автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Проблема подтекста в киргизской повести 50—60-х годов

Полный текст автореферата диссертации по теме "Проблема подтекста в киргизской повести 50—60-х годов"

КЫр™з РБСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ БЕРУУ, И/7^ ЖлпА МАДАНИЯТ МИНИСТРЛИГИ

к улуттук университети

улуттук борбору

Адистештирилген Совет Д.10.00.101.

Кол жазма укугунда УДК 894.341.(043.3) (575.2)

КАДЫРМАМБЕТОВА АЙНУРА

КЫРГЫЗ ПОВЕСТТЕРИНДЕГИ ПОДТЕКСТ ПРОБЛЕМАСЫ (50—60-жылдар)

Адистиги 10.01.01 — Кыргыз адабияты

Филология илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасын изденип алуу учун жазылган диссертациясьшын

авторефераты

керкем маданияттын

Бишкек — 2000

Иш Киргиз Республикасьшын Улуттук илимдер академнясынын Ма-настаануу жана керкем мадапнят улуттук борборунуи «Кыргыз адабия-гы» белумуидв аткарылгал.

Илимий жетекчи:

Кыргыз Республикасьшын нлимине эмгек сицирген ишмер, филология илимдершшн доктору, профессор А. А. АКМАТАЛИЕВ,

филология илимдершшн кандидаты Л. УКУБАЕВА

Официалдуу оппоненттери:

Жетектевчу мекеме:

Иш 2000-жылдын

Казак Республикасьшын нлимнне эмгек сшшрген ишмер, Казак Респуб-ликасыпын Улуттук илимдер акаде-миясынын академнги, филология илимдершшн доктору, профессор 3. А. АХМЕТОВ,

филология илимдершшн кандидаты, доцент К. АБАКИРОВ

И. Арабаев атындагы Кыргыз мам-лекеттик педагогикалык универснте-тинин кыргыз адабияты кафедрасы.

саат

Кыргыз Республикасьшын улуттук университета менен Кыргыз Рес-публикасыиын Улуттук илимдер академнясынын Манастаануу жана коркам маданият борборунун алдындагы филология илимдершшн доктору (кандидаты) деген илимий даражаны ыигаруу боюнча тузулген Д.10.00.101 шифриндеги Адистештирилгеп Советтип жыйкнында корголот.

Адреси: 720071, Бишкек шаары, Чуй проспектисн, 265 а.

Диссертация менен Кыргыз Мамлекеттик Улуттук уииверситстинин илимий китепкаиасынан таанышууга болот.

Автореферат таркатылды ___

Адистештирилгеп Советтин окумуштуу секретари ф.и.к., доцент

Ж. М- РЫСКУЛОВА

жалпы мунездеме

Теманын акгуалдуулугу жана анын нзилдениш денгээли.

Бугунку кунде кыргыз адабияты -енугуунун езунче бир та-рыхый этабьш артта калтырып, белгплуу керкем-эстетикалык бийпктикке жепишкен убагы. Жазмасы эрте внукквн батыш-чыгыш элдеринин адабиятына салыштырмалуу бул бийиктик улуттук керкэм сез внврундв втв кыска меенеттун ичпидс болду. Кыргыз адабиятындагы, аны менен бпрге кыргыз ада-бият таануу илнмпндеги жетншкендиктерди жалан кыргыз-дын жеке маданнй, адабий, коомду.к енугушунун тушуму татары кароо чоц жацылыштык болоор. Адабий процесснбиз мурдагы кеп улуттуу Совет адабиятынын бир тармагы катары еиугуп «елд'и. Эзгече XIX кылымда эле жалпы европа-лык, дуйнелук адабий процесстип енугушундегу алдыцкы идеялык-эстети'калык жетншкендиктерди езуне сицирип, кер-кем поэтиканын негизги принциптери иштелип чыккан орус адабият таануу илиминин, сынынын «ыргыз адабият таануу, адабий сынынын енугушунде ролу езгече зор болду.

Кьшгыз адабият таануу цлиминде керкем енугуунун an кандай проблсмалары жвнунде концептуалдуу ойлорго бай, керкем чыгарманын негизги езегун тузуучу керкем каражат, керкем ьгкма тууралуу теориялык маселелер кыргыз кврквм адабий фактыларыньш негизинде или'ктееге алыиып, 'белгилуу бир децгээлде алардын негизги принциптери иштелип чьгкты. Ошондой болсо да взунун изнлденишин кутуп жаткан проблемалар жок эмес. Алардын ¡бири — кврквм чыгармада-гы подтекст проблем асы.

Подтекст енугуунун бардык турлврундей эле жвнвквйдвн татаалды квздвй внукквн адабий процессте табийгаттагы та-таал тузулуш—адам дуйнвсуи, адам турмушун ичкери те-рец'диктен, объективдуу чагылтып беруу зарылдыгыпан келип чымкан ъщтайлуу поэтикалык ьгкмалярдын бипи. Мын^и ьгкма XIX кылымдын аягьтнда А. П. Чехов, кийинчеоээк То-масс Манн. Э. Хемингуэй, Ремарк сыяктуу жазуучулап тяпа-бынан атайын таанылгян керкем ыкма катарындя кенипи колдонула баштаган Бирок, бул ошол мезгилге чеиин подтекст керкем адабиятта таптакып болбогон дегендик эмрс. Шекспнп, Гетр сыяктуу мыкты жазуучулардын чыгапмлля-рында буга чейин эле подтексттин кээ био элементтепи жя-шап келгендигин байкоого болот. Ошентсе да проблеманын

' Сильман Т. Подтекст — это глубина текста // Вопросы литературы. — 1969. — № 1. —С. 89.

татаалдыгынан жана кеп жактуулугунан улам ушул убакка чейин керкем чыгарманын поэтикасын изилдееге арналган окумуштуулардын эмгектеринде «подтекст» термины женун-де системалуу «ез караш, бирдиктуу тушунук, аныктама жокко эсе. Керкем чыгармадагы подтекст проблемасы 60-жылдарга чейин же'ке эле кыргыз адабият таануу илиминде эмес, мурдагы жалпы совет адабият таануу илимннде да изилдееден тышкары калып, теориялык жактан ездештурул-бей келген. Керкем чыгармадагы подтекст маселесине ада-биятчылардын кызыгуусунун башталышына алгачкы туртку катары В. В. Виноградовдун «Итога обсуждения вопросов стилистики» деген макаласы болгондугун байкоого болот Керкем чыгармадагы подтексттин теориялык проблемаларын изилдееге арналган атайын эмгектер Т. И. Сильманга2, Э. Б. Магазаникке 3 таандык.

Т. И. Сильман макаласында подтекстти сюжеттин ички талабына жараша айтылбаган, бирок айрым бир керунуш-терден, репликалардан улам окурманда пайда болуучу маа-ни экендипин белгнлеп, жана ал маанинин тексттин кандай объактивдуу белгилерине негизделгендигин керсетууну мак-сат кылат. Т. Олльмаидын бул эмгегинде биринчи жолу подтекст структуралык-композициялык жактан изилдееге алынган.

Керкем чыгарманын поэтикаоын изилдееге алган айрым эмгектерде подтексттин терминдик тушунук чеги ете жайыл-тылып, чыгарманын жалпы — идеялык-эстетикалык мазмуну-на барабарлашып кетсе, айрым эмгектерде, тескерисинче, ал диалогдорго гана байланыштуу керунуш катары ете тар ту-шунулуп журет. Э. Б. Магазаниктнн «К вопросу о подтексте» деген эмгеги маселенин мына ушул жагына (багытталган эм-гек. Ошондой эле В. А. Кухаренконун 4, И. В. Арнольддун 5 эмгектеринде да подтекст маселесине байланыштуу аргумент-туу илимий-теориялык ойлор айтылган.

