автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Поэтика свадебной песни: композиция, художественные средства: эпитет, символика, метафора

Полный текст автореферата диссертации по теме "Поэтика свадебной песни: композиция, художественные средства: эпитет, символика, метафора"

1 0 ..-.1« 15 !

АВДЭМЕЯ НАВУК ЕЕЛАРУС1

1нстытут мастацтвазнаУства, ЭТНАГРАФП I ФАЯЬКЛОРУ 1т К ДРАЙВЫ ■

На правах рукаШсу МАЩСХ Шкалай Дан!лав

ПАЭТЫКА ЕЯСЕЕЬЕАЙ ПЕСКЕ: КАШ31ЦЫЯ, ВЫШЕНЧЫЯ СРОДК1: ЗПИЭТ, СШВОДША, МЕТАФАРА

10.01.09 — фальклзрысткха

Аутарэферат

дксертацы! на атрыманне вучонай ступен{ кандыдага ^лалаНчвых навук

Шнек - 1994

Работа Бкканана у аддзеле фальклору 1нсгытута мастацтва-знаустза, этяаграфП i фальклору im К.Крап1вы АНБ.

Навуковы KipayHíK - доктар ф1лалаг!чныя навук,

Абарова дасертацы! адбудзевда 24 ■чэрвеяя 1994 года у 14 гадзгн на пасадкэнн! спешил!заваяага сазета К 006.07.01 па абзрояе дасергацнй на атрымаяае вучонай сгупез! кандидата Ф1лалаг1чных навук пры 1нстьггуте масгацтвазнауства, этнагра-фП 1 фальклору im К.Крап {вы АНН (220072, Mi иск, вул. Сурга-нава, I, корп. 2).

3 дысертацыяй можна азнаёы{цца у Цэнтральнай навуковай бгсШятэцы ímh Якуба Коласа АНБ.

Аутарэфераг разасланы ’’2.Ъ " чэрвеня 1994 года.

прафесар А .С.ФядосНк

Аф!цыйнш1 апаненты: доктар ф{лалагГчных навук,' прафесар Грынтак М.М. '

кандидат фглалагГчных навук Касько У.К.

Вядучая арган1зацыя - BiqetícKi дзяргауны педагаг1чны

iHCTKTyT 1мя C.M.Kipa3a

Вучоны сакратар спедкялiзаванага сазета

С 1нстыгут масгацтвазнауства, этваграфи i фальклору !мя К.Крап1вы АНБ. 1994.

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА РАБОТЫ

Дысертацыя прысвечана даследаваннзо мала вывучанай масгац-кай спецнфікі беларускіх вясельных песень, пшатлінія з якіх добра захаваліся у яародзе 1 вылучакпца надзвычайнай тэматыч-.-вай разнастайнасцю і паэгычнай дасканаласцю.

Цэласны аналіз песні дазваляе раскрыта яе ідэйны змесг, црынцщщ структурнай арганізадні, сістзму вобразау, што з’яуля-еода асновай для яе вывучэння у кантэксце рзгіянальнай, гісто-рыка-культурнай традшдаі, без якой немагчша Еырашыць другія питанні пазтнкі народнай паззіі.

Актуалънаспъ даследавання. Беларуская вясельная песня уяу-ляе сабой специфічного з*яву народнай творчасці, з'яуляецпа ад-нш з багацейшк пласгоу не толькі у беларускай, але і у славян-скай народнапесеннай творчасці. Да"сённяшняга часу найменш да-следаваны кампазіцня і вобразна-выяуленчыя сродк! (зпітзт, с!м-воліка, мегафара). Н.С.Гілевіч, КЛІ.Кабаинікау, Л .А .Малаш і ік-шыя беларускія эучояня1 разглядалі у сваіх прэцах толькі нека-торня аспекты праблем пазтккі, адзначзлі, што дзякуючы непаутор-вай своеасаблівасці зместу гзорау эсобныя элемента паэтык! ма-юць адаетныя рисы. Аднак цзльнага даследавання па гэтай тэме, якое б раскрывала специфіку класічннх узорау народнага мастац-тза слова, нацыянальнув своеасаблівасць пазтккі, не было.

Выбар тэыы дасертациі абумоулени не голькі нераспрацаванз-сцю цраблемы, але і навуковым, .пазнавальна-вшсаваучнм значэн-нем вясельнай паззіі. Песня — яайболып старажытны від народнай творчасці — внзначаецца своеасаблівай кампазіцняй, багац-цем вобразна-выяуленчнх сродкау у вуснай славянская паззіі на-огул, у тым ліку і беларускай вясельнай песні. Бнявіць ix спе-

Гілевіч Н.С. Паэткка беларускай народнай лірнкі. Мн., 1975; Варфоломеева Т.Б. Северобелорусская свадьба. Мн., 1988; Малаш Л.А. Бясельныя песні //Бяселле. Песні: У 6-ці кнігах.

Мн., 1980. Кн. I, С. 5-18; Кабашнікау К.П. Беларускі фальк-лор у параунальным асвятленні. Мн., 1981; Фядосіх A.C. Песні заручин і ад’езду маладога да нявесты // Бяселле. Песні:

У 6—ці кнігах. Мн., 1980. Кн. I. С. 20-32; Ліс A.C. Валачоб-нея песні. Мн., 1989.

З

цкфіку, вызначыць іх ролю у вясельнай песні — асноУная задача даследавання.

Мегадалагічная аснова даследавання. 7 дасертацні выкарыс-таны вопыт даследчыкау беларускай, рускай, украінскай народнай паззіі, у ш ліку і у внвучзнні вясельнай песні.

Важнае значэнне мае выкарыстанне вопыту даследавання гіс-тарычнай пазтккі народнапесеннага фальклору у лрацах фалькла-рыстау: Е.Р .Раманава, М.Я.^ікіфароускага, МЛ .Доунар-Запольсха-га, Р,Р.Шырмн, Н.С.Гілевіча, К.П.Кабашнікава, А.С.Фядосіка, А.СДіса, А .С .Янкоускага, В.М.Коутуя, ЛД.Малаш, ІД.Цішчанкі і іш. їх працы унеслі значны уклад у тзарзтычную спадчыну бе-ларускай фалькларыстык і.

