автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Позднеантичный менталитет (запад Римской империи IV - V вв. н.э.).

Полный текст автореферата диссертации по теме "Позднеантичный менталитет (запад Римской империи IV - V вв. н.э.)."

ГЛ-.Л АРУСК1 ДЗЯРЖАУ11Ы УШВЕРС!TTI

УД^>37 08(021)

о

с-э

d

<=» «

LU

-е-со _

i _

ЕУТУХОУ Irap Арэстав1ч

Псвнаантычны менталтт (захад Рымскай ¡мперьп IV - V стст н.э.)

07.00.03 - усеагульная псторыя

Аутарэферат дысертацьп на са1сканне вучонай ступет доктара пстарычных манук

Mi нек - 2000

Дысершцыя выканана на кафедры ricropbii старажьпнага свету i сярэдшх вякоу Беларускага дзяржаунага ушверсггэта

Навуковы кансультант - доктар пстарычных навук, прафесар

Фядоак BiKTap Анатолев1ч А(}нцы il ilыя апаненты: доктар пстарычных навук, прафесар

Ibohíii Юрый Яугенав1ч доктар пстарычных навук, прафесар

Апашруючая установа - Беларуси дзяржауны педагапчны

ynÍBepcÍT3T ím. M. Танка

Абарона адбудзецца 01 лютага 2001 г. а 14 гадзше на пасяджэнж Совета Д 02.01.05 па абароне дысертацый на caicKaniie вучонай CTyneiii доктара пстарычных навук пры Беларусмм дзяржауным ушверспэце по адрасу: 220050, г. Míhck, пр. Скарыны, 4, ауд. 206 Тэл. вучонага сакратара - 226-55-38

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у бюл1ятэцы Беларускага дзяржаунага ушверсгтэта

Аутарэферат разасланы г2> сиен^кя 2000 г.

Вучоны сакратар савета кандыдат пстарычных н

Аржахоусю Irap Вацлавав1ч доктар пстарычных навук Рассадзж Сяргей Яугенав1ч

дацэнт

ЛГУЛЬНЛЯ ХЛРЛКТЛРЫСТЬГКА РАБОТЫ

Лктуамышсць тэмы дысертацьи. У апошшя дзесяцш'годдн у замеж-най i айчьшнай псторыяграфп абазначылаея i разгарнулася 'пндлщыя да гумашзацьп иавук-i. Ты я тоарэтычныя схемы развшця нознеантычнага гра-мадспза, я юн сфарм]рава"пся да гэтага часу, больш не задавальпяюць шмат ягах даследчыкау, таму, што яны не даюць ключа да разумения стэрэятыпу паводзшау чалавека, успрыпяцця ím прыроднага асяроддзя, не раскрывают. меха1»зм узшкненпя i разшппя ментальнаецк

Разам з тым, з улпеам таго, што кода асноуиых перигакрынш па ric-торьп познаантычнага грамадства ужо дакладпа акрэслена i паурад будзе значка пашырана у блглоишьтя дзссяцшгодд'й, узшкла вщавочная naipjGa у замене метадалапчпых падыходау.

Меиавгга у выкарыстанш метада структурнага аиашзу для разгляду шырокага кола першакрынйд па псторьп познаантычнага грамадства i выход, у пышку, на мехашзм фаркправання менталгпту, i бачыцца актуаль-насц|> дыссртацыйкага даследвання.

С.упязь работы з буииылп павукивыхп тэмалп. Асобныя стожэты ды-сертацыйнага даследвання распрацоувалкя у межах тзмау напуковых дас-ледвапняу кафедры ricTopi.ii старажытнага свету i еярэдшх вякоу Белдзяр-жушверетта. Агульнатаарэтычнас разуменне мечтал ьнасш i яго выяуЛспне у перыяд позняй антычиасш разглядалася иры правядзешп работ па тэме «Даследаваннё асноуиых праблем старажытнаусходняй, антычнай i еярэд-нявечнай глсторьп з пазщый цывшзацыйлага падыходу (сацыяльна-па-jiitычнас жыинё, менталънасць, pxiirii, культура цывшзацый старажыт-nacui i еярзднявечча)» (пумар дзяржаунай рэпстрацъи 19942335, выконва-лася ад 01.12.1993 па 31.12. 1995). Падбор, пераклад i анплп асноуиых кры-1нц на тэме ажыцяуляуся пры правядзешп работ ría томе «Даследаванне асноуиых крыш'цазнаучых праблем першакрышц па п'сторьн' старажытных i еяроднявечпых цывшзаный (клас1ф1кацыя, аутэнтычнасць, дашроука, ¡н-фармацыя)» (нумар дзяржаунай р'шетрацьп 19963430, ныконвалася ад 01.01.1996 па 31.12. 1998).

Мота / заданы даследвання. Мата дысертацьи - пры дапамозе струк-турнага падыходу да анагпзу крыпщ акрзелщь агульную структуру познаан-тычнай заходнееуралейскай ментальнасш i мехашзм яе фар\нравання. Для дасягнення мэты у даследванш наслядоуна рашашея дзве задачы: 1) анашз самаусведамлення чалавека па трох наюрунках - нехрысшянскае, хрысш'ян-скае (рымска-каталщкае), хрысшянскае (альтзриатыуныя), 2) аналп успры-

няцця прыроднага асяроддзя (прасторы I часу) рымлянам1-хрысц1яиам1 1 рымлянам1-нехрысц1яиам1.

Аб'ект /' прадмст даследвання. Аб'ектам дысертацыйнага даследван-ня з'яуляецца грамадства, якое склалася на тэрыторьп заходняй частю Рым-скай ¡мперьп у IV - V стст. н.э. Прадметам даследвання - метал ¡тэг дадзе-нага грамадства, яг о асабл^васш I мехашзм фарм1равання.

Ппотэза. Перыяд IV - V стст. у псторьп познаантычнага грамадства выступае для заходнееурапейскай цывiлiзaцыi, як транзпыуны (пераходны) ад антычнага этапу да сярэднявечнага. У су вяз 1 з гэтым традыцыйная рым-ская ментальнасць паступова страчвае свой уплыу ] зж'кае, новая, рымска-хрысщянская ментальнасць, зараджаецца, разв1ваецца \ паступова пера-ходзщь у заходнееурапейсю менташтэт ранняга сярэднявечча. Трансфарма-цыя ментагптэту мае стадыяльны харакгар (першыя дэесяцц1годд31 IV ст., другая палова IV ст., пачатак V ст.), прычым на кожным этапе дзейшчае механизм, якi можа быць вызначаны праз апазщыю «удакладнснне - адся-чэнне».

' МетадалогЫ / методы праведзенага даследвання. Для аналщ падаб-раных матэрыялау у дысертацьп выкарыстоуваецца метад структурнага ана-Л1зу, распрацаваны знакамггым русюм навукоуцам Уладз1м1рам Пропам. Асноуныя прынцыпы метада был1 захаваны, але пры адпаведнай творчай лерапрацоуцы, таму, што для сюжэтау, звязаных з лозняй антычнасцю, да-дзеная метадалопя даследванняу выкарыстоуваецца упершыню.

Навуковая нав1зиа /' значнасцъ атрыманых вышкау. Навуковая наш'зна даследвання выяуляецца у пастаноуцы праблемы, метадалогп яе рашэння 1 атрыманых вышках.

Пры дапамозе метада структурнага аналпу пры разглядзе шырокага кола першакрыш'ц па псторьп познаантычнага грамадства был! акрэслены асноуныя характарыстыю познаантычнага ментал1тэту 1 мехажзм яго фар-кправання. Падобны вышк атрыманы упершыню у айчыннай 1 даступнай аутару замежнай псторыяграфп.

Практичная значиасць атрыманых вын/кау. Матэрыялы i высновы дысертацыйнага даследвання могуць быць выкарыстаны пры анал1зе мен-тал ¡тэту заходнееурапейскага грамадства шшых бл!зюх па часе эпох - Рым-скай ¡мперьп' перыяду прынцыпату 1 Заходняй Еуропы перыяду ранняга сярэднявечча, пры распрацоуцы агульных { спецыяльных курсау па псторьп старажытнага Рыму 1 ранняга сярэднявечча для студэнтау пстарычных спе-цыяльнасцяу, а таксама пры падрыхтоуцы абагульняючых мaнaгpaфiяy па тэматыцы, звязанай з анал(зам ментальнасш.

Лспоуиыя пачалсэнш дысертацьп, якш выиосяцца на абарону. Па абароиу выносяцца паступныя палалонш дысертацыйнага даследваиня:

1. Агульиая канцэпцыя чалавека нерыяду позняй ангычнасщ можа быць сфармудявана наступным чынам: а) душа чалавека занлямлена ад на-раджэпня, б) яна ¡мкнецца да паратуику, в) забяспечыць паратунак здольпа толг>ю пэуная пасрэдшцкая структура нам ¡ж чадавекам 1 босюин' Ылам1, г) мэта чалавека - самаудасканаленне'пры жышн \ больш дасканалае жыццё пасля смерш.

2. Лсноунай антрапалапчнай а'стомай у ГУ ст. стала рымска-хрыс-ншнекая у нарыянце, рэпрэзэнтаваным творам1 Аурэл(я Лугусдша - «601' -иарква - чалавек - свст».

3. Пры пизначэшп жыццёвых арысншрау месца рэаш'зацьп прынцы-пау старажытнарымскай доблесщ заняу нрынцып нрыналежнааи да цар-коунай структуры.

4. Пры успрыняши прыроднага асяроддзя адбылюя наступттыя змянешп. Прг.тродна-сакратьны космас традыцыйнага рымскага менталгпту састутну меспа хрысщянскаму сакральна-прыроднаму космасу. Пры успры-няцш часу адбылася яго сщ'сканпе. Базавай адзшкай пры птым становища ис дзень, як раией, а гадзша.

5. Трансфармацыя мепталпэгу мае стадыяльны характар (нершыя дзесяццйоддз! IV ст., другая налова IV ст., пачатак V ст.), прычым на кожным этапе дзеГпнчае мехатзм, яю можа быць вызначаны праз апазщыго «удакладненпе - адсячэнне».

6. Пасля вылучэння у мсптальнасщ базавых канпдпцый чалавека пам|'ж ¡м1 пачынаецца канкурэнтная барацьба за Ma11a11ani3am.no уплыву на аудыторыю. у тым лжу пры успрыняцщ прасторы I часу. Завяршасцца яна ужо у перыяд ранняга еярэдпявечча нерамогай рымска-каталщюх 1д:юлагау.

ЛсаСлспт уклад сотс/лмьшга.Дысертацыя «Познаантычны мситайтэт (захад Рымскай ¡мперьп IV - V стст. н.э.)» уяуляс сабой самастойпае наву-ковае даслсдвание. Дьтсергант надабрау, иераклау на беларускую мову 1 прааналГзавау шырокае кола першакрынщ па даследуемай праблематыцы, шэраг з ¡X упершышо уводзнща у навуковы абарот.

Апрабацыя пын/кау <)ыс'суот/с///ы/'.Папярэдшя I прамежкавыя вышю дысертацыйнага даследваиня паведамлялкя напуковай грамадскасщ на пирату м1жнародных, агульнасаюзных, рчслублжансктх, «Ькабласных, ушвера-тэцюх капфсронцыяу: VI Лгульнасаюзныя Сяргееусшя чытанш (Масква, 1980) - «К вопросу об альтернативных антропологических системах поздней античности» (у сааутарстве з В.1.Ханксшч); канферэнцыя Ровенскага

аддзялення фшасофскага таварыства СССР «Леншская тэарэтычная спад-чына i прагрэс сацыял1зма» (Роуна, 1990) - «Формирование христианской концепции человека (антропология Киприана)» (у сааутарстве з В.А.Фядо-сшам); VII Агульнасаюзныя Сяргееуаая чытанш (Масква, 1991) - «Исходные оппозиции позднеантичной антропологии (метод анализа)»; канферэнцьп Усерасшскай асацыяцьй антыказнауцау 1 часошса «Вестник древней истории» «Асяроддзе. Асоба. Грамадства» (Масква, 1992) - «Формирование христианской концепции человека (западная апологетика)»; I Усебелару-скай канферэнцьп п'сторыкау «Пстарычная навука 1 пстарычная адукацыя у Рэспублщы Беларусь (новыя канцэпцьп 1 падыходы)» (Мшск, 1993) - «Ста-ранжейская канцэпцыя чалавека»; канферэнцьп Гданьскага ушвсрсггэта «Чалавек 1 прырода у цывипзацьп старажытнай Грэцьп 1 Рыму» - «Czlowek сгаые (па та1епа1е }ас1ш1^ роег^' IV \у.п.е.)» (Гданьск, 1996); II Усебела-рускай канферэнцьп псторыкау «Пстарычная навука 1 пстарычная адукацыя у Рэспублщы Беларусь: стан i перспектывы развщця» - «Крызю свец-кай кар'еры у заходнерымсюм грамадстве 2-й паловы IV ст.» (Мшск, 1997); Мжнароднай навукова-практычяай канферэнцьп', прысвечанай 120-годдзю з дня нараджэння УЛ.Шчэты «Пстарычныя крыш'цы: праблемы клаафжа-цьп, вывучэння 1 выкладання» (Мшск, 1998) - «Гшны АмвроЫя Медыялап-скага (структурны анал1з)»; рэспублжанскай канферэцьп «ГНстападаусюя сустрэчы - 3: Чалавек i грамадства у цывшзацыях старажыгнасщ 1 сярэдня-вечча» (Мшск, 1999) - «Машхейская канцэпцыя чалавека»; канферэнцьп «Пстарычная навука } адукацыя у Белдзяржутвере¡тэце на рубяжы тысяч-чагоддзяу. Да 65-годдзя пстарычнага факультэта БДУ» (Мшск, 1999) -«Структурны падыход да аналпу познаантычных крышц»; VI М1жнародныя Ю'рыла-Мяфодз1еусия чытанш, прысвечаныя дням славяпскага шсьменства 1 культуры (Мшск, 2000) - «Канцэпцыя чалавека у "Бяседах" 1аана Кас1яна (V ст.)».

