автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Поэзия Назара Наджми: концепция стиля, личности и эпохи

Текст диссертации на тему "Поэзия Назара Наджми: концепция стиля, личности и эпохи"

Казанский государственный университет

на правах рукописи

Хайбрахманов Рустем Халитович

Поэзия Назара Наджми: концепция стиля, личности и эпохи

10.01.02 - Литература народов Российской Федерации (татарская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание ученой степени кандидата филологических наук

■ V/

и

Научный руководитель:

■/¡¿У' Заслуженный деятель науки РТ,

академик Российской гуманитарной У академии, доктор филологических

■ , У наук, профессор

Т.Н.Галиуллин

Казань -2002

ЭЧТЭЛЕГЕ

КЕРЕШ....................................................................................4

БЕРЕНЧЕ БУЛЕК. Нажар Нэжминец индивидуаль стиль

узенчэлеклэре......................................................................14

1.1. Нажар Нэжмишц индивидуаль стиленец барлыкка

килуе сэбэплэре Иэм алшартлары...............................................14

1.2. 1930 нчы еллар ахыры - 1950 нче еллар уртасы................................26

1.3. 1950 нче еллар ахыры - 1980 нче еллар уртасы................................37

1.4. 1980 нче еллар ахыры - 1990 нчы еллар.........................................52

ИКЕНЧЕ БУЛЕК. Нажар Нэжми ижатында шэхес

концепциясе.......................................................................62

2.1. Эдэбият теориясендэ лирик герой концепциясе.................................62

2.2. Нажар Нэжми ижатында лирик шэхес генезисы..................................68

2.3. 1950 нче еллар ахыры - 1980 нче еллар уртасы................................78

2.4. 1980 нче еллар ахыры - 1990 нчы еллар...........................................83

ОЧЕНЧЕ БУЛЕК. Нажар Нэжми шигъриятендэ дэвер

концепциясе.......................................................................91

3.1. Эдэби эсэрнец проблематикасы. Наж;ар Нэжми шигъриятенец проблематик диапазоны............................................................91

3.2. Нажар Нэжми шигъриятендэ чорныц фэлсэфи

проблемалары.......................................................................95

3.3. Нажар Нэжми шигъриятендэ милли проблемалар

к>елышы............................................................................103

3.4. "Иблис поэмасыньщ проблематик асылы......................................114

3.5. Нажар Нэжми шигъриятендэ чорньщ ижтимагый-мэдэни

аспектлары..........................................................................124

ЙОМГАК................................................................................135

БИБЛИОГРАФИЯ.....................................................................143

КЕРЕШ

Теманыц актуальлеге. XX йознец икенче яртысыннан башлап элекке кыйммэтлэргэ яца демократии жэмгыять кузлегеннэн бэя биру эдэби хэрэкэтнец узэк тенденциялэреннэн берсе буларак урнашты. Эмма эдэбиятта вакыт узу белэн яисэ сэяси вэзгыять узгэргэнлектэн уз эЬэмиятен югалтмаган, киресенчэ, классик дип танылган исемнэр дэ бар. Нажар Нэжми исеме шундыйлардан. Ул XIX йез ахыры - XX йез башында М.Акмулла, Г.Чокрый, Г.ИбраЬимов, М.Гафури, Ш.Бабич И.б. ике тугандаш халыкныц да горурлыгы булган эдиплэр башлап жибэргэн татар Ьэм башкорт эдэбиятлары арасындагы мэдэни диалог традициялэрен дэвам итте Ьэм устерде.

Шагыйрьнец ватаны Башкортстанда аны инде куптэн эдэбият классигы итеп таныйлар. Нажар Нажми - эдэбият ©лкэсендэ купсанлы республика Ьэм бетенсоюз премиялэре лауреаты; аньщ жыентыклары мецлэгэн тираж белэн тарала. 1998 нче елда аца Башкортстаннын, Халык шагыйре исеме бирелде. Кыскасы, Нажар Нэжминец башкорт эдэбиятын устеругэ керткэн елеше лаеклы бэялэнде.