Аб’ект даследавання. Даследущца тыпы кампазіцні і вобраз-на-выяуленчыя сродкі (зпітзт, сімволіка, метафара) беларускай вясельнай песні. Аутар імкнецца раскрыпь іх асаблівасці, пад-крзсліць нацыянальную адаетнасць паэтычных сродкау. Складанасць такога даследавання тлумачыцца тым, што да сённяшняга дня няіла спецыяльяай црацы ла тзорні паэтык] вясельнай народнай лесні, адсутнічае падручнік або Бучэбны дапамокнік па паэтыцы белару-скага фзльклору.

Дисертант адзначае, што беларуская вясельная песня мае сва гісторьи сгварэння, бытазант і з’яуляеіща адной з багацейшкх у мастацка-пазтичнкм плане сярод славянскай вясельнай паззіі. Зы-ходзячы з гэтага, лры даследаванні народных творау ёя карыста-еігоа не методыкай літаратуразнаучай стылістыкі, а приёмамі аналізу, якія уласцізн фалькларыстыцы, практыпы выяуленвя і вызна-чэння асаблівасцей кампазіцні, функцнй Еобразка-выяуленчнх срод кау. Гзта абумоулеяа тым, што у вясельнай песні у сінкрзтьічнш выглядзе спалучаюцца у адзінае славесныя, ыузычныя, лірнка-дра-матычныя элементы. Акрамя таго, яна з'яуляецца адным са стара-жытных і самабнтных відау народнай паззіі, у якім найбольш яскрава внявіліся нацкянальныя рысы, побит, культура народа Беларуси .

Навуковая навізна. У рабоце зроблена спроба раскрыпь мас-тацкія вартасці, эстэтычнае багацце вясельнай песні праз аналіз кампазіцні і вобразна-выяуленчых сродкау: зпітзта, сімво-лікі, метафары, выяуленне іх асаблівасцей і заканамернасцей выкарыстання, а таксама узаемасувязі песні і абрадавай дзеі.

Даслед2ванне лаэтык} вясельных песєнь дазваляе прасачнпь часткова яаяунасць агульных усходнеславянскіх 1 своевсаблівих ад-ыегяых нацыяяальных рыо у кампазіциі, црацэс фарміравання сіс-тэмы вобразна-выяуленчкх сродкау (зпітзта, сімволікі, метафары) і спосабы іх спалучзння з іншимГ паэтичным! элементам!.

Птэактычнае зяачзнне ! агоабаиый. Палаязнні I вывада, вы-кладзеяыя у дисертєцкі, адаюстраваны у асобных артикулах. Дисертація абмяркоувалася на ласяджэннях аддзела фальклору 1всты-тута мастацтзазяауства, зтяаірафіі 1 фальклору АНБ. Асноуякя пал2Езнні апрабіраваяк у дакладах, прачктаянх на рзспублікая-скіх навуковкх канферэнцыях.

Работа мока бвдь вккаркстана пры падркхтоуцы падручніка па паэткцы беларускага фальклору, у далейшай распрацоуцы лраб-лєм пазтккі, у спецкурсах вшпэйшых яавучальннх устаяоу.

Галоуная задача работы — груягоуяа даследаваць важнейшая питанні пазтккі вясельных песень, асєбліЕа тня, якія раней Ее разглядаліся у белгрускай фалькларксткцк. У дасертацкі уперпы-ш зроблена спроба раскркць наЕболып характзрныя кампазішйякя формы і принципы структуряай аргаьізгцні творау і сістгму воб-разна-зыяулекчкх сродкау, якія часцей угывгюзда і стзарашъ дасканалы кастацкі шэдзур, Аналіз іх дазваляе найбольп поуна раскрыть національную асаблівасць, кастацка-стылявое, лехсіка-сема.чтычнае багацце вяседьнай песні.

Адяауленне духоуяага ккшя, адрадкэкне народных свят і аб-радау, пазбауленне грамадскіх навук ад ідзалагічнага дактркнєр-ства дабратворяа седзейнічае аб'ектыунаму вызучэняп народна-песеннага фальклору як ."ізой духоуяай спадчкнн беларускага народа. Гзта мае яелзсрздкае дачкнєняе і да зясельнай пескі, якая фармірєвалеся вяхгмі і у ей знайлл! адлюстраванне пазткчнзе иы-слєнне, зстэтычныя, мэралькыя ідзадн, духоуная культура і та-лент народа. Питанні пазтккі вясельных пєсень разглддаліся чзс-цей за усё щ)аз цръ’зму сучаснай абраднасці, без уліку культур-яа-гістарнчяага црацзсу, яародна-традьшкйнай аскозы.

Крнкіпн даследавання. У дасертадаі вккарнстаны апублікєва-ныя вясельныя песні, перш за усё у 8-м! тамах шаттомнага збору беларускай народнай творчасці, а таксвмз у зборніках П.В.Шэ!! на, Е.Р.Раманава, М.Федароускага, РЛ’.Шкріш, Н.С.Гілевіча і ікіі ДаследаЕзліся матэрыялы з архівау Іястатута мастацтвазнаустза,

этваграф!і і фалкклору АНБ, Беларусиага дзярзкаунага уяівєрсітэга, аддзела рэдкай кнігі Цзвтральвай навуковай бібліятзкі Імя Я.Колзса і інш.

Структура работы. Дисертацня складаецца з уводзін, двух раздзелау, заключэнвя і бібліяграфі і. У першим раздзеле дасле-дуеяца кампаз|цыа вясельвих песень, у другім — разглядаадца вобразна-вкяулевчня сродкі вясельнай паззі і, з яхіх дисертант абмехавауся аналізам зпітзта, сімволікі і метафари як найбольт папулярних у народзе.

Ва Уводзінах абгрунтоуваецца важнасць і актуальна'сць тами, яе яавізва, ставяцца ь:зтн і задачи даследавання, раскрквзшяа метедалагічккя асяовы работы, яе лракгкгчвае значение і апраба-цкя, кривіци даследавання.