Апуб.икаеаиасцъ вышкау.Асноуныя вынiкi дысертацыйнага даслед-вання адлюстраваны у 24 публжацыях, у тым л1ку, у 2 манаграф!ях, 10 артикулах, 5 да кладах 1 6 тэзюах дакладау на навуковых канферэнцыях, 1 пе-ракладзе з лашнекай мовы на беларускую. Агульны аб'ём апублжаваных матэрыялау складае 252 староню.

Структура / аб'ём дысертацъи. Дысертацыйнае даследванне склада-ецца з «Уводзшау», «Агульнай характарыстым работы», чатырох раздзелау, «Заключэння», «Сшса выкарыстаных крышц». Агульны аб'ём тэкставай частю дысертацьп складае 162 староню. Стс выкарыстаных крьппц ахоп-л1вае 227 назвау.

ЛСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва «Уводзшах» абазпачаецца галоуныя юруню для аналта. Аитрапа-лапчныя сютэмы позняй антычнасщ размяркоуваюцца па трох rpynax: 1) канцэпцыя чалавека паводле поглядау рьшляи, прьталыпкау традыцыйнага веравызнання, 2) канцэнцыя чалавека паводле таго варыянта машхейства, яkî распаусюджвауся на заходшх pr.iMCKix землях, 3) калцэпцьп чалавека у межах познаатычнага заходняга хрысщянства (мас/л1ямс, пелапяне, прэдэ-стыпаты, арыяне, Ц'ыркумцьипёиы).

Аиал13 крыш'ц па прапанаваных юрунках здольны вывесш на а гульну ю для таго часу канцэпцыю чалавека i мехатзмы арыентацьп апошняга у сацыяльпым асяроддз1 (стэрзятыпы паводзшау)- На гэтай падставе уяуля-ецца магчымым вырашэнне пытання пра самавдэнтэфшацыю чалавека.

Наступным крокам з'яуляецца апал13 шляхоу адаптации чалавека да прыроднага асяроддзя (усггрынягще прасторы i часу).

У плане тмзуальпыч i фЫчным шсуЫ кожнай цывшзацьп, грамадстла ni 3iioxt успрымаюць прасгору i час адполькава, як незалежную ад ix рэча-iciiacm., у якуто трэба тым ni ¡ншым чынам ушевацца. Адрозненне можа быдь праведзена толыа праз ступень дэташзацьп шфармацьп, якая узрастае па меры назапашвання ведау иры развщш дакладных навук. Аднак у плане адлюстравання прасторы i часу у ментальнасш кожны этап пстарычпага развщця чалавецгва будзе мець свае асабютае успрыняцце згаданых сек-гарау рэчаюнасш i свой уласны эмацыянальны рад, звязаны з яю асэнса-ваннем. Менавгга гэтыя моманты з'яуляюпна acnoynbiMi аб'екта\п анашу у даследаваинях псторыкау, фшолагау, л^аратуразпауцау, фшоеафау.

Пеабходна адзначыпь, што псторьш-медыявкты нашмаг больш пра-сунул1ся пры вывучэнш адлюстравання прасторы i часу у менталггэце, чым ricropu ккттмказнауцы. Зыходзячы з дадзенага момапту, уяуляецца мэта-згодным выкарыстанне ix парадз1гмы для анал1зу болыи pannix перыядау у ricTopbii Заходняй Еуропы. Адпосна заяулепай тэмы гэга азначае строгую ф1ксацыю грамадства у храналапчных i геаграф1чных рамках, машмальиа магчымае пашырэпне кола крыша, аиалЬ ycix сектарау прасторы i часу. Вышкам дадзенага падьтходу, у щэале, можа стаць выхад на света-успрыманне асобнага чалавека i усталяванне сувяз1 нам ¡ж познаантычным рымсгам i заходнееурапейсгам еярэднявечным менталггэтам.

Мэтай даследвання з'яуляецца ana4Î3 усяго комплексу першакрышц па азначаных гарунках, выхад ira агульнуго структуру познаантычнай заход-пееурапейскай ментальнасщ i мехашзм яе фармавання.

У першым раздзеле «Агляд л«таратуры I метадалопя даеледвання крышц» прыводзщца шфармацыя пра выкарыстанныя у дысертацьп дас-лeдвaннi i першакрынщы, даецца атсанне метадалогн.

Пры даследвашп познеантычнай ментальнасш бьш выкарыстаны творы, як1я можна размеркаваць па трох трупах: 1) рымсгая язычшция, 2) рымск|'я маш'хейси'я, 3) рымсктя хрысгн'янсюя.

Першую групу складаюць наступныя аутары: П.чацт (205 - 270), С.а-люстый Фаосаф (сяр. IV ст.), Кв'тт Аурэлт Сшах (каля 345 пас:ш400), Аивросш Феадосш Макроб1и (пан. V ст.). Сокст Аурэлш Виктор (п. пасля 361 г.), Амын Маргрлш (каля 330 пасля 400), Еунапт (каля 347 - пасля 414), Сэкст Руф (2-я пал. 1Уст.),, Клаудз^й Клаудз'ш (нам. пасля 405 г.), Дэцьш Магнус Аузопш (каля 310 - пасля 393),Кчаудзш Руцпт Намацыяп (пам. паачя 417), анаимны аутар камедьп «Кверач, ;//' Гэршчок», а таксама геаграфгчныя ап1санн11 эп1граф1чныя крынщы.

Што ж тычыцца \wnixeitCKix крышу, то у дысертацьп праанал^заваны варыянт машхейства, зафжсаваны у трактаце Ешфашя Клпрскага «Супраць ,.. ерасяу» 1 палем1чных творах Аурэл1я Аугусщна, яю у маладосщ сам быу машхеям, а пасля пераходу у хрысщянства змагауся супраць сва!х былых адзжаверцау: «Пра ерасг», «Супраць л ¡ста МаиЬсея. так званага падмурко-вага», «Супраць Фауста Ма>пхея».

Трэцюю групу складаюць аугарыхрысщ'яне: АрноСт (капец 111 - па-чатак IVст.), Лактанцьш (пам. у пач. IVст.), Ажроаи Медыяланск/ (340 397), Аурэл1й Аугуар'н (354 - 430), 1ерон 'ш Стрыдопсю (340 420), С.уль-пщыи Север (каля 370 пасля 430), Павел Арозш (пам пасля 417), АурэлИ/ Прудэнцый Клемент (348 418), 1аап Кас1яи (паи. пасля 440 г.), Палагш / , ПэлесцШ, Юл/ян Э/аанск/ (386 454), анан/миы аутар трактата «ПрэОэс-,. ыиаты».

Пры распрацоуцы метадалагшных падыходау было ушчана, што пры анал1зе наратыуных крышц IV ст. болъшасць псторыкау традыцыйна выка-рыстоувае метадалопю пазпывкцкага кшталту. На першым этапе даслед-чык акрэсл1вае кола крышц, з пэунай аргументацыяй матывацьп' ¿х адбора. На друпм атрымл]ваецца пазггыупая шфармацыя (г.зн. такая шфармацыя, сапрауднасць якой можа быць праверана 1 пацверджана дакладным1 1 ка-рэктны\и приёмам: навуковай крытьга). Потым адбываецца яе анатз, у тым Л1ку 1 кампаратыуны. Нарэшце праводзщца абагульненне I робяцца пэуныя высновы.

На карыснь дадзенага падыходу егграцоувае, па-першае, яго трады-цыйнасць, выпрабаванасць на практыцы 1 здольнасць даваць добры плен.

Па-другое (прынамсд, адносна старажытпага Рыму) амаль стопрацэнтовая анубл1каванасць наратыупых крыши на мове арыгшалу 1 пераклад болыпай 1х части на сучасныя еурапейсюя мовы.

Супраць азначанага падыходу, як уяуляегща, спрацоуваюць таксама некалью важшх фактарау.

Па-першае, вельм1 абмежавапае кола сюжэтау (у асноуным з псторьп паштычнай 1' сацыялыш-эканалачнай), якос на пастаяинай базе крыши рас-працоуваеппа ужо некальк! дзссяцшгоддзяу, у вышку чаго ступень арып-нальнасщ зшжасцца, сустракаюцца прыклады шматлшх пауторау адных 1 тьтх жа высноу з нязпачны\п вармяцыямк

Па-другое, шэраг сюжэтау звязаных з менталпэтам, таюх як механизмы арыентацьп у прыродным 1 сацыяльным асяроддп, рэальная (а не уяуная) матывацыя дчеянпяу чалавска, наирыклад, у наратыупых крынщах напрамую не прачытватоцца.

Выйсце з дадзенага мэгадалапчнага тушку можа адшукаць толыа пры замене падыходу. Адным з таюх вырыянгау 1 з'яуляснца комплекснае выка-рыстанне паи'тыш'спкага I сзруктурнага анатзау. Першы дае шфарма-цг.гйны надмурак, друп - новыя высиовы.

Да базавых щэяу, яш аб'ядноуваюць даследванш структурам ¡стау, трэба аднесш ггаступныя: 1) вызпанне вербальпага фону крынщы другас-ным адносна нсйкай прыхаваиай за ею структуры, 2) ¡мкненнс выйстц па апошнюю структуру, 3) ¡мкненнс прааншйзаваць мехагпзм, яю падштурхнуу аутара, щ аутарау, да стварэнпя азначанага твору.

Вельм1 добрыя метадалапчныя арыентыры даюць даследванш Ула-Д'лм1ра Прона. Лгульная фармул1роука метадалоги У. Пропа была пранана-ванау 1969 г. Е.М.Мелетынсюм.

На яго' думку асноуным у канцэпцьп з'яуляецца адкрыццё пастаянных элементау (шварыянтау), яюя не зшкаюць, пры пераходзе ад аожэта да сю-жэту. У вышку структура паратыунай крышцы рэпрэзэнтуецца шварынтам! 1 адносшадп м{ж 1М1 у межах кампазщьп твора. У рол1 таюх пастаянных элементау выступаюць функцьп дзеючых асоб (агульным лжам 31). Акрам я таго, даследчык нраводзщь шэраг аперацыяу: I) сегментапыя, паю'раваная на размеркаванне шфармацьп па шэрагу паслядоуных дзеянняу, 2) кандэн-сацыя зместу у шэраг элементарных фраз, 3) абагульненне апошт'х 1 выхад па вызначаную функцыю. Яшчэ адным адкрыццём У. Пропа стау выхад на парнасць (бшарнасць) болыпасщ фупкпыяу. Метадалопя, прапанавапая у даследаваннях У. Пропа, выявит сваю здольнасцъ да рашэння шэрагу праб-лем, звязаштых з разумением грамадскай свядомасш (напрыклад для аналпу

праблематьш расшскага кшематографа i бульварных раманау пачатку XX ст.). •

Як уяуляецца, асноуныя прынцыпы, сфармуляваныя i разгорнутыя У. Пропам у лапчную паслядоуную с1стэму, можна выкарыстаць i пры аналпс антрапалапчнай тэматык-i.

Структурны падыход да анализу познаантычных крынщ, звязаных з канцэпцыяй чалавека, прадугледжвае паслядоунае ажыцяуленне шэрагу аперацыяу: 1) лакал1зацыя матэрыяла у часе i прасторы (позняя антычнасць, захад Рымскай ¡мперьн), 2) вызначэнне асноуных антрапалапчных сктэм (рымская традыцыйная рэлтя, машхейства, хрысшянства), 3) рэканструк-цыя канцэпцьи чалавека у кожным з наирункау грамадскай думк1 (увасаб-ленне зыходнага варыянту у канкрэтным шварыянце) i выхад на агульную , , канцэлцыю чалавека (зыходны шварыянт), 4) вызначэнне формулы, якая структурыруе шфармацыйную прастору (розныя спалучэнш базавых струк-, турных элементау: бог (6ori), чалавек, свет), 5) вызначэнне мадэлюемага „антрапалапчнай астэмай стэрэятыпу паводзшау, 6) выхад на познаантыч-ную ментальнасць.

Друп раздзел, «Захад Рымскай ¡мперьн у 364 - 418 гг. н.э.», прапа-нуе агульную карщну пал1тычнага развщця заходняй 4actki Рымскай ím-перьп у перыяд ад праулення Валенщяшна 1.да узгпкнення каралеуства вестготау, першага германскага каралеуства на рымсюх землях", што карэн-ным чынам змянта палгачную сггуацыю у 1мперьп.

Асноуныш крынщам1 пры гэтым выступаюць Res gestae Ам^яна Мар-цэлша для падзей да 378 г., для больш позняга перыяду - «Новая псторыя» 3aci\ia, «Хроюка» Праспера Акв1танскага, фрагменты з «Псторьн» Ашм-шядора.

