автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Преемственность поэзии казахских поэтесс

Полный текст автореферата диссертации по теме "Преемственность поэзии казахских поэтесс"

• Колказба кукында

АЙБЕРГЕНОВА САЛТАНАТ Т6ЛЕГЕНЩЗЫ

КАЗАК АКЫН ЗЙЕЛДЕР ШЫГАРМАШЫЛЫГЫНДАГЫ Д0СТУР ЖАЛГАСТЫЕЫ

Мамандыгы 10. 01.^2 - каз!рг! казак адебиет1

Филология гылымдарыньщ кандидаты гылыми дэреасес1н алу'уш!н дайындалган диссертацияныц

. '.АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы - 1995

Жумыс Эл-Фараби атындагы казак мемлекетт!к улттык универ-ситет!н1ц казак эдебиет! кафедрасында орындалды.

Гылыми жетекш1лер

Ресми оппонеттер

Жетекш! уйым

Диссертация 1995 кылы н.

Филология гылымдарынын, кандидаты, доцент САРМУРЗИНА М.Г. .

Филология гылымдарыньщ докторы, профессор МАЙТАНОВ Б.

Филология гылымдарынын докторы.

Э.Ц.НАРЫМБЕТОВ Филология гылымдарынын кандидаты,

И.КУНАЕВА

Казактьщ мемлекетт1к кыздар;;-педагогика институты, казак эдебиет1 кафедрасы

сагат ___________Эл-Фараби

атындагы Казак мемлекетт1к улттык университет1н1ч /480121, Алматы, Эл-Фараби дацгылы. 71/ жанындагы филология гылымдарынын докторы дэрежес1н беру жэн1ндег1 Д 14.А.01.22. маманданды-рылган кеиест1ц мэас1л1с1нде коргалады.

• Диссертациямен Эл-Фараби атындагы Казак; мемлекетт1к ¥лттык университет1н1ч гылыми к1тапханасында танысуга болады.

■ Автореферат 1995 жылы "_____" ________"таратылды

Мамандандырылган кецест1н гылыми хатшысы.

Филология гылымдарынын докторы. профессор

гП

Н.О.ОМАШЕВ

Жумыстын жалпы сипаттамасы

Б1зд1н гылыми жумысымызга нег!з болып отырган казан; акын эйелдер шыгармашылыгы ез бастауын халык; ауыз эдебиет1нен ала-ды. Жазба эдебиетке дей1н турл! айтыстарга катысып, аты сакта-лып калган эйел акындар санынын ез1 шамамен 60=ка таяу екен. Ал осы гасырдын бас кез1нен елен урд1с!не ез айшыгын сала б!лген жзне каз!рг1 кезде ез1нд1к жыр отауын т1ккен б1р гана зерттеу енбегШн квлем1не сыймайтындыгы ез=ез1нен тус1н1кт1.

Кептеген халыктар адебиет!нде эйелдер поэзиясы туралы бас-пасезде к¥нды п1к1рлер айтылып. к1таптар басылып, жуйел! зерттеу зколга койлып келед!.

Такырыпты алуымызга казак акын эйелдер поззиясыныц гылыми тургыдан аз зерттелгенд1г1 де туртк! болды. Эрине, бул туралы кейб1р зерттеулерде. сын к1таптарында, мерз1мд1 басылым мате-риалдарында айтылгандыгы акикат. Б1рак т1келей акын эйелдер шыгармашылыгына арналган гылыми ецбектер жоктын касы.

Такдалган такыоыптын зэрул!г1 мынадай жайттермен айкдада-

лады:

. Б1р1нш1ден, казак жазба акын эйелдер шыгармашылыгыныц даму эволюциясы. дэстур жалгастыгы.эдебиетке экелген жанашылдыгы бурын айкындалмаган.

Ек1нш1ден,эдебиет тарихында вз!нд1к орны бар эрб1р адан-ныц шеберл1к кырларын аныктау. шыгармашылык тэж1рибес1н иге-ру буг1нг! эдебиет тарихына азды=кепт! улес болып косылады.

Уш1нш1ден, эр кезечн1ц ез1не тэн ерекшел1ктер1 болатынын ескерсек. соган сайкес сол ортада ем1р сурген акынныц да ез керкемд!к танымы болары сезс1з.

Сондыктан да жазба акын эйелдер поэзиясыныц даму зендер1 мен тенденцияларын, керкемд!к, стильд1к ерекшШкте тап басып танып. айкындау уш!н Шолпан Иманбаева, Мэриям Хан жанова.Зияш Калауова, Турсынхан Эбд1рахманова, Фариза Оцгар нова. Гулнэр Салыкбаева шыгармаларын бэл!п алып карастырдык

Зерттеуд1н кег!зг1 максаты - 1920-1990=шы жылдар а лыгындагы казак жазба акын эйелдер шыгармашылыгындагы дэс жалгастыгына токталып. елец курылысындагы ерекшел1кте айкындау. -

Сол максат удес1нен шыгу автор ез алдына мшан м!ндеттер койды:

- Шолпан Иманбаева шыгармашылыгынан 1920=шы жылдардагы зак поэзиясына тэн белПлерд! 1здест1ру;

- Мэриям Хак1мжанованыц 1930-1950=ш1 жылдардагы еленд

нен казак жырыньщ жет1л1п. толысу жолындагы 1зден1стер1 мен к1л1стер1н ангарту; ' •

- 0м1рден ерте кеткен Зияш Калауова шыгармалары 1940-1 =ш1 жылдар аралыгындагы киын шак. килы кезевдег! жастар ем1 н!н айнасы екен1не назар аударту;

- Турсынхан Збд1рахманованын акындык лабораториясын зе тегенде, дэстур жалгастыгы мен жанашылдык, поэтикалык стиль геш1л1ктер1не бакылау жасау;

- Фариза Онгарсынова елевдер1ндег.1 азаматтык; ас эуенд1. дуниетанымдык кец1ст1кт!.философиялык; теревд1к пен рикалык кей1пкер бейнес1н, формалык 1зден1стерд1 карсету;

- Жас акын Гулнэр Салыкбаева елевдер!н талдарда, 19 1990=шы жылдардагы казак поэзиясыныц соны 1зден1стер1,жана гыт. тын талпыныстарын зерттеу.сол аркылы ХХ1-гасырга аяк б. кан казак поэзиясынын, бугЧнг! тавдагы жэй -куй1мен танысу к

делд1.