Першая глава щшсвєчана каїлназіїїиі вясельвих песень. Тзма-тьжа вясельнкх несень разнастєйнея. У іх адлюстроуваїоцца саїш-яльна-прававия адносіни члевау с?Бараем2й новай сш’ і, галоувия дзеючия асоби рытуалу, марздъ.ча-этичння погляди, абрадавия дзе-явні і ікш. У вяселлі па-мастацку увасабляецца рззльвасць з яго вациявальнимі абрадаїлі. Усё, што вепасрэдва адбкваецца 7 меяах карціви зясельяага абраду, раскркваецца праз призму дзеявкяу пер-санакау. Зкест песєвь і іх кампазіцийная схема мавць два значнкя элементы. З дапалогай качпазіцкйвай схеми пескя падзяляещіа ва зпізода, яхія лагічна, тэматичка ззязакы панік сабою і аформле-ки паслядоуна, накшталг таго, як паслядоува знковваецпа зясель-ни абрад. Гзта дазваляе вайбольш глибока раскрыт, тэматкчкуп аскову твора. Сувязь пескі з абрадам, галоувым чинам, генетнч-вая: ява адаюстроувае яго змест, какєнцірує ход выканавня, рас-нрнвае і дає ацзнку таму, што адбкваецца на коквим зясельнкк этапе згодна з законам і вясельнай драматургіі, ззьиайвимі і ідз-альньмі нормамі чалавечага бкидя. Вясельш абрад аб'ядноувае у сабе апавядальвую і ритуальную су бета иди і. Прнчим абрадаЕая ке толькі афєрмляе апавядзльвув, але і падпарадкоувае яе сабе, визначає специфіку яе гучанвя.

Кашзазіцні вясельнай песні уласпівн дзве галоувкя тэвдзн-циі. Першая Еызначаеода падпарадкававнем сэвсавай і структур-на-тэыатичвай аргал і задні, другая адагюстроувае паэтичншт традиции твора і падзяляе яго на рзальяую і сімвалічную часткі. Асаблівасць нампазіцні заключаецца у спецнфівд арганізациі,

принципах суаднос1И 1 спалучэнн! яе кампанентау.

На характер фарлПравання кампазШыг уплывае тое, што песня будуецца як невял 1к! л1рыка-драматычны твор, у ЯК1М знахо-дзяць адлюстраванне узаемаадносгны персанаяау, карц^ы вясель-нага рытуалу, душэуны сган герояу. Усе тэта адлюстроуваецца у апавядальных, апавядальна-кгменц{руючых песнях. Абрадавыя дзе-янн! персанакау харзктарызукцца сматфункцыянальнасцю, што абу-моз1ла з’яуленне рознкх в!дау вясельных песень: хмператыуных, ззкл!нальных, вел!чальных, карыльных.

Характар зместу, с^схэма вобразау, карц!н природа I абра-дау, адшостразаных у рэальнай I сгмвал^най формах, ! абумовг-лг утварэнне I вынарыстаяне каыпаз!цыйных прыёмау: мзналога I дкялога з апавядальнай часткай у розных варыянтах, паралел1з-мау, паугорау (складовьк, сп!ральных), ступеньчатага звужэннв вобразау, вкдзялеккя адз^ага з цэлага, кантрасгау, градацы:, рыфглы I г.д. — усе яны ужквакцца у адпаведнасц! з паэтычным зместам, яго !дзйна-эсгэтычнш! патрабаванняыг I падпарэдкава-нк сгзарзнню сгруктурна-вобрззнагз, рытг/лке-1Нтак£Ш£йяага адз!н-стбэ, арган1зацы! л1рыка-дрзмагычнай песни Вккарыстаяне кояна-га з кампазШыйных прыёмау у песя1 мэгывавана, I яны адыгрыза-кць сваю ролю у адпаведнасцг з мастащам: функциям: твора.

Дыялог, маналог у шэрагу песень (кзрыльных, велхчалькю:) мае рэальнузо I С1мвал1чную зсноэу, а структурнкя яго кампзнек-ты аб'яднаны у камсазгпкйнае I вобразнае адзгнстза. Кал1 перад ' дкялогам ёсць зачын, то ён удакладняе час : месца дзеяння. Для песень-манэлогау уласц^ва плаунасць, а дая творау з дыялаг!чнай асновай, з функцыянальнасцга зварогау, выкл1чнгкау, лаг1чна звя-заннх паи¡я сабою, характэрна эмацыянальнасць, экспрзогунасць.

У драматична нацруганьи ыомаятн пеон г канец даялога зазяр-шае дзеянне альбо закл:к да адяаго з яго персанакау. Маналог, дыялог важная у двух адяосгках: па-першае, ён прадстауляе адну з градыцыйных мас?аик1Х с1туацый у вясельнай песни па-другое, з'яуляецца пачаткач лхрыка-дракатьгчнага апавядання. Па зместу маналог I дыялог бл^зкгя, а стшПстычка пабудаваны па-рознаму. Дыялог набквае характар двух-, трохслойнасШ дзякуючн 1снавая-ню дзвкх катэгорый: здзсстраванню свету I быцця ! уключэнню У песню двух I больш дзеючых асоб.

• Дыялог, маналог з апавядальнай часткай у розных варыянтах

з'яуляюцца базавкмі двухпланазимі, самастойнамі кампазіцийни-мі прнемамі, викарыстанне іх абумоулена пркналеянасіїю вясель-най песні да абрадавай таззіі.

Паутор выконзае функции ввдзялення слова і слозазлучзння, задачу фарміравання ритму, рнтніка-інтанацнйяа арганізуе песню. Пры яго дапамозе рзалізуезда агульнасінтззавани план структуры тзора, раскрнзаецца ідзя, якая закладзена у песні. Гзтаму садзейнічае псіхалагізм, эмацнявальнасць, традыцнйная функцыя-налънасць. Гэтг абумовіла ламінуючую ролю рзальних і сімзаліч-ннх вобразау у паралелізьіах: расшшроуку алегорій, адлюстраван-не стану персанахау у рознкх сацыяльна-бытавых, абрадавкх сіту-ациях, наяунасць своеасаблівай якасці унутрытэкставых асация-цый.