У трэш'м раздзеле, «Самаусведамленне чалавека», анал1зуюцца традыцыйная рымская, машхейская i хрысщянсюя антрапалапчныя астэмы.

Першая с1стэма у агульным плане можа быць акрэслена наступным чынам. Той парадак, яи )'снуе у свеце, звязаны з босюм наканаваннем, якое клапацщца i пра душэуную прыроду, i пра цялесную. Вонкавым выяулен-нем яго уздзеяння на свет служаць аракулы, ягая перыядычна з'яуляюцца у свеце i выпади цудоуных вылячэнняу. Прычым юраванне 6araMÍ праз Наканаванне ажыццяуляецца па узору эманацьп - без працы i жадання, а тольк1 cawiM фактам ¡снавання боскай ¡стоты. Toe ж наканаванне, якое звязана не з 6araM¡, а выступав у якасщ пакарання, ni узнагароды за пэуныя дзеянт чалавека, вызначаецца як лес. Пры гэтым у сферу уплыву накана-вання i лесу падпадаюць i асобныя людзц i гарады, i народы. Фупкцыя ка-

рэктьгроум (ператварэнне нейк-ix нечакапых падзей у спрыяльныя) звяз-ваецца з фартунай, якая знаходзщца на Месяцы- Там жа размяшчаюцца i дух1-абарогщы асобн;)га чалавека, яюя наканоувагоць яго лес ад самага на-раджэння.

У той жа час неабходна улншаць, што чала век ire меу а »¡якай маг-чымасш рэальна гшуплываць аш на сваю фарту ну, аш на сванго гешя, пгго стварала пэуны дьгекамфорт. На тэты мгшаггг накладалася настуновае, але няухшыгае скарачлгне фшансавання традыцыйнага рьгмекага культу з боку дзяржаунай казны. Адзшай рэальнай апорай у дадзеных умовах магла стань арыентацыя на стэрэятып жыцця сапраудпага рымляпша (virtus - па вы-значэпшо A.M. Штаерман азначае пэуны набор характерных рысау, тагах, як мужнасць, трываласць, шчырасць, вера у багоу, дысцыплшаванасць i па-збяганне рабегах заганау: хлуеш, лганваеш, няшчырасщ), што выводзщь на практычны бок аитрапалогп.

Першакрышцы сведчаць, што перыяд прынцыпату рэпрэзэнтуе вары-янт сапрауднай рэал1за1Ц старажатнарымскага virtus'a у мешпых аб'емах у параунанш з перыядам рзспубл1К1, але, як можна дапусцщь, у большых аб'ёмах у параунанш з перыядам дамшату.

Адносна апошняга перьтяду у Kpbminax прасочваюцца npbinaMci тры варыянта рзалпапьп старажытнарымскага virtus'a: 1) поунае ¡гнараванне, 2) ¡мгганыя, 3) сапраудная рэалгзацыя.

Паводле ттоглядау машхеяу чалавек з'яуляецца вышкам перапляцепня двух пачаткау, добрага i злога, ягая знаходзяцца у стане перманентпай ба-рацьбы, якая будзе цягнуцца да ix канчатковага раздзялення. Жыцце чала-века naBimia разгортвацца па двух асноуных наюрунках. Па-першае, нельга было замацоуваць ¡снуючае стало випчн, па-другое, трэба было працаваць дзеля вызволения асобтплх частак святла.

3 першым натрупкам звязаны так званыя «дзве пячапа» машхеяу. Пячатка лона - забарона памЬк супругам]' тых шлюбттых зносш, як i» могуць медь вышкам цяжарнасць, каб не звязваць з матэрыяй частк1 боскай суб-станцьп. Пячатка вуснау - забарона ccui нячыстыя лрадукты харчавання, мяса, кроу, bího. Акрамя таго машхеям забаранялася прапа на зямлг У апогпшм выпадку нельга наваг зрываць адзшы л ¡ст.

Рзалпацьи другога наюругнеу была падпарадкавана ¡ерархлчная структура машхейскай зклеен. Зыходзячы з дадзеных Лурэлш Аугусцша, на чале усёй apraiiÍ3anbii стащь правадыр i дванаццацъ пастаушкау, шжэй як1х знаходзяцца семдзясят два ешскапы, яю'я назначаюць старэйшых i дыяканау.

Уся гэтая група юраушкоу вызначаецца як выбраныя. Нгжэй знаходзяцца звычайныя ман1хе1 - слухачи.

Слухачы приносил выбраным машхейскай абшчыны ежу. Пасля яе прыёму \ адпаведных малггяау святыя не тoлькi вызвалял1 адтуль частю святла, як1я патрапш у палон да матэрьп, але 1 нак1роува.'п да бога светлыя части душы слухачоу, што спрыяла 1х вызваленню.

Хрысшянская атрапалапчная сютэма рэпрэзэнтавана чатырмя ас-ноуным1 намрункамк «Энх1рыдыёнам» Аурэл1я Аугусцша, пелапянам]', прэдэстыната\п 1 арыянамг

Разважанш, звязаныя з антрапалапчнай тэматыкай, разгортваюцца у «Эгшрыдыёне» па трох узроунях: 1) чалавецтва цалкам, як пераемш'к ада-мава граха, 2) асобны чалавек, 3) захады, неабходныя для забеспячэння веч-нага жыцця пасля цялеснай смерщ.

Людзей у самым агульным плане Аурэдий Аугусцш разглядае як разумных ¡стог, чыё насенне фармуецца 1 адушауляецца богам з цалкам вызначанай мэтай - дзеля запаунення вакантных месцау у сонме анёлау, яюя узшкл1 пасля падзення частю з ¡х разам з Сатаной. Натура чалавека добрая, але яна можа парадзщь як добрую, так 1 злую волю. Менав1та гэта, уласна, I здарылася з Адамам, як! выбрау шлях фаха.. Ад гэтага часу уым яго нашчадкам было наканавана вечнае пакаранне разам з адпалым! анё-ламг Разам з тым, Хрыстос праз сваю ахвяру аднав1у у людзях здольнасць рабщъ дабро. Канчатковае вызваленне чалавека залежыць цяпер ад наяу-насщ двух абавязковых умоу, яюя знаходзяцца у непарыуным адзшстве -жаданнл чалавека 1 мшасэрнасщ бога.

У вышку аргашзуецца строгая шкала каштоунасцяу. На яе шжэйшым узроуп! (няма аш жадання, аш мшасэрнасщ), знаходзяцца усе, хто жыве па законах плош, на наступнай ступеш (толькл жаданне) - тыя, хто лры дапа-мозе розума асэнсавау грэх 1 вырашыу ycтpымлiвaццa ад яго. На трэщм этапе пачынаецца вызваляючае дзеянне благадащ. Апошняя выступае як знешняе выяуленне боскай мишсэрнасщ. Вышэйшы пункт, спакой духа, дасягаецца чалавекам толькт пасля цялеснай смерщ 1 уваскрашэння памер-лых.

Пасля таго, як у агульных рысах была наказана карцша жыцця людзей, як нашчадкау Адама 1 вызначаны асноуныя фактары, яюя уплываюць на ¡х, Аугусцш пераходзщь на наступны узровень антрапалапчных разва-жанняу 1 аналпуе лёс асобнага чалавека. Тут ён зноу звяртаецца да прабле-мы першароднага граха, але ужо з шшага пункту гледжання. Першародны фэх цжавщь Аугусцша не як скажэнне пачатковай натуры чалавека, але як

зародак галоуных заганау людзей. Лсобиа вылучаюцца пры гэтым фапабе-рыстасць, зайздрасць, рабаванне i шмат шшага, што можа быць адшукапа «у гэтым адным учыпку, кал1- добра падумаць». Увесь гэты цяжар, па-першае, пераходзшь ад генсрацьн да генерацьп, прычым кожная з ix павя-л!чвае яго вагу праз разгортванне грахоунага зародка у шматлння канк-рэтныя rpaxi, па-другое, uiciie на кожнага чалавека, ад сам ara малога, да самага старога. Вызвалщь ад яго здольна толып хрышчэпне. У вьпйку ак-рэыпвасцца наступная перспектыва: вечная асалода для хрысщян i вечнае асуджэнне ycix астатшх пасля цялсснай смсрш i Страшнага суда.

У сваю чаргу прыняцце хрышчэпня азначае, што чалавек дабраахвот-на далучыуся да катал шкап царкоунай структуры i прыняу на сябе адпавед-ныя абавязаисльствы: Дэтамзацыя апошш'х i складае трэш, заключим, узро-вень атрапалапчпых разважанняу Аурэл1я Аугусцша у «Энх1рыдыёпе» -што трэба pa6im. «вызваленаму», г. зн. хрысшяншу. Галоуным клопатам чалавска, на думку Аугусцша, павпша стаць выкананне яго ирамых аба-вязкау перад царквой. Да ix лiкy уваходзяць: шгодзснная маттва для выкуплення лСпах i малаважных грахоу, пакаянне па царкоунаму звычаю, мшйтва шжэйшых дзеля парагуттку вышэйшых, мшасцша у царкве дзеля наляшпэпня лесу памерлых родных i, нарэшце, \пласцша, якая таумачыдца болып чым шырока i уклточас у сябе акрамя традыцыйпых спрау шла-сэрнасщ так1я дзеянш, як выпрауленне пабоям! таго, над кт'м даецца улада, падпарадкаванпе кагосьш пры дапамозе дысцыплшы i г. д.

Завершаны выгляд дадзеная Ыстэма набыла у «Бяседах» Гаана Ка-

с!яна.

ПелаНй, у адрознепнс ад Аугусцша, мсу аптымктычны погляд на натуру чллавека i не ведьм i паспяшау выпоешь канчатковы вердикт пра яе спрадвечпую грахоунасць, сапсаванасць i пяздольнасць зрабшь дабро без божай дапамоп. 11а яго думку чалавек цапкам свабодзен i яго пастаянным станам становища перажываннс выбару па.\пж дабром i злом. У залежнасш ад зробленага выбару будзе рэашзавапа адна з дзвюх мадэлей чапавечага жыцця - сапраудпая i несаираудная. Першая атрыбутуецца Еноху, Авелю, 1акаву, другая - Адаму, Кашу, 1саву.

Стан пастаяннага выбару наканоувае аддапне большай перавап ад-паму з палюсоу i замацаванне яго у адпаведным стэрэятыпс паводзшау. Пры гэтым трэба улпгоаць, што з цягам часу магчымасць змены арыентацьп будзе ускладняцца.

У сваю сч'стэму Пелагш уводзщь яшчэ адзш элемент - звычку (да дабра ni зла), якая узнкае пад уплывам валявых ¡мпульсау чалавека. Яна

пачынаецца з малога, але паступова пашыраецца i заглушае супрацьлеглую схшьнасць чалавека (звычка да дабра змяншае магчымасць выбару зла i наадварот). Дзеля таго, каб аблегчыць выбар, бог дау закон, дзе паведамляу, чаго трэба прытрьиипвацца i чаго пазбягаць, а пазней паслау icyca Хрыста у якасщ узора новага жыцця. Цяпер, пры выкарыстанш гэтых арыентырау, фактычна кожны чалавек, нават самы заузяты грэшшк, як-i амаль цалкам зш'шчыу у сваей гтрыродзе самую магчымасць выбару дабра, можа аднавщь яе праз пакаянне i дабраахвотнае змяненне ладу жыцця. Пасля заглушэння звычк1 звычкай ён набудзе новы сэне жыцця i будзе жыць без шжы, гневу, нянавкщ, рабщь справы лгасщ, прытрымл!вацца памяркоунага аскетызму, чытаць Eiojiiio, але не празмерна, таму што «парушэнне меры нават i у добрых справах ёсць грэх». Kani дадзены шлях будзе пройдзены да канца, чалавек, на думку Пелапя, набудзе упэуненасць у пасмяротнай узнагародзе.

1 Лаг1чны працяг i завяршэнне канцэпцыя Пелапя атрымала у творах яго вучняу, Цэлесшя i ГСЫяна Экланскага.

Поуную супрацьлегласць нелапянам с клад ал! прэдэстынаты, як-i я прытрьтмл1'вал1ся у cBaix поглядах на чалаека наступных тэзкау: 1) людз1 ад самага пачатку падзелены у адпаведнасщ з рашэннем бога на масу асу-джэння i масу выратавання, а значыць ахвяра Хрыста на крыжы не выкуп1ла усеагульны грэх, 2) чалавек, якому бог наканавау выратаванне з'яуляецца святым i праведным у вышку дзеяння благадац!, незалежна ад асабютых заслуг, а таму грашыць не можа.

Стрыжнем арыянскай антрапалош, як можна меркаваць, стау прын-цып усынаулення. Паводле яго у межах антрапалапчнай о'стэмы ствараецца наступная ¡ерарх1чная лесв^ца усынаулення. На вышэйшым месцы - смерць Icyca Хрыста на крыжы, на нгжэйшым - дабрачыннае жыццё. Пам1'ж ¡Mi размяшчаецца апостальская праца вучняу Хрыста i ix бш'жэйшых наступ-н1кау. Звычайны ж чалавек, так1, яим быу у свой час Хрыстос, патэнцы-яльна здольны заняць кожны з трох узроуняу усынаулення i стаць сынам божым.

У BbiniKy праведзенага анализу першакрын1ц па азначаных i шшых сюжэтах прапануюцца наступныя высновы.

