1 кабыршак уста« алмайдц. Бул тег1н емес. балык б1р жакка ауып кеткен шыгар деген оймен (шынында да. балыктын суы тущылау жакка ауып кеткен1 рас) салы суга кет1п уйге кайтады олар. Осы жерде Жэд1герд1н кешк1 ас 1ш1п отырып, ойга кетет1н тусы - 1шк1 монологт1н улг1с1. Рас, алапат аштык болса. халык жер-суын тастап кешет1н. Журт тозып. ж«р азса. мал, ан азатын, б1рак балык ауды дегенд1 ол ест!ген емес. Осилаи басы катып. акылы алтыга бел1н1п отырган Жэд1герд1ц ойына осыдан алты жыл бурын осы ен1рге босып келген кисапсыз кеп ки1к тусед1: "каракуйрыгы. акбекен1 аралас. Уй1р-уй1р. 6здер1 ауылдын арка бет1нен кер1нд1. Эуел1 шеб1 куйген сары даланын кез талатын б1р киясына б1р шек1м шан бурк етт1. Оган бул ауылдын жандарыныц кез1 тускен1 де бар. туспеген1 де бар. Кез1 тускендер назар токтатып караса, алг1 шан бурк-бурк кетер1л1п. капел1мде карамы улгайып, аспан мен жер арасын сары лайлап. жылжып келе жатты. Эуел1 ты-сыр-тысыр туяк дыбысы шыкты. Танауына шан толган. эз1р казге кер!нбеген элде б1р макулыктар кайта-кайта пыскырады. Салдин соц

элг1 сари лай арасынан ез1 де тула бойын сарылайлап алгандай кисапсыз туз тагысы к,ылац бер1п. жоны бултылдап. жосып келе жатты"^ Жазушы суреттеп отырган бул кер!н1ске осы ец1рд1Н талай тургындары куэ болган. Бул ки1ктер де осы ен1рге ортак кас1ретке душар болып. ауруга шалдыккан. элс1реген жануарлар.

Автор осынау жан турш!герл1к кер1н!ст1 ем1рд1ц ез1нен алып отыр. Одан эр1 карай, ай муй1зд1 теке бастаган каракурым бекен-дер, кез алдывда кекпецбек болып жаткан тец1зге карай, кара девд1 дуб1рлет1п. азан-казан мацырап, алдарынан ере турегелген иттерге карамастан. каздер! тук кермей удай ащы суга апыр-топыр, умар-жумарымен кеп бас кояды. Жолшыбай карга адым жеоде итт1ц, катин-баланыц колында капга бег1п калгандары каншама! Содан, он-сыз да кен1 катты, элс1реген арык жануарлар ащы суды алкынып кел1п Шкеннен кей1н 1ш1-бауырына туз катып мыкшияды да калады. сонда да, тец1зд1 тастап кете алмай. жаз бойы шацдагы буркыраган Кула тузде уй1р-уй1р боп жур1п алады. Енд1г1 олардын Т1рш1л1г1н жазушы былайша суреттейд!. "Кыбыр-кыбыр туяк К¥ДДЫ кул шашкан ба-ладай жер шацын бурк-бурк кетер1п, кара курттай каптаган ки1к уст1нде сары лай ыдырамай тутасып турганы. Кез1не. кулагына шач к1рген ки1ктер жайылып жур1п те басын шайкап, пыскырына беред!. Тен1з жагасынын, тун1 - капырык. кун! ыстык. Туз тагылары жанына сая таппай жосып жур. Кун кыза топырак кайнап. туяк екеш туяк та шок баскандай шыдатпай бара жакасын, кунд1 К¥с ушпады. ац жортпа-ды. Содан кашан ыстык басылганша кырбык бута туб1не паналаган

ки1ктер ырсылдап буй1р1н coFfcin жатканы. Нырда кустар. тузде ки1ктер кырылды. брттей ыстыктан ел1п бара жаткасын лажсыз ауылга тыгылды. Уйге к1рд1... Ит шиедей гып талап жатканда да туяк, сер-пуге шамасы келмей. туйе коранын тупк1р1не тыгылып апты".«