Роля паралелізмау (псіхалагічнага, сэнсавага, фармальна-га, сінтакоічнага, страфічнага і інших) у вясельных песнях набиває своеасаблівае значэняе. Яны вьжонваюць кампазіцийна-зоб-разяую функцию, з’яуляюцца сродкамі адлюстразакня мастацка-аб-радавай, сацкяльна-битазой падзеі, душзуяага стану персанажау. Еяселькнм песням, пабудаваним при дапамозе паралелізмау, улас-ціви вобразны псіхалагізм, глкбікя падтзксту, своеасаблізая эмацкянальная танальнасць, а пейзак іх — часцінка прнродяага свету, асэнсаваная інганацнйяа у чалавечим ключи, виступає дзейсним структураутвараючнм элементам.

Роля паралелізму зизначаецца у метричним дзеянні тэксту, страфічнай арганізацні: сходны рух думак, дзеянняу у адлазед-нкх частках песень стварае аяафарнчния, зпіфаричния канструк-циі і іншая стнлістичння фігури, Звароти, вьпслічнікі, шагзлуч-касць рифми і г.д. арганічна спадучаюцца у канкрэтную кампазі-цыйна-паэтычную тканіну і прадзызначаюць мастацкую цэласнасць твора, яго інтанацнйна-сзнсавае адзінства.

Кампазіцш характаризуецца сгройнасдю, динамізмам. Усе яе кампаненти узаемаззязанн, узаемаабумоулени. Для пазтика-сінтак-січнага ладу уласціви дакладяи гдбор лексічних сродкау, якія ви-зкачаюць црадметн, дзеянні персанажау. З дапамогай кантрасту ствараецца неабходная ідзйна-змациянальная афарбоука, вострая драматичная калізія, павкшаециа зхсіфзсіуяасць твора. Вобразна-жампазШыйны кантрасг відазмяняе структуру твора, яскрава ви-дзяляе дзталі вобраза, карціни вясельнага ритуалу, фрагменты

сацияльна-битавога жыцця. •

Строфы вясельных песень, пабудавания на ангитэзе, ствара-юць і развіваюць у. сэнсавьк адносінах суцрэцьлеглыя карціни, а дакладны паугор сінтаксічньвс кансгрукцый будує ритмічна рух і паглнбляе кантраст.

Структура песні, яе архітзктоніка груятуюцца на сувязі, ла-гічнасці яе кампанеятау, усяго мастацхага комплексу. Тэта дазва-ляе праз призму падзей адяюсграваць у сціслай форме маральна-этичныя узаемаадносіш персанаяау, змест карцін зясельнага ритуалу і г.д.

Приём ланцугозай сувязі заключаецца у тим, што наступная прадаети, якія размвагчаны адзія за другім, карціни ці зпізода абраду ззяззанцца на аснозе вобразна-пазткчнай асацьіяпні і маты-вавани памік сабой ніби ланцуяком, у якім кокни наступни вобраз карціни, зпізода з’яуляецца сзнсавш лагічним працягам і канкрэ-гызацыяй, паэгычнкм разв1пцём папярэдняга яму вобраза, а зпошні

— визначальним, галоукым у кампазШыйкьш афармленні твора.

Разглядаючы кампазіцийнн принцип вьизялення адзінага з цэ-лага, дасдедчык падкрзслівае тую асаблізасцз, якая хзректэрна вясвльньзл песням, — вэдзяляеща той предмет карціни абрздава-га дзеякня, на які схаяцэктрээаны асноуны сэнс і вакол якога разгортваецца галоуная дзея і стзараеаиа, па словах В.Коутук, "вобразнае адзінства" канкрэтнай вясельнай сітуацні.

Рифма вкконвае у вясельнай песні кампазіцнйнуи, зуфаніч-яую, ритміка-інтанацнйную ролю. Яна з’яуляецца паэтичным срод-кам, з дапамогай якога асэнсоуваецца дзея, вобраз, кампазіций-на аргзяізуе тзор па гаризанталі і вертикалі, а перакрьжаваяыя рифмы у больыай ступені, чим парныя, адпавядазоць янвой гутарко-' зай мозе з унутри распаусвдаанші сіятаксічннмі каяструкцыяш, каскчанимі адяароднкмі членамі і сінтаксічнимі абаротамі. Сзя-савая выразнасць ры*ыы яскрава праяуляевда у лексічнай, Інгаяа-цийнай фуякциі.

Найбольш распаусюдяанимі відамі пауторау у вясельнай песні з’яуляюцца анафара, зпіфара, якія стилістична, ригміка-ін-танацийна звязани з іншкмі сінтаксічнимі фігурамі. Яны спрыя-юць видзяленнга сзнсавих апорних словазлучэнняу у страфе, дзя-куючи якім песня набиває своеасаблівую эмацыянальную афарбоу-ку, стЕараеода народкапесенная інструментоука, гарманічна фар-

фіруецца.

Ритміка, інтанзцяя пераадольваюць часовня і прасторавкя межа, лагічна ладкрэсл ізашь рыси у адносна самасгойлкх вобразах. Мікраритм у значнай ступені ствараеіша пульсацыяй ключевых слоУ У радку і страфе, іх камунікагиунай функцияй і садзей-нічае пасгуповаму раскрипдю зместу песні, яе гарманізациі. Кам-пазіция песні не толькі структурна-арганізацнйная катэгория, але і зсгэгычная. .

Прыпевы павииаюць рнтмічнасць, эмацыянзльнасць, з'яуляш-ца сзоеасаблівим переходным мосцікам памія строфамі у плане рнтШчна-інтанацийнай арганізадиі твора. Унутрания і знешнія припевы легка упісващца У песню, ствзраюць своеасаблівую ін-танацызо пры дапамозе ■"захопау". '

Кампазіцнйния приёмы вясельнай песні у кожним з яе відау (велічальккх, імператнуяих, заклінальннх і інших) знаходзяцца у неперкуным адзінстве з другімі кампазіїшйнші сродкамі і ритмі кай, мелодккай і г.д. складають цзласную мастацкую сістзму, якая з'луляецца асабліззсцп стилявога вобліку, визначаепца не-пауторнасцю тзорау ггтага віду беларускага фальклору. Нягледзя-чы на яаяунасць дзвюх кампгзіцкйккх частак, пздзеі у песні раз-гортваюцда у строгай пасдвдоунзсді. Цэласнасць тзксту вясельнай песні, яе унугранае адзінства і гарманічнзсць нязкенна звя-зани з разнастайнасцю і спалучэннем памія сабою тих сінгаксіч-них схем, на базе якіх будуеода тзор.