Нажар Нэжминец шигъри таланты башкорт эдэбиятыньщ гына тугел, татар суз сэнгатенец дэ кечле йогынтысында формалаша Ьэм усэ. Ул озак еллар дэвамында «Казан утлары» журналы редколлегиясе эгъзасы булып тора, татар эдэбиятын устерудэге хезмэтлэре ечен Татарстанныц Гаяз Исхакый исемендэге премиясенэ лаек булды. Эмма бугенге кенгэ кадэр Нажар Нэжминец татар эдэбиятына ясаган йогынтысы фэнни кузлектэн жентеклэп, комплекслы рэвештэ тикшерелмэде. Димэк, диссертация темасыныц актуальлеге яца чор татар эдэбияты кузлегеннэн Нажар Нэжминец ижатына яцача бэя биру кирэклеге белэн тээмин ителэ.

Теманьщ ойрэнелу дэрэжэсе. Нажар Нэжми узенец ижатка 1930 нчы еллар ахырында ук килгэн булса да ("Авыл эскизлэре", "Гомер Ьэм дицгез"), фэкать Беек Ватан сугышыннан соц гына поэзия белэн житди шегыльлэнэ башлый.

Сугыштан соцгы беренче елларда (1945 - 1955) Н.Нэжминец ижаты шул чорда бетен совет эдэбиятында хекем сергэн «конфликтсызлык теориясе» тээ-сирендэ усэ Ьэм аньщ эсэрлэрендэ ике тема - сугыш («Милэш», «Каен», «Александр Матросовка - пароходка Ъэм солдатка», «Уйланулар» h.6.) Ьэм тыныч хезмэт («Ике вышка», «Ж^илкэн», «Якын дуслар» h.6.) вакыйгалары естенлек итэ.

ВКП(б) Башкортстан елкэ комитеты бюросыныц 1948 нче ел 2 нче ноябрь карарында язучылар алдына «социалистик реализм методы нигезендэ совет халкыныц тормышын дерес Ьэм тирэн сурэтлэгэн, идея-художество ягыннан елгергэн роман, повесть, поэма кебек эдэби эсэрлэр тудыру» бурычы куела [82]. Н.Нэжминец кулэмле лиро-эпик жанрларга мерэжэгать иту сэбэплэренец берсе дэ шул чор талэбе булгандыр дип фаразларга кирэк. Беренче лиро-эпик эсэрлэрендэ - «Ана» (1948), «Капкалар» (1955 - 1960) поэмалары, «Tay Ьэм дицгез» (1948), «Ике елга» (1948), «Мин кайтып килэм туйдан» (1949), «Тар сукмак буйлап» (1953) балладаларында да идеологик йогынтыныц эле кочле бу-луы сизелэ. Лэкин бу факт аны 1951 нче елда Башкортстан язучылар берлегенэ эгъза итеп алуга берникадэр ярдэм итэ.

Шулай да 1950 нче елларны Нажар Нэжми ижатындагы иц тонык чор дип эйту дерес булмас иде. Аныц яшьлек Ьэм хезмэт романтикасы белэн сугарыл-ган шигьри эсэрлэре беренче мэртэбэ рус теленэ тэржемэ ителэ («Лирика», 1954) Ьэм шагыйрь илнец башка тебэклэрендэ яшэгэн поэзия сеючелэр Ьэм ша-гыйрьлэр (Рэсул Гамзатов, Кайсын Кулиев h.6.) белэн аралашу мемкинлеген ала. Бу елларда Нэжми Галишер Нэвоиныц «Фэрхад Ьэм Ширин» поэмасын, Лермонтов, Пушкин, Некрасов, Рождественский, Гамзатов, Кулиев h.6. ша-гыйрьлэрнец эсэрлэрен башкорт теленэ тэржемэ итэ.

Нажар Нэжминец 1960 нчы елларга караган эсэрлэрендэ психологизмныц тирэнэюен беренче чиратта Хрущев «жепшеклеге» тээсире белэн ацлатырга кирэк, ченки «конфликтсызлык теориясенец» чигенуе генэ эдэбиятта шэхеснец рухи деньсына утеп керу мемкинлеген бирде.

1960 - 1980 нче еллар - Нажар Нэжми ижатынын иц актив Ьэм эдэбият-ныц бетен терлэрен дэ диярлек узлэштереп ижат иткэн чоры - узе исэн чакта денья кургэн жыентыкларныц зур купчелеге шушы чорга туры килэ.