Муншалык жан турш1герл1к ащы шындыкты шынайы суреттеу. баян-дау аркылы Э.Нурпей1сов Арал апатыныц тугаи жерд1 каншалык, калан жэне кандай тамукка айналдырып бара жатканын дал жале терец ангартады. ем1р шындыгын енер шындыгына кеш1руде оси кунг! кепте-ген журналистерд1н сымпылдаган желсездер1 емес, шин мэн1ндиИ ше-бер жазушынын сезбен салынган суреттер1 керек. Э. Нурпей1соьтиц жазушылык табигаты. каламгерл1к касиет1. Шынгыс Айтматов айткан-дай. онык "вз1 жазган эр жолина туп тугел ез1н салатыны", жазганын жарывда шыгаруга асыкпайтыни, б1р жазганына сан per канта оралып. т1л мен стильд1 шывдай беретШ кольша калам устатан-дардыц бэр1не улг1.

Диссертациянын б1р1нш1 тарауында б1з жазушынин оси ерьк-шел1ктер1н тест1 талдаулар алркылы дэлелдеуге тырыстык.

а.Нурпей1сов "Сец" романында саналы б1р адамдардыц гана. не-месе б1рер топтын гана тагдыр-талайын суреттеп отирган жок. Бул роман - буг1нг1 дэу1рд1н ен б1р езект1 ертейт1н. б1ле б1лген жанга кек1рект1 кернеген ащы ызага толы нэубет - табнгат анты ту-ралы жазылган алуан бояулы кесек шыгарма. Егер "Кан мен тер" три-логиясы кез1нде б1зге кен сахаранын. онын бер жагында Арал тен1з1н!н жагалауын жайлаган халык ем1р1н1ц "кырык катпарын"

тугел актара суреттеп, сонымен б1рге революция кезец1ндег1 халык тагдырыныц монументальдык бейнес1н жасап берген болса, "Сец" сол даланыц. сол тец1зд1ц. сол халыктыц буг1нг1 хал1н. турмыс-т1рш1л1г1н, буг1нг1 арман-т1лег1н жетк1з1п, . олардыц бола-шагына б1р ум1т, б1р куд1кпен карауга мажбур етед1. Жер бет1ндег1 иг1. 1зг1 ниетт! адамдарды тугел толгандырып журген осындай ауыр мэселен1 жазуды. оны осы енердег! шындык бейнес1мен суреттеп бе-руд! ез1н1ц мурат-парызы деп б!лу. сол мурат пен парыз жуг1н Нажимай- талмай алып шыгу кез келген каламгерд1н колынан келе бермейд1.

"Сен" романы каз1рд1ц ез1нде орыс т1л1нен баска да б1ркатар шет журттар т1л1нде басылып шыкты. Жазушыныц карымды каламы, да-рыны. шеберл!г1 туралы беделд1 де 0елд1 шетел эдебиетш1лер1. жа-зушылары талай-талай жылы леб1здер б1лд1рд1. Соныц б1р мысалы. Мюнхенде К. Бартельсманныц баспасынан, Вильгельм Г1лакмейерд1ц тэрж1мсалауынан шыккан (орысшасынан) "9л1 тец1з" ("Сец") романыф туралы эрине п1к1р-макалада былай дел1нген: "Эбд1жам1л Нурпей1совтыц "9л1 тец1з" романы кептеген жаксы жактарымен кунды. Каз1р Кецес ек!мет1н1ц куналары жайында ашык айтканга журттыц бэр1н1ц ку^агы уйрен1п те кеткен. Ал автордыц романды жазу уст1ндег1 шеберл1г1 сол - ол осыныц бэр1н тетес1нен айта салмай-ды, кайта оларды ете б1р наз1к и1р1мдермен жетк1зе б1лу1 жэне со-нын, нэтижес1нде мыцдаган шакырым алыста жаткан б1зд1н, ез1м!зге де ой салады. Иэ. осы роман аркылы б!з тагы б1р талантты жазушымен

таныстык. Бул. эрине, романды шебер тэрж1мелей б1лген аудармашиныц да еибег1н1ц нэтижес!".*