Даследуючы розныя типи кампазіциі вясельнай песні, як унут-рануп і знепнюга суадноснасць са змесгам, даследчик прнходзіць да внваду, што пазишзнке ці спад зксцрзсіі знаходзіцца у пра-мой залелгнасці ад частати пауторау, ритмічних фігур, іх лагіч-най, тэматкчнай паслядоунасці і узаемасувязі.

Каяунасць нових кампазіцийних типау павялічвае і узбага-чае арсенал прыёыау і паступозага ыастацкага разгортвання тз-ми вясельякх песень. Дзянуючы гэтаму узрасла іх ыастаихая дэ-сканаласць, виразна цраявілася нацияяальная адаетнасць.-Цэласнасць тзксту вясельнай песні ствараецца зместавкм адзінствам, унутранай езнеавай арганізадияй. Такая сэнсазая сузязь знаходзіць сваё вияуленне у спалучзнні розных кампазі-цыйных фігур і праяУляецца у наступиш:

- шагпланавасці, разнастайнасці спалучзння кампазіцийних

'сродаау; ’ ■ . . ■ ■ .

- внкарнстанні як агульнафальклорных кампазіцьгйяьк приё-

мау, так і спецнфіч.часці функшй у' струкгуряай зрганізадні твора; ' • • ' "

- складанасці кампазіцнйнай арганізациі І разам з тим своеасаблівасці пабудови гвора.

У вияіку аналізу зясельнай песні валены новыя спосабы кампзз{цлі, вызначаяы асноуння яе тылы і тзндзкциі выкарыстая-яя, падпарадкаванзсць іх {дэйна-эстэтычнай задача таора.

■ Наши назірзнні пацзотдаакць дуыку аб гарманічяай сувязі і абумоуленасді з асно?кай ідзяй усіх кампанентау кампазіїші як ' саыастойнага цэлага, ширині магчымасцей кокяага з іх.

' Адзін са шляхоу, па якому і шло фарміраванне кампазгяыйных приёма? вясельнай песн і, хзрактарызавауся рухам эстэтычнай дум-кі народа ад фарыальнай і зместавай структуры сінтансічяай кан-струкциі да адпаведнага принципу кампззїцнйнай аргайіззцкі тзо-ра. ■ ' ’

' Другая глаза "Зобрззна-выяуленчкя еродкі" сгладаегсца з трох частак, прысвечакнх зпітзту, сімзоліцн, м'етафарк. '

У падраздзеле "Зпітзт" робіода аяздіткчяи агляд публікацій па гэгай тэме. Адзяачаецца, ото нала адзінага погляду на зкзнз-чэнне ролі зпітзта у абрадавай паззі’і, у іш ліку вясельнай песні .'Характарызушца аскоуяыя фуйкцні зпігзта у вясельнай песні

— гзта абмалёука пзрсанажау, адтшстразанне іх узаемааднссія, апісанне прадметау зясельнага ритуалу, узмацненне зрокавай вк-разкасді, передача слкхазых ураканняу. При гзтьзл вккарнстоува-ювда пастаяяныя, вняуленчыя, метафарычяыя, епэяачяыя, тлумачаль-нкя, зтнічния, змацкяяальяа-псіхалагічння І іниня здітзти. Ужы-взяяе кокнага з !х не толькі ыатываваяа тнм, што для песні ха-' рактзрна свая специфіка зместу ! роля'у вясельякм абрадзе. •

Мастацкая природа вясельяай песні прадвызначыла частае уж-ванне пастаянных, виразних зпітзтау, якія внконзаюць не толькі вобразяа-выяуленчуэ. але і кампазіцийную ролга. Дисертант адзна-чае, што у вясельнкх песнях ёсць эп(тзты двух катэгорый: агуль-нафальклорныя, г.зн» ткя, якія еустракаквда у многіх жанрах бё-ларускага фалькяору, і тыя, сто у’яываюцца толькі у гэтих песнях. Матывацня зпітзта бывэе рэальнай' Гуыоунай -у залежнасці ад ідзі і зместу твора. Акрам я таго, адзін з вддучых яго аспек тау — гэ-

га ацэяачни I паэтнзуючы харахтар. Наприклад, у сатиричных песнях зпітзтн часцей за усё дашь адаоуяую ацэнку і таму не маюць такіх элеыенгау паэгызацн!, а у другіх песнях (імператиуяих, ве-лічальншс, каральних) персанакы, предметы, з*явы маюць свае устойлівня визначанні, якія абумоулеяы абставінамі, ткповимі для адяосія персанакау ці ритуальных вясельньсс сітуацнй.

У вясельных песнях функцияніруюць простыя, складання, раз-горяутыя, а па часгаце уяываняя ацэначныя, спецнфічнкя, зтяіч-нкя зпітатьі, якїя уласцівьі вясельнкы песням пры апісанні, ха-ракгарыстыцы ритуальных прадоетау, персанажау, некаторых абра-дазых карцін і дзеянняу. Асаблівую увагу дисертант звяртае на тое, сто вясельная песня стварыла нозыя зпітзтн, невядомыя пе-сєняай л ¡рыли, якія падкрзсліваюць рисы персанагау, нязначныя перамены у псіхалагічним стане, даводзінах, асаблївасцях вясель-якх атрибугау.

Асобна узятьи эштэгы не стваракзць пазтычнасцг, а кзятрасг-нзэ спалучзнне успрымаецца як бы нябачна, але адкачасоза стза-рзе вьтразнасць, драматизм, канкрэгызуе вобразы персаяажау у стаясучьм і агмоуккм паралелізме і угокшііЕзе сзаю суадноекаспь з рознші карцгяамі, пры гэткм мабілізуюдпа зыяуленчыя магчкмас-пі зпітзта. Да разраду складених зпітзтау адносяпца незвычайныя па ферме дзайнкя зпітзтн, аднародяыя і супрацьлеглия па значзн-ню: зпхтэгы — првдаткі. їх роля — надаць вобразу, нарціяе асаблівую каларытную эмацыянальнасць, зрабідь стрэфу найбольз зкспрзсіуяай. Ствараєзда халаркт пазтнчнасці, унутраны стан пер-санзкау перадаевда выкарыстаннем змацнянадьна-псіхалагічннх зпі-тэтау, з дапамогай якіх раскрываюцца лірнка-драматичнкя карцікн вясельнага абраду, рэальныя і сімвалічния вобразы, карціни нэбы-вггадь асаблівае эмацыянальнае гучанне, узрастае іх мастацка-псі-хзлагічная значнасць.