Гылыми жаналыгы. Диссертацияда казак акын эйелдер поэзия-сындагы дэстур жалгастыгына алгаш рет барлау жасалды.

9лен курылысындагы ерекшел!ктер карастырылды. Б1р гана Шолпан Иманбаеваныч гумырнамасына байланысты бурын белг1с1з деректер гылыми айналымга енг1з1л1п, бурын жинакка енбеген 343 елен жолдары диссертацияныц косымшасында толыктай бер1лд1.

Жумыстын практикалык мэн1. Гылыми жумыстыч нэтижелер1н

"Казак эдебиетШч тарихы", "Каз1рг1 казак эдебиет1". "Эдебиет теориясы" пэндер1 мен арнаулы курстарда пайданалуга болады. Диссертация нег!з!нде казак акын эйелдер шыгармашылыгындагы дэстур жалгастыгы туралы монография эз1рленуде. Сондай=ак. бул енбектеП п1к1р=тужырымдар елец суйер окырманды да бейтарап калдырмас деген ойдамыз. "

Енбег1м1здщ неПзг! кайнар кез! рет!нде Шолпан Иманбае-ваныц, Мариям Хак1мжанованыц, Зияш Калауованыц. Турсынхан

Эбд1рахманованыц, Фариза Оцгарсынованыц, Гулнэр Салыкбаеванын эр жылдарда жарык керген'жыр жинактары. мерз!мд1 басылымдарда жарияланган елевдер1 карастырылды. Сондай=ак.Мэскеудег! В.И.Ленин атындагы к1тапхана, Мэскеу мемлекетт!к университет1н1н .А.М.Горький атындагы гылыми к!тапханасы. Казакстан Улттык к1-тапханасы жэне Казакстан Республикасы Улттык Гылым Академиясы к1тапханасы библиографиялык корыныц материалдарымен таныстык.

Диссертацияныц теооиялык жэне методологиялык. нег!з!

рет!нде эдебиет теориясын,эс!ресе поэзияны терен де,тубегейл1 зерттеген - К. ЖумалиевтЩ, М.Каратаевтьщ. 3. Ахметовтын . З.Каб-доловтын, М. Базарбаевтын. Е. Ысмайыловтын, Э. Коныратбаевтын. 3. ТэжЬ баевтыц, Э.Нарымбетовтыц. Р.Берд1баевтык. Т.Кэк1шевт1к . А.Нур-катовтын. Р.НургалиевтШ. Н.Тэрекуловтын.С.Сей1товтын .Т.Эбд!-

рахманованык. Ю. Я. Барабаштын. С. А.Коваленконыч. Ю. И. Минералов-тын. В. Ф. Огневт!ч, т. б. ецбектер1не суйенд!к.

Жумыс барысында"Кызыл Казакстан", "Жас кайрат", "Эйел тец-д1г1","ЕцбеКш1 казак". "Ес1л правдасы", "Тын елкес!", "Жулдыз", "Казакстан эйелдер!","Оркен", "Зерде","Казан эдебиет!". "Социа-листт1к Казакстан", ”Ленинш1л жас". "Литературная газета"."Коммунизм нуры". "Коммунизм туы". "Коммунизм тады", "Онтуст!к Казакстан", мерз!мд1 басылымдарында б1з зерттеген эйел акындар шыгармашылыгы туралы жазылган материалдар пайдаланылды.

Гылыми зерттеуде эр кезеадег1 акын эйелдер поэзиясы туралы сез Оолгандыктан. диссертацияныц хронологиялык аукымы 19211995 жылдар аралыгын камтиды.

' Жумыстын сыннан эту1. Диссертация Эл-Фараби атындагы Каз-МУ=дык /1989 жылы/жэне Алматы Мемлекетт1к УниверситетШц/1991, 1993/гылыми конференцияларында жасалган баяндамаларда жан=жак-ты сез болды. ‘

Гылыми жумыс Эл-Фараби атындагы КазМУ=дыч казак эдебиет! кафедрасьшын мэж1л1с1нде талкыланып, (16.02.95) коргауга усы-нылды.

Такырып бойынша макалалар республикалык басылымдар бетте-р1нде жарияланды.

Диссеотациянын курылымы - к1р!спеден, ек1 тараудан, пай-даланылган эдебиеттер т1з!м1нен жэне косымшадан турады. Косым-ша рет1нде Ш. Иманбаеванын бурын жарияланбаган елендер! бер1лген.

ЖУМЫСТЫН НЕПЗП МАЗМУНЫ К1р1спеде диссертация такырыбыныц зэрул1г!, максаты мен м!ндеттер1, гылыми жаналыгы, практикалык мэн1, зерттеу кездер1 теориялык жэне методологиялык нег1з! айкындалады.

Бірінші тарау. "Акындык мурат жэне ІзгШк злемі". Вул тарауда Шолпан Иманбаева, Мэриям Хакімжанова. Зияш Кдлауова. Турсынхан Збдірахманова. Фариза Онгарсынова, Гулнар Салыкбаева шгармашыльш,тарына тэн керкємдік ерекшеліктер. такырып алуан-дыгы эр каламгерге тзн акындык; мурат жэне ізгілік алемі тургысынан карастырылды.

1920=шы жылдардыц орта шенінен бастап 1990=шы жылдарга дейінгі аралыкта казак поэзиясы кандай багытта дамыды. ізденістері кай децгейде болды. кемшіліктері неде єді, когам емірінде кандай орын алды. жалпы казактын кара еленінін бола-шагы кандай деген сауалдар тенірегінде ой козгалды.

Казак рухани злемінін тел кужаты - кара елен. бастау алар кайнары да кара елец. "Кара" деген сездік езі, біздіц угымыз-дагы кайгы=кас1рет емес, касиет пен киеніц. ізгілік пен інкзрліктін синоним!. Казак акын эйелдер шыгармашылыгындагы жалгастыгы. ец зуелі казак поэзиясы атты жібек кілемнін аркау жібі секілді - ізгілік жалгастыгы.здемілікке, асемдікке ундеу аркылы дуниеге жаксылык нурын себетін касиетті жалгастык. Эйелдер поэзиясы туралы энПме болганда бул бурынгыдан да repi зор маныз.га ие болып, бурынгыдан да гарі назік те сыршыл бояу-лармен кулпыра тусетіні тусінікті де. Себебі. знгіме, єн зуелі

- Ана туралы болып отыр. Ана мен ізгілік егіз угымдар. Ана мен Киелілік - егіз угымдар. Зерттеуге объект! болып отырган акын эйелдер бір=бір1не уксамайтын акындар, дегенмен барлыгын бірГктіріп. бір жуйе, бір арнага зкелетін уксастыктар да бар десек. онын ен бастысы - дзстур жалгастыгы.