Ал ек1нш1 б1р нем1с басылымы шигармадаги киркемд1к Ше(шрл1к пен кетерген идеясыныц маныздылыгы тутасып турганы жайли айта кел1п: "Э.Нурпей1совт1ц бул романы окырманга тек кекейтест1 мэсе-лен1 кетерген1мен гана емес, сонымен б1рге вте шебер жазылганымен кунды. 0з1н1ц будан бурынгы шыгармалары уш1н де б1рнеше сый-лыктарга ие болган казак балыкшысыныц улы, жазушы Э.Нурпей1сов роман кей1пкер1 Жэд1гер аркылы Арал тец1з1н тукгиыкка бастаган жолды суреттейдГ'. ** - деп жазды.

Из, Б1зд1н планетамыз басынан талай-талай алапат топаланди еткерген1 рас. Б1рак. тутас б1р тец1зд1ц осылайша кеу1п калганы, с1рэ, еш к1таптан. еш шыгармадан окып керген жан жок шыгар жане бул кас1рет - табигаттьщ курамдас ьбар мушес1мен. япш. элемдег1 биологиялык тепе-тецд1кт1ч бузылуына байланысты болып отыр. Автор Аралдыц жойылуын. онын осынау аянышты тагдыры туралы эцг1мелей отырып. адамдардагы "Экологиялык сана" дегенн1н бул заманды басты орыннын б1р1нде болуы керек екен1н мегзейд1. жан дауысымен жар салады. Бул XX гасырдыц акырында да ем1р сур1п отырган эр адамга арналган азамат дауысы.

Ек1нш1 тарау. "Арал тагдыры - адам тагдыры" деген айдармен романдагы образдар жуйес!н талдауга арналды. Буг1нг1 казак эдеби-

» Грос... ше Цайтунг. Тучгиыкка апарар тура жол. - Мюнхен; Бер-

тельсман К. баспасы, 1989. 1 кыркуйек.

** Обермюллер К. Ест1ген1м1з б1р баска, керген1м1з б1р баска. -Мюнхен. 1989.

ет1нде ерец ойга, аукымды элеуметт1к. халыктык проблемаларга, кей1пкерлерд1ц ой-толгамы аркылы бук1л элемд1к мэселелерге кез жуг1рт1п, тужырым жасайтын шыгармалар баршылык. Солардыц 1ш1нде Эбд1жам1л Нурпей1совт1н "Сен" романы - ез1н1н поэтикалык 61т1м1. орындаоу шеберл1г1. кен масштабтылыгы терец. философиялык толганыс-теб1рен1стермен би1к турган дара дуние. Кубылыстардыц нагыз мэн-магынасына жазушынын кадлай терец ендеп к1ре алатынына, ем1рд1ц эр алуан тустарын ез суреттеулер1ие калай кец1нен камти алатынана карай отырып, оныц таланты каншалыкты би1к екенд1г1 ту-ралы шеш1м айтуга болады. Шынында да. адамдардыц айналасында бол-шып жаткан неше турл1 кубылыс-езгер1стер, когамдагы келецд1-ке-лецс1з окигалар, эр1-бер!ден соц ауасымен тыныстапе, от-суымен Коректен1п журген айнала коршаган табигат-ананыц керкею1 мен Кулдырауыныц ез! - адам жанына, санасына, жалпы психикасына ыкпал, асер етет!н1 даусыз.

Осы тургыдан келгенде, Отан согысы туралы жазылган алгашкы рманы "Курляндиядан"("Куткен кун") бастап, кей1нг1 "Кан мен тер" трилогиясы. соцгы "Сец" дилогиясында Э.Нурпей1сов эр кезецн1ц ез1не гана тэн улан-гайыр езгешел!ктер1 гана емес. сан-сапалы Кубылуларыныц метаморфозаасын таска тацба баскандай бедерл1 бей-нелеген. Сондагы каламгерл1к машыгы - б1р жол жазса да. coFaH аскан жауапкерш1л1кпен карап. оны кашан да сырлап-кырнап. ар-тык-кем1н тугел1мен кайта-кайта безбенге салып, бакылап отырудан талмайтын бейнеткор-суреткерл1г1 десек. осы б1р узд1к улг1с1 мен урд1с! "Кан мен тер" кей!пкерлер1н1н бейнес1н жасауда калан KepiHce, "Сец" романында да сол калпынан айнымаган. "Суреткер