1 Виноградов В. В. Итоги обсуждения вопросов стилистики // Вопросы языкознании.— 1955. — № 1. С. 79.

2 Сильман Т. И. Подтекст — это глубина текста//Вопросы литературы. — 1969. — № 1. — С. 89—102.

3 Магазаник Э. Б. К вопросу о подтексте / В сб.: Проблемы поэтики. — Самарканд, 1973. — Т. 2. — С. 332—347.

4 Кухаренко В. А. Типы и средства выражения импликации в английской речи // Филол. науки. — 1974. — № 1; Кухаренко В. А. Язык Хемингуэя / В кн.: Индивидуально-художественный стиль и его исследование. — Киев — Одесса. 1980.

5 Арнольд И. В. О возможностях использования понятия квантование в стилистике / В сб.— Вопросы англ. коптекстологии. — Вологда, 1974.

Тилчн окумуштуу И. Р Гальпериндин «Текст — как объект лингвистического исследования» 1 деген монографиялык эмгег.н да подтекст маселесине тике 'байланышы 'бар эмгек катары кызыгууиу пайда «ылат. И. Р. Гальперин тексттин негизли категориясы катары 'информацияны белгилеп жана практикалык зарылдыгына жараша бардык теисттик инфор-мацияларды: а) фактылык-мазмундук информация; б) кон-цептуалдьж-мазмундук информация; в) подтексттик-мазмун-дук информация деп учке бел эт. Бул эмгекте подтекст текст-тик маалыматтардын бир туру катары анын башка ннфор-мациялардан айырмачылыгы жана ал чшформациялар менеп болгон ез ара ¡байланышы женунде сез 'болот.

И. Р. Гальперин тексттин бул категориясын ачыгыраак элестетуу учун «подтекст» тушунугуц ara жакын болгон «символ», «прессуппозиция», «■концептуалдык-мазмундук информация» жана башка ушул сыяктуу тушунуктерден мум-кун болушунча чектее, ажыратуу керектигин баса белгилейт. Монографиянып атынаи эле белгилуу болуп тургандай бул эмгекте подтекст информациянын бир туру катары лингвнс-тикалык ецутте изилденген.

Ал эми бул маселеге байланыштуу кыргыз адабият таа-иуу илимине кайрылып келе турган болсок, биз андан под-тексттин проблемаларына арналган атайын илидши изил-деелерду учуратпайбыз. Ошентсе да кыргыз ада-биятынын тиг.ил, же бул маселелерине ылайык подтекст туурасында ай-тылып еткен бирин-экин ойлор 'кезигет. Мисалы, К. Асаналпсв подтекст туурасында: «■.. бул баарыдан мурда терецдетилген пшхологизмге, еерчуген реализмге мунездуу стилистикалык касиет»'2 экендигин айтып етсв, М. Борбугулов подтекстти «адабиятты турмуш менен ого бетер жа'кындаштыпуу милде-тинен келип чыккан» 3 керунуш катары баалайт. А. Акмата-лиев: «...ал образдарда, каармандардьш диалог-речтерипдо, психологиялык ал-абалдарында, 'кыймыл-аракеттеринде, пей-заждык суреттевлердо, сшмволдорду, мифолегендаларды пай-даланууда, жада калса чыгарманын темасын.да да болушу мумкун» 4 деп белгилейт. Бирок бул аныктамалар ете жал-пылаштырылган жана аталган окумуштуулардын эмгектерин-

1 Гальперин И. Р. Текст — как объект лингвистического исследования,—М.: Наука, 1981.

2 Асаналиев К. 0рдэп ерге / Макалалар.— Фрунзе: Кыргызстан, • 1977. — 30-6.

3 Борбугцлов М. Турмуштун теренин кездей / Л^акалалар.— Фрунзе: Кыргызстан, 1967. — 128-6.

4 Акматалиев А. «Гулсараттагы» кеп маани//Заман. — 2000.— 14 янв.

де подтекст атайын изилдее объектиси да болгон эмес, алар айрым маселелерге байланыштуу гана ез учурунда айтылып кала берген.

Кыскартып айтканда, теманын актуалдуулугу, биринчи-ден, жогоруда айтылгапдай, кыргыз адабият таануу илимин-деги али тиешелуу децгээлде ;иликтене элек подтекст маселе-синип теориялык жагдайларьш иликтее менен аныкталса, экинчиден, 'кыргыз профессионал жазма прозасындагы под-тексттин керкем ьикма катарында пайдаланыш эволюциясын анализдее менен ¡белгиленмекчи. Эгерде подтекстти керкем чеберчмл'иктин белгилуу бир бийиктигине гана тиешелуу ке-рунуш экендигин эоке алсак, кыргыз адабиятын ушул ецуттв, башкача айтканда подтексттуу текст — чыгарма жаратуунун татаал жолун ,ил:иктввгв алуунун да практикалык мааниси канчалык экендиги взунвн взу келип чыгат.

Иликтввнун объектиси катары 50—60-жылдар аралыгын-дагы «ыргыз повесттери алынды. Антксни мьпга ушул мезги л адабиятчылар, сынчылар —бардыгы бир ооздон >белгилеп жургендей, кыргыз прозасынын професоионалдык денгээлн жогорулап, сездун толук маанисиндепи реалистпик, психоло-гиялык керкем чыгармалар пайда боло баштаган мезгпли. Демек, подтекеттнн керкем ыкма катары андан орун ала башташын да ушул учур 'менен байланышта кароо максатка ылайыктуу.

Изилдеенун теориялык жана методологиялык негизин

жалпы эле филология илимпндеги каралып жаткан маселеге туз жана кыйыр байланышы бар окумуштуулардын эмгек-тери тузду. Адабиятчылар 1К. Асаналиевдин, 'К- Артыкбаев-дин. 3. Ахметовдун, А. Акматалиевдин, М. Борбугуловдун, Ж. Дадебаевдин, С. Жигитовдун, Ч. Жолдошеванын, И. Лай-лиеванын, Е. Озмителдин, М. Рудовдуи, Ж- Рыскулованын, А. Садыковдун, Л. Укубаеваньш, Г. Хлыпенконун, А. Эркеба-евднн эмгектери илимнй таяныч катары диссертант тарабы-нан пайдаланылды.

Изилдвенун максаты, милдеттери жана илимий жацыл-чылдыгы. Изилдеенун максаты — керкем чыгарманын маз-мунунун терецдигин шарттоочу подтекеттин «еркем ыкма катары кырпыз прозасына 'Катышын 50—60-жылдардагы по-вееттердин мясалында илимий-теориялык негизде ачып беруу. Бул максатты жузеге ашырыш учун темен1кудей милдеттерди аткаруу зарылдыгы турду:

— буга чей.ин топтолгон илимий-теориялык ойлордун не-гизинде «подтекст» тушунугуне жалпы мунездеме беруу.