Шолпан Иманбаева емірге жалын боп келіп. жана алмай кет-кен, жасынан керкем сездіц шеберіне айналган. акындык журегінен жыр агыткан, улттык поэзиямызга ашык. жана кабылдау

зкелген. шыгыс кыздарынын арасынан дара шыгып. ерлермен катар турып, эйел тещЦПн жырлаган акын.

Кандай заманда. кай кезде ем1р сурс1н, акын акын куй1нде кала бермек. Шолпан поэзиясыныц басты ерекшеМП - ете шыншыл, суйсе кулай суйет1н адал, жасандылыктан ада.

Шолпан талантыныц б1р тамаша кыры -ол айкайшыл. эс!ре уг!т. жалац уранан мейл!нше кашык жур1п, ем1рд!н ез1ндей кара-пайым, ем1рд1ц ез!ндей курдел! елевдер жаза 61лд1.

Шолпан шыгармашылыгында лирикалык каЬарманын ез!н=ез1 кай-рауы бар. заман шындыгы бар. Оныц елеедер1н1ц вз заманында аса эсерл1 болганы да сондыктан болса керек.Мунда философиялык жук те бар. Лирикалык кеМпкер бШмге умтылса, ол карацгыдан жарык-ка шыккысы кел!п жэне езгелёрд!ц де. жарыкка шыгуын калайтын жан. "Лириканыц бас кайарманы - акынныц ез!"*. Оныц айтар сез1 еткен1вд1 умытпа. кател1ктен, кау1птен корыкпа, жалган абырой-га малданып.момындарга киянат жасама, журт алдында беделд! бо-ламын десен оларды корга, сыпайы.к1ш1пей1л бол. ез1вд1 бес кун жалганныц шан=тозан. к1р=кокысынан таза уста деген асыл уагыз-дарды айту.Эз1н1ц саналы элеуметт!к кызмет1 казак жастары уш!н жасалатыцын уккан ол. абстракт!л1, ойдан шыгарылган "лирикалык мен" аркылы кете бермей. накты образ,кеМпкер болатын адамдар-ды 1здейд1. Халык арасыннан 1здейд1, табады да. Мысалы.”Б1зд1ц Сэуле" /1925/ деген елеЩ осыныц дэлел1.

Мэриям Хак1мжанова да сан кырлы акш. Оныц квркемд1к эле-м1 - кен де жарык. Ал. Мэриям Хак1мжанова творчествосын зерт-тей кел1п. онын елевдер1нде камтылган такырыптарды темендег! топтарга белгенд! макул керд1к:

* Кабдолов 3. Сез енер1.-Алматы:Казак университет!. 1992.3106.

1) Ана такьтыбы. 2) Азаматтык эуен. кэн1л=куй лирикалары. 3) Табигат такьгоыбына жазылган елендер. 4) Саяси елеилер.

5) Балаларга арналган елендер.

Зерттеу уст1нде ацгарганымыз - Мариям Хак1мжанованын жан= =жак,ты ашылып, ерекше шабытка белен1п, гажап аркаланып кетет!н тустары эс!ресе ана такырыбы жэне табигат такырыбына байланыс-ты екен.Сонымен б1рге, Улы Отан согысы такырыбыныц Мариям твор-чествосында орны белек.

Эдетте, казак эдеби сыны оны "лирик" акын рет1нде таниды. Б1зд1ц б1р ацгарганымыз. ол сонымен б1рге кец тынысты, кемел ойлы эпик акын.Эр жылдарда жазылыа. кей!н "Жазушы" баспасынан жарык керген (Алматы. 1986 жыл. Тавдамалы) жинагына топтасты-рылган "Жамалдыц ем1р1”. "Кулеш". "Зияш Калауова туралы". "Камила туралы баллада". "Миллиард толгауы". "Бакыт к!лт1 туралы толгау". "Абайга". "Тобыл" сияк;ты толгаулары осыныц далел!. Ал келемд1 "Мэншук" д&станы туралы энг1ме белек. Баллада, тол-гауларына тэн касиет - автор ез1н1ц, ец б1р1нш1ден, ана екен!н ешкашан умытпайды. дуниеге ана кез1мен карайды. Аналык мей1р!м= = шапагат,жарга. балага деген 1цкэр махаббатка курылган. Кепте-ген акын эйелдерден оныц езгешел1г1 де осы туста байкалады. Акын, мейл1 табигат. мейл! Отан тагдыры, мейл! баскыншы жауга карсы курес жырлары, мейл1,т1пт1 буг1нг1 гылыми=техникалык прогресс заманыныц жет1ст1ктер1н жырласын, ем1рд1ц кай кубылысына да Акын=Ана кез1мен карайды, Аналык; сез1ммен теб1ренед1.Бэлк1м. сондыктан болар,М. Хэк1мжанованыц елец к1таптарыныц аттары "Ана махаббаты", "Ана куанышы" болып келед1,т1пт1 ол жазган шоктыгы би!к улкен эпикалык туынды "Маншук"поэмасы да аналык мей1р1мге суарылган дуние.

Табигат такырыбы Мэриям уш1н - шабыт кез! гана емес.ем1р-

лік философиясы.журек тынысы,К93 нурьі.тіршіліктіц мэн=магынасы, Жерге тускен. жапырактарды.

Жел ушырып денгелетті.

Сагынамын жастык шакты.

Бірак. ол мені алдап кетті. *

1956=шы жылы жазылган осы бір елецде М.Хакімжанованьщ нагыз"ду-ниенін неше турлі бояуларын кеніл кезімен керіп,сан турлі ауен= =макамдарын журегімен естіп білетін" (А.Ахматова)** акын екенін ацгартады.

еленніч ен басты деталі - сагыныш. Шын ансау.