баскаларга ыкпал жасауы уш1н, ез1 1зденг1ш болуы керек".* - деген Лев Толстой. "Сец" кей1пкерлер1 Жэд1гер, Эз1м. Бэкизат бейнелер1н сомдауда да жазушыныц осы кыры айкын ацгарылып тур. Осы орайда б1з жазушыныц жаца шыгарма жолында жылдар бойы 1здену1 барыеында тек "бастагы ой. 1зг1 ниет кана" болатын, ал басында "баска кел-ген ойды сонырагы кун1 хатка тус1р1п. халыкка усынудыц жен1 элдекайда киын" екен1н айткан естел1г1не ерекше мэм бере келе. оныц шыгармашылык лабораториясын ашып. жаца к!табыныц туу сирин топшыладык Сейт1п кана б1з зерттеу1м1зд1ц бул тарауында адаы об-раздарын эдеттег1дей жеке-дара м1нездеп кана тынбай. езара салыс-тырмалы турде:"Кан мен тердег1" Еламан. Тэн1рберген к1м. "СевдегГ1 Жэд1гер. Эз1м к1м. Бэкизат к1м? Т1пт1. Судыр Ахмет пен Сары Шаянын арасында кандай психологиялык байланыстар бар, м1не, осындай езект1 сауалдарга жауап беруге куш салдык.

Романнын басты кей1пкер1 - Арал жагалауындагы балыкшылар колхозынын терагасы Жэд1гер. Шыгарма Жэд1герд1ч айдын муз уст1нде жалгыз ез1 ой курсауында келе жатып. артында шубаландап жаткан 1з1не кез салып. еткен кундер1н еске тус1ру1нен басталады жэне акырына дей1н Жэд1герд1н кундел1г1 1спеттес дамып отырады.

Арал тен1з1н1н тартылуы мен саркылуы сиякты етк1р де езект! проблеманы. адамдардын артурл1 пигылы мен б1р-б1р1не карым-каты-насын. кырык катпарлы м1нез-кулкын автордын терен игер1п. шебер жинактауына б1рден-б1р септ1г1н тиг1з1п турган осы Жэд1гер образы. Ол - кайшылыгы. т1пт1 карама-карсылыгы мол, курдел1 де сом тулга. Осы ец1рде туып-ес1п. тагдыры кептеген курбы-курдастарыныц

тагдырынан аса белектене коймаган. жалпы незг1л м1нез1н. кулкин. пей1л1н жалкы ез тулгасы аркылы б1лд1ре алатын карапайым гана т1рш1л1к иес1. Жалан,аяк, тец!з жагалауында бакдтты балалыгын етк1зед1. Арман куып астанага барып ед1. жолы болып окуга туст1. Керген адам б1р карамай ете алмайтын сулу кыз Бэкизатка уйленд1...

Енд1 м1не. аныраган ашык теи1зд1ц уст1нде жапанда жалгыз калгандай...Жазушы каламы осылайша. б1рте-б1рте. api нэз1к. api терен сырги келе Жэд1герд1н 1шк1 жан дуниес1не сунг1п. оныц еткен1 мен буг1н1. кешег! жора-жолдастары, жан дегендеП жалгыз жары, олармен катынас жайын ой таразысына салып турган сэт1нен бастап. сыры да. жыры да шетс1з-шекс!з бут!н б1р элемн1ц сырлы какпасын аша тусед1..."Бар б1лген1, сонына салган буралан с1лбу 1зд1н кимылынан селекет б1рдене сезе ме. далай?.."*

Осыдан api карай романдагы кулл1 тартыстар, солар аркыдлы тутаскан фабулалык кактыгыстар, осылардын характерлер тарихына тутасып. кей1пкерлерд1н карым-катынасына кешет1н сюжет eplMl -бэр-бэр1н1н козгаушы куш1 де. бэр1н б1р1мен, б1р1н бэр1мен ьайла-ныстырып турган жел1 api аркау - Жад1гер бейнес1. Сондыктан. осы-нау бас каЬарманнын образын ерекше сипаттарын саралау аркылы б1з романдагы барлык образдар жуйес1н ез1м1зше пайымдадык. Сейт1п, 61з адам мен табигат арасындагы уксастык пен керегарлыктарды тагы да слыстырмалы турде байыптадык.