А

аныи «текст», «коркам текст» гушунугу менен болгон байла-нышын, айырмачылыгын белгилее;

— подтексттин уюшулушуна негиз болгон жагдай-шарт-тарды тактоо;

— тсманы ачып берууде ойдун бутундугуне жетишиш учун 50—ЬО-жылдарга чешшки кыргыз прозасыныи подтекст-тик керунушке карата алака-катышын аныктоо;

— 4. яйтматовдун повесттериндеги подтексттер, аларды адабий анализге алуу менеа жазуучунун подтекст тузуудегу чеберчилигин иликтее, бул багыттагы анын керкем-эстетика-лык ачылыштарын аныктоо;

— К. Жусубалиевдин, М. Байжиевдин чыгармаларынын мисалыпда кыргыз прозасында подтексттуу чыгармалардын жаралышында, енум алышында сырткы адабий тажрыйба-лардын таасирин, алардын ролун, ордун аныктоо.

Жогорудагы маселелер боюнча буга чейин кыргыз ада-бият таануу илиминде атайын изилдее иштери ;колго алын-багандыктаи бул диссертациялык изилдее — кыргыз адабият таануу илиминдеги аталган багыттагы алгачкы саамалык катары эсептееге болот. Ушул жагдайлар иштин илимий жацылыгын тузет.

Иштин практикалык мааниси. Диссертациянын материал-дарын жогорку окуу жайларынын филология факультетте-ринде етулуучу лекцияларда, кыргыз адабиятындагы подтекст проблемасына байланыштуу атайын «урстарды ©тке-руудв жана ошондой эле мектептерде адабият еабагын оку-тууда, квр'квм чыгармаларды ездештурууге, талдоого уйретуу ишинде пайдаланууга болот. Иштин 'илимий-теориялык жы-йынтыктары керкем чыгармадагы подтекст маселесине бай-ланышы бар изилдее иштеринде жана ушул маселеге кызык-■кан жалпы эле окурмандарга азыноолак жардамы тиет деген ойдобуз-

Изилдвенун апробациясы Диссертация Кыргыз Республи-касынын Улуттук илимдер академиясынын Манастаануу жана керкем маданият улуттук борборунун окумуштуулар «еце-шпнде, Кыргыз мамлекеттик улуттук университетинин филология факультетинин кыргыз адабияты кафедрасынын ¡кецеш-месинде талкууланган. Диссертациянын негизинде «Кыргыз повесттериндеги подтекст проблемасы. 50—60-жылдар» деген монография чыгарылды (1999) жана тема боюнча бир нече макалалар коллективдуу жыйнактарда жарык керду. Респуб-ликалык жана Эл аралык 'конференцняларда: «Турк элдер.и-иин тили жана адабиятынын актуалдуу'маселелери» (декабрь, 1998); «Чыцгыз Айтматов жана дуйнелук маданият» (май,

1999); «Турк элдеринин дуинелук цивилизацияда алган орду жана ролу (октябрь, 1999, Ош) или ми й докладдар окулду.

Иштин структурасы. Изилдее кирнш сез, уч глава, кору-тунду жана <библиографиядан турат.

ИШТИН НЕГИЗГИ МАЗМУНУ

Киришууде теманын актуалдуулугу, жанычылдыгы, иштин алдына койгон максаты, милдеттери жана 'шшмий-трак-тнкалык мааниси белгиленет.

Ьиринчи глава «Подтексттин теориялык маселелери» деп аталат. Мында главанын аталышы эле айтып тургандай теориялык маселелер камтылып, подтексттин адаЬиятта 'керкем ыкма катары функциясы, ролу иликтенет. Жазуучулар М. Ме-терлинк, Jl. Толстой, А. 11. Чеховдун, театр ишмери К- Ста-ниславскийдин, окумуштуулар М. Бахтин, Л. Гинзбург, В. Лакшин, Т. Сильмандын подтекст проблемасына туз лона кыйыр байланышы бар ой-пииирлери пайдаланылып, ана-лизге алыныи, белгилуу бир системага салынып, жыйынтык-тар чыгарылат-

«Подтекст» термини адабият таануу илиминдеги кыскача апыктама меиен толук камтып айтып коюуга мумкун болбо-гои, ете татаал, карама-жаршылыктуу ойлор менен кеп ча-таштырылган тушунуктердун бири болуп эсептелет. Керкем подтекст — бул сюжеттин внугушунун ¡ички талабына, жазуу-чунун керкем методуна жараша текст алдына кемускв кал-тырылган тексттик линия.

Подтексттин, тагыраак айтканда подтексттуу тексттин (подтекст текстсиз вз алдынча жашабайт эмеспи) эц башкы белгиси — бул анын ой сыйымдуулугу, айтылбай туруп ай-тылгандыгы. Ушундаи улам, кепчулук учурда подтекст керкем тексттин спецификалык взгечелугуне жараша ¡керкем сез.каражаттарынын непизинде келип чыгуучу ассоциативдуу ойлор, ой корутундулары, жыйынтьиктар менен кеп чаташты-рылат.

Образдуулук керкем чыгарманын текстинин езгече сапа-ты, 'керкем адабиятты башка млимий адайияттардаи айыр-малап турган бирден-бир иегизги белгиси. «Керкем чыгарма-да образ идеялуу болот, идея образдын тула боюна кан та-мырдай терец тарап турат. Керкем чыгармада образ идея-дан, идея образдан таптакыр ажырабайт. Эгер алар 1к0кус бири-биринен ажырап калса, анда чыгарма чыныгы керкем чыгарма эмес. Ошондуктан керквм образдан таза «деяны дистилляция кылып, карандай логикалык тушунуктер (оилло-

гизмдер) турунде сууруп чыгуу демейде ете «ыйьшга тушет» '.

Кандай гаиа керкем чыгарманы албайлы, ал окурмандын билим децгээлипе, тажрыибасына (турмуштук, окурмандык; акыл-эс жендемуне, ал тугул мунез тузулушуне жараша ар турдуу децгээлде «абыл алынат. Окурмандын чыгармага болгон кез карашы, андан алган таасири жалпысына окшош Оолгон кунде дагы алардын ошол чыгармадаи алган инфор-мациясы 'келем жагынан эч убакта бирдей болбойт. Окур-ман чыгармадан предметтик-лошкалык информация менен катар эле эмоциоиалдык-эстетикалык информацияларды да кошо алат. Бир окурманга ете зор эмоционалдык таасир кыл-ган эпизод, экинчи бир окурман тарабынан салкын эле кабыл алынышы мумкун. Ошол эле убакта ал окурманды чыгарма-нын башка бир маселеси, мтсалы автордун кай би;р тыянак, бутумдеру апы ойлордон ойго салып, дээринде болгон болсо дагы, бирок акыл-эс сандыгынан али ез ордун ала элек жацы ой корутундуларга ээ ¡кылат. Керкем чыгарманын мына ушундай таасир «учунун бардыгы ;керкем образдарсыз ишке ашпайт.

Керкем образды жаратуу учун жазуучу сездон сез тандайт, окуяга, мунвзге, жырдаалга свздун терт тарабын теп келти-руу учун ар 'кандай керкем каражаттарды колдонот, ар кандай ыкмаларды пайдаланат. Натыйжада керкем о;браз езу-нун тексттек тузулушунен да кеп мааниге ээ болуу кудуре-тине жетишет. Керкем чыгармачылыктын мындай касиетин жалац подтекстке банлапыштыруу чоц жанылыштык. Кепчу-лук учурда айрьш бир адабиятчылардын, сынчылардын или-мий эмгектерипде, ■ макалаларында колдонулган «подтекст» термин» «идея», «мазмун», «керкем образ» деген тушунуктер-ге синоним катары колдонулгандай керунет. Л. Гинзбург айтмакчы: «Вся специфика поэтической речи — ассоциативность обертона, отношение между смысловыми единицами, даже реалии, житейские и .культурные: необходимые для понимания смысла — все грозит провалиться в подтекст. Что же тогда остается на долю текста — слова в их словарном значении?»2 — деген суроо туулат.