1990 нчы елларда Нэжми ижаты яца темалар (миллэт язмышы, милли узацга кайту), лирик ка1мрманныц эмоциональ парадигмасында яца хис-тойгылар (гомернец зая узуына укену, уткэнне сагыну, миллэтнец килэчэге билгесез булудан ачыну, демократик узгэрешлэрнец нэтижэлэреннэн канэгатьсезлек), яца проблематик катламнарны узлэштеру исэбенэ байый. Бу чорда басылып чыккан "Ак чишмэ" (1997), "Татар каны" (1997), "Якынаю" (1992) жыентыкларына кергэн, эмма бугенге квнгэ кадэр гадел бэя алмаган эсэрлэр нэкъ шул фактны дэлилли.

XX йезнец 40 нчы —50 нче елларыннан башлап Нажар Нэжминец ижаты башкорт, рус, татар тэнкыйтьчелэре тарафыннан даими телгэ алына. Шагыйрь-нец ижатын ©йрэнугэ зур кеч куйган Гайнан Эмири, ИбраИшм Абдуллин, Энвэр Бикчэнтэев - аныц беренче бэялэучелэре дэ. Нэкъ алар Нэжминец тэуге эсэрлэ-ренэ шактый тепле бэя биреп [225; 226; 231], шагыйрьне сугыштан соцгы те-шенкелектэн аралый Ьэм шигърияткэ кайтара. Элеге эдэбиятчыларныц хезмэт-лэренэ М.Гафуров [248], М.Максимов [254], Г.Рамазанов [256] макалэлэрен дэ кушканда, Нажар Нэжминец башлангыч чор ижатын шактый тулы итеп кузал-ларга мемкин.

1960 нчы - 1970 нче елларда Нажар Нэжми эсэрлэрен ижатташлары гы-на тугел, тэнкыйть белэн даими швгыльлэнгэн эдэбиятчылар да игътибар узэге-нэ ала башлый. Бу чорда лирика влкэсендэ актив эшлэгэн шагыйрьнец жыентыкларына менэсэбэттэ Х.Зиннэтуллина [251], М.Кэрим [234], Г.Рамазанов [256; 257], К.Хэбиб [238], Э.Хэбиров [267], Р.Хэкимов [276; 277], Г.Хесэенов [242], К.Эхмэтйэнов [227; 229] h.6. тенкыйтьчелэр тепле фикерлэрен эйттелэр. Аларныц тикшеренулэрендэ Нажар Нэжми ижатыныц камиллэшуе, «иллюстра-тивлыктан» китеп, замандашларыныц бай эчке деньясын ачуга таба зур адым-нар белэн баруы, шагыйрьнец лирикасында фэлсэфи агымныц эсэрдэн-эсэргэ ныгуы дэлиллэнэ.

1970 нче - 1980 нче елларда башкорт Ьэм татар эдэби хэрэкэтендэ уз урынын тапкан, абруй казанган Iibm купсанлы булэклэр иясе булган Нажар Нэжми илсаты Р.Морган, Е.Николаевская, С.Северцев, И.Снегова кебек оста тэржемэчелэр тырышлыгы белэн СССР кулэмендэ дэ таныла. Бу чорда Нэжми-нец ил кулэмендэге эдэби хэрэкэттэ дэ уз биеклеге барлыгы хакында Л.Аннинский [245], В.Баранов [246], Я.Друц [250], И.Иванов [252], И.Ростовцева [258], В.Смирнов [260; 261], И.Сотников [262], А.Филиппов [266] hoM башкаларныц тэнкыйть мэкалэлэре сейли. Рус тэнкыйтьчелэре Нэжминец «бетен совет эдэ-биятына хас булган сугыш темасына тирэн утеп керэ алуын» Ъэм «катлаулы, ае-рым очракларда каршылыклы ижтимагый-эхлакый берэмлеклэрне ачуга омты-лышын» искэртеп узалар [251].