Тег1нде, Табигат-ананыц эз1рге тег1н усынып отырган жалгыз-ак нес 1бес1 - ауаныц бузылуы жане адам мен онын ез арасындагы калыпты арасалмак тепе-тенд1г1н1н бузылуы - ленде баласы-

нын бук1л жан дуниес1н1ч. психологиясинын кулдырап бузылуына. ал табигат. коршаган ортаныц аман болуы, куй сактауы - адамныц да жаны мен тэн1н1н саулыгына тепе-тен сайкес келу1не экелет1н болуы керек. Бул - туй1н.

Кыскасы, б1з бул тарауда Э. Нурпей1совтыц "Сен"романындагы басты кей1пкерлерге, олардыц эртурл1 м1нез-кулкына. ем1рдег1 кездеген макмсатына. когамдык-элеуметт1к ем1рдег1 аткарып журген рол1не токталдык. характердердж1 салыстырдык. оган коса адам мен к,огам арасындагы байланыс. олардын б1р-б1р1не карым-катынасы. б1р-б1р1не ыкпалы туралы шама-шаркымызша талдау жасадык. бул рет-те aclpece. Арал тагдьфы - адам тагдыры деген тужырымды басты ны-санага алдык. Тарауды корыта келгенде айтарымыз. Э.Нурпей1совт1ц "Сен" романында бурын "Кан мен терде" кездескен кей1пкерлерд1ц жаца тынысы, жаца когамдык. элеуметт1к ортасы бар. Сонымен катар, заманныц. когамнын буг1нг1 даму барысыньщ бук1л кайшылык-калта-рыстарын. мудде-мурат. умтылысын ез-ез1н1н сол тулгасыфмен пакты да затты танытар бас кей1пкер жэне онын коршауы - баска кей1пкер-лер бар. Кдйталанбас. дара м1нез де. колга устардай аник типтер де бар. Бастысы. кей1пкерлер арасында ымырасыз курес, рухани кактыгыс бар. олай болса. романда когамымыздын буг1нг1 агыминдагы динамизм сэтт1 суреттелген деп б1лем1з. Сонымен, жазушы бул рома-нына такырып ет1п тек Арал адамдарынын буг1нг1 тагдыры гана емес. жалпы адам баласыныц бэр1не ортак "табигат экологиясы - адам-герш1л1к. яки сана экологиясы" деген мэнг1л1к проблеманы алады да, сол аркылы адам туган анасын калай суйсе. туган елкес1н1ц та-бигатын да солай суй1п. кастерлеу! керек деген идеяны усынады.

YuilHüil тарауда "Сен" романынын _керкемд1к ерекшел1ктер1 тал-данады жане сол аркылы Э. Нурпей1совт1н шыгармашылык лаборатория-сы тагы да ашыла тус1п. шеберл1к сырларына баса назар аударылады. Мунын ез1 поэтикага т1келей катысты. Кандай да керкем шыгарма болмасын. онын алдына койган идеялык мураты. такирыптык. мазмундык нысанасы болатыны белг1л1. Ал енд1 сол идея, ой жазушы шыгармасында калай жинадталады, сол мурат, нысана кандай керкемд1к шеш1м1н тапты? Нэселе осында. Эр жазушынын суреткерл1к ше-берл1г1не. ем1рд1, адамдар тагдырын. олардын арасындагы уйлес1мд1л1к пен карама-кайшылыктарды калай тус1нет1нд1г1не тыгыз байланысты осынау керкемд1к. эстетикалык критерийлерд1н жасап ке-ле жатканына да элденеше гасырлар етт1.