Шынында, акын табигатпен журек кылын шерте отырып сырла-сады. Табигаттын арбір кубылысына жан бітіре отырып суреттейді. Жалпы, эйелдер поэзиясша тэн'ерекше касиеттін бірі - табигатк,а, назік элем, сырлы дуниеге езгелерге Караганда бір табан жакын-дыгы. _

Мэриям Хакімжанованьщ поэзиядагы кеп сінлілерінін бірі, бІрак єн жакын сырласы небзрі отыз=ак жыл жасаган Зияш Кала-уова болатын. Ол аз жасаса да артында ешпес мура калдырды. Мэриям апасы "Мэншук" поэмасын жазганда. Зияш жарыса "Кавказ шынында" деген поэмасын дуниеге зкелдІ.Ол 14-15 жасында елен жа-за бастап, ауылда "акын кыз" атанды.

Отан согысы кезінде жас акын жалынды жырын елдегі енбек адамдары мен майдандагы жауьшгерлердін патриоттык Ісіне, ерлігіне арнайды. '

"Кавказ шынында" поэмасынын жетістіктерін жік=ж1кке беліп

* Хак1мжанова М. Тавдамалы.-Алматы: Жазушы, 1986.351т.

** Ахматова А. Я жила в этом городе //Правда Востока. -1988. N3. 4 кантар.

карар болсак. еч алдымен адамныч 1шк1 сез1мдер1 аркылы ен улы касиет - Махаббаттын К¥Д1рет1н жырлау, сол Махаббат такырыбыныц аясында Отанга.туган елге деген суй1спенш1л1к. адамдардыц б1р= =б1р1не деген 1зг1л1к,табигатка 1чкэрл1к сиякты келел! такырып-тар кец1нен к,амтылады. Дастанныч т!зг1н кагар тусы ару Зерен 1к кабырыныч басында зулым жаудан кек алуга ант бер1п турган жас офицерд1ц буырк;анган жан дуниес1н ашудан басталады.

Долданып тау езен1 тулап жатты,

Лыксытып кек толкынды аспанга атты,

Кавказдьщ кек суарган семсер1ндей,

Айданын айга жанып, жаркылдатты Тесен1п торгын мамык, макта жастан.

Бауырьшда бозгыл туман уйыктап жатты.

Шапагы сулу алтын кдоыл кунн1ц,

Жотага жолбарыстай желек жапты. *

Тау езен1н!ц долдана тулауы, кек толкднды лыксытып экел1п аспанга атуы гашыгы мерт болган ж1г1тт1ц кек кыскан ашу=ыза кернеген кец1л куй1н1н дэл сурет1. "Кавказдыч кек суарган сем-сер1" эуел бастан М.Лермонтов каламынан туып дана Абайдын да-нышпан ойы мен сучгыла сез1м1 аркылы казакша сейлеген атакты "Цанжар" елеч!н еске салады. Одан бер1де Абай мектеб1нен дэр1с алып, сусшын басканын танытадн.

Акын эдетте дастаншылар колданатын тэрт тармакта курала-тын елед шумагына сег!з жолды сыйгызады. Муныч себеб!, аягын кеч тастап. ерк1н сермейт!н. еч1стен салса тесте озган ерен жуйр1к эпикке тэн касиет. Атакты 1лияс ЖансуПров ез1н1ч "Кула-гер","КуйшГ поэмаларында катар келген 2-3 кейде.т1пт! 4-5 шу-

* Калауова 3. Алгыс. -Алматы:Жазушы, 1986. 656.

макты бір уйкаспен жуйткіте алып шыкса. Зияш та тулпар акыннан осындай кец тыныстылык,ты уйренген сьщайлы.

Фольклорга деген куштарлык онын кейінгі профессионалдык денгейде жазылган елендерінен де айкын ангарылады.

Зияш Калауова - казактан жазба поэзиясында алгашкылардыц бірі болып махаббат такырыбына дендей бойлап. бірінші жакпен /"мен"/суйген ЖІГІТІНЄ жан сырын жасырмай жырлауды ашык, урдіс-ке айналдырган акын. Элбетте. Зияшка дейінгі поэзияда эйел акын-дар ылги да єкінші, ушінші жакпен сейлейтін еді деген жацсак пікір тумаса керек. Аныктап,нактылай тусетін бір гана мэселе -оган дейінгі Шолпан Иманбаева гашыктык такырыбына кеп калам тарта алмай, емірден ерте кетсе. Мэриям Хакімжанова елевдерін-дегі махаббат кебіне кеп аналык мейірім - шапагатка курылга-нына кез жеткіздік. Ал, махаббат такырыбы Зияш Калауованын, бу-кіл шыгармашыгынын алтын аркауы Іспетті.

Табигатты асем жырлаудын озык; улгісін казактын, кернекті акыны, белгілі галым, Ш.Уэлиханов атындагы сыйлыктын лауреаты, Турсынхан Збдірхманова творчествосынан да анык керуге болада.'

Акын шеберлігі тенеудік бірінен сон, бірін тогыстырып. едемі, здерлі ернёк жасай білуінен айкын танылады.

Сулулыкка жаны куштар акын ушін, табигаттын арбір кубылы-сы онын Кулагина ”жыр болып сыбырлайды". Акыннын "Чехословакия сапарынан” атты топтама жырларынын негізгі айтар ойы=жэй гана "мен ананы кердім, мынаны' кердім" емес, шет жердіц. елін, сал-тын ез жеріндей суйіп, сулу табигатын аялау. сейтіп жалпыадам-затгык ой айту. Аталмыш циклга енген "Елік кашкан". "Он екі ару калам", "¥лы Петр шыны". "Прага", "Алгашкы кездесу", "Соцгы кездесу” атты жырларынын кай=кайсысы да керкемдік кес-тесі келісті шыгармалар.

- 13 -

Б1р ачгарганымыз - каз1рг1 казан; поэзиясына сатылы композиция тэн.

Казак поэзиясында кэркемд1к компонент рет1нде терт тул1к мал телдер1- алынатыны эуелден бар эд1с. Эс1ресе сулулыктын символы сек1лд1 "бота", "боташым". "ботаканым1* сек1лд1 поэти-калык, ернектер, сондаЙ=ак "Авдуым”. "Коныр казым", "бозторгай-ым" сек1лд1 тенеулер Турсынхан мен Гулнар Салыкбаевада жи1 кез-десед1.