Керкем чыгармадагы окуянын, каармандын, буюмдун маа-нисин образдуу ачып берууде колдонулуучу троптун подтекст-т-ен кескин айырмалуу жагы — бул анын окурмандын ассо-

1 Жигитов С. Жанылчылдык жолунда. Адабий-сын макалалар жый-нагы. — Фрунзе: Кыргызстан. — 1975. — 169-6.

2 Гинзбург Л. О лирике. — Ленинград, 1974. — С. 354.

циативдуу ой жугуртуу жендемдуулугуне нешзделгендигинДй. Апын уступе 'керкем троптор мезгилдик жана мейкиндик жа-гынан окуя, баяндоо етуп жаткан кырдаалга туздеи-туз бай-ланган, б. а. окуу процессинде жазуучу колдонгон коркам каражаттар окурманда ачык болбосо да будемук ойду ошол замат пайда кылат. Ал эми подтексттин тайияты мындан бир канча татаалыраак. Подтекст троптон айырмаланып, алгач окуганда эле аиын терендеги мааииси сезиле койбойт; чыгар-манын улам кийинки барактарын окуганда, ал тугул бутун-деп чыгарманы бир канча жолу «айталап окугандан кишш гана ошол байкалбай етуп кеткен айрым бир айтылган свз-дврдун же сурвттелген керунуштун тупкурдегу мааииси чы-бырчыктап чыга (баштайт.

Подтексттин турмуштук непизи тээ илгертен жашап келе жаткандыгына, оозеки речибизде катышы кенири экендигине карабастан анын керкем адабиятта орун алышы бир топ да-ярдыкты, тажрыйбаны талап кылды, бир топ жазмакердин калемин жешилгш. Себеби аны чыгармада пайдалануу ез-гече чеберчиликти, ыкманы талап кылат. Ушул жагдайды адабиятчы К. Асаналиевдин подтекст туурасында: «бул баа-рыдан мурда терецдетилген психологизмге, еерчуген реа-лизмге мунездуу стилистакалык касиет» дегени ете так айтылган. Бул аныктама подтексттин эн негизгп уч белгисин ез тутумунда камтып турат.

1) подтекст — еерчуген реалнзмге мунездуу керунуш;

2) подтекст — терецдетилген психологизмге мунездуу ке-

рунуш;

3) подтекст — стилдик касиет.

Реализмдин айр,ым белгилери элдик оозеки чыгармачы-лыктын алгачкы улпулерунен тартып эле жолугат. Ал эм!И «еерчуген» реализм, тагыраа'К айтканда, тарыхый, социалдык, турмуштук, психологиялык жактан шартталган реализм, ада-бияттын негизпи предмета адам болгондон кийин акыры ба-рып эле психологизм маселеоине куят-

Адабияттагы психологизм барып-келип эле Толстойдун ысымына такалат Толстой — езуне чейиики негизинен ф о р-м а л д ы к л о г и к а н ы н з а к о :ii д о р у н а ылайык енугуп келген квркем сезге «жан дуйнв диалектика е ы н» «ир-гизген жазуучу. Ал эми диалектиканы (1) процесс жана (2) андагы карама-каршылыктар тузет.

Подтексттин тузулушун шарттоочу негизпи факторлордоп болгон (1) законченемдуулук менен парадоксалдуулуктун ай-

1 Гинзбург Л. О психологической прозе. — Ленинград. 1977.

кашы жана (2) окуянын, керунуштун процссстс чагылуусу Толстойдо езунун классикалык улгусуне ээ болгон. А бул ез кезегннде кийин пайда болуучу сыйымдуу, подтексттик чагыл-туу прннцнбнне жол ачкан. «Толстой сочетал предельную детерминированность разговора, то есть его реальную, эмпирическую связь с данной ситуацией, и несовпадение, непрямое, отношение между ситуационным высказыванием и его скрытым личным мотивом. У Толстого двойная обусловленность — внешняя и внутренняя, породившая всю поэтику подводных течений диалога от Чехова до наших дней»

Ошентип, Толстой керкем чындыкты кецири папорамдуу, себеп-натынжалык-баалоочулук планда чагылдырган жазуу-чу болсо, Чехов тескерисинче кыскалыкка умтулуп, автордук кнйлигишууге каршы турган («...выбрасывать себя за борт всюду, не совать себя в герои своего романа» 2) жазуучу. Че-ховдук поэт.иканын жаралышы, ездештурулушу учун толстой-дук этап жазуучулук чейре учун дагы, ошондой эле окурман-дык чейре учун дагы зарыл эле. Кыакартып айтканда, чехов-дук стилди, аны менен катар подтексттик ыкманы танууну тануу законуна ылайык адабий енугуунун ички логикасынап есуп чыккан керунуш катары тушунууге болот.

Подтекстти пайдалануу езгече пснхологиялык эффоктиге ээ. Подтексттик ыкманын бирден-бир башкы касиети — ал окурманды дагы езгече абалга келтирет, тагыраак айтканда, керупуштео жана сездер ага автор тарабьшан тушундурул-генден кийин эмес, персонаждардын езулеру кылган иште-рннин жана айткан сездерунун тупку маан'иоин али мойпуна алгысы келбей турган моментте окурманды ал адамдын кылган иштери менен сездеруне баа беруучу адамдын абалына келтирет. Каармандын ар бир табышмактуу кылык-жорукта-ры, сырдуу сездеру окуучуну ойлонуп окууга, окуянын журу-шуне унулуп кирууге аргасыз кылат. Окурман жен эле кабыллоочунун абалында кала бербестен, жазуучу менен бирге жапатуучулук (сотворчество) ролго кетерулет. каар-ман басып еткен жолду етуу менен улам -бир сыр туйундун оырын ачууга кызыгат. Албетте, окурмандын кабыл алуусун-дагы мындай активдуулукке жет«шуу жазуучудан зпр чебео-чиликти тялап кылат. Мисалы Ч. Айтматовдуи «Жамийда» повестиндегн с.уйуу сезимннин жаралышын а.пып керелу. Бул сезим Жамийлада «жети пуддук» тамашасыи Данняр «жигит-

1 Гинзбург Л. О психологическом прозе. — Ленинград, 1977. — С. 354.

2 Чехов' Л. П. Собр. соч. в 12-ти томах. — М.: ГИХЛ, 1954—1957, т. 11.-С. 15,

так» менен кетеруп койгондо эле пайда боло калган жок. А балким ал сезим ынтызарлануу турунде К. Асаналиев айт-макчы, ага чейин пайда (болгондур а мумкун кшшнчерэзк-тир, же бул 'сезимдин учугу Жамийланын тупку та:биятында, суйуу женунде алгачкы тушунук пайда болгон секелек ку-рагында жаткандыр?.. Деги неси болсо да ал женунде жазуу-чу же езу «айтпайт», же каармаидарына «айттырып койбойт». Кецулдун терецннде, 'башкалар тугул Жамийланын езуне да билинбестен бур ачып, еерчуп-еекен жашырууп суйуу тур-муштун езундегудей чыгарманып тупкуруне чегерулуп, под-текстте жашыруун енуктурулет. «Жамяйланы» окуп баратып Данияр менен Жамийла кайсы убакта жактырышып калыш-канын байкабай :калабыз. Ал тугул айрым учурда бул эки адамдын ортосунда жаралган чоц сезлшди этибарга албай, чыгармадагы кемпирлерге кошулуп, жазуучунун он к а а р-м а'Н ы — Жамийланын «жецил ойлуулугун» айыптай да кетебиз.