Егер Э.' Нурпей1совте осы айтылган сапалык касиеттер, ягни, шеберл!к, ем1рд1, адамдар тагдырын, олардын психологиясындагы, адамдар кезкарасындагы уйлес!м мен кайшылыктарды терец де жогары бШкпен тус1ну, одан б1рден-б1р дурыс корытынды шыгара б1лу бол-маган болса. "К,ан мен терде" жазушы Казан тенкер1с1не дей1нг1 жане сол тенкер1с кез1ндег1 Арал казактарыныц тыныс-т1рш1л1г1н. кенеден жаца тарих кеш1не калай кел1п косылганын. сонымен уласа, тутаса жалгаскан "Севде" сол улы тен1зд1ц буг1нг1 хал1н, жай-жагдайын, сол балыкшылар ем1р1ндег1 тосын езгер1стер туралы аг1мелейт1н1н беллетристикалык мэл1мет рет1нде ж1пке т1зе салган болар ед1к. Б1рак. эдебиет деп аталатын касиетит! енер саласыныц ал1п-би1нен б1р мыскал да болса хабары бар адам т1пт1 де олай ет-песе керек. 8йткен1, "Кан мен тер" болсын мейл1, "Сен" болсын мейл! - екеу!нде де жазушы эмбеге аян, бесенеден белпл! ем1р

кубылыстарын жан кинамай. желе-жортып втией. вз1м1з ем1р сур1п отырган гасырдын. осы дэу1рд1ц кешег1с1-буг1нг1с1мен тыгыз байла ныста карастырып. ем1р шындыгын эрдай1м тап басып. тамырын тауип суреттейд1. Ал сол тап басып. тамырын тауып суреттеуд1н басты сиры - автордын сирен ушырасатын узд1к шеберл1г1 десек, ек1нш1ден. оныц ез1 айткандай. "кек тец1зд1н кашаганын КУУ". кубадумб1л. т1пт1 б1рде аш, б1рде тон; ем1р кешкен кара сирак балыкшы кауым-нын. карапайым хадлык ем1р1н1н калыц ортасынлда туып-ес1п. орта-дан кайда журсе кол узбей. ез1н солармен б1ртутас кайгысы да, куанышы да ортак азаиат рет1нде сез1ну1 екен1 айкын.

Жазушынын ез1не тэн осы ерекшел1г1н б1рер текст аркылы багамдасак. населен, "Сецдег1": "Сыкырлаган сары аяз... кэр1 тец1з кун1 кеше катар алдында ка(шрын б1р керсет1п калгисы кел-гендей. ез-ез1нен долданып ек1р1п жаткан-ды. Енд1 каз1р 61р тун 1ш1нде к1легей кек муз астына к1р1п. тыныштала капты"» деген свз т1ркес1н, сез емес-ау, сезбен салынган суретт! "Ымырттагы" мына б1р суретпен. сурет кана емес-ау, суретт1 теб1рен1спен. толлганыспен салыстырсак: "Бул кезде батып бара жаткан кун алыс-тагы жолдын б1р1не иег1н суйеп, енкей1п калган ед1. Кубыла бет тутас кызарып, жел жыртып, дода-додасын шыгарып тастаган булттар батар кунн1н шапагына бауырыне бояп алаулап алыпты. Не кылса да. кец алемд1 кушагьша алып, тутасып келе жаткан мына тун карангылыгына жол бермей, жанталасып, шариысып жаткан жалгыз

TipJilK осы-ay, ендеше, ем1р мен ел1м сиякты карацгы мен жарык та кезек жец1п, т1рл1к уш1н булар да тартысып жатыр. Эр т1рл1кке тенер б1р зауал бар. Кезег1 келгенде кунн1ц басына да зауал тен1п. кара кеб1нге оранып, бар алем т1л тартпай тун кушагына Klpln бара жатады". *