Башкорт эдэбиятында исэ 1970 нче елларда Нажар Нэжминец ижатын ейрэну аеруча житди тес ала Ьэм фэнни дэрэжэгэ кутэрелэ. Ким Эхмэтйэнов Ьэм Энгам Хэбиров кебек эдэбиятчылар шагыйрь ижаты буенча белгеч-галим-нэр булып китэлэр. Аларныц беренчесе «Нажар Нэжми - шигырь остасы» дип исемлэнгэн монографик хезмэтендэ эдипнец «поэтик осталыгы, деньяны курэ Ьэм курсэтэ белу маЬирлеген» тикшеруне [228, 3] максат итеп ала. Ким Эхмэтйэнов элеге китабында беренче тапкыр шагыйрь ижатына фэнни кузлектэн бэя биру омтылышын ясый. Диде булектэн торган монографик хезмэтнец h9p буле-гендэ Нажар Нэжми шигъриятен башкаларныкыннан аерып торган бер сыйфат узэккэ алына Ьэм жентеклэп тикшерелэ. Шул рэвешле К.Эхмэтйэнов Нажар Нэжми ижатында «поэтик аймылыштыру»; «поэтик полярмк»; «ихласлык»; «ситуативлык»; «образлы берэгэйлек»; «катлаулы гадилек»* кебек алымнарньщ киц кулланылуын ачыклый.

Монографик хезмэтнен, кереш булегендэ галим H .Нэжми стиленэ хас нечкэлеклэр арасында иц э11эмиятлелэре дип:

- кеше рухыныц кечшэ Ьэм тынгысызлыгына мэдхия жырлау;

* Терминнар Ьэм атамалар К.Эхмэтйэнов китабыннан алынды.

7

- тормышньщ бер терлелегеннэн мэгънэ тапмау, деньяньщ катлаулылы-гыннан тэм тою;

- бер ук эйбернец яки куренешнен, бер форсаттан терле ракурсын курэ белудэн эстетик кинэнеч табу;

- бетен донья хэллэренэ катнашлыгьщ булуны тоюдан хозурлану;

- чын дуслыкка сусау;

- сеювгц яшэугэ дэрт уятудагы, дэртшц дэрманны хасил итудэге эЬэ-миятен данлау;

- эдэми кимчелеклэршц уз куркен, уз мэрэкэсет таба белу кебек сыйфатларны атый [228, 11 - 13].

К.Эхмэтйэновньщ хезмэте шагыйрь и>катын объектив бэяли дип эйтуе кыен, ченки, беренчедэн, биредэ куп урыннар анализдан бигрэк, тасвирлауга корылган, икенчедэн, галим, игътибарны патриотик хис-тойгылар белэн сугарылган эсэрлэргэ юнэлтеп, Наж;ар Налами ижатыныц узэк юнэлеше булган фэлсэфи лириканы тикшерми диярлек. Шулай ук «Назар Нэжми - шигыр остаЬы» китабында шагыйрьнец поэтик стиле формалашуына йогынты ясаган факторлар, аныц эсэрлэрендэ кутэрелгэн проблемаларньщ узенчэлекле бирелеше, лирик каЬарманыныц эмоциональ доньясы системалы анализланмый. Нащар Нэж;минец татар, башкорт эдэбиятында тоткан урыны, ике тугандаш эдэбиятныц традициялэрен устеруе Ьэм XX йездэ аларныц эволюциясенэ керткэн елеше анык бэя алмый. Субъектив сэбэплэр аркасында "Татар теле", "Иблис" кебек язучы ижатында куренекле урыннарны билэгэн эсэрлэр тикшерелми диярлек. Э инде элеге монография нэшер ителгэннэн сон Н.Нэжминец Ьэм форма, Ьэм эчтэлек ягыннан шактый кызыклы эсэрлэр ил<;ат итуен искэ алганда, К.Эхмэтйэнов хезмэте бугенге кон эдэбият фэне талэплэренэ тулысынча жавап биреп бетерми дигэн нэти>1<эгэ килергэ момкин.