Фарлираванне агульнail канцэпцьи чачавека у nepuwit riawee IV ст. Устанауленне у канцы Ш ст. на тэрыторьп Рымскай iмперыi рэжыму дамь Ната выкл1кала актыв1зацыю пошукау адпаведнага ¡дэалапчнага абгрунта-вання новай улады, што у сваю чаргу стымулявала распрацоуку новых ва-рыянтау канцэпцьп чалавека. Найбольш уплывовым1 у гэты час 6bmi 3 плы-Hi: неап1'фагарэйска-неаплатан1цкая, хрысш'янская (якая у сваю чаргу рас-

падалася па стараш'ксйсга I арыяпсю к|'рунк-|), машхсйская. Развщцё ¡х мела шэраг агульных рыс: 1) арыентацыя на паратунак души пры дапамозе паерэднжа пам1ж богам (багам!) i чалавекам, 2) стауленпя да болыи раншх рэлшйна-фйтсофсюх традыцый як да сва1х прамых папярэдш'кау, ято'я па-розпаму адлюстроуваш адзшую сапрауднуго ¡ецшу, дадзеную богам.

У пачагку IV ст. у плынях пачыпаецца прапэс сютэматьпацьи вучэння 1 распрацоука дагматык1 - ирыняцце Шкейскага амвала веры, рэформа фитеофеюх школ пры Ямвл1хе, актыуная дзейнасць машхейсшх прапавед-ш'кау.

Пры гтгым трэба адзначыць, што падыходы да распаусюджвання ¡дэй у плынях Гш.-п розным!. П^фагарэйцы арыептапалшя выключна на адукава-ных людзей, хрыапяиская ж 1 машхейская дактрыпы бьин дастушш амаль уеш слаям свабоднага насельнщтва.

Агульныя рысы был1 у apraIIiзaцыйныx структурах, дзе аб'ядноува-Л1ся адэпгы гэтых плыняу. Хрьтсшянс мeлi, як вядома, трохузроуневуто структуру: катэхумены - верныя - юнрыки Асобна ста ял 1 людз1 духоунага подзвну - пусольнш, манахг Лргашзацыйная структура неашфагарэйцау таксама была трохузроуневай: тыя, хто праходзщь выпрабаваинс маучак-нем, - эзагэрыю - наштьтю. 1Пфагарэйцы займагпся навукам1, жьии разам, мел( агульнуго маёмасць. Асобиа стаял! тьгя шфагарэйцы, яюя жьш звы-чайным жыццём, тольм час ад часу зб1ршпся разам. 1х галоуным абавязкам было неас-шснваннс ведаяпе пзунага набору акусматау («босюх догматау»).

Легка зауважыць, што готыя структуры з'яуляюпца лгостраным адбтеам адна адной, кал) правае ператвараецца у левае. У ш'фагарэйцау найбольш дэталёва структурыруецца лешпая, а значыць меншая, частка адэптау, у хрыацян - большая, 1 наадварот. У вышку лщэры шфагарэйцау IV ст., тзурп, звярча-пся да больш аморфнай аудыторьн, чым ешскапы, юраунш хрысшянскт'х абпптыи. Адсюль арыентацыя першых на цуд, на-прыклад палёты Ямвл!ха надчас малгшы, зафжеаваньтя у яго жыцце-ашеашп, I арыентацыя друпх на прапаганду царквы як гаранта паратунку. Мат'хс! са сваей ¡ерарх!яй зам мал) у г.этай счмс'фычпаи астэме еярэдняе становшта (умоуную асевую лЫю).

Фактычна час тэургау скончыуся пасля пбе.п Юл I я на Апастата, хонь тэур!1 бьш 1 у V ст., Прокл напрыклад. Паиуючае месца у грамадстве занял1 хрысшяне. Гэта звязана, як можна меркаваць, не толью з палпычпыъп умовамг з асабл1васцям1 развщця аргашзацыйпых структур, але I з пэуным шлхалапчным момаптам. Хрысщяне гарантавал1 паратунак праз царкоунуто

структуру. Пры гэтым падкрэашвалася, што святасць абрадау не залежыць ад aca6icTbix якасцей святара.

У гпфагарэйцау жа мы зноу бачым люстраны адб1так - усё залежыць ад тэурга. У сваю чаргу тэург мог быць не тольи тауматургам (цудатвор-цам), але i гаэтам (ведзьмаком). Наколью ж людзей таго часу палохала па-добная перспектива, сведчыць сумны лес тэургау, пакараных смерцю за мапю: Сапатра, вучня Ямвлixa, i Максима Эфескага, аднаго з настаунжау ¡мператара Юл1яиа Апастата.

Прайграват у канкурэтнай барацьбе з хрысщянам! i MaHixei, ямя не здолел1 сабраць у ceaix шэрагах лепшыя штэлектуальныя сшы таго часу.

Ташм чынам, грунтуючыея на анал1зе канцэпдыяу чалавека рымсюх прцхшьшкау традыцыйнага веравызнаиня, хрысщян i машхеяу можна ак-рэслщь кола антрапалапчных 1дэй, вакол яюх фарм1'равалася большая част-ка канцэпцый чалавека у IV ст.: 1) наяунасць вышэйшай i с тот ы; 2) душа чалавека заплямлена ад нараджэння, але )'мкнецца да бога; 3) палпж богам (ба-raMi) i чалавекам ёсць пасрэдшк; 4) мэта чалавека - самаудаеканаленне пры жыцш i больш дасканалае жыццё пасля смерщ.

Гэта кола щэй можна азначыцъ як агульную канцэпцыю чалавека эпох1 дамшата, таму што яно спалучае тры прынцыпова розныя канцэпцьп чалавека, ягая тэарэтычна аформшся у гэты час: неашфагарэйска-неапла-танщкую, хрысщянскую i машхейскую. Канцэпцыя чалавека эш'курэйцау тякш чынам не ут'сваецца у гэта кола ¿дэй. I што цкава, пасля 40-х гадоу IV ст. Сад Эшкура зн1кае. Сказаць жа штосьш яэунае пра кшшау IV ст. ■цяжка, таму што шводнага аутэнтычнагатвора не захавалася.

АитрапашЧчныя астэмы другой половы IV - пачатку V стст. У канцы IV - пачатку V стст. па шэрагу пстарычных прычын у грамадскай думцы шлях для наступнага развщця быу заблакаваны нсхрысшянсюм плыням. ripbixinbHÍKi традыцыйнага рымскага веравызнання, як паказвае анал1з nepanicKi Квшта Aypэлiя CiMaxa i твору Ам1яна Марцэлша, альбо пе-ратварььися у цельм1 замкнутую групоуку, альбо праяулял1' схшьнасць да станоучага стаулення да хрысш'янства, машхейства жа не магло пашыраць свой уплыу у вынжу пачаушыхся рэпрэсш цэнтральнай улады.

Таклм чынам, развшцё антрапалапчнай праблематыю разгортвалася у межах хрысш'янскага веравызнання.

Хрысшянсткае веравызнанне, прызнаушы стварэнне свету з шчога, карды нал ьна змянша бачанне агульнай каршны светабудовы. Мес ца антыч-най сктэмы «6ori - свет - чалаЕек», мруемай мерай, л1чбай i прапорцыяй,

заняла прьпшыпова ппиая: творца - стварэнпе, што выклжала адпаведнае перамяпггжне сэисавых акцэнтау i генерырванне новых ¡дэй.

Арнобш, пры распрацоуцы сваей антрапалапчнай а'стэмы у творы «Супраць паганцау», максимальна аддашу бога ад створанага iM свету. Ча-лавек пры гэтым быу цалкам раствораны у anonmiM. Людзг на яго думку, шчым пе'адрозшватоцца ад жывёл i не маюць ш'якай асаблптй каштоунасш для светабудовы. У вышку фармуецна астэма «бог - свет - чалавек, не пат-рэбпы аш свету, ani богу».

Вучань Арноб1я Лактанцый у «Босгах наставлениях» прыйшоу да iinuaii высповы. Бог стварыу свет i дзеля таго, каб у ¡м была югота, здольная годна ацашцъ яго, стварыу чалавека i дау яму розум. Чалавек павшен слу-жыць богу i шанаваць яго. У вышку аутар выйшау на сютэму «бог - свет -чалавек, як вянсц стварэння».

Вьгшк1 ашрапалапчных пошукау на захадзе Рымскай ¡мперьп бьш надведзеггы кшщэпцыяй чалавека, сфармуляванай у творах Аурол1я Аугус-цша i 1аана Касшна. Яна разгортвалася у прасторы, якая ашсвалася форму-лай «бог - царква - чалавек - свет». Менаш'та у гэтай а'стэме адбывалюя канц'зптуальныя дыскуая, яюя набьин выгляд срасяу (арыяне, пелапяне, прэдэстынаты, цыркумцэл1ены).

Стэрэятып паводз1иау у другой палове IV- пачаппсу V an. Зыходзячы з.тэкстау праанал13апаных крышц, можна меркаваць, што стрыжнявым прыпцыпам стэрэятыпу паподзшау, прапанаваным канцэпцыяй чалавека, звязанай з традыцыйнай рымскай рз.и'пяй, быу старажытны virtus. Стаулен-не да яго з боку рымляннехрысщ'ян размяркоувалася пры гэтым па фох нагарунках: 1) рэагпзацыя, 2) квазьрэал1зацыя, 3) пуль-рэа;шацыя.

Першы наю'рунак можа быць звязаны з Квштам Аурэл1ям Сумахам i дастаткова вузюм колам яго прыхшьшкау i сяброу. На ix колькасную пеи1матл1касш. указпае i ¡мкненне самавызначэння у якасщ «элга э.чпы». Носьб1там1 стэрэятыпу паводзшау, вызначасмага тэрмшам «кпаз1-рэа.тпза-цыя» бьий прадстаушм рымскай знащ, ягах велмй чдзек;пвым1 фарба.\п атсвае Ам1ян Марцэлш. Нарэшце, нульрэашзацыя можа быць атрыбута-вана нераважнай большасщ рымлян-пехрысщян, падобных да всронскага старца з эш'грамы Клаудз1я КлаудзЫна.

Як уяуляецца, дадзеныя высновы дазвалятоць смадэляваць магчымыя стэрэятыпы паводмнау у межах рымахрысщяпскай канцэпцьи чалавека. Па-першае, у якастц' стрыжнявога прынцыпу будзе выступань не virtus, а царкоуная структура, па-другое, аспоуныя iiaKipyHi<i (рэа.таиыя, квазьрэа-лпацыя, нуль-рэатзацыя) захаваюцца, патрэцяе, можна чакаць люсгранага

адбпку, ка;и з рэал1зацыяй будзе звязана большая, а з нуль-рэагпзацыяй меншая частка ры млян-нехрысшян.

Менавт апошняя сютэма 1 прачытвецда пры аналгзе творау аутарау-хрысшян. Першы наюрунак увасабляюць масшяне, яия вызнаваш роуны удзел у паратунку душы чалавека 1 свабоднай вол1,1 царкоунай аргашзацьи, друп - з прэдэстэнатам1, якш усе надзе1 пераносш на нематываванае ра-шэнне бога, але не адмаулял1 \ неабходнасць царквы, трэш - з пелапянаш, для як1х царква была непатрэбным 1 бескарысным для паратунку чалавека мехашзмам.

У чацвёртым раздзеле «Успрыняцце прыроднага асяроддзя» раз-глядаецца успрыняцце у познаантычным менташтэце прасторы 1 часу.

Для аналтзу бьип узяты трьг прынцыпова значымыя аддзелы прасторы: космас, замагшьны свет, «рымсш свет». Па кожнаму з аддзелау анагазуюцца язычасюя 1' xpыcцiянcкiя канцэпцьп' (машхейсюя падыходьт да успряняцця прасторы бьип праанал!заваны у трэш'м раздзеле, таму што машхейсюя ан-трапалопя 1 касмалопя непарыуна звязаны).

Пры анал1зе пытанняу, звязаных з космасам, рымляненехрысщяне ад-розшвал1 два бакг 1) прыродны, яга ашсвауся звыклым1 астрана\ичным1 тэрмшам1, 2) сакральны, для ашсання якога выкарыстоувалася адпаведная тэpмiнaлoгiя.

Дастаткова дакладную шфармацыю пра прыродны космас у света-успрыманш рымляннехрысшян позняй антычнасш дае твор Феадосш Мак-роб1я «Каментарый на «Сон Сцышёна»».

Увесь космас складаецца з дзевящ сферау, з яих адна, а менавпа зям-ная, нерухомая, астата ¡я рухаюцца вакол яе, сферы зорак, планет, Сонца 1 Месяца. Всльм! важкай часткай неба выступае Задыяк, якт складаюць 12 сузор'яу: 6 верхшх 1 6 шжтх, 1 абмяжоуваюць 3 лшп. Сонца 1' Месяц рухаюцца па сярэдняй лшй Задыяка 1 перыядычна перакрываюць адзш аднаго, што з'яуляецца прычынай зацьменняу.

Неба мае пяць паясоу: экватар, два троппа, два палярныя колы. У ад-зшае цэлае космас звязваюць адносшы яго складаючых частак да чатырох базавых элементау сусвету: зямл1, вады, паветра, агню. Узятыя разам, яны ствараюць планету Зямля, а у наступным размяркоуваюцца у пэунай пасля-доунасш па асобных сферах. Чыстую зямлю Макробш звязвае з Месяцам, чыстую ваду - з Меркурыем, чыстае павегра - з Венерай, чысты агонь - з Сонцам. ГТачынаючы з пятай сферы парадак элементау зваротны: Марс звязваецца з агнём, Юштэр - з паветрам, Сатурн - з вадой, зорю - з зямлёй, дакладней кажучы, з Эл1з:'умам, дзе знаходзяцца чыстыя душы.