Ушул сыяктуу реакция фольклордук чыгармаларды, же тамыры андан алыстап 'кете элек профессионалдык ада-бият деп эсептелинген алгачкы чыгармаларды окуганыбызда биз-де болбойт. Ссбеби, алардагы ошол эле суйуу темаеын альт 'кере турган 'болшк, бул сезим угуучуга (о. э. окурманга) «даяр» турунде берилст. Мисалы, фольклордо Зулайка Кожо-жашты ке.руп эле суйуп калса (жактырып эле эмес), жазма адабиятыбызда да кепчулук учурда каармандардын ортосунда суйуунуп учкуну панда 'болгону ошол замат кезге чалды-гат, же автор «езу айтат» же 'каармандарына айттырат. Ал-бетте. бглз окуяга жараша кубанабыз, кайгырабыз, маашыр-ланабыз. бирок жомокчунуп, жазуучунун эркинен алые кет-пейбиз. Себоби оилор бизге даяпдаяр турунде (албетте, об-раздуу), ырааттуу, тушунуктуу берилет. Оозеки чыгарма жашап калыш учун, угуучуну езуне кызыктырыш учун бирин-чиден, анда кызыктуу окуя камтылыш керек, экипчиден, ачык маанилуу, логикалык жактан ете ырааттуу 'болуш керек. Муиу ачык члестетуу учун ошол эле «Жамийла» повести« жазма адабияттан оозеки формата оодаралы деп керелу. Жомок чыкпасы тушунуктуу, ал эми повееттин децгээлипде, же жен эче «Олжобай менен К'ишимжандаи» оозеки дастан жяплтыш учун жаратуучу повееттин подтекстинде калтырыл-гян 'кеп нерсепи текстке алып чыгыш керек, ¡башкача айткан--1Я. подтекст сездук чагылтууга ээ болуш керек. Андагы пе-

1 Лсаналисв К. Керкем парк. Адабии-сын макалалар. — Фрунзе: Кыргызстан, 1986. — 143-144-6.

гпзгн окуя — суйуунун жаралышы, анын себептери, еерчуп ваугушу, Даанярдын Садыктан артыкчылыгы, ЖаМ'ИЙланын чсчими — ушунун оаары ырааты менен айтылышы керек. лптпеген кунде ал угуучунуа кабыл алуусун кыйындагат, жеткнлшсиз оолот. Демек чыгарманын угуучуну езуне тар-1 уу кучу темепдейт. (Сез бул жерде чыгармачылыктын оозе-кн же жазма турунун биринен Сшршшн артыкчылыктары жеиунде эмес, подтекстке байланыштуу -келип чытекан езгече-луктеру жеиунде баратат — А. К.) Ьул эки турдун ортосун-дагы негизги, сырткы айырмачылыктарынан сырткары, психологиялык планда сюжеттик-композициялык жалпы езге-челук байкалат. Мьша ушул езгечелуктен улам оозеки чыгармада (эгшкалык) подтексттин катышуу мумкунчулугу аз. Ма'кал-лакаптардагы мазмундук теренди'Кти болсо подтекст эмес, а кепчулукке тушунуктуу универсалдьгк кеп маа-нилуулук катары тушунсек болот. Ал эми аларды чыгарма-чылык, сездук (суйлешуу) оборотко 'киргизуудв коитекстке карай подтексттип болушу да, болбошу да мумкун.

Подтекст, ошондои эле психологиялык пландан сырткары айрым убактарда жазуучу тарабынан тигил же бул маселе-лерге байланыштуу социалдык-саясип маан'идеги ойлоруп коом алдында ачык айтууга мумкунчулугу чектелуу ¡болуп турган убакта пайдаланышы мумкун.

Ошентип, биз подтекст маселесине байланыштуу айтыл-гаи окумуштуулардын пикирипе таянып жана ал ойлорду еиуктуруу менен подтекст тууралуу оюбузду жыйынтыктаса/к, подтекст дегешгбиз:

— бул .керкем чыгармада органнкалык турдв енугуучу, езу женундв -кыйыр турде гапа билдиргеи жашырууи сюжет-тик линия;

— бул сюжеттпн ички талабына, жазуучуиуи керкем ме-тодупа жараша ачык айтылбай, илмекайыптык менен жашырууи берилген керкем чындык;

— бул еерчуген реализмге таандык (К. Асаиалпев), баш-кача айтканда, «керкем адабиятты турмуш менен ого бетер жакындаштыруу милдетинен -келии чыккаи» (М. Борбугулов) керкем метод;

— бул терецдетнлген психологизмге мунездуу, каарман-дын ички дуйиесун эч кандай автордук кийлигишуусуз, ди-намикалык принцпптин негизинде тереиден ачып беруучу стилдик ыкма;

— бул керкем чыгармада турмуштук окуянын енугуш ыраатын окурманга ошол ыраатынан бузбай, эмоционалдык-

экспресснвдуулукте жеткирууге мумкундук тузуучу керкем ык.ма;

— оул езгвчв чеберч/илтк менен иштелген, терецдетилген пдеялык мазмун.

окинчи глава «Ч. Айтматовдун 50—60-жылдардагы повест-теринде подтекстти пайдалануу чеберчилиги» деп аталат. иул главада керкем чыгармаиыи мазмунунун терецдигин шарттоочу подтексттин керкем ыкма катары улуттук прозабыз-да орун алышы, енугушу тууралу кыскача обзор берилпп, ан-дан кшшн Ч. Айтматовдун ои—60-жылдардагы иовесттери тал-доого алынат. Каралып жаткан маселеге байланыштуу жоом-дук надстройканын езгерушу менен бирге жацы керкем-эсте-тикалык формацияга (фольклордон жазма адаОиятка) еткен оО—би-жылдарга чейинки кыргыз адабиятын подтексттуу нрозанын жаралышына эволюциялык даярдык катары эсеп-тегеп кез карашты нлимий-теорнялык жактан мотнвировка-лоо аракетн керулет.

Ырас, «Керегем сага айтам, келнним, сен ук, уугум сага антам, уулум, сен ук» деген сыяктуу каймана сез, каймана тар.бия табнятына кебуреек таандык болуп келген чыгыш элдерннде, анын ичинде жерпайын «Манас» дастаны тузген кыргыз адабиятында подтексттик керунуш жа'кынкы 50—60-жылдарда гана найда болду деп айтыш >бир Караганда болбо-гон абсурд катары сезилиши мумкун. Мусулман элдерннде улуу ме!1ен кнчуунун, ата менен кыздын, уул менен эненин, кайын журт менен келинднн ортосундагы мам«леде езгече бир допломатияны талап кылган чек дайыма сакталып келген. Ушуга жараша керкем сез енерунде да каймана мазмун ба-сымдуулук кылган. Бирок, теориялык белумде айтылгандай каймана мазмун менен подтекст бири-бирине толук дал келе бербеген, экп башка керунуштерден. Чыгыш адабий улгуле-рундегу 1кайманалуулукту теорияльгк эрежеге сала тургап болсок, алар кебунче аллегория, притчага же троптук негиз-деги кайманалуулукка туура келет. Ал чыгармалар еткен чакта суйленуп, ачык маанилуу жыйынтыктоочу натыйжага ээ. Аларда (кийинки эле Толстой менен Чеховдун заманында) бпринчи орунда психологизм эмес, дидактикалуулук жана философиялуулук турган-

«Кыргыз адабий прозасы — жандуу элдпк тилдин кырты-шында енуп чыккан караманча жацы керкем кубулуш» Анын еерчуп енугушунде элдин оозеки чыгармачылыгы менен катар жазма адабий традициялары калыптанган башка улут-

Джигитов С. Обретение новых традиций. — Фрунзе, 1984. — С. 154.