Фариза Онгарсынованыц шыгармашылыгы-казак поэзиясындагы эйелдер елендер1н1н ес1п=эркендегенд1Пн1ц. би1к сапалык денгейге кетер1лгенд1г1н1н айкын дэлел1 болып табылады. Бул акын каламынан туган шыгармалардын келем1мен немесе санымен елшекбейд!, кайта снычл туындыларынын дуниетанымдык кец1ст1г1н1н, камтитш аукымынан, философиялык теревд1г1 мен мазмундылыгынан, жанашылдык сипатьиан кер1нед1. Казак поэзиясы

г

Фариза Онгарсынованын жырдагы жет1ст1ктер1 аркылы дастурл1 эйел такырыбын ашып, эйел бейнес1н жасауды игер1п жэне дамытып Кана коймайды. сонымен катар болмыстыч барлык салаларына бел-сенд1 турде араласып, т!рш1л1кт1н килы толкындарына кулаш ура-ды. Онын; кызыгушылыгьш тугызбаган, шабытына=бастау. елендер1не аркау болмаган ем1р кубылыстары да кем де кем шыгар. Муныч бэр! Фариза шыгармаларынын поэтикасында, бейнелеу жуйес!нде ез 1з1н калдырган. Суреткер устанган идеялык. эстетикалык концепция кайшылыкты даму эволюциясымен салгастырыла, катарластырыла ашылады. Фариза улттык елеч1м!зге ез1не гана тэн М1нез алып келд1. Ол М1нез 61зд1ц ес1м1зге Махамбет акын жырларын тус1ред1.

Сондай=ак акын елендер1чде тутас табигат суреттер1 ма-хаббат сез1м1мен астасып. гашыктык элем аскак патетикага ула-

сып жатады. Мэселен:

Булактар куздардак асып,

Сарщрап сайларга аданда,

Кец1л1м щзларга гашык;

Самгайды жайлау жактарга, * -деген тармактардагы к,ускг тэн ерк1нд1к, аспани аскактык акын элем1н окшауландыра тусед!.

Акынщ рухани тургыдан жакын адамдарга ун катуы, арнауь ата=анасымен т1лдесу1нен туындап жатады. Осы сез!мнен, шарыь жануясына деген ыстык ыкыластан 1згШк сез1м, кец дуниел1к ыщпас басталады.

Лирикалык кей1пкерд1ч унем1 1здейт1н мураты-дуниен1н тутастыгы, оныц авдат, терец багалылыгы. Кей1пкер ем!рд1н сан рет белшектенген жарьодиактаршан галамныц б1ртутас бейнес1н курастыруга талпынады.

Акын ез шыгарнашылыгында каз1рг! замангы эйел жанынын теб!рен1с1н, 1шк1 дуниес1н,кец1л=куй1н жацаша ой елег1нен етк1зе отырып. мэцг1л1к махаббат такырыбын бурын болмаган жаца би1кке кетере б!лд1 жэне айтарлыктай теревдете туст1. Оцгарсы-нованыч махаббат жырларыньщ керкемд1к аукьшы "Козы-Керпеш -Баян сулу" сиякты казак халкыныд лиро=эпостык жырлар дэстур1н дамытып кана коймайды, Ромео мен Джультта монологтарын жазу аркылы батыс поэзиясыныч озык улг!лер1нен уйрене отырып, Шекспир урд1с1н де жалгастырып, камтиды.

1980=ш1 жылдардыц соцын ала кел!п косылган б1р топ талант-ты буын ек1лдер1 арасынан Гулнар Салыкбаева творчествосы ауыз-га 1л1гед1. Э дегенде логикадан гер1. ойлылыктан гер! образды-лыкка, интуицияга кеб!рек иек артатындай эсер калдыратын жас

» Очгарсшова Ф. Ш1лде. -Алматы: Жазушы, 1978.196.

- 15 -

акынныц елевдер1 сез!мге толы.

Гулнар Салыкбаеваныц елевдер1не тэн ерекшел1к - ол нег1зг1 акцентт! паралеллизмге салады. Табигат кубылыстарынан кузг1 жапырак, кектемг1 кустар шуылы, кыстага ак улпа кар. жаздын, жайма шуак кундер1 жас акшнын, лирикалык "Мен1н1н" кан,1л куй1мен 1штей табысып, астасып жатады. .

Лирикалык "Мен" ез1не койган сауалга эрк1м ез1нше жауап 1здейд1. Сырттай суреттеу, жыланкшгау кер1нет!н елевде улкен азаматтык мэн бар. Сол азаматтык мзн=магынасы "МеннЩ" кайгы=муцныч ез1н шаттык, куанышка бергШз суйк1мд1 ет1п керсетед!.

- Жок. жаным, кунге. айга да кег1м,

¥га алсан соны не етед1.

-V Кул1мд1 шашып айналама мен1ц,

0ртегеи1ц де жетед1, * - дейд1 акын Гулнар.

Турсынхан. Фариза салган capa жол ап=айкын кер1н1п тур. Будан Шолпан, Мэриям, Зияш, Турсынхан, Фариза, Гулнар жырлары-ныч кай=кайсысыныц болсын композиция елец мазмунына, айтпак ойына карай эртурл1 багытта езгер1п отырганын кврер ед1к. Бул завды да.. '.

Акын эйелдер шыгармашылыгы туралы эиПме болганда токтал-май кетуге болмайтын 6ip сала - елецдеП формалык 1зден1стер.

Ек1нш1 тарау. "Элен кстылысындагы еоекмел1ктео". Бул та-рауда еленн1н композициясынан бастап. уйкас. буын, бунак, ыргак. екп1н, сондай=ак керкемд1к компоненттерд1 курайтын троп турлер1не талдау жасалды.

9леч курылысы да заман агысымен б1рге ес1п=врб1п. езгер!п

* Салыкбаева Г.//Жулдыз. 1989. N3. 124-12766.

отырады. Нег1з1нен ауыз эдебиет1нен улг1 алган Шолпан, Мэриям. Зияш кеб!не кэп бурыннан бар эд1стерд1 (аралас уйкас. шубырт-палы уйкас) пайдаланса, сонгы Турсынхан. Фариза. Гулнар курдел! тэс1лдер игеруге куш салган. Осы салада ар акыннын техникалык 1зден1с1не жеке токталуды жен керд1к. блек курылы-сынын сан кырлылыгы. турл1 сатылылыгына назар аударуды кала-дык. '

Форманын нег1зг1 элементтер1не сюжет, композиция, керкем т!л. керкемдег1ш=кушейтк1ш куралдары (сез. уйкас. ритм, дыбыс интонациясы, гармония т.б.) жататыны белг1л1.