Змяненне парадку элемегггау, як уяуляецца, можа быцъ вытлумачана ¡мкненнем Макрошя усталяваць сувязь пам1ж трыма кас,м|'чпы\н землям:' (рэальнай, чыстай, ¡дэальнай).

Карцшу чыста сакральнага космасу, без унясення ачалавсчапых мо-машау, дае Салгостый Фшосаф у трактаце «Пра багоу I пра свез».

Сакральны космас, як 1 космас прыродцы мае сферычную форму. Да яго складу належаць дванациаць сфер, яюя у сваю чаргу знаходзяцца пад юраваинем дванаццаш унутрыкасм1,шых багоу: 1) Зямля замацавана у гэтай структуры за Гестыяй, 2) вада - за Пасейдонам, 3) паветра - за Герай, 4) агонь - за Гефестам, 5) Месяц - за Артэмщай, 6) Сонца - за Апалонам, 7) Меркурый - за Гермесам, 8) Венера - за Афрадытай, 9) Марс - за Арзсам, 10) Юпщср - за Зеусам, 1!) Сатурн - за Дземетрай, 12) сфера эф|'ру - за Афшай. Аб'ядпоувае ус!х багоу у адзшае цэлае - Уран.

Космас цапкам юруецца багам1 праз выкананне 1м1 адзначаных вытгай функцый. Робяць япы тэта праз Промысел, але без жадання 4 працы, а толыа фактам свайго ¡снавання. Пры кладам у гэтым плане выступае Сонца, якое дае Зямл! свае промш незалежна ад яго жадання.

Свядомасць рымлян-хрысшян рэпрэзэптуе не прыродна-сакральны, але сакральна-прыродны космас, з адпаведным змяшчэнне.ч сэнсавых ак-цэитау.

Жорсткая сувязь «бог - космас» чырвонай шткай праходзщь у Лурол1я Аугусцша. Вщавочна сакральную афарбоуку мае 1 яго попгук кас-мпшай гармони. 3 аднаго боку, ён выстауляе тэз|'с антычнага кшталту - свет мае меру, Л1чбу, вагу, каш «мера дае ксжнай рэчы акрэсленасць, Л1чба -форму';' вага - пакой 1 устойлшасць». Аднак адначасова крыш'цай ттпсу выступае Б1бл1я: «Усё размясщу згодна з мерам, ;пчбаГт 1 вагой» (Прам. XI, 21). Характарыстыкз ж, узятыя разам у сшим чыстым (першаспым, сапраудным 1 адзтым) выглядзе, замыкагоцца на боге, яю > дае усяму акрэсленасць, форму 1 парадак.

Мадэл1 замагшьнага свету рэпрэзэнтуюць тпоры Аузошя Лурэл1я Аугусцша.

Паэтычныя цыклы Аузошя «Памерлым продкам» |' «Успамшы пра прафесарау Бурд:нгалы» дазиалягоць выказапь меркаванне пра наяунасць своеасабл1вага трохвугольтнка у асноуным варыянце успрыняцця замагшьнага свету: 1) мссца сярод выбраных чыстых душ (Злп1ум), 2) спакой у царстве-Манау, 3) пакуты падчас нябачнага ¡снавання на Зямлг

Тэты трохвугольшк папершае, ¡снуе адначасова з рэальным светам, падругое, дае асобным людзям магчымасць выхаду на больш высою альбо на макамальна высою узровень ¡снавання.

Рымсюя аутары-хрысцтяне ад самага пачатку арыентавалюя на еван-гельаая тэзюы пра усеагульнае уваскрашэнне, Страшны суд, канчатковы падзел людзей на праведных \ грэшных, наюраванне першых у царства Бо-жае, друпх - у геену вогненую.

Таю стан тэарэтычнага падмурку актуалшвау по шуга адказу на пы-танне пра замагшьны свет. Трэба было высветлщь, Ц11снуе ён адначасова з зямным светам (у яго складзе), щ узш'кае тольш пасля Страшнага суда 1" за-мяшчае у вышку зямны свет.

У якасш прамежкавага Аугусцш прапаноувау варыянт, структурна бхнзк]' да аузошеускага варыянту рыма-нехрысц1янскай традыцьп: «У час гшнж смерцю чалавека i апошньм уваскрашэннем душы знаходзяцца у пэуных патаемных месцах, залежна ад таго, чаго вартая, альбо у спакое, альбо у пакутах, адпаведна таму, што яны заслужьил ладчас цялеснага жыццл».

Фактычна Аугусцтн фжсуе той жа самы трохвугольшк Аузошя, але робщь больш выразны акцэнт на мееда пакут. Кал1 у Аузошя недасягненне душой нябожчыка спакою не мае этычнай афарбоуи (цела магло застацца без пахавання па шмат ямх аб'ектыуных прычынах), Аугусцш усталёувае жорсткую сувязь пасмяротнага лесу чалавека з яго цялесным жыццём. У вышку месца пакут у дадзеным кантэксце можа быць вызначана як тэрмш-карэлят хрысшянскага гучання.

Падмуркам вобраза Рыма у пмнах Прудэнцыя 1 у паэме Намацыяна з'яуляецца набор пэуных щэй, кapaнi яюх щуць у часы Актав1яна Аугуста: 1) вечнасць 1 богавыбранасць Рыма, 2) наканаванне Рыму несш святло сап-рауднага разумения рэчау (для Прудэнцыя тэта хрысщянства, для Намацыяна - законы), 3) Рым зямны 1 Рым нябесны складаюць адзшы стрыжань, я и звязвае неба \ зямлю, 4) структуры абодвух Рымау аднолькавыя. Асаб-Л1васцю акрэсленай сютэмьт была здольнасць прымаць як хрысц1янскую, так 4 трэды цы иную рымскую афарбоуку, пакщаючы пры гэтым сваю сут-насць нязменнай. У абодвух выпадках мы маем справу з рымлянам1 у першую чаргу, з хрысшяна.ш щ паганцам1 - у другую.

Успрыняцце часа таксама анал1зуецца па трох кipyнкax: час пстарыч-ны, дробныя aдзiнкi (год, месяц, дзень, гадзша), будычыня, 1 з двух пунктау гледжання, язычаскага 1 хрысшянскага.

Пры вызначэнш канцэптуапьных падыходау да пстарычнага часу як прыхшьшга традыцыйных рымсюх жыццёвых арыеншрау, так i рымляне-хрысшяне апрыёрна npbi3HaBani два базавых тэзюы: 1) псторыя чалавецтва мае пачатак i заканчэнне, 2) яна заполнена дастаткова вялжай, але грашч-най колькасцю гадоу.

Зыходны варьгянт пры гэтым задавайся аутарам1-нехрысшянам1. Згодна з ix меркаванням1, прыродны свет icnye вечна, але псторыя чалавецтва абмяжоуваецца так званым «вялшм годам» (у Макроб1я «сусветны год»), як1 заканчваецца тады, кат усе пябесныя целы вяртаюцца на тыя ж самыя месцы, дзе яны знаходзшся у пачатку перыяду. У апошшя стагоддз1 «вялжага года» адбываецца сусветная катастрофа, якая зншчае чалавецтва. Новы «вялш год» пачынае ш'саць новую старонку псторьп. У прын-цыпе, пачынаць адлж «вялжага года» можна было з нейкай вьшадковай даты, але рымская традыцыя, звязала гэтую падзею з зацьменнем Сонца, падчас якога знж Ромул. А значыць, заканчэнне «вялжага года» будзе па-значана яшчэ адным зацьменнем Сонца, якое адбудзецца у тую ж гадзшу, хвшну, секунду, але праз 15 тысяч гадоу. Зыходзячы з таго, игго рымляне да канца IV ст. пражьии толью крыху больш за 1100 гадоу ad Urbe condita, часу у ix было больш чым дастаткова.

Уласны варыянт штэрпрэтацьп вьшучаных базавых тэзюау прапа-ноува.тп аутары-хрысшяне. Прауда, яны пераставш сэнсавыя акцэнты, чым кардынальна змянш ix змест. Па-першае, яны злyчылi разам кола псторьп прыроднай i чалавечай. Па-другое, значна зменшьий колькасць гадоу, яюя наггауня.ш час сумеснага ¡снавання чалавецтва i прыроды - да 6000. Нарэш-це, бягучае стагоддзе было размешчанаамаль у самым канцы перыяду.

Канцэпцыя «вялжага года» дастаткова лапчна i поуна тлумачыла адукаванаму рымляншу-нехрысшяшну прычыны KacMÍ4Hbix катастроф i падкрэ^вала ix уплыу на жыццё i п'бель цывшзацый мшуушчыны, але са штодзёным жыццём суадносшася яна bcjilmí слаба.

Таму на побытавым узроуш вы кар ыстоу в ал i ся больш дробныя тра-дыцыйныя адзипп вымярэння часу: год, месяц, дзень, гадзша, У якасщ база-вай адзши пры успрыняцщ рымлянамьнехрысщянам* часу выступав дзень альбо яго складаючыя част кг 1) поунач, 2) час, кал1 крычаць neyui, 3) маучанне, 4) золак, 5) рашца, 6) поудзень, 7) канец дня, 8) вечар, 9) час першай паходш, 10) пачатак сну, 11) заканчэнне грамадзянскага дня.

Акрамя грамадзянскага рымляне мел i пэуную колькасць так званых «чорных», ui неспрыяльных, дзён - першыя дш пасля календау, нонау, ¡дау, усталяваныя Сенатам у 363 г. a. U. с. у cyвязi са шматлш\п ваетшымг пара-

ЖЭННЯМ1, як[я мел1 месца менавпа у азначаныя дш. Яшчэ адзш неспрыяль-ны дзень быу замацаваны за чацвёртым днём перад календам!, нонамь щамг Гюторыя яго узшкнення, як уяулясцца, дазваляе дастаткова дакладна вызначыць базавую адзшку часу для рыманехрысщянскага менталтогу.

Макроб!!!, са спасылкай на пятую кш'гу «Аналау» Квшта Клаудз1я, заяуляс, што рымская арм!я была ушчэнт разгромлена луш'йцамГ пры Канах менавпа у чацвсргы дзень перэд нонаш сдасцшя. Таклм чынам, успамш праканкрэтпую гютарычную надзею быу заф|ксавапы не за вызначаным днём, але за цэлай групай дзен года, яюя мел1 ш'давочнае падабенства па ¿ваш месЦы у калсндары, I узнауляуся тры разы у месяц. У вышку мснавпа 'д'зень можа быць прызнан базавай адзшкай часу для рымлян-нехрысщяп.

Пры вызначэшн базавай адзшю часу для рымлян-хрысщян неабходна уиачваць IX вял1кую залежиасць ад б1блейсгах тэкстау, яюя лры ашсапш падзсй, звязаных са смерцю Хрыста, арыентаватся на гадзшу, Хрыстос быу укрыжаваны а грэцяй гадзшс дня па традыцьтйным рымаам вымярэшй ча-■ су, а шостай гадзше пачалося зацьменне, а дзявятай Хрыстос памёр. Яшчэ адзш момант, якл' трэба адзначыць, - гэга фксацыя 1 пастаяннае узпауленне тых ш шшых падзей 1 рэгулярнасць апошшх. Кал11 фшсацыя, 1 узпауленне адбываюцца кожны дзень у вызначаную гадзшу, то можна меркаваць, што ' яназ будзе базавай адзшкай часу. Менавгга таю варыянт прасочваецца пры 'шшпзе рыма-хрысшянскага ментагнтэту позняй антычнасщ. Выдатную е фжсацыю найболып значных гадзш дня даюць пмны Aмвpociя Медыялан-скага.

Успрьшяцце будучага часу у заходнерымсюм ментагптэце позняй ан-тычнасш молса быць вызначана тэрмшам «сцэнарны варыянт», над якмм ра; зумеецца так1 надыход да часу, кал! апошш иадпадае пад непасрэдны ш ускосны кантроль вышэйшай ¡стоты (бога ш багоу).

Непасрэдны кантроль азначае стварэнне богам пэунага сцэнарыя (на* канаванне), ускосны кантроль азначае наяунасць ведау пра пэуны сцэнарый развщця падзей у будучым.

Сцэнарпы варыянт будучыш дастаткова дэталёва раскрываецца У ана-шмнай камсдьп «Кверал». "" ! -

Пралог п'есы яскрава паказвае, што Лар у дадзенай сггуац£н -выкон-вае ролю перадатчыка шфармацьй ад наканавання да Кверала. 'Кп цудоуна :' ведае увесь парадак развщця насгупных падзей Гсутыкаецца з нраблемай 1 выбару шляху перадачы шфармацьй пра ¡х - щ то прамым тэкстам, тц то у сне. Урэшце рэшт Лар выб1рае трэщ варыянт - намёк! Прычым, падчас размовы ён дае галоунаму герою камедьн шэраг парад, яюя з пункту глед-

жання здаровага с:;нсу здаюцца бязглуздым( - рабшь тое, што наюравана супраць уласнай карысщ', з наступнай расшыфроукай: паверыць ¡лгуну, да-памагчы падманшчыку, пусцшьу хату злодзея. Нарэплку Кверала: «А кал! я гэтага не хачу?» - щзе адказ: «Жадаеш ты ш не, але сёння .Фартуна прыйдзе у тваю хату». У апошняй частцы сваей прамовы, пачынаючы са слоу: «чаго чалавек змяшць не здольны» Лар выходзщъ на дастаткова жорстю сцэнарны варыянт будучага часу у рымсюм нехрысщянсклм мента-лггэце.