Нажар Нэжми ижатын даими куз уцында тоткан тагын да бер галим -филология фэннэре кандидаты Энгам Хэбиров шагыйрьнец Ьэр яца жыентыгы-на шактый гадел бэя биреп барырга омтыла [239; 267 - 274 11.6.]. Бу чорга кара-

ган эЬэмиятле хезмэтлэр арасында Р.Мостафин [255], Р.Сенгатова [263], З.Сол-

8

тановныц [236] мэкалэлэрен дэ атарга кирэк. Еш кына элеге хезмэтлэрдэ илдэге сэяси шартлар аркасында Нэжми ижатына тепле бэя биру мемкинлеге булмаса да, алар шагыйрьнец лирик каЬарманында «туган туфрагына улларча сею, их-лас Ьэм тирэн кешелеклелек, халык идеалларына бирелу, рухи матурлык Ьэм йерэк юмартлыгы, тугры мэхэббэт Ьэм эчкерсез дуслык» тойгыларын куреп [269], Налами шигъриятен «гомер буе ачыла барган сер» дип бэяли [229].

Бу тикшеренулэр дэ, 1977 - 1978 нче елларда Башкортстан китап нэшри-ятында Нэжминец еч томлык эсэрлэр жыентыгыныц денья куруе дэ шагыйрьне башкорт эдэбияты классигы сафларына кертте. Бэлки шуцадыр да Нэжминец соцгы 20 елында и>к;ат иткэн эсэрлэрен тэнкыйть фэкать уцай бэялэп бара. Ьэр хэлдэ Нэжми лирикасыньщ терле аспектларын яктырткан И.Денисова [249], В.Казыйханов [253], Э.Хэбиров [240; 241; 275], Г.Хесэенов [243], Р.Эмиров [244] хезмэтлэре шундый тээсир калдыра. Х.Гыйлэжев [232; 233], С.Сафуанов [259], Ьэм Р.Бикбаев [136] хезмэтлэрендэ генэ Нажар Нэжми поэзиясенец узен-чэлекле яклары, аныц ижади усеше Ьэм кимчелеклэре югары дэрэжэдэ анализ-лана. Э шагыйрьнец соцгы еч китабы - «Якынаю» (1994), «Татар каны» (1997) Ьэм «Ак чишмэ» (1997) жыентыклары элегэ кадэр эдэбият фэне тарафыннан ла-еклы бэя алганнары юк.

Узе исэн чакта татар телендэ Нажар Нэжминец дурт жыентыгы чыгып кала [1 - 3; 18]. «Татар каны» жыентыгыныц кереш сузендэ Нажар Нэжми «Бе-тен шигырьлэремне мин башкорт телендэ язам, эмма лэкин татар темасы - татар халкыныц фажигале тарихы, аныц язмышы - гомерем буе минем йерэгемне тетрэтте Ьэм шуларга 11ичвакытта битараф кала алмадым; килэчэктэ дэ алар мине бик нык уйландырачак», дип яза [18]. Шагыйрьнец татар жэмэгатьчелеге бе-лэн тыгыз элемтэдэ торуын, аныц ижаты тээсирендэ XX йез ахыры татар шигъ-риятендэ Р.Мицнуллин, Р.Гаташ, Г.Морат, С.Селэйманова Ь.б. эдиплэрнец ел-геруен истэ тотканда, татар тэнкыйтьчелэренец Ьэм шагыйрьлэренец, аерым ал-ганда М.Ногман [217], С.Поварисов [218], Г.Рэхим [219], Г.Хужиев [222], С.Хэ-ким [220], Р.Гаташларныц [212], Нэжми ижатына багышланган чыгышлары да игътибарга лаек.

Югарыда китерелгэн хезмэтлэрнец зур купчелеге публицистик рухта, бэялэугэ Караганда, тасвирлау рэвешендэ булуы Нажар Нэж;ми юцаты фэнни дэрэжэдэ тикшеру талэп итуен, димэк, теманыц актуальлеген тагын да бер тап-кыр ассызыклый.

Диссертациянец теоретик Ьэм методологик нигезен эдэбият белгечлэ-ренец гыйльми фикерлэре, эзлэнулэре тэшкил итэ.

Нажар Нэжминец индивидуаль стилен Ьэм аныц узенчэлекле якларын билгелэгэндэ Г.Поспелов, А.Соколов, М.Бахтин, О.Вельцель, О.Лармин, В.Ковалев, П.Палиевский, Г.Халит, Ф.Хатипов, Н.Юзеев, С.Поварисов хезмэтлэре меЬим теоретик нигез булып тора.