Гасырымыздын алгашкы имрег1нде»ак Шолпан Иманбаева, Мэриям Хак1мжановалар елен формаларьи жацгырту жолында талай 1зден1стерге барды. Енд1 сол 1зден1стерд1н б1р парасына назар аударалык.

111. Иманбаеванын "Коныр каз" атты елен1н1н п1ш1н4 халык ауыз эдебиет1ндег1 белгШ формаларды еске салады. Тек буын, бунак, ыргак жуйес1 гана емес, еленн1ц ен бойына тараган мувды вуен де фольклорда жи1 кездесет1н эллегиялык сарындарга уксас. Салыстырып керел1к. "Кыз Ж1бек ” дастаньидагы Телегенге ок ти1п. айдалада жалгыз жататын тусындагы арманда кеткен ес1л боздактыц монологы.

- Эуелеп ушкан алты каз, Шолпанда:

Ет1н'шекер, сорпан баз. Аралга конды суы жок

Атайын десем огым аз) Мезг1лс1з ушкан коныр каз.

Конар болсан. жануар, Бауырын тесеп жатуга,

М1не майдан, м!не саз * Жапырагы жок, жер! саз.**

* Кыз Ж1бек.-Алматы: КазССРГА,-1963. 906.

** Шолпан Иманбаева туралы /Курастыр.М.Хак1мжанова/. - Алматы: КМКЭБ. 1950.276.

- 17 -

Кер1п отырганымыздай, Шолпан ез елец1нде "Кыз Ж1бек" дас-танында кездесет1н эдем! Форманы пайдалана б!лген. Т1пт1.

а,э.б.э кезег!мен келет1н кезект1 уйкас та аз орнын тауып, елецге нэр- бер1п тур. Метафоралык компоненттер жыр табигатын ажарландыра тускен. Тагы б1р айта кетет!н жэйт - бул елевде казак ауыз эдебиет1нде ежелден бар мысал улг1с1 тамаша кер!н1с тапкан. Мунда мысал жанрымен шектел1п кана коймай, кулашын кецге сермеп. байыргы астарлау, кайталау, шендест1ру, ойды об-разга орап беру сек1лд1 шеберл!к детальдарын керем1з. Мунда -ацсау бар, армандау бар. Казак кырына тэн, халык журепне жакын кайталау эд1с1н колдана отырып, тек жалац форманы кызыктаудын, жетег1не ер1п кетпей, елендег1 каз бейнес1н сим-волдык мэнге жетк1зед1. окырманга ой тастап, киялын шарыктата-ды.

Шолпан Иманбаева елецдерШн курылымдык ерекшел1ктер1не зер салсак, темендеП топтарга белуге болады.

г

1. Кара елец. . '

2. "Туркпен агымы" /немесе "туркпен куй!"/ атты улПмен жазылган елевдер.

• 3. .Шалые уйкасты, 7-8 буынды елец.

4. Абайдын "Сег1з аяк" формасынен жазылган елевдер.

Ал, М.Хак1мжанова колданган улг1лер1н1н, 1ш1нен казактыц 11-буцнды кара елен1н бел1п атауга ти1ст1м1з. Ол кара еленн1н классикалык формасын кеб1рек колданады.

3 4 4

Айнала / орап жаткан / калыч орман, (а) 11

3 4 4

К1м екен / куш! жет1п / еккен колдан? (а) 11

- 18 -

3 4 4

Кер!нген / кункейл!ктен / кумбездешп (б) И 3 4 4

Сек1лд1 / сауыт киген / болат орман. (а) 11 Алгашкы бунактары 3 буыннан, ортангы жэне соцгы бунактарь

4 буыннан кел1п, жатык шыккан. Уйкас курылымдары да а, а, б, £ улг1с1мен келген. Бул эд1с Мэриямныц нег1зг! эд1с1 дед1к. Жал-пы. онын елевдер1ндег1 форма мэселес1не келеек: 1) он б1р бу-ынды елец. 2) сег1з бушды елец. 3) жет! буынды елек. 4) алт! буынды елен (ете сирек) улг1лер1 кездесед!.

Ал аралас буынды немесе он буынды, тогыз буынды, он ек: буынды елевдер аз. дэл1рек айтсак жоктыц касы. Ал. уйкастарм талдар болсак. ец кеп колданылатыны кара елеч уйкасы. Сон дай=ак: 1) шалые уйкас (а.б.а.б). 2) ег1з уйкас (а.а.6,6)

3)ер1кт1 уйкастардан ете сирек куралады. _

Аралас уйкас, шубыртпалы уйкас немесе сонгы жылдардаг поэзиямызда жаппай етек алган 4 кейде 5-6 буынды уйкастар бу к1с1де аз немесе мулде жок.

М.Хак1мжанова профессионал дэрежеге кетер1лген казакты алгашкы акын кыздарыныч б!р1.

Казак поэзиясына. шын мен1нде, "жыл келгендей жацаль экелген'ЧМ.Эуезов) акын кыздарымыздыц б1р! - Турсынхан Эбд1 рахманова. ■

Абай жасаган формаларды кеп пайдалануы оищ ойын ушщ образын сан килы ет1п, елец!не нэр бере тусед1. ”Ес1ед1 кашг жиясын" атты елен1не назар аударалык.

- Суз1л1п К631,

Курмел1п сез1.

- 19 -

Толкиды елт!п. тенсел!п,

Жойылып буы,

Жайылып уы,

Билепт1 бойын ечсерШ.

Керд1н1з бе ускрнын,

Жабулы тайлак сустынын.*

Мунда Турсынхан Абайдан сырткы форманы гана уйренумен тынбай, бузакыга деген 1шк1 ашу=ызаны да би!к сейлей отырып жетк!зед1.

Абай жасаган атакты "Сег1з аяк" формасын нег1зге ала отырып. ез1нше 1зден1п, соны форма тапкысы келед1.