Зпітзг не толікі набывае пэмяниальяа-ласкальную форму у ве-лічальяьк, каральних песнях, калі далучаецца да назоуніка такой еа форми, але егварае ліричную ці рамантычную аснозу, надає пер-санаяу, карціне эмацыянальнае адценне, вэдзяляе галоуния і дапа-мозхныя рысы. Функция зпітзта у велічальних, карыльных песнях уді ла спалучаецца з тауталогіяй, параунаянем, гіпербалай. Ен не толькі актиуна ушшвае на таяальнасць, зкспргсіуяасць, але ргвз' рає лірьгчнасць, а пры дапамозе памяншальна-ласкальнай форми,

якую і сам прымае, угззрае змацьіянальна-лірнчную плынь. Зпітз- • ты дапамагаюць перадаваць прасторавыя уяуленні. ГалоУную ролю вьгконваюць назоунікі, якія называть прасторавыя прадиетьг, але ' црымыкаючкя да іх зпі?зтн-канкрзгнзуюць;карціну, актыуна удзель-нгчаюць у передачи месца дзеяння. Найболып яскрава цраяуляеіща' роля зпітзта у карцінах, стзораных пры дапамозе камлазШыйнага прыёму ступеневага звугэнкя вобразау. У іх пабудове удзельніча-’ юдь зрокавыя, выяуленчыя зпітзтн, якія перадеюуь форму, колера-вы рух, палітру якога выдзяляе вядучн зпітзт. Ён утварае свое-асаблівн зпіцзнтр, семантычяа ззязаны з другімі зпітзтамі.

' ' Падбор і выкарыстанне зпітзтау абумоулены мастацкімі, рэ- ' гіянальньиі, згнічнкмі асаблГзасцямі песяі. Па свайку прызна-•чэнни зпітзтн падзяляпцца на визначальная, якія падкрзсліваюць асноуныя рысы вобразау дерсанажау,-.їх магэрыяльнае сганозішча, ■ввдзяляюць прадмет як атрибут вясельнага ритуалу, аналізуючім зпігзтн, якія характарызуюць тую примету, якая раней была не-зауЕажана і рагітам адкрызаецца нам яе сэнс. Пастаянныя, мета-фарычныя, эмацыянальна-ацзначныя зпітзтн ствараадз такі воб-раз, карціну зяселькзга ритуалу, якія внклікащь своеасзблізкя асацкяциі, адначасоза яны вьжонвашь смацнянальна-єцзначну» ролю, падкрзслізашь калярозня адценні рытуальных, бытавых прад-метау, карцін прыроды, стваравдь лірика-драматичнк настрой вя- '

сельнай дзеі. ' '

Своеасаблівасць зпітзту праяулйецца у ступені устойлівас-ці і навізни, у прзмьаі і пераносным сэнсе, у грамагкчных формах функпияніразання, у падкрзсліванні розных бакоу-з'яу і прадметау' (зроказага, змацкянальна-псіхалагічнага) рэальнкм і ідзальным і г.д. . '

Адна з характерных асаблізасцей беларускай вясельнай пес-ні заключаецца у яаяуяасці багатай сіиволікірознай па свай-' '

му значзнню. ■ • • .

Сімволіка вясельнай песні виступає у сваёй црадаеїнай сі-туацыйнай канкрзтнасці і внклікае разнастайнкя, неадназначнкя паэгычныя асадаянні. Яны внсгудаюць сгмасгойнші в образным і сродкамі, што пацвярднае абрадазую абумоуленасць твора, скла- ' данасць чалавечых пачуццяу, айлзостразаньгх у ім. ■

1 Наприклад, вобраз каліни сімвалізуе дзявочую чисціню, ма-ральна-духоунув прыганосць, голубы — сваты, сокзл — ганіх,

ІЗ

ручнік — сімвал яднакня малэдых, хлеб — сімвал дастатку, даб-рабыту і г.д. Уперпиню разглядаецца сімволіка колеру у вясель-ншс творах. '

Багацде ідзйна-тзмагичнага змесгу абумовіла вялікую коль-касць сімвалау у вясельных песнях, іх пзэгкчнае хараство, высокую мастацкую даскакаласдь. Сімзоліка выкарнстоуваегща не голь-кі у песнях, якія маюць кампазіцню: "Сімвалічная •частка плюс рзальная". Яна у^кваецпа { у зкспазіцні песень.з сімвалічнай, умоуна-паэткчнай 1 рзальнай часткай.

Сімволіка функдняніруе часцей за усе' у дзвюх перших: пачы-наецца сімвалічная зкспазіцня з карцінн вясельнага ритуалу ці з вобраза з выкаркстаяяем метафары, алегорый.

Сімвал вызнгчае які-кебудзь невядош ці малавядомы предмет (атрибут вясельнага рытуалу), з'яву, хапя і не дае нам ад-разу магчьшасці зрабіць вывад, хаб каячаткоза зразумець сэнс і значзнне яго у кантэксце абрадава-дыццёвзй дзеі.

1 Сімвалічньї сэнс вобразау вясельяай пеоиі вкзначаевда тым, што ён не тслькі акрзслівае, але і дапамагае у агульнкх рисах лакалізавадь маланек ці карціну вясельнай дзеі. Там, дзе для рзалізацьіі галоунага сэнсу (мастаикай ідзі) неабходна раскршь карціну, сімволіка з яе эканомнай выяуленчай палітрай дазваляе дасягнуць яадаемага внніку. Вобразьі-сімвалн нзбнзаюць характзр-ныя рысы і уюпочавдь у сябе магчшаець рознай іх трактоукі у залеккасці ад ролі у тзоры і фукмдуі у абрадзе. Але галоуная адметнасць захоуваецца у творах, аб’яднаншс агульным тэматнч-ным адзінсгвам.