тук адабий улгулердун «атышы сезсуз болгопдугу талашсыз. Жацы адабияттын поэзия тармагы башталганда эле шыр кетии. Алардын керкемдук салаты профессионализмден али алые турганы менен текмелуктун, жамакчыльжтын традиция-сынын иегизинде жацы мазмундагы кадыресе жазма ырлар панда боло баштады. Ал эми прозалык чыгарма жаратууда кара сез турундвгу жо.моктор негизги таяныч болуп бере ал-багандыгы тушунуктуу персе. Анткенп, аларда чыныгы реалдуу турмуштун босктору 'кучвтулуп, эл коргогон баатыр сыйкыр-дуу алп болуп, сулуу кыз пери кыздарга аралаштырылып су-реттелет. Жомок угуучуну ушупдай сыйкыры менен кызык-тырат. Ал эми «унделук турмушту турмуштагыдай реалдуу, ошону менен бирге кандайча кызыктуу, кврквм кылып жазуу сыры алгач1кы прозаиктер учун оцойго тургап жок. Прозалык чыгармачыльж поэзияга салыштырмалуу сапаттык жак-тан вте жай енукту.

Ар мезгилдин, коомдук тузулуштун квркем адабиятка карата вз талабы болот. Ошол, улуттук жазма адабпятыбыз жацыдан внугуу жолуна тушквн 20—30-жылдар, коллектив-дештируу мезгилиндеги коомдук-саясий кырдаал акын-жа-зуучуларыбыздан чыгармаларьшда ойду будемуктетпой, квп эле чиелеништире бербей, ез позициясын ( = таптык) айдан ачык, так берууну талап кылган. Анын уступе окурмандар чейрвсу, б. а. ошол мезгилдеги карапайым калктын децгээлл чыгармачылыктын ушундай прпнцнбине дал келет болучу. Кепчулук жазуучулардын чыгармалары коомдо журуп жат-кан езгеруулерду карапайым элге тушундуруу-жеткируу максатын кездеп, агнтациялык-пропагандалык нлаида жа-зылды.

20-жылдары жаралып, 30—40-жылдар ичинде куп санап вскен кыргыз жазма прозасы жазуучулукту кесип кылган чыгармачыл адамдардын жацы тобун жаратты. Ал жазуучулардын алды 40-жылдардын ичинде чыгармачылык жактаи кадыресе есуп, калыптанып калды. А. Токомбаевдин «Тац алдында», К- Баялиновдун «Бакыт», Т. Сыдыкбековдун «Биздин замандын кишилери», А. Осмоновдун ырлары орус тилинде басылып чыгып, башка улуттардын окурмандарынын кецулун кадыресе бура алды. Т. Сыдыкбеков «Биздин замандын кишилери» романы учуй Мамлекеттик сыйлыкка ээ болду.

Бул чыгармалардын окурман журтчулугу учун ез орду, ез мааниси бар экендиги талашсыз. Бирок ошол кездеги дуйне-лук адабияттын децгээлинен алып Караганда кыргыз прозасы дагы деле бае реализмдин кучагынан бошопо албай турду.

Салыштырмалуу «жакшы» деп эсептслген кепчулук чыгар-малар «иасаатчыл» адабияттын децгээлинеп алыстабайт. Мындай адабият женунде Ч. Айтматов ез учурунда мына бу-ларды белгилейт: «...мен деги эле иасаатчыл адабиятка карты эмесмин, бирок ал балалык чакта гана — балага бапым-дуу негизги тушунуктерду, жол-жоболорду байыр алдыруу зарыл ксзде, анын журум-туруму кебунесе тууроодон туруп, жетектееге кимди жана эмнени тууроо керектигин тушунду-рууге муктаж кезде баалуу. Ал эми еспурумге ез акылы менен жашоого туртмелезчу, ез алдьшча онлоно билууну уире-туучу адабият керек» Иасаатчыл адабиятка берилген бул баа кай тарабынаи алып карабайлы, 50-жылдарга чсйиики кыргыз адабиятыиын проза, драматургия жанрынын абалыиа тиешеси бардай, ал тугул бап кслгеидей сезилет.

Кыргыз элипин башка элдер мепеи болгои маданий, ада-бий карым-катышыныл кецейиши, дуйне элдерипии искусст-восунуп мыкты улгулеру менеп кездешуу кыргыз окурманда-рынын эстетикалык табитин кыйла естурду. Ушунун негизин-де окуучулардып адабиятка талабы есту. Бул болсо ез учурунда керкем чыгармачылыктыи сапаттык жактан есушуне туртку берди. Чыгармалардагы окуялуулук психологизм ме-нен толукталып, жазуучулардын алган темасынын керкем чечилиштерин тыкандык менен адам жапа анын жан дуйнесу аркылуу мотивировкалоого бет бургандыгы айкын байкалат. Мындай чыгармалар Ч. Айтматовдун. «Ак жаан» (1953), «Тунку сугат» (1954), «Кайракта» (1955), «Асма кеиуре» (1955) ацгемелери, Н. Байтемировдун «Акыркы ок» (1955), Т. Сыдыкбековдун «Too арасында» (1955, 1958) ромалдары, К. Каимовдун «Соцку жолугушуу», «Начальниктин кабагы», «Бетелкедегу киши» (1955) сатиралык ацгемелери болду.

1957-жылы жарыкка келген Ч. Айтматовдун «Бетме-бет» повести кыргыз прозасындагы жацы керунуштун, баскычтын башталышы. Бул повесттен алгач кыргыз прозасындагы Л. Гинзбург айткап психологиялык анализге объект болуучу «дал келбеечулуктерге» 1 туш болобуз. Чыгарманын башкы каарманы Сейде согуш качкынын акыркы минуталарга чейин жашырып келди. Ошентсе да Сейде жазуучунуп сыйкыры менен окурмапга эч кандай кара тагы жок, адалдыгы, адамдык бийик сапаты менен арамдыкты корголотоор укмуштуу кучу бар каарман катары кабыл алынды.

1 Айтматов Ч. Биз дуйнепу жацыртабыз. дуйне бнзди жаныртат.— Фрунзе: Кыргызстан, 1988. — 246-6.

2 Гинзбург Л. О психологической прозе. — Ленинград, 1977. — С. 285— 286, 334.

• Чыгарманы талдан баштаганда квпчулук учурда адабият-чылар, сынчылар езулеру да байкабаи Сейдени кунеелей башташат. Сейде «Эркек эмне кылса взу билет» деген эскн тушунукке толук жугунгеп, «эрди-катып жамандык-жакшы-лыкта» деген элдик насаатка карата тар тушунукте журген (Сейде деле бул макалды «куйеец ууру болсо ууру бол, чык-кынчы болсо чыккынчы бол» деп тушунбесэ керек), адегенде жеке кызыкчылыгын гана онлоп, качкынды жашыруу туура эмес экендигнн тушуне албаган каарман катары керсетушет. Акыры журуп отуруп езупуп катасын тушунду дешет. Ме-нимче, минтип айтуу Сейдени кунеелев менен барабар. Мып-дап болгондо Сейде ката кетирип, кнйин оцолгон каармап болуп чыга келет. Ал эми Сепденин образынын окурманды озуне тартуу кучу ушунда — ал, Сейде, чыгарманын акырын-да кандай бш"шк, кандай таза, мел аял болсо, чыгарманын башьшда да ошондоп. Ч. Айтматов адамдын жан дуйнесун-дегу женекей сездер менен айтып жеткирууге мумкун болбо-гон татаал керуиушту пейзаждык коштоолор аркылуу проек-циялайт. Чыгармада пейзаждык суреттеелер укмуштап че-берчилик менен енуктурулет. Тумандуу кыштын кирип кели-ши менен подтексттик линия шике кирет.