- Кез1н жет1к. - 4 Кец1лге аян, - 4 Б1л1п турсын. - 4 Себептерд! жетпейт1н. - 7**

Бул, сез жок;, Турсынханныд ез1не гана тан 1зден1стен туган форма. Сез1и1з дэлелд! болу уш1н осы елецн1ц алгашкы терт тармагын б1р жолга жазып керел1к:

- Кез1ц жет!к. кеЩлге аян, б1л1п турсыч, себептерд1 жет-пейт1н - 19. Он тогыз буынды елец жолы шыкты. Мундай узын=со-нар жыр улг1с1н шагын да сулу, кыска да нуска жырга уйренген казак окырманы кабылдамас та ед1. К1м калай 1здеиед1. ол аз ерк!нде. Оньщ уст1не буын саны, уйкас рет1, - бунак жуйес! -катыц калган кагида емес.'тек элецн1н 1шк1 магынасымен кабысып жатса болганы. Осы туста казактыц кернект1 галымы, белг1л! эдебиеттанушы Рымгали Нургалиевтын мына сездер! ойга тусед!:

* Збд1рахманова Г. Сыр сандык;. -Алматы:Жазуш, 1978.166.

** Эбд1рахманова Г. Мерей.-Алматы:Жазушы, 1981.1596.

"Узак толгау, теб1рен1ст1 монологтарды ак елецмен жазылган "Енл1к-Кебек" трагедиясы проза сиякты басылып жур. Ал. тар-мактарды елен жолдарына тус!рсек. - деп жазады ол, - ете кызык кубылыска тап боламыз.*1

Т. Эбд1рахманованын ец б!р1нш1 мектеб1 - халык ауыз эдеби-ет1 десек. ек1нш1 мектеб1 - Абай поэзиясы екен. ал. уш!нш! уйренгек мектеб1 - Сэкен Сейфуллин шыгармашылыгы екен!

кер1нед!. Акынды Сэкенмен туыстыратын - сулулыкка куштарлык, энге, ауенге. жалпы енер атаулыга табыну.

Мысалы Сэкен СейФУллинде: Т.0бд1оахмановада:

Сыр сандыкты ашып кара,-а -Окушы дос алдывдагы. -а

Ашып кара, сырласым, -э Алдывдагы сыр сандык. -э

Сым пернен! басып кара.-а Сыр сандык бул - жан кундагы -а Басып кара жырласын. -э*2 Жан кундагы - жыр сандык.*3 -э Турсынхан 0бд1рахманованын тагы б1р уйренген мек’Геб! -Касым Аманжолов Оолса керек.

"Поэзиядагы улттык касиет. дагды=дэстур дегендер!ц!з кашанда жакашылдыкпен астасып жатады", - деп жазады академик Зэки Ахметов".«4

Фариза Окгарсынованын елен курлысындагы формалык 1здену орыс поэзиясынын 1нжу=маржандарын гана бойына с1ц1румен шек-телмей, кене казак поэзиясынын озык улг!лер1к ерк1н мецгеру аркылы дамыган. Шынын айтсак, мундай 1здену ец алгаш Телеген

*1 Нургалиев Р.бнер алды - кызыл т!л.-Алматы:Мектеп. 1974.1396. *2 Сейфуллин С.Шыгармалар. 6 томдык.-Алматы: КМКЭБ, 1960.1т.,2686. *3 Эбд1рахманова Т. Мерей.-Алматы:Жазушы, 1981.-10 бет.

*4 Ахметов 3. Поэзиядагы жанашылдык пен даму //Жулдыз N2. -1980.2166.

- 21 - ' Айбергенов поэзиясында кец керініс тапкан ед1.

Гекзаметрлі формада шумак мазмуны 5-7, тіпті 10-15 бес тармактан да куралып кетеді.

Мен даланыч кызы едім.

Жазыктыгычда жатпайтын кез ілер кара,

(Жазира меніч жанымныч езі де дана),

Аскар кермеген мен шіркін биік дегенді, елшеуші ем сонау аспанныч езімен гана!...

Бул - жаца форма. Екпіні де, буыны да, саны да тіпті уйкасы да соны. Талдап керелік "Мен даланыц кызы едім" деп шу-мак устінде дара турган жеке жол Махамбеттід "Мен шарга устаган кара балта едім” вленін еске тусіріп, келесі тар-мактарга ерекше Ішкі куат береді. Бірінші тармактыч буын саны

- 14. Екінші. ушінші тармактардын буын саны - 13, тертінвії тармакта-14. .

Ал теренірек учілсек. бул жада форманыц шыккан тегі казак елечінде ежелден бар: 7-8 буынды жыр улгісі екенін керуге бо-лады.

Фариза тапкан уйкасты соцгы кезде эдебиеттанушыларымызбен сыншыларымыз тубірлі уйкас деп атап жур. Уйкастарды гана теріп жазалык. ....Кез 1лер кара.-5

Єз1 де дана, -5

' 0з1мен гана -5

Жалгыз буыннан (не ек1-уш буыннан) бес буынга б1р=ак шыгару каншама Ізденісті, каншама шеберлікті кажет етеді де-сецізші.

"Эдебиеттег! жачашылдык дегеніміз - кейбір техникалык езгерістер жасап. осымен барлык міндет орындалды деп отыру гана емес. Єзівді букіл дзстурлі елшемге керінеу, карсы кою да эдебиеттег! жачашылдык бола алмайды. Жасанды жачгыруларды кол-

дануды. тек 61рынгай еркін уйкастарды гана жазуды, немесе ты-ныс белгілерінен ат тонын ала кашуды эдеби жацалык деуге бол-майды"* дейд! Иоганнес Бехер.

Гулнар Салыкбаеванын ізденістерінде сырткы форманы ішкі мазмунмен байланыстыруга умтылу басым екен! танылады. Мысалы: -Текті едім /мен деп текке/ 1с!п - кеппен - 11 Булікке кумар /бектергім - 8

Кеудене /симай кекке /ушып кетем - и

Жердегі сені /- жек кердім *« - 8

Б1р=б1р1не мулде керегар екі елец формасы бір шумакта та-

былып тур.

КОРЫТЫНДЫ. Бул ецбекте негізгі назар казак акын зйелдер шыгармашылыгына тэн дэстур жалгастыгы, ізгілік мураттары жэне елен курылысындагы ерекшеліктерге аударылды.