Шагыйрь ижатында гэудэлэнеш тапкан лирик каЬарманны анализлаган-да Ю.Тынянов, Х.Госман, И.Нуруллин, В.Хализев, Л.Гинзбург, Ю.Левин,

A.Карпов, Т.Галиуллин, Г.Гачев, Б.Корман, С.Бройтман, Й.Нигъмэтуллина фикерлэре ярдэмгэ килэ.

Ная^ар Нэж;ми эсэрлэрендэ проблематика узенчэлеклэрен тикшеру Л.Тимофеев, Н.Гуляев, А.Есин, Г.Поспелов карашларын искэ алуны сорый.

Нэжми ижатынын, форма Ьэм эчтэлек, стиль узенчэлеклэрен, эдэбиятка алып килгэн яцалыкларын Ьэм уз иж;аты белэн башкорт, татар, эдэбиятлары традициялэрен устеруен билгелэу чагыштырма-тарихи метод Ьэм типологик анализ белэн эш итуне сорый. Бу ж;эЬэттэн В.Томашевский, Б.Храпченко,

B.Жирмунский хезмэтлэренэ таянылды.

Тикшерену барышында чагыштырма-тарихи метод киц кулланылды. Эдэби материалга комплекслы якын килу Ьэм диссертациянец темасына чыгарылган фэнни проблеманы хэл иту максатыннан жанр-тематик, тарихи-типологик, чагыштырма-типологик анализ алымнары элементлары ярдэмгэ килде.

Хезмэтнец теп бурычларыннан булган Наж;ар Нэясми шигъриятенец усеш юнэлешлэрен, анда чор проблемаларыныц чагылышын Ьэм лирик каЬар-ман узенчэлеклэрен, шагыйрь мирасыныц башкорт, татар, деньякулэм поэзия-

сендэге урынын билгелэу традициялэр Ьэм усеш тенденциялэре жирлегендэ башкарыла.

Нажар Нэжминен, шигъри стиле барлыкка килуен, аньщ усешен эдэби, теоретик Ьэм тарихи яктыртуны, Ьэм аньщ узеннэн сон эдэбиятка килгэн ша-гыйрьлэргэ йогынтысын, димэк, татар, башкорт поэзиясенец усешенэ керткэн елешен билгелэу дэ шулай ук узэк максатларньщ берсе итеп алынды.

Шушы ниятлэрне тормышка ашыру барышында тубэндэге бурычлар куелды:

- Нажар Нэжми биографиясенэ, индивидуаль стиленец формалашуына Ьэм усешенэ чорньщ тарихи вакыйгалары, ижтимагый хэрэкэт ясаган тээсирне кузэту;

- Нажар Нэжми ижатындагы лирик каЬарманныц эволюциясен XX йез эдэбияты тарихы кузлегеннэн чыгып ейрэну, усеш тенденциялэрен билгелэу;

- Нажар Нэжми шигъриятендэ дэвер проблемаларыныц (фэлсэфи, милли, ижтимагый-мэдэни Ь.б.) узенчэлекле бирелешен табу;

- Нажар Нэжми ижатына башкорт, татар эдэбияты традициялэре йогынтысын ©йрэну; шагыйрьнец XX йез башкорт, татар, гомумэн, Россия ха-лыклары эдэбиятын устеругэ керткэн елешен Ьэм аньщ поэтик осталы-гын бэялэу.

Чыганаклар булып фольклор эсэрлэре, Нажар Нэжминец шигърият ел-кэсендэге бай мирасы, башкорт, татар, рус Ьэм башка халыклар эдэбияты яд-кэрлэре тора. Нажар Нэжминец шигъри эсэрлэре шагыйрьнец Уфада 1977 -1978 нче елда басылып чыккан еч томлы «Эсэрзэр», башка жыентыкларыннан, «Казан утлары», «Агизел» Ь.б. газета-журналлардан алынды. Башка теллэрдэ нэшер ителгэн эдэби эсэрлэрдэн, фэнни Ь.б. чыганаклардан китерелгэн езеклэр махсус искэрмэ ясалмаган очракта диссертант тэржем