Ысмайылдын согуштан качып келиши менен «тумандуу кыш» да кирип келди. Алдан кийинки белумде «туман чал-ган адырлуу, бекселуу коктуларда туцгуюк тынчтык», «шамал болсо жыланчасынал тигинден-мындан тымызып ышкы-рат». Улам кийинки тартылган пейзажда «кээде чочугандай шамал дурбеп коет», «уйгу-туйгу тушуп, бошоц кардын баа-рын курткуге жыйнайт», Акыры журуп «шамал» ез ишин кылып, туманды кууп таратат. Сейде — эми кунеесунун амаи калышы учун гана далбастап журген аял эле эмес, эми ал адамдык бийик касиет, адилеттик учун бетме-бет курешке чыкканадам.

Чыгарманын башталышында туман, шамал кадимкн эле табияттын бир керунушу, пейзаждык параллель болсо, чыгарманын акырында ara улам бир суртум кошулуп отуруп снмволикалык образлыи денгээ.тине есуп жетст. Теорнялык белумде антылат, символ менен подтекст аз гана кесилишуу чекиттерине ээ эки башка тушунуктардеп деп. Ал эми бул жерде бир Караганда символ менен подтекст аралашып кет-кендей кврунет. Ошентсе да аларды ажыратууга болот. Туман— бул Сепденин тумандаган оилору, аны тегерегиндеги-лерден белуп, алысты керуп, терецирээк ой жугуртуусуне тоскоолдук кылып турган снмволикалык образ. Шамал — ошол тоскоолдуктарды кыйратуучу ички куч. Подтекст —

Ысмайылды езу кармап берээри женунде али Сейденин уч уктаса тушуне кпрбей турган убакта ошол шамалдын «типин-ден-мындан тымызыи гана ышкырышы», башкача айтканда ушуну менен чыгарманын финалы женунде анын баштллы-шы.нда эле жашыруУн белги беоилет. Сейденин сезиминин терецинде курештун башталгандыгын билдирет. Пейзаждык сурвттее менен сюжеттеги окуянын внугушунун кагылышы-нан ички каршылык кучунун канчалык денгээлде есуп бара жатканын влчеечу прибордон квруп тургандай эле керууге болот.

Хэмингуэй чыгарманы ансбергке салыштырганындай «Жа-мийла» повестинде даты чыгарманын жыйынтыгын шарттоо-чу негизги туйундуу маселелер тексттин тупкуруне чегерул-геп. Повестте жаш келин эли-жепин коргоп согишта жургвн. ок никелуу куйеесун кутпей, кыйынчылык учурда бакыт из-леп башка биреену ээрчип, качып кетет. 0зу женунде катка бип ооз жылуу сез жазып койбогондугу эле болбосо, анын Kvfteecy женунде жаман сез айтууга акысы леле жоктой. «Пайгамбарлай» кайненеси деле аны сыйлайт Ошого кяпа-бастан ал «белек» биреену ээрчип качып кетет. Бирок Жя-мийла кунеелуу эмес, Дапияо да кунеелуу эмес, а балким 'Садык па кунеелуу эмес... Чыгарманын кыскача мазмуну ушх'ндан.

Поиесть алгач жарык кергенде Садыкты жактяц, автопду, Жямийланы кунеелеге}1дер кеп болгон. Садык Жямийланы rviieT бо"чу. ал катты салтка жараша жазат. аны тушун-беген Жамийланын езунде кунее дешти. Жамийланын кети-ши жакшы мо^ивировкаланбяп калган дегендер да болду. А чындыгында Жамийланын Садыктан кетишинин негизги шарттары жазуучунун чеберчилигинин аркасында подтекстке жакшы «кятылгандыгын» керебуз.

«Жамийладагы» подтексттик ыкма автор тарабынан «Бет-ме-бет» ппвестине Караганда татаалыраак формада, структу-палык жактан эц зарыл элемент катаоынла колдонулат. «Бет-ме-беттеги» подтекст канчалык чебер тузулгену менен Ч. Айтматовдун жялпы эле кийинки чыгаомаларындагыляпга капаганда женекен формада экендигин байкоого болот. Ант-кепи. анда подтекст чыгэпманын эц запыл компонепти эмес. кошумча эффект учун пайдалаиылган. Аны чыгармадан алып салуугя болот. Албетте, андан чыгарманын керкемпугу ке-минт. бипок манызына анча доо кетпейт Ал эми «Жамчйла» повестиндеги подтексттерди байкабай етуу — Жамийланы туура тушунбеэ. же анын кылган иштеринин тупку маяниси-не туура баа бербее менен барабар. Автор сезду пайдала-

нуунун подтексттик ыкмасы аркылуу кеп нерсени: «Суйуу» деген эмне? «Бакыт» дегенэмне? Садык учун Жамийла ним? Данияр учун Жамийла ким? — дагы ушул сыяктуу кеп масе-лелерди тексттин тереципде калтырат. Ушинтуунун зарылды-гын ал жазуучулук туюм менен сезип турат. Сырттагы адам — Сейит эмнени керуп, эмнени угуп, эмнени сезсе, биз дагы ошону менен чектелебиз. Автор каарманынын сырткы керунушу, кыймыл-аракети, айрым бир узул-кесил сездерун беруу менен анын жан дуйне механизмин подтекстте калтырат. Кээ бир кубулушту адам журегу менен гана туюп се-зууге жендемдуу болуп, бирок аны тилине чыгарып айтып берууде ал ез кереметин жоготуп койгондой «Жамийла» да мумкун ушул турушундагы кучун, б. а. поэтикалуулугун, эмо-ционалдык-экспрессивдуулук таасирин жоготмок. балким ке-лемдуу, тажатма примитив чыгармалардын бирине айлаимак. Иште чыгарманып подтексттик мазмуну кецири талдоого алынып, мисалдар менен бекемделип, Ч. Айтматовдун пси-хологиялык плапда подтекстти пайдалануу чеберчилиги иликтенет.

Ч. Айтматовдун чыгармачылыгы мазмундук жактан да, формалык жактан да л<енекейден татаалды кездей кыйшаю-суз енугуп-есуп отурду. Жазуучунун алгачкы чыгармаларын-да адам езунун буткул кайгы-кубанычтары менен кецири изилдееге алынса, кийин бул объект езунун чегин кецейте баштады; «адам жана коом», «адам жана мезгил» маселеси коюлду, андан кийин «адам жана аалам», «адам жана келе-чек» сыяктуу татаал маселелер керкем изилдееге объект болуп алына баштады. Ушул планда 1966-жылы жарыкка кел-ген «Жаныбарым, Гулсары» повести л<азуучунун чыгарма-чылыгындагы л<ацы этаптын башталышы болду.