Найбольш часта сімволіка угкваещіа у велічальннх і імпе-ратнункх песнях, дзе глибока раскрьзае рысы персаяажау, іх стан абрадавае дзеянне у кантэксце вясельнага драыатычнага опектакля Сімвалічная вобрззнасць уваходзіць у вяселькую песню з рз-альнкмі зпізодамі. Яна з’яуляецца кампазішйна адасобленкм зачинам у форме адначлена, двухчлена, завяршае ланцужок паступо-вага звуження вобразау, уключаепца у песню у складзе другіх кампазіцнйннх прнёмау. Яна прадстауляе сабою приём скразнога паралелізму: радок сімзалічнай карцінн сігуацні з аднолькавай эмацнянальиай настроенасцю, чаргуючыся з другімі зпізодамі, стзараюць сэнсавыя пераходы памія кампазіцийна адасобленьші часткамі песні, внкарыстоуваюць адзін альбо два сімвалічния

вобразы (лачынаючы і.завяршаючы песню) па .тылу сэнсгвага кола.

Сімволіка з'яуляецца канкрзтяай форыай раскрыцця !дэ! у адпаведнкм вобразе., з'яве. Менавіта вобразная форма матэркяль-’ нага увасаблення ідзі надає сімвзлу асацыятыуны характер, за-краяае У сваім фунющяніраваяні асобныя бак! духоуиага зшшя чалзвека.

- У гэтым аспекце- сімволіка прадстауляевда дзейскай і зака-яамернай формай адлзостравання рзчаіснасці у яе глнбінякх сувя-зях І адносінах.

З’яуляючыся утварэннем, якое даялекгычна увасайляе у сабе адзіяае і абстрактнее, матэркялънае і ідзальязе, сімволіка у вясельнай песн! уяуляе сабой завертаную і разам з ткм універсальную форму раскрытая, чалзвечага быпця ва Усёй яго шатгран-насці, у тш ліку і у вясельяым "драмзтычнш спектаклі".

Сімвалічнкя предметы і.з’явн, выкарыстоувгемкя у ьясельвкы абрадзе, адлюстроуваюць.уласцівасці і адносіни у сваім пачуццё-вз-канкрэтным вобліку і увасабляюць адпазедны чалавечн сэнс, усп пматгракную сукупяасць грзмадскіх, рктузльна-зтнічнкх яср-мау чалавека. Сіг-золіка беларускіх вяселъяых песень некалькі едрозніваеїлда зд сімволікі у другіх песню: тш, ото яна атрш-лівае у гэтых творах болгш дакладку» рзсшыфроуку. ■ •

Песня пры дапамозе адпаведкых сімвалау едкрхзге духоувае чзлазечае у прыродзе і пркрсднее у чалавеку, новия гракі уза-емасувязі чалазека.і, природы і виступає як сродак эглацыякалз-кага, выяуленчага уздзеянкя і у якасці кампазіцнКнага, асаблі-ва у складзе паралелізму, звзротау. • • .

Зсць адпаведны фонд прадметау, з'яу, надзелены уласцівас-вдмі сімз&лзу. Самі па сабе, па-за вясельнай песняй, якы не ' функциям ірущь, а-рзалізуюцца у внглядзе вобразна-вняуленчих сродкзу. . . ■ ■ • ’

Своеасаблівасць сікволіхі вясельннх песеяь падкрзслівае -арганічную народнасць,. глибокую нацыянальную самабнтнасць гз-тага віду творау абрадавага фальклору.

Глкбока і усебакоза аналізуеода метатара з пункту гледзан-ня яе фармальнага адлюстравання-ладабеиства пзміж чалзвекам І з'язамі природу, яе прадаїетамі.• Як паэтнчяы сродак і асаблівая катзгоркя паэтычнага стылв яна дазваляе раскрыпь гэту узаема-сувязь, заснавануя на’принципах кзнкрзтнззгші, падабенстза і

!нш. Песня пры дасягяеянi вобраэяасц! вккгрыстоувае дэеяслоу-яуго, яуяую, скрытую метафару, якая выступав не {заляваяа, з у apraHiHHUM адз!нстве з !ншым1 паэтычным! сродкам! 1, перш за усё, з эп!тэтам, Ымзолгкай, Ппербалвй I сама пераходз}ць з адной паэтычнай формы у другую для рзал!зады! мастацкай заду-мы твора. Метафару вясельнай песн! ыонна характарызаваць як паэтичны сродак, якому уласШвы этя1чныя прилеты.

У метафары вясельнай песя! зяаходз1цда ключ да разумения раскрыцця асновы мыслення, лрецэсу адгостравання не тольк! ака-ляичага свету, але i ун{версальнасц1- песеявага вобраза.

Жыццёвая, ритуальная кзрШна раскркваецца• ад агульнага паняпця да метая}м1чнай метафары, сутнасць якой заключаецпа у тым, што з дапемогай дадатковых лршет í дэталей вобразна рас-крываецца жыццёвая, абрадавая карц1на болью канкрэтяа, выразна.

Разгорнутая i увасойленая ыетафэра ствэрае своеасзбл!выя суаднос5ны пам!ж ¡дэальяым i лрадметянм.

У схрытай мета-фары, яаснаванай на у ну транш супастауленв! падобкых с£туацый, црадметна-бнтавое, ритуальнае i яунае не вк-цясняе абстрактнее, а як бы далучаепца i наслойззецца на яго, стЕараецца а с, а бл i вы хелэрыт прыродккх прадметау, KapniH, з'яу, з аднаго боку, i "ачалавечаных" дзеянняу, з другога боку.

У ас.чове дзеяслоунай метафары ляеыць признак пгдабзнстза дзеянняу. Дысертант прыходз^ць да выснозы: метафарычнасць нель-га разглядаць тольх i як супастаулекне, таму што у аснове яе ля-2шць шматграннасцъ зшццёзнх, у ткм л!ку i вясельных, абрадавьх о'туацый, i таму яна выходзШь за мехи простых паралеляу, аса-цшщкй, будуецца на лаг1чка апрауданнх узаемападперадкаваных суЕязях. У гэтым знпадку стзараецыа канкрэтная, глыбокая па сзн-су, яародна-мегафарычная вобрезнасль з ула сШвым рэальна-псгха-лаг1чнш каларытам.