Осы ек1 суретте де жазушыныц ез1не гана тан колтанбасы -т1л1. стил1, манер1 мен машыгы сайрап кер1н1п тур. Булар тек су-реттеу емес, баяндау емес, адамньщ жан сез1м1 мен жуйр!к квиялын алды-артына каратпай ала женелуге де немесе Tlpl пенден1ц кай-кайсысыныц да камшыныц сабындапй кыска гумырында ек1н1н б1р1нде кездесШ отыратын, жакында гана. эйтпесе, сонау б1р ешнэрсен!н паркын б!лмейт1н балауса шагында еткен. ек1н1шке толы кундер осынын 6apl - сонау жанарына жас катып. табанга тас батып журген кезевдерде ер1кс1з жетелеп кетет1н. шебер суреттелген терец философиялык ойдын К¥Д1ретт1 и1р!мдер1. Бул керШстерде адамнын. ягни, кей!пкерд1н жан толкындары мен табигат косыла сейлеп тур. Осыдан барып. окырман ем1рл1к болмыстьщ алуан кырына. ем1р шындыгынын шыргалацы мол шаткалдарына ойша сапар шегед1. оныц купиясын ашуга умтылады, киялга гана бер1л1п кетпей, каПрманмен б1рге ойланып, б1рге толганып, бурын беймэл1м болып келген жана б1р дуниен! сананын сарабына салады.

Жалпы. керкем шыгармада адам, кей1пкер бейнес1н жасаудын алуан турл1 амалы бар. Ол тек сез немесе сейлемдег1 сурет салумен Катар гана б1тпейд1, керкем бейне жасауга кажетт1 вм1рл1к матери-алдарды жинактаудан эдеби тулганы даралауга дей!н барады. Ал жи-

нактылау деген1м1зд1ц ез1 - эдеби тип жасау эрекет1. Жазушыга тип жасау эрекет1н1ч уст1не айрыкша нэрсе - прототип. Егер прототипке мэн бермей. тым жасандылыкка урынып. керкем турде жинактаудын та-бигаты еленбей калатын болса. онда бул эрекеттен ештене де шыкпайды. Лесек те. осы айтылгандарга карап. эр жазушинын, ез1н1ц шыншыл енер1нен туган тип немесе эр типт1ц ем1рде эркашан да наи,ты прототип1 болуга ти1с. оныц ез1 кезбен кир1п. колмен устауга боларлык болуы ти1с десек кателесем1з. Задында "суреткер б1р гана модельмен канагаттанбайды. б1р типт1 б1рнеше прототиппен жииактап жасайды... Эр жазушынын эр кей1пкер1н1ц сырткы тур1 мен 1шк1 сыры да 61p Kiel емес. б1рнеше адамнын болмыс-б1т1м1нен жи-накталмак".*

Типт1к тулганы жинактау. керкем бейнен1 даралау процес1, м1не осылай басталады.

Жинактау уш1н суреткерге бэр1нен бурын талгампаздык керек. Элебиеттег1 адамнын психологиясы мен 1с-эрекеттер1н1н алуан бура-лац-и1р1мдер1н гана емес, сол керкем бейнен1 жасауга керек ем1рл1к материалдыи ез1н жазушы сурыптап, саралап пайдаланады.

Шындык кубылыстарды керкем жинактау аркылы суреткер болашак образдын немесе типт1ц жалпы 61т1м1 мен тулгасын калыптастырады. оныц ерекшел1г1н ашып, м1нез1н даралайды. Эрб1р эдеби тулганы вз ортасынан адам рет1нде белек, окшау танытып туратын. онын те ез1не гана тэн. езгелерде жок жэне кайталанбайтын психикалык ерекшел1г1 болуы шарт.

» Кабдолов 3. Сез енер1. - Алматы; Казак университету1992.

93-бет

"Сек" романыныц керкемд1к ерекшел1ктер1н талдайтын сонгы та-раудагы барлык; ой. п1к1р, туЙ1н, тужырым дэл осындай теориялык цагидаларга сайкес карастырылады.