Ц]'кавы варыянт сцэнарнага успрыняцця часу можна адзначыць у ры-ма-хрысшянсюм менталпэце. Ве.'плп добры прыклад у гэтым плане рэпрэ-зэптуе 31 раздзел XI книг «Сповед:п» Аурэл1я Аугусцша. Час, на яго думку, разгортваецца перад чалавекам падобна песш пры тым, што богу ужо дак-ладна вядома уся шфармацыя. Фактычна, тут можна бачыць варыянт вельм! бл1зк1 да «Кверала», толью у максимальна магчымым прамежку часу.

Што ж тычыцца суб'ектыунага перажьгваншг часу чалавекам, то Аугусцш фактычна сцккае час у адну кропку - бягучы момант, яю мае ад-б!тк11 мiнyлaгa, 1 сучаснага, 1 будучага: «Ёсць тры часы - сучаснае мшулага, сучаснае сучаснага 1 сучаснае будучыш». Дзеля таго каб у макамальна дас-тупнай форме растлумачыць прынцып атрымання ¡нфармацьп пра будучы-шо, Аугусцш размяркоувае сщснуты у кропку час па трох сектарах - па-мяць (цяперашш час мшулага), cyзipaннe (цяперашш час цяперашняга), ча-канне (цяперашш' час будучага) I выкарыстоувае б.-п'зкч' ! зразумелы боль-шасш людзей вобраз Сонца: каш мы бачым чырвоную паласу на даляглядзе, то верым (щ ведаем), што у хутюм часе з'явщца Сонца. «Будучыню -Л1чыць Аугусцш, можна прадказаць, зыходзячы з цяперашняга, якое ужо ёсць 1 якое молена бачыць».

У вышку можна зрабщь вынову, што на тэрыторьп заходняй частю Рымскай ¡мперьп у другой палове IV - пачатку V стст. адбывагпся значныя змяненн! у менталггэце, зпешжм выуленнем яюх стал1 зрух1 ва успрыняцш прасторы i часу людзьлп, яюя мел1 не толью" адзжуто мову, лашнекую, якая задавала пэуны стэрэатып мыслення - упарадкаванасць \ лапчнасць, але I практычна адноль'кавы пачатковы узровень штэлектуальнай падрыхтоую.

Змяненш адбывалкя адначасова, але нагараванасць ¡х была рознай: рымляне-нехрысшяне абагульня.'п \ падводзш своеасабл1вую рысу пад сваей традыцыяй, рымляне-хрысщяне зaклaдвaлi падмурак для новай заход-нееурапейскай ментальнасщ, пэуны узровень развщця якой дазваляюць за-фкеаваць раннееярэднявечныя крышцы.

Фжсацыя адзначанага працэсу па вылучапым у раздзеле сюжэтам вы-глядае наступным чынам:

Мадзлi просторы позняи антычнасщ на лацтскш захадзе. Рымляне, прыхтьнш традыцынных вераванняу, бачыл1 вакол сябс прыродна-сак-ральны космас, яю, з аднаго боку, выегупау як вяршыня ф1зка-мехашчпых працэсау, дасгупных разумению чалавека, i, разам з тым, як жывы аргашзм, паднарадкаваны законам гармони. Цэнтрам космасу выступала Зямля, цэн-трам Зямл1 - Рым, якому лесам наканавана аб'ядноуваць усе народы, i яю з'яуляецца стрыжнем, здольным звязаць зямны i нябесны свет.

Яшчэ адным важгам сектарам прасторы выступас замагшьны свет, яю .размяркоувае душы нябожчыкау па трох сферах: Эл1з1ум, царства Манау , .(спакой у пахавальнай урне), нябачнае ¡снаванне у свеце (пакуты). Прычым у кожнай сферы душы маюць пэуную магчымасць сувяз1 з рэальным светам. У першай - пры дапамозе сыходжання у цела: чалавека, у другой - праз „, зняволенне у цела жывёлы для пакарання, у трэцяй - у выглядзе нябачнага ¡снавання у свеце.

Рымлянс-хрысшяне цакздшп у баку фгзжа-мехашчныя працэсы космасу, абмяжоуваючыся иростай фгесацыяй факта наяунасш нябесных цел. Уся увага засяроджвалася на сакральна-прыродным космасе, створаным i юруемым богам.

Цэнтрам i гэтай карцшы космасу была Зямля, цэнтрам Зямл1 - Рым, яю звязвау свет зямны i нябесны праз свайго першага бюкупа апостала Пят-ра.

Структура замагшьнага свету у рьгма-хрысщянсюх аутарау робщца больш строгай: месца асалоды, месца спакою, месца пакутау. Дле; шфар-мацыйнае напауненне кожнага з сектарау было Дастаткова сцшлым. Разам з тым, аутары-хрысщяне фактычна закрыш замапльнм свет, ;прынамЫ, кан-такты душ нябожчыкау з рэальным светам у нраанал1заваных крынщах не адлюстраваныя. ' ' : -.

Для абодвух варыянтау успрьшяцця прасторы характэрна агульная рыса - тэндэнцыя да яе манапашзацьп. Руцшй Памацыян пры ашсаншРы-ма irnapye хрысщянсюя пабудовы, Прудэнцый - пагансйя. <

Мадэл1 часу позпяй антычнасщ. Рымляне-нехрысщяне пры успры-машп часу арыентавалюя на адкрытую простую лпшо, якая запаунялася паслядоуаасцю «вялшх гадоу», у межах яюх адбывауся пстарычны рух ча-лавецтва, перыядычна затухаючы i аднауляючыся. Унутры «вялшх гадоу», у залежнасш ад полi багоу, мапй узн:каць цыклы, г.зн. паутарэпш адноль-кавых пачатковых умоу праз нейюя гтрамежю часу.

Наюроувауся пстарычны час 6ockímí cijxaMi. Адны прыносш у яго фактар выпадковасш, шшыя - ураунаважвал1 апошш уларадкаванасшо i надавал! руху этичную афарбоуку. Сэнс самога руху для людзей быу не заусёды зразумелы. Выключэнне у гэтым плане складае псторыя Рыму, якому было наканавана панаваць над ycÍM светам i як! на ceaiM шляху прайшоу ужо шэраг узростау, аж да старасш. На параунальна каротюх ад-рэзках часу, працягласцю у некалью дзён або тыдняу, станоучы щ адмоуны уплыу знешшх фактарау на лес асобных людзей набывау незваротны харак-тар, кал1 чалавек не меу ашякай магчымасщ яму прощстаяць (сцэнарны ва-рыянт будычыш).

У якасш базавай адзшю часу для рымлян-пехрысщян, зыходзячы з фшсацьп i перыядычнага аднаулення рэакцьп на значныя падзе1 mí пул ara, выступау дзень, яи дзял1уся на рашцу, поудзень, вечар, ноч. Больш дроб-ныя адзпш дня на побытавым узроуш не выкарыстоувалюя i 6buii патрэбны у асноуным для вырашэння юрыдычных пытанняу - напрыклад, пачатак i заканчэнне грамадзянскага дня.

Усе адзшю часу, ад мпiiмальиых да мака'мальных, характарызуюцца дастаткова слабой ступенню сакрал1зацьп.

Акрэсленая мадэль была карэнным чынам скарэктыравана рымля-нам!-хрысщянам1 праз унясенне вельм1 моцнага caкpaлiзyючaгa моманту -замыкание ycix адрэзкау часу на богу i успрыняцце ix у якасш этапау рэа-тзацьй боскага плана, зафжсаванага у Бiблii, што прыводзщь да сак-ра-л1зацьп ricTopbii. Kani антычныя аутары словам historia вызначал1 гграудзь выя апавяданш пра багоу, а словам fabula - шжывыя, хрысшяне, у прыват-насш Аурэлш Аугусщн, пад словам historia разумел! Святое Пюьмо. Пры гэтым г!старычны час ператвараецца у давол1 невялш адрэзак, абмежаваны першым днём стварэння i усеагульным уваскрашэннем з наступным судом i падзелам на праведных i грэшных. Унутраную структуру складаюць усяго два цыклы: AcipaBaBmoHCKi i Рымскл, прычым, друп паутарае першы на больш blicokím узроуш, ствараючы таклм чынам cвoeacaблiвyro двухв^-ковую сш'раль. Рух чалавецтва па цыклах фжсуенца праходжаннем шасш узростау, аналапчных жыццю чалавека.

Сщ'сканне KacMÍ4Hara часу да шасщ тысяч гадоу выюпкала адпаведнае сшсканне базавай адзшю - адбыуся пераход з дня на гадзшу. Друпм вы-hík3m адзначанага эфекту стала актуагнзацыя цялерашняга моманту ва успрыняцщ людзей.

ЗАКЛЮЧЭ1ШЕ

1. Структурны апалгз иознаантмчимх крыши. Выкарыстаная у дыссртацыйным творы метадалопя даследвання арыенгуецца на структурны апаш познаантычных крыши на мове арыпналу (латынь). Падмурак яго складаюць наступныя ¡дл: 1) вызнанне всрбальнага фону крынщы дру-гасным адносна нейкай нрыхаванай за сю струкгуры, 2) ¡мкненне выйсщ на апошшою структуру, 3) ¡мкненне праанашзаваць мехашзм, яга дадштурхнуу аугара, щ аутарау, да стварэння азначанага твору. . .

Рэашзацыя дадзенай метадалогп нры анашзе заяуленай у даследванш тэмы патрабуе выканання наступных аперацый:

- - I) лакалпзацыя матэрыяла у часе I прасторы (позняя антычнасць, захад Рымскай ¡мперьн), 2) вызначэннс асноуных анграпалапчных сютэм (рым-ская традыцыйная рэлитя, машхейства, хрысщянства), 3) рэканструкцыя капцэпцьн чалавека у кожным з нагарункау грамадскай думкл (увасаблсннс зыходнага варыянту у канкрэтным ¡нварыянце) 1 выхад на агульную кан-цэпцыю чалавека (зыходны шварыянт), 4) вызначэннс формулы, якая структурыруе шфармацыйную прастору (розныя спалучэнш базавых структурных элементу: бог (боп), чалавек, свет), 5) вызначэннс мадэлюемага антрапалапчнай сютэмай сгэрэятыпу паводзшау, 6) выхад на познаантыч-ную мснтальнасць [14; 1В; 23].

2. Агульная канцэпцыя чалавека у IV ст. н.э. У вышку праве-дзенага у даследванш аншпза канцэпцыяу чалавека рымекк прыхшыпкау традьгцыйнага веравызпання (Плашн), хрысщян (Ктрыян. Афанасш Алек-сандрыйсю) \ машхеяу (Маш) можна акрэслщь кола анграпалапчных щэй, вакол-яюх фаркправалася большая частка канцэпцый чалавека у першай па-лове IV ст.: 1) наяунасць вышэйшай ¡стоты; 2) душа чалавека заплямлена ад нараджэння, але ¡мкнецца да бога (багоу); 3) пам1ж богам (багам/) 1 чалавс-кам ёсць паерэднж; 4) мэта чалавека - самаудасканаленне пры жыцц! 1 больш дасканалае жыццё иасля смерш. Гэта кола щэй вызначаецца як агульная канцэпцыя чалавека эпох! дам жата, якая акрэслшас рами наступ-нага канцэптуальнага асэнсавання [13; 16; 17; 21].

У другой палове IV - пачатку V стст. у межах акрэсленых рамак па-нуючая роля у антрапалапчных разважаннях належала хрысщянскай пара-дыгме, якая, пасля адпрацоукт Ыстэм «бог - евст - чалавек, не патрэбны аш свету, аш богу» (Арнобш) 1 «бог - свет - чалавек, як вянец стварэння» (Лак-танцый), выйшла на астэму «бог -■ царква - чалавек - свет» (Аурэлж А$тусцш, 1аан Кас1ян) [3; 4; 5; 15].

У межах апошняй сютэмы адбывашся канцэптуальныя дыскусп, яия набьш выгляд ерасяу (арыяне, пелапяне, прэдэстынаты, цыркумцэлюньг) [7; 6; 22].

3. Стэрэятып паводзшау у другой палове IV - пачатку V ст. Тэкс-ты праанагпзаваных крышц паказваюць, што стрыжнявым прынцыпам стэ-рэятыпу паводзшау, прапанаваным канцэппыяй чалавека, звязанай з трады-цыйнай рымскай рэлтяй, быу старажытны virtus. Стауленне да яго з боку рымляп-нехрысщян размяркоувалася па трох наюрунках: 1) рэагпзацыя, 2) кваз|'-рэал]'зацыя, 3) нуль-рэшп'зацыя. Пры гэтьга для перыяду прынпыпата характэрна перавага першага наюрунку (Плутарх) [8], для перыяду дамшату - другога (матэрыялы з nepanicKi Квшта Aypэлiя Cinaxa, Res gestae Ллтна Марцашна, эт'грама Клаудз1я Клаудз1яна пра веронскага старога) [10; 11; 12].

Падобная мадэль (рэал1зацыя, кваз!-рэал1зацыя, i^b-p3ani3am,w) пра-сочваецца i па рыма-хрысшянскаму матэрыялу, толью у якасцг стрыжня-вога прынцыпу выступае не virtus, а царкоуная структура [1, с. 81].