Біріншіден, канша гасырлар бойы узілмей келе жаткан алтын аркаудын бугінгі заман (1920-1990) бояулары мен дапырып, жака • турмен баюы бір кызыктырса, екіншіден, сол улттык бояулардыц алемдік поэзия дастурлерінін, канондарынан алшак кет-пей.керісінше кереметтей уйлесім таба дамуы болып отыр.

Диссертациянын тагы бір ерекшелігі - агымдагы баспасез бетінде б1рл1=ек1л! макала, рецензияларга такырып болумен гана шектеліп келе жаткан Шолпан Иманбаева, Мариям Хакімжанова. Зи-яш Калауова. Турсьшхан Збдірахманова, Фариза Онгарсынова, Гулнар Салыкбаева шыгармаларынын гылыми тургыдан талдануы.

Эдебиетте "эйелдер поэзиясы", "ерлер поэзиясы" болып бвлінбегенмен. кыз келіншектер жасаган керкем дуниелердіц ездеріне тэн ерекшеліктері болатыны шындык- Диссертацияныц

* Бехер И. В защиту поэзии //Новый мир.-Алматы:1953.2166.

** Салыкбаева Г. влендер //Жулдыз.1989.кз. 1256.

зерттеу объект1с! болып отырган акын айелдердін елендерініц керкемдік бастау алар тусы- дэстур жалгастыгы болса куяр тусы - ІЗГІЛІК 8ЛЄМІ екен.

Жумыстьщ журт назарын аударар тары бір жаналыгы казіргі казак поэзиясыныц "техникалык" тустары, елен курылысына тен буын.бунак, тармак.елецнін керкемдік ерекшеліктеріне байланыс-ты троп турлер! - эпитет, метафора, тецеулерге жасалган тын зерттеулерде болып отыр.

Автор академиктер: Кажым Жумалиев, Зейнолла Кабдолов.

Зэки Ахметовтердін сокталы ойларьи негізге ала отырып, ез тужырымын айтуга тырысады. Сондай=ак элец формаларынын жаца турлерініц калыптасу традицияларына тэн завдылыктарды Турсын-хан Збдірахманова.Фариза Онгарсынова, Гулнар Салыкбаева шыгар-машылыгы аркылы зерттейді. Абай жасаган елен формаларынын акын эйелдер поэзиясында керініс табунна талдау жасайды.

Жумыста салыстыру салгастыру тэс1л! пайдаланылады.

Диссертация такырыбы бойынша мынандай енбектер жарык керді:

1. Казак совет поэзиясындагы тунгыш акын эйел: КазМУ-діч гылыми конференциясыныц материалдары, II болім. Алматы. 1989.

• 2. Жулдыздай агып еткен ару. Зерде. 1990, N2.

3. Шолпан Иманбаева творчествосы: АМУ-дын гылыми конфе-

ренциясынын тезистері. Алматы. 1991.

4. Казак тілі сабагында енер адамдары жайында тіл устар-туга арналган материалдар. АМУ-дыц гылыми конференциясынын тезистері. Алматы, 1992.

5. Фариза Оцгарсынова творчествосындагы жанашылдык: АМУ-дын гылыми конференциясынын тезистері. Алматы, 1993.

6. Дэстурл! жалгастык. Зерде. 1995, КЗ.

7. 3. Калауованын керкемдік палитрасы. Зерде. 1995, N6,

басылуга кабылданды.

- 24 -РЕЗЮМЕ

В диссертационной работе Айбергеновой С.Т. "Приемствен-ности поэзии казахских поэтесс" уделяется внимание миру гуманизма и структурным особеностям стиха, присущим творчеству казахских поэтесс, охватывая контекст 1920-1990 годов.

В литературе не существует как такового разделения поэзии на мужскую и женскую, однако есть присущие им особенности мировосприятия. Своеобразие мотивов, диктуемых особенностями женской психологии, рождает темы женской судьбы, материнства, любви и гуманизма.

Отличием диссертации является научное исследование произведении Шолпан Иманбаевой. Зияш Калауовой, Мариям Хакимжано-вой. Турсунхан Абдрахмановой. Фаризы Унгарсыновой. Гулнар Са-лыкбаевой, до этого времени, чье творчество было темой лишь небольшого числа статей и рецензий в печати. Детальный анализ особенностей творчества каждой из рассматриваемых художествен--ных личностей помогает, полнокровно раскрыть как общую картину поэзии, так мир каждой поэтессы. Позволяет проследить эволюцию традиций и выявить черты новаторства, привносимые яркими представительницами каждого нового поколения.

Если художественным истоком произведений названных поэтесс являются преемственные традиции, то точкой их соприкосновения становится мир гуманизма.

Новизна работы заключается в том, что исследование индивидуальных стилей, формы и содержания, конструктивные стороны техники стихосложения, слогов, строк, виды тропов, а также свойственных художественным особенностям стиха, эпитетов, метафор и сравнений. Вместе с тем. исследования творчества Тур-сынхан Абдрахмановой. Фаризы Унгарсыновой. Гульнар Салыкбаевой выявляются новые виды и формы стиха, а также в диссертации используется сравнительно-сопоставительный метод.

- 25 -SUMMARIZE

The dissertation of S.T.Aitbergenova "The Succesion of tradition in the creative works of Kazakh poets" explains the succesion of poetry, humanism and peculiarity of verse In creative works of some Kazakh poets during the years 1920-1990.

A characteristic feature of dussertatlon Is research into the works of Sholpan Imanbaeva, Slash Kalauva, Mariam Khakimjanova, Tursunkhan Abdurakhmanova. Fariza Ungarsynova and Gulnar Salyk- baeva, whose creative works were disputed in some articles of newspapers and magazines.

The careful analysis of the peculiarity of the creative works of each of the above-mentioned poets can help us to fully discover the general idea of their poetry, as well as the world of each of them.

It helps us to see the evolution of traditions and to discover the peculiar innovations, presented by new and talented representatives within each generation.

If the artistic sourse of the above-mentioned poets* works Is.the succesion of traditions, the point of its contact is the world of humanism.

This work’s uniqueness Includes research Into individual styles, ways and maintenance; design positions of verse's

%

techniques of words, lines; also, some peculiar types of techniques in the verses that are particular to the artistic peculiarities of verse, epithets, metaphors and comparison.

The research into the creative works of Tursunkhan Abdurakhma- nova, Fariza Ungarsynova, Gulnar Salykbaeva also helps us to dlskover new styles and forms of verse, given the fast that the comparative method is used in the dissertation.