Жумыстын корытындысында нег1зг1 уш тараудагы талдаулар мен толдганыстардан тутастырылып. гылыми нэтижелер шыгарылды. Б1р1нш1 тарауда ем1р шындыгыньщ енер шындыгына айналу процес! байыпталса. бул "Сен" романынын сюжет1 мен фабуласын гана баяндау емес, дис-сертацияга аркау болган поэтикага т!келей катысты. Сол сиякты, ек1нш1 тарауга мазмун болган романдагы образдар жуйес1н талдау жалпы адеби шыгармадагы нег1зг1 мэселе - адам тагдырын толгау болса, мунын ез1 одан эр1 когамдын; сипат алып, буПнде бук1л дуниежуз1л!к проблемага айналып отырган Арал тагдырына кел1п тогысады. Мундагы жинактаулар мен даралаулар. м1нездеулер мен мус1ндеулер тагы да поэтикага саяды. Уш1нш1 тарауда тексер1лген "Сенн1н" керкемд1к ерекшел1ктер1 - тагы да тек поэтика мэселе-лер1. Корытындыда осылардын бэр! б1р жел1ге кегендел!п. б1р арна-да композициялык, тутастыкпен талданып-тексер1лген1 туй1п айтыла-ДЫ.

РЕЗЮМЕ

Нагима Сейлбековна Шаухаманова

•Диссертация на соискание ученой степени кандитдата филологических наук посвещена теме : "Поэтика романа А.Нурпеисова "Долг". В ней впервые всесторонне анализируется поэтический мир. метафорический ряд последнего романа крупнейшего казахского писателя.

На основе богатого фактологического, текстологического материала исследуется генезис художественных образов романа "Долг". Отмечается неразрывная духовная, историческая связь между пирсп -нажами романов "Кровь и пот" и "Долг", устойчивость художественных, исторических тенденций в творчестве писателя.

Так же верно подмечается глубинная суть компазиционного строя романа:/ с одной стороны - его монологизм, обращенность во внутренний мир героев, с другой стороны - катастрофичность, катаклизм той исторической ситуации, в которой пребывают эти персонажи. Одно неразрывно связано с другим, катастрофичность, катаклизм ситуации раскрывают внутренюю суть героев романа. Разнообразие поэтического мира, средств романа, его метафоричность, своеобразный образный строй - все эти отличительные черты романа "Долг" анализируется в совокупности с временем, эпохой.

Таким образом, художественная новизна романа трактуется как особая форма выживания казахского романа, как жанра вообще.

SUMMARY

Schauchasanova Magi»a Seilbekovna

The scientific thesrs for a candidate degvel is devoted to the theme: Poetics of the A. Nurpeisov s novel "The'-'Duty". In it the thorouh analysis of the poetical world, of the methaphorical line in the last novel of the outstandiny kasakh writer is given for the first time.

On the basis of rich factual and texual material the author studies the origin of the images in the novel "The Duty". Among the characters in the novels "The Blood and the Sweat" and the "The Duty" there is an indissuble spiritual, historical connection toge ther with the stabilityof artistic, historical tendencies in the writer s creative work.

The deep essence of the compositional structure of»the novel is also noticed here: on the one hand-hte monologism, turn to the inner world of the characters; on that historical situation, where these characters live. The first is inseparably linked with the second the catastrophe and cataclysm of the sityation show the inner essence of the-personales. The variety of the novel s poetikal world itis metaphorism all there distinetive features of the novel "The Duty" is analysed tojether with the time the epoch.

So the artistic newness of the novel is interpeted as a special form of kasakh novel survivement as a genre in general.

1. "Сец" туралы. Монография.- Алматы: "Ердаулет - Казакстан" баспасы. 1994. 5,3 б. т.

2. "Сец" уст1нде к1мдер кет1п барады. - Кызылорда. 1983, 1,5 б. т."

•3. Арал тагдыры - адам тагдыры. - Зерде, 1994, киркуйек. 1.0 б. т.

4. "Сец" - сыншыл шыгарма. - Жалын, 1994, N 9

5. 9м1р шындыгы - енер шындыгы. - Казак адебиет1. 1994. кыркуйек, N37. 0.5 б. т.

Подписано в печать Формат 60x84/16.Бум.тин.N2.

Печать офсетная. Усл.печ. л. 1.39. Усл. - кр. отт. 1,56. Уч.изд. - л. 0.96. Заказ 388. Тираж 100. Типография КазгосНИТИ, 480096. г.Алматы