4. Мадэл1 нрасторы i часу позняй антычнасщ па лашнсюм захад-зс. Праведзепы анал13 паказвае, што змяненш' адбывагпся не тoлькi у са-маусведамленш чапавека, але таксама i у успрыкяцш прьтроднага асяродззя (прасторы i часу).

Рымляне, прыхшьшю традыцыйных вераванняу, бачыл! вакол сябе прыродна-сакральны космас. Яго базавым элементам з'яуляуся Рым, якому лесам было наканавана аб'ядноуваць усе народы, i як-i звязвау зямны i ня-бесны свет [9].

Рымляне-хрысшяне бачьип вакол сабе сакральна-прыродны космас, створаны i юруемы богам. Рым пры гэтым звязвау свет зямны i нябесны праз свайго першага бюкупа апостала Пятра [2, с. 77].

Пры успрыняцщ часу рымляне-нехрысш'яне арыентавалчся на адкры-тую простую лшвд, якая запаунялася паслядоунасцю «вялиах гадоу». Пста-рычны час рэгулявауся фактарам1 выпадковасш i унарадкаванасш'. Будучы-ня разв1валася па сцэнарнаму варыянту [20].

Рымляне-хрысшяне унес;л вельм! моцны caкpaлiзyючы момант -замкнул) усе адрэзи часу на богу. Цяпер яны выступал! у якасш этапау рэа-л!зацьп боскага плана, зафжсавЛага у Eiönii. У выш'ку пстарычны час пера-твараецца у адрэзак, абмежаваны першым днём стварэння i усеагульным уваскрашэннем з апошшм судом [23].

5. Трансфармацып менталтту. Праведзены анатз крынщ па псто-pbii познаантычнай ментальнасщ на ЗДхадзе Рымскай ¿мперьп у другой па-

лове IV - пачатку V стст. дазваляе прапаиаваць настушты мехашзм транс-фармацьм познаантычнага менталпэту у раннесярэднявсчпы. •

Заходнееурапейская позняя антычнасць можа быш> вызначана як транзггыуны перыяд, звязаны са зменай дамшугочай антрапалапчнай cic-тэмы, кати факгар адкрытасщ иыконвае актыуна-сгваральную, а фактар цэ-ласпасш - актыуна-рэгулюючуго функцьпо.

Пад нершым фактарам пры гэтым маедда на увазе упутраная дына-MÍK.a развщця хрысшянскай антраналогп, звязаная у тьш лку i з палемкай, наклраваиай супраць схгзматыкау i срытыкоу. Пад друпм - базавая еама-щэнтэфкацыя чалавека як рымляшна.

Па меры разгортвання першага факгару адбываецца паступовая зрансфармацьгя другога, адлюстравапнем чаго служыць уключэнне да складу агульнай а'стэмы светабудовы царквы.

У вышку вершкам i натэнцыялышм будучым прыхшьшкам хрысшян-скага веравызнання прапаноувалася дастаткова надземная i моцная вонкавая апора у жьнщ1. На карысць царквы спрацоувала i яс надтрымка з боку дзяржапы, i тыражыруемы ею стэрэятып паводзшау. Фактычна царква пера-тваралася у стрыжань, вакол якога пачало аргангзоувацца сацыяльпае ася-роддзе чалавека.

Працэс трансфармацьп ментагнтэту мае сваю стадыяльнасць, выхад на якую забяспечвае с труктурны аналгз крын1ц. Вельм1 умоуна асобныя этапы можна аш'саць пры дапамозе апазщьи «удакладненне - адсячэнне»

1. Па начатковым этапе, яга ахошпвае нершыя дзесяцшгоддз! IV ст. удакладняюцца асиоуныя параметры агульнай кашопцш чалавека, цеаб-ходнай грамадству i адсякаюцца тыя плыш, якая ím не адказваюць. У вьнйку гэгага актуальнасць захавал1 ногляды хрысшян, нсаплатошкау i машхеяу.

2. Наступны этап ахошпвае другую палову IV ст. У гэты перыяд адбываецца пераход да больш дакладнай якаснай ацэнк1 грамадствам актуальных aHTpananarÍ4Hbix канцэпцый. Асноуным крытэрыем пры гэтым ста-новщца магчымасць ix суадиясення з рымсти традыцыям1 (удакладненне). Апошняе выпрабаванне не праходзяць MaHixei (адсячэнне).

3. У пачатку V ст. рэашзацыя апазщьп «удакладненне - адсячэнне» адбываецца у межах перамогшай хрысшянскай антрапалопчнай сютз.мы у выглядзе барацьбы з данатысцим расколам i epacaMÍ арыян i нелапяп.

Завяршэнне трансфармацьп, як можна меркаваць, адносища да пачатку VI ст. Прыбл1зна у 520 г. Фулыенцый з Руспэ пры надтрымцы пауночнаафрыканекчх ешскапау i юпрыкау, яюя хавалшя у Сарды ni i, пачау палемку супраць Фауста Рэйнскага, лцора масшян, у абарону- ноглядау

позняга Аугусшна (прэдэстантызму). На саборы у Аранжы у 529 г., рашэнш якога был! падтрыманы папам рымсгам Башфацыем II, погляды Фауста Рэйнскага падверппсь жорсткаму разбору 1 асуджэнню, дзеля захавання аутарытэту 1понскага ешскапа. Але таю жа самы лес напаткау 1 стрыж-нявую ¿дэю прэдэстэнатау пра наканаванне да граху. Адсячэнне крайшх поглядау Фультецыя 1 Фауста захавала непахюным1 пануючае станошшча масшанства [23].

6. Працэс манапалпацьп. Пасля таго, як у вышку шматступнёвага працэсу «адсячэшш - удакладнення» вылучаюцца базавыя aнтpaпaлaгiчныя а'стзмы, ягая прапануюць людзям адпаведиыя мехашзмы арыянтацьп у са-цыяльным acяpoддзi, памгж ¡М1 пачынаецца канкурэнтная барацьба за дасяг-ненне макамал ьиага уплыву на аудыторыю.

Полем канкурэнтнай барацьбы становщца успрыняцце прыроднага асяроддзя (прасторы I часу), асноунай мэтай - манападпацыя апошняга. За-вяршаецца адзначаны працэс у перыяд ранняга сярэднявечча узшкненнем новых поглядау на прастору 1 час.

Дастаткова наказал ьным! у гэтым плане уяуляюцца шсьмовыя пом-нш англасаксонскай Брытанн: творы Беды Вельмнпаноунага «Царкоуная псторыя народа англау», «Пра часы», «Пра прыроду рэчау», а таксама «Хротка праулення караля Апьфрэда Вялжага» ешскопа Асерыя 1 «Арозш Альфрэда».

7. Заходпееурапейская мадэль прасторы ранняга сярэднявечча.

Беда Вельмшаноуны у сва1м не зуа'м арыпнальным творы «Пра прыроду рэчау», яга у асноуных элементах паутарае аналапчны трактат 1сшора Се-вшьскага, фжсуе новы падыход да праблематыю успрыняцця прасторы.

Остэма сакральна-прыроднага космасу ужо заняла вызначальнае месца у менталггэце людзей таго часу, што дазваляла вы вес щ' другую яе ча-стку з ценю I перанесш на яе сэнсавы акцэнт. Як адзначыла перакладчыца твора на рускую мову Т.Ю. Барадай, Беду «значна менш щкавша пытанне, што шкавага шсал: пра светабудову старажытныя (аутары), I значна больш - як яно уладкавана на самай справе». Иры гэтым, аднак, трэба у-'нчваць, што творы антычных аутарау Беда ведау вельм)" добра, у тым лшу { Мак-роб1я.

Свет быу створаны боскай дзейнасцю. Зямля - цэнтр космасу, яга крушцца вакол яе. Больш дэталёва выкладзены у Беды тэзю Аурэл1я Аугусцша пра анёлау 1 дэманау. Першых ён размяшчае на верхшм небе 1 дае ¡м магчымасць сыходзщь на зямлю у эф1'рных целах, друпя пакутуюць у паветры 1 могуць прымаць рознага кшталту паветраныя целы.

Не выклжае у Беды сумненняу 1 асобнае месца Рыма, як месцазнахо-джання апостальскага трона. Прауда, ужо у больш позшя часы цэнтр Зямл1' перамяютаецца на Усход - у 1еруса!нм.

Замапльны свет паступава пачынае набываць вертыкальную структуру: Рай - Пекла. Асаблхвую увагу раннееярэдпявечныя аугары звярташ на тапаграфно замагшьнага свету, як! ¡снавау паралельна з рэальным.

Гэты секгар нрасторы у перыяд иозияй антычпасщ быу ледзьве аба-значаны 1 меу несумненную иагробу у настуштй дэтал1зацьп. Значным кронам у адзначаным иактрунку стала яго адкрыцнё I усталяванне з ¡м зварог-най сувязт Магоцца на увазе падарожжы туды дупт жывых людзей I ¿х пас-пяховыя вяртанш у целы сва1х гаспадароу, зафн<саваныя у шмата ¡к ¡х «ба-чаннях», два з яюх - Фурсы 1 Дрыктхельма - прыводзщь Беда.

Хоць сам жанр «бачанняу» не быу чужым : для аптычнай традыцьп, яго сапраудны росквгг нрьшадас менав|'та на еярэднявечча. Прычым асоб-ныя творы гэгага кшталту шырока распаусюджвалюя практычна па усёй Заходняй Еуропе не толькт на лацшекай, але 1 на народных мовах. Пры-намс1, «Бачанне рыцара Тнугдала» вядомае у ¡рландскай, терманскай, дац-кай, французскай, англанармандскай \ кпанскай верс1ях.

8. Заходнсеураиейская мадэль часу ранняга еярэднявечча. Рымах-рысщянская мадэль нозпяй антычнасщ атрымала наступнае paзвíццë у перыяд ранняг а еярэднявечча.

Паводле трактата Беды «Пра часы» асноуны.\п адзшкам1 яго вы.мя-рэння бьин момант, тадзша, дзень, месяц, год, стагоддзе, эпоха. Ноч пры гэ-тым дзялшася на 6 частак: змрок, вечар, маукшвасць, поунач, час крыку пеуня, рашца.

Як можна меркаваць, адсутнасць у схеме Беды асобных тэрмшала-пчных вызначэнняу дзёнпых гадзш звязана з ¡х поуным пераходам пад цар-коуны кантроль, прычым практычна на усе еярэднявечча. Зыходзячы з шфармацьп Ж. Ле Гофа, узшкненне спецыяльнага часу для свецкага (па-за царкоунага) адначынку адносщца голью прыбл1зна да 1231 г.

Разыходжанш памЬк тэрмшам! для вызначзння начных. гадзш пасля поуначы: у Макроб1я - крык пеуня, маучапне, золак, рашца, у Беды - крык пеуня, рашца, звязаны з падвойпым успрыняццям ночы, якое зафшеавана у пмнах Амврос1я Мсдыяланскага [1. с.80 - 81].

Вельм1 щ'кавас развщцё атрышпвае у Беды 1 прапанаваная Аурэл(ем Аугусцшам схема руху чалавецтва у пстарычным часе праз цаслядоунасць узростау з адпаведпым напаушеннем пэунай колькасцю гадоу: 1) Адам -Ной, 10 геперацый, 1656 гадоу, 2) Ной - Аураам, 10 генерацый, 292 гады, 3)

Аураам - Давщ, 14 генерацый, 942 гады, 4) Давщ - перасяленне у Вавшон, 14 генерацыяу, 473 гады, 5) да прыхода Выратавалыпка, 14 генерацый, 589 гадоу. 6) сучаснасць. Агульная колькасць гадоу ад Адама да Хрыста па меркаванш Беды складае такш чынам усяго 3952 гады, у той час кал i Герошм Стрыдонт настойвае на 5228 гадах.

Як уяуляецца, жорсткая арыентацыя Беды на схему Аутусцша прывя-ла у вышку да сшскання б1блейскага часу. Шосты узрост ён вызначае у 708 гадоу i паюдае таклм чынам сучаснасщ яшчэ 1340 гадоу ¡снавання.

Падобны жа працэс сшскання бгблейскага часу прасочваецца i У шэ-рагу ¡ншых англасаксонсых крьнпц. Асерый адзначае, што Альфрэд Вял1К1 нарадзфся у 849 г. ад увасаблення Хрыста i дае яго радавод да Адама, як-i нал1чвае 41 генерацию. У той жа час Беда дае ад Адама тольт да Хрыста 62 генерацьн.

У «Apo3ii Альфрэда», перакладзе пстарычнага твору Паула Арозш, падрыхтаваным, магчыма, caMÍM каралём Альфрэдам Вял1к1м, са старазапа-ветнай ricTopbii фактычна зн1кла болып 200 гадоу. У арыпнальным тэксце пачатак збожжавага дабрабьпу пры 1ос1фе датуецца 1008 годам да засна-вання Рыма, час сыхода яурэяу з Еппта пад гараваннем Майсея - 805 годам да заснавання Рыма. У перакладзе першая дата даецца як 800 гадоу да за-снавання Рыма, другая - як 805 гадоу.

Праблема з б1блейскай часткай ricTopbii чалавецтва была знята, як jií-чыць Джанет Баглi, спыненнем у рашпм сярэднявеччы практьтк1 датавання падзей сучаснай ricTopbii па шкале часу ад пачатку свету.