Разглядаючы ыегафарычныя спалучзнн!, аутар црыходзШь да вксноу, што з уласШвнш для вясельнай пескг метафарам! выка-ркстоузазоцца метафарычныя спалучэЕ.ч! з апорным! сэнсавым! словам!, як1я олукаць сродкам ствзрэяяя незвкчайяай вобразнасц1; з ix дапамогай адлюстраваны складаныя вобразнкя с!туацн!, а сц!сласць канструкцых з'куляецца адной з сзоеасабл5васцей мас-тацкага стад» творау.

Метафара выкарыстоуваецца у вясельнкх песнях як спосаб

захаванасці цзласнасці вобраза. Яна выконвае характеризуючую функцию, не замнкаецца у вузніх семантичних рамках.

Калі мегафара развіваецца у бок семантычнага аб’яднання, то сімвал, канцэнтруючн у сабе ідэйны сэнс цэлага твора, наад-варот, пашырае свой змест, але у гой ха час робіць яго у знач-най ступені дакладнш.

Метафара паглыбляе сутнасць рэалъяасш, а сімзал адводзіць ад яе, але, будучи сродкам характеристик і прадыета ці з'яви.ява заусёди захоувае арыентаванасць на сімвал і ахоплівае усё раз-віцце апавядаяня.

У метафары вяселінай песні знаходзіцца ключ да раскрипця асноу мислення, лрацэеау у акаляючт асяроддзі да стварэння, персанакау, прадаетау і з'яу, унізерсальнасці песеннага вобраза, Метафара тнм самым уыацавала сувязъ з логікай, з аднаго боку, і міфалогіяй, — з другога. Яна виключна паэтычная у вясель-най песні і выкарыстоуваецца у стварзнні вобразау, раскрнцці ма~ тивау важнасці дзеянняу героя у сацыяльна-быгавых, абрадавых ситуациях . ■

Метафара умацоувае узаемасувязь памія ыатэрняй і духам; тэта з’яуляецца сведчаннем таго, шго чалавек у сваей творчасці не толькі адкривае падабенстза, але і стварае яго.

У заключзннї дасертацні падводзіцца вьшік даследавання, робяцца высновы.

Вясельнкя песні специфічная па сваей мастапкай форме: мова іх у параунанні з давай другіх народаапесенннх жанрау бела-рускага фальклору больш змаїшянальная, значна часцей ужывавдца разнастайныя вобразна-выяуленчыя сродкі: зпітзт, сімволіка, метафара і інш. Мастацкую сістзму вясельних несень адрознівае вя-лікая нацружанасць, дашамізгл, сцісласць, лаканічнаедь у развіц-ці дзеі, строгая абумоуленасць кашіазіцнї імператиуних, велі-чальных, карылъних несень.

Паэтыка вясельнай песні складеная і разнабаковая. Яна має многа агульнага з творамі другіх песенних жанрау. Наяунасць і роля шэрагу аднкх і тих яа паэгкчных элементау у вясельних песнях адрозніваевда. Гэта тлумачицца тыл, што яны адносяща да канрау абрадавага фальклору, таму ыаюць свае рыси паэтикі. У той жа час адрозніваюцца ад іх, таму шго ш уласціва свая ідзйна-мастацкая специфіка, якая поуяасцю залежыць ад зместу песень,

ідзйка-зстзтшгнай заданы, абрадавых дзеянняу.

Дзякуючы багаццю паэтычных сродкау, высокай музнчнасці, вясельная песня і цяпер засгаецца кыццяздольным творам. Яна мае свайго творцу 1 вкканауцу, природу бытавання, валодае вя-лікай сілай мастацкага і эмацыянальнага уздзеяння.

Па тэме дасертацы! апублікаваньї наступная артикулы:

1. Зпітзт у беларускай вясельнай песні // Весці АН БССР, мерыя грамадскіх кавук. 1990. ü 5. С. 85-92.

2. Паралелізм — кампазіцнйни приём вясельнай песні // Весці АН БССР, серыя грамадскіх навук. 1991. № 3. С. 85-92.

3. Паззія чалавечнасці, кахання. (Збор творау. Бяселле. Песні: У 6—ці кн. №.. 1980—1988: выданне, структура, выву-чэвяе) // А.Куляшоу і вывучэнне яго творчасці у ВНУ і школе у кантэксце сучаснай беларускай літаратурн. Нагілеу, 1991.

4. Беларуская народная песня: Уступны артикул да зборні-

ка танцевальных песень "Вечар добры, дзяутаначка". Мн., 1991. (РНМЦ Ж БССР). -

5. Вясельная песня: какравыя асаблівасці // АНБ. Інститут мастацгвазнауствБ, зтнаграфіі і фальклору імя К.Крапівн. Культура Рэспубл і к і Беларусь: гісторкя, сучзсны стан, перспективы развіцця: Тззісн даклздау навукоьай канферзнцні. Мн., 1993.

С. 157.

, На правах рукописи МАНЮХ Николай -Данилович ' ■

ПОЭТШ СВАДЕБНОЙ ПЕСНИ: ' • КОМПОЗИЦИЯ, ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ СРЕДСТЗА: ' ЭПИТЕТ, СИМВОЛИКА, МЕТАФОРА' . .

Специальность: 10.01.09 фольклористика

Автореферат

диссертации ка соискание ученой степени

■ кандидата филологических наук

Інститут мастацтвазнаустза, зтнаграфіі і фальклору . імя К.Крапівн АІЇВ ’

220072 г. Мінск, вул. Сурганава, І, корп. І. .

Надрукавана у вытворча-каыерцыйнай фірме Арты-Фэкс. 220072 г. Мінск, вул. Скарыны, І.

Падпісана 7 друк Папера друк, й І Ул.-друк.л. 1,39 Тырая .100

Ул.-ззд.л 1,5 Заказ Л <3і

І.й.СІ>№Ч

Фармаг 60x84, ІД6 Лфсетны друк Бясплатна