'Гаклм чынам, усталя ванне сувязяу нам ¡ж pымcкa-xpыcцiянcкiм мен-таттэтам позняй антычнасш i заходнееурапейсим ментал!тэтам ранняга сярэднявечча дазваляе прасачыць паступовае вычляненне хрысшянскага свету з антычнага i атрымаць ключ да разумения працэсау, яюя адбывал1ся у духоуным жыцц1 Заходняй Еуропы у перыяд так званых «цёмных ста-годдзяу» (VI - VII стст. н.э.).

СПГС АПУБЛ1КАВАНЫ X РАБОТ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1 Манаграфп

1. Еутухоу I.A. Успрыпяцце прасторы i часу у познаантычным мен-талпоце. Мшск: БДУ, 1999. - 83 с.

2. Еутухоу I.A. Канцэнцьп' чалавска позняй антычнасщ. - Мшск, 2000.

-83 с. •'.■■•:

Артикулы

3. Евтухов И.О., Федосик ß.A. К вопросу о формировании ангропо-логии Аврелия Августина // Веснж Бсларускага дзяржаунага ушверстта ¡мя У.1.Лешна. Сер. 3. - 1988. - № 2. - С! 22 -24.

4. Евтухов И.О. Концепция человека в произведениях Аврелия Августина периода Тагаста (388 - 389) // Весшк Беларускага дзяржаунага ушверстта ¡мя УЛ.Ленша. Сер. 3. - 1989. -№ 2. - С. 18 - 20.

5. Евтухов И.О. «Энхиридион» Аврелия Августина и раннесрсдневе-ковая концепция человека // Веснж Беларускага дзяржаунага ушверЫтэта ¡мя УЛ.Ленша. Сер. 3,- 1991,-№ 1.-С. 14-17.

6. Евтухов И.О. Концепция человека поздней античности (пелагиане) И Античность и средневековье Европы. Межвузовский сборник научных трудов. - Пермь, 1994. - С. 126 - 133.

7. Еутухоу I.A. Прынцып усынаулення у раннеарыянскай канцопцьй чалавска // Весшк Беларускага дзяржаунага ушверстта. Сер. 3. - 1994. - № 1.-С. 21 -23.

8. Евтухов И.О. Плутарх Херонейский: жизнь и творчество // Плутарх Избранные жизнеописания. - Минск: «Беларусь», 1995. - С. 4 - 18.

9. Еутухоу I. А. Вобраз Рыма у познаантычным менталпэце (па тво-рах Прудэнцыя i Намацыяна) // Веснж Беларускага дзяржаунага ушвер-еггэта. Сер. 3. - 1995. - № 2. - С. 16 - 19.

10. Еутухоу I.A. Адлюстраванне познаантычнага менташтэту у пс-рашецьг CiMaxa i Аусошя // Becnk Беларускага дзяржаунага утииереггэта. Сер. 3. - 1999.-№2.-С. 29-31.

11. Еутухоу I.A. Адлюстраванне познаантычнага ментшптэту у пе-рашецы CiMaxa i Пстрошя Проба // Веснж Беларускага дзяржаунага утпвер-сиэта. Сер. 3. -2000. -№ 1. - С. 16 - 18.

12. Еутухоу I.A. Адлюстраванне лознаантычнага ментагнтэту у пера-dicnbi Ciwaxa i Прэтэкстата // Весшк Беларускага дзяржаунага унтератэта. Сер. 3.-2000. -№2. -С. 31 -34.

Тэксты i тэзюы дакладау

13. Евтухов И.О., Федосик В.А. Формирование христианской концепции человека (антропология Киприана) // Ленинское теоретическое наследие и культурный прогресс социализма. Тезисы конференции (март 1990). -Ровно, 1990.-С. 68-69.

14. Евтухов И.О. Исходные оппозиции позднеантичной антропологии // Седьмые Всесоюзные Сергеевские чтения на кафедре истории древнего мира исторического факультета МГУ // Вестник древней истории. - 1992. -№4.-С. 213.

15. Евтухов. И.О. Формирование христианской концепции человека (западная апологетика) // Среда, личность, общество. Доклады конференции. - М., 1992. - С. 111-112.

16. Еутухоу I.A. Старашкейская канцэпцыя чалавека (Афапасш Алек-сандрыйси) // Усебеларуская канферэнцыя псторыкау «Пстарычная навука i пстарычная адукацыя у Рэспублщы Беларусь (новыя канцэпцьн' i падыхо-ды)». MiiiCK, 3-5 лютага 1993 года. Ч. 2. Сусветная псторыя. - Mi'hck, 1993. - С. 80-81.

17. Еутухоу I.A. Канцэпцыя чалавека 3noxi дамшата (Ямвл1х i Афа-HaciR Александрыйск-i) // Пстарычная навука i п'старычная адукацыя у Рэспублщы Беларусь. Новыя канцэпньп i падыходы. У дзвюх частках. Частка I. Сусветная псторыя. Усебеларуская канферэнцыя псторыкау. Mi'hck, 3 лютага 1993 года. - Mi'hck: «Уш'верслэцкае», 1995. - С. 27 - 30.

18. Еутухоу I.A. Пмны Лмвроспя Медыяланскага (структурны anani3) // Пстарычныя Kpbmiubi: праблемы класг'фшацьп, вывучэння i выкладання. Mi'hck, 23 - 24 красавка 1998 г. Матэрыялы да М)жнароднай навукова-практычнай канферэнцьп, прысвечанай 120-годдзю з дня нараджэння УЛ.ГНчэты. - MincK: Белдзяржушвер^тэт, 1998. - С. 81 - 83.

19. Еутухоу I.A., Фядоск В.А. Сярэднявечча у кантэксце сусветнай псторьп // Лктападаусмя сустрэчы - 2. Матэрыялы выкладчаска-студэнц-кай канферэнцьп (Мжск, 13-14 лштапада 1997 г.). - Мшск: БДУ, 1999. - С. 46-49.

20. Еутухоу I.A. Сцэнарнае успрыняцце часу у познаантьтчным мента-л1тэце (паводле а$пгарау-нехрысц1ян) // Пстарычная навука i пстарычная

адукацыя у Рэспублщы Беларусь: стан i перспектывы развщця. Матэрыялы II Усебеларускай канферэнцьп псторыкау. Мшск, 10-11 красавца 1997 г. MincK: БДУ, 1999. С. 241 -242.

21. Еутухоу I.A. Машхейская канцзпцыя чалавека // Праблемы псто-рьй старажытнага свезу i сярэдшх вякоу. Матэрыялы павуковай рэснубл!-канскай канферэнцьп иамящ акадэмкау М.М.Нкольскага i У.М.Перцава 15 - 16 лютапада 1999 г. - Мшск: БДУ, 2000. - С. 29 33.

22. Еутухоу I.A. Канцэпцыя чалавека цыркумцэл1ёнау // Праблемы ricTopbii старажытнага свсту i сярэдшх вякоу. Матэрыялы навуковай рэс-публканскай канферэнцьп памящ акадэмжау M.M.Ilik-ольскага i У.М.Перцава 15 - 16 шетапада 1999 г. - Мшск: БДУ, 2000. - С. 143 - 146.

23. Еутухоу I.A. Структурны надыход да аншнзу познеантычных крынщ // Пстарычная навука у Белдзяржушверсггэцс на рубяжы тысяча-годдзяу. Матэрыялы Рэспублшанскай навукованрактычнай канферэнцьп, прысвечанай 65-годдзю заснавашш пстарычнага факульгэта Белдзяр-жушвсрспэта. 26 л[стапада 1999 г., Мшск. - Мшск: [БДУ], 2000. - С. 382 -386.

' • 24. Еутухоу I.A. «Псторыя» Амшна Марцалша пра аламанау // За-хо дн е сур а 11 с й с кае грамадства ранняга еярэднявечча. Вучэбна-мстадычны дапаможшк для сгудэнтау пстарычнага факультэта. - Мшск: Белдзярж-ушверитэт,' 1997. - С. 17 - 21.

Псраклады

РЭЗЮМЕ

Еутухоу Trap Лрэставп. Познаантычны менталгот (захад Рымскай iMnepui IV - V стст. н.э.).

Ключавыя словы: позняя антычнасць, прастора, час, канцэпцыя чалавека, стэрэатып паводзш, ментал1тэт, структурны анашз.

Аб'ект даследвання - грамадства, якое усталявалася на тэрыторьп за-ходняй частцы Рымскай ¡мперьп у IV - V стст. н.э.

Прадмет даследвання - менталтт згаданага вышэй грамадства, яго асабл!васш i мехатзм узшкиення.

Лaцiнcкiя крышцы бьип вывучаны з дапамогай арыгшальнага метада структурнага анашзу, заснаванага на канцэгггуалышх падыходах знакамь тага расшскага навукоуца Улaдзiмipa Пропа. Метад структурнага aнaлiзy уяуляе сабой шэраг паслядоуных аперацый даследчыка.

Навуковая нав1зна даследвання заключаециа у самой пастаноуцы праблемы, метадалогп яе вывучэння i атрыманных вышках.

У якасш' вышкау праведзенных даследванияу был зроблены настур-ныя высновы: 1) канцэпцыя чалавека, якая актуал^завалася у заходняй частцы чалавека, фарм1равалася пад уплывам уяулення пра сапсаванасць душы чалавека i ¡мкнення людзей пераадолець адчужэння ад бога (багоу), 2) стэрэатып паводзш, прапанаваны ¡дэолагтн грамадства, рэагпзоувауся у межах мадэл1, якая можа быць ашсана пры дапамозе наступных тэрмшау: «рэал^ зацыя», «кваз1-рэал1зацыя», «нуль-рэал1зацыя», 3) пры успрыняцщ прасто-ры у менталгоце адзначаецца пераход ад прыродна-сакральнага да сакраль-на-прыроднага космаса, 4) пры успрыняцш часу у ментальнасш пра-сочваецца яго сшсканне (актуал1зацыя дробных адрэзкау часу), 5) працэс трансфармацьп рымскага меиталтта у сваю познюю (i апошнюю) стадыю мае пэуныя этапы, яюя можна ашсаць пры дапамозе ana3iubii «удакладненне - адсячэнне».

Матэрыял дысертацьп можа быць выкарыстаны для нашсання агуль-ных i спецыяльных курсау лекцый, падручшкау, манаграфш па ricTopbii ста-ражытнага Рыма.

РЕЗЮМЕ

Рвтухов Игорь Орестович. Позднеантичный менталитет (запад Римской империи IV - V вв. н.э.).

Ключевые слова: поздняя античность, пространство, время, концепция человека, стереотип поведения, менталитет, структурный анализ.

Объект исследования - общество, установившееся на территории западной части Римской империи в IV - V вв. н.э.

Предмет исследования - менталитет вышеупомянутого общества, его особенности и механизм формирования.

. Латинские источники были проанализированы при помощи оригинального метода структурного анализа, основанного на концептуальных подходах знаменитого российского ученого Владимира Проппа. Метод структурного анализа представляет собой последовательный ряд операций, проводимых исследователем.

Научная новизна содержится в самой постановке проблемы, методе ее изучения и полученных результатах.

В результате проведенного исследования были сделаны следующие выводы: 1) концепция человека, ставшая актуальной в западной части Римской империи, формировалась под влиянием представлений об испорченности человеческой души и стремления людей преодолеть отчуждение от бога (богов), 2) стереотип поведения, предложенный идеологами общества, был реализован в тамках модели, которую можно описать следующими терминами: «реализация», «квази-реализация», «ноль-реализация», 3) при .восприятии пространства в менталитете отмечается переход от природно-сакрального космоса к сакрально-природному, 4) при восприятии времени в менталитете прослеживается его сжатие (актуализация маленьких отрезков времени), 5) процесс трансформации римского менталитета в свою позднюю (и последнюю) стадию проходит определенные стадии, которые можно описать при помощи оппозиции «уточнение - отсечение».

Материал диссертации может быть использован при написании общих и специальных курсов, учебников, монографий по истории древнего Рима.

SUMMARY

Yeutukhou Ihor Orestowich. The Mentality of Late Antiquity (the West of Roman empire IV - V c. A.D.).

Keywords: late antiquity, space, time, concept of person, stereotype of behaviour, mentality, structural analysis.

Object of study - society, established on the territory of western part of the Roman empire in IV - V c. A.D.

Subject of studies - mentality of the society, mentioned above, its particularities and mechanism of formation.

Latin sources had been studied with the help of original method of structural analysis, based on conceptual approaches by the famous Russian scientist Vladimir Propp. The method of structural analysis has the form of several steps, which researcher has to make one by one.

Scientific novelty of study is in the problem itself, methodology of its study and recieved results.

As a result of conducted studies the following conclusions were made: 1) the concept of person, which became actual in western part of Roman empire, was configured by the influence of imagination of corruption of people's souls and the aspiration of people to surmount its estranging from the god (gods), 2) stereotype of behaviour, proposed by ideologists of society, was realized within limits of model, which may be described with the help of following terms: "realization", "quasi-realization", "zero-realization", 3) at the perception of space in mentality a transition from natural-sacral to sacral-natural cosmos can be mantioned, 4) at the perception of time in mentality its compression (actualization of small lengths of time) is tracked, 5) process of turning roman mentality in its late (and last) has determined phases, which can be described with the help of opposition "revision - a cutting off'.

Material of the thesises can be used to writing of general and special courses of lectures, textbooks, monographs on histories of ancient Rome.