«Жаныбарым, Гулсары» лсарык керген учурдуи елчему-нен алып Караганда ете курч жазылды. Чыгармада «чарба-лык» проблемалар еткурлук менен жерине жеткире ачык айтылды. Бирок бул — чыгармада подтекст катышпайт де-гендик эмес. Ушул жагдайда Гулсарынын образына чоц поэ-тикалык л<ук л^уктелген. Гулсарысыз чыгарма л<ок. Гулсары — сулуулуктун аруулуктун, керкемдуктун, поэтпкалык эргуунун символу. Гулсарат табият тарабынап берилген езгече касиеттип ( = таланттын)ээси. Ал эми ara карата чы-гармадагы партиялык, мамлекеттик «жетекчилерибиздин» мамилеси супсак прагматикалык керектеечулуктен алыста-байт. Эгер ал (асылдык=Гулсары = талант) алардын бий-лигине баш ийбесе, аларга кызмат кылбаса аны лсазалашат, «кишендешет», «камашат», ara да кенбесе «актап салышат».

Эгер чыгарма женундв ушундай ыргакта ой жугурте турган болсок, <Гулсарынын образынын тупкурунде, подтскстте, асылдыкка, талантка карата мамлекеттик башкаруунул, «жетекчиликтин» мамилеси тууралуу жазуучунун ишарасы, каяшасы камтылгандыгын баамдайбыз.

Танабайдып кецул кушун кекелеткен, жашоого кызыгын арттырган нерселерден —а дегенде жанбирге жоргосу Гул-сарыдан, аны менен бирге кечигип келген суйуусунен ажыра-ган, ал аз келгепсип бой туыардай ыйык тутуп, «дамаамат жылацач колтугуна катып журген», «журек тушу жылыт-каи», «жан тери сицген» партбилетин Кашкатаевдип «муз-дак, жылтыр» столуна калтырууга аргасыз болгон кайгысын коштоп «Боз ингендип арманы» безеленет, адилетсиз бийлик-ти,н айынан эртелеп айрылган жан досу Чоронун куйутун коштоп:

Тагдырым ссчш жайлады, ботом»,—

«Тагдырым менп каргады, ботом», — деп темир комуз зарлап какшайт. Чыгармада пайдаланылган элдик байыркы муцдуу кайрыктар учурдагы болуп жаткан керунуштердун мааии-мазмунун терецдетип, анын ички ма-цызын, андагы автордук идеяны ачууда жардамы зор. «По-весттеги фольклордук мотивдерди автордун пайдалаиышын-да кеп максаттар бар, бирок эц башкысы психологиялык подтекст жаткалдыгын белгнлешибиз керек», 1 — дейт бул туу-расында А. Акматалиев.

Диссертацияда ошондой эле адабий практикада фольк-лорду чыгармачылык менен пайдалануунун даты бир сонун улгусу болгон жазуучунун «Ак кеме» повести талдоого алы-нат. Баланын ез «ыктыяры» менен «балык болуп» сузуп ке-тишин шарттагап чыгармадагы подтексттик липиялар туура-сында сез болот.

«Ак кеме» жарыкка келгенде «советтнк бала да елебу?» деп куйгултукке тушкен идеолог-сынчылар болгон. Буга жазуучунун СССР Жазуучулар Союзунун V съездинде суйлеген сезу (1971-жыл, аталган повесть женундегу кызуу талкуулар-га удаа) ка!1дайдыр бир децгээлде жооп болуп тушет. «Мен искусстводогу трагедиялуулуктун табияты, советтнк адабият-тагы трагедиянын концепциялары (Алдын сызган мен — А. К.) туурасында езубуздуп билимдерибизди, тушунуктеру-бузду, тажрыйбаларыбызды ортого салып, кецири дискуссия-лык планда пикир алышууга убакыт жетти го деп ойлойм. Трагедия — чындыктын объективдуу категориясы, аны эти-

1 Акматалиев А. Гулсараттагы кеп маани//Заман.—2000. — 21 яив.

Ij

aap албоо же тоготпой коюу жарабайт. Трагедия бул бакыт, щ-сезим, чыгармачылык сыяктуу эле адам менен бирге бо-тучу нерсе. Бул анын тиричилигинин, жашоосунун бир белугу»'.— дейт. Ч. Айтматов кептеген калемдештерннен айыр-маланып, ез учурулда езу жашаган коом — социалисттик ту-¡улуш сиетемасына сын кез менен карап, кетирилип жаткам кемчиликтерди, катачылыктарды чыгармаларында сынга ал-'ан. Ал жеке менчиктик бийликтен жалпы элдик бийликке эткен социалисттик коомдо да анын езунун саясий-социалдык :труктурасына ылайык проблемалар келип чыгарын, катачы-1ыктар болоорун, теменку «кичинекей» адамдардын пробле-.1аларын жогорку (илимий, техникалык, саясий аброй) же-■ишкендиктер менен бастырып, далдаалап коюу Сегизбаев, <.ашкатаев, Алданов, Орозкул сыяктуулардын гана чырагына лай тамызыи, ого бетер бийликке умтултаарын; Танабай, -lopo, Момун, Бала алардын курмандыгына айланарын кер-:етет. «Жаныбарым, Гулсары», «Ак кеме» повесттеринде ал-ачкы эки повесттен айырмаланыи, терецдетилген психоло-•изм менен катар ез учурунда ачык айтууга мумкун болбогон :аясий-социалдык мааиидеги мотивдер тексттин тупкуруне :егерулгендугу диссертацияда конкреттуу мисалдар менен ¡ерилет лона Ч. Айтматовдун повесттери аркылуу подтекст-ик ыкма адамдын «жал дуйне диалектикасын» жана мез-илдин ар кыл проблемаларын керкем чыгармада чагылды-1ып берууде дагы бир алгылыктуу стилдик ыкма катары :ыргыз адабиятына кирип, орун-очок алышы белгиленет.

Учунчу глава «Кыргыз адабиятында подтексттуу прозанын каралышында сырткы адабий таасирлер» деп аталып, эки тараграфка белунген.

§ 1. .«К. Жусубалиевдин «Кун автопортретин буте элек» ювестиндеги подтексттин керкем функциясы». Мында 50— 0-жылдары адабиятка к ел ген жаштар, алардын чыгармачы-ык изденуулеру женунде кыскача маалымат берилии,

Жусубалиевдин аталган повести иликтенип жаткан про-лемалык аспектен кецирн талдоого алынат.

50-жылдардын аягы, 60-жылдардын башында буга чейин курмандардын бир топ сынынан етуп, чыгармачылык таж-ыйба топтоп калган улуу муундагы жазуучулардын ката-ына керкем сезге азгырган шык, ынтаа, таланттан сыртка-ы атайын адистик билимдери, даярдыктары бар М. Байжи-в, К. Жусубалиев, К. Жусупов, А. Жакыпбеков, М. Гапаров,

Айтматов '/. Бнз дупнену жацыртабыз, дуГше биздн жацыртат. 140-6.

А. Саспаев, 0. Даникеев ецдуу жаштар келип кошулду. Ада-бияттын жацы муупу буга чейинки керкем адабияттын сал-тьша таянышып, ошол эле мезгилде схематизм, турмуш чьш-дыгын суреттеедегу декларативдуулук, жалган пафостуулук-тан качып, чагылдыруунул жацы принциптерин ездештуруу-ге, жацы темаларды, жацы образдарды издееге багыт алышты.

1965-жылы кыргыз прозасыпын учурдагы абалы, енугуусу женундэ борбордук басмада В. Пискуповдун «Восхождение» («Бийиктее») аттуу макаласы жарыяланган 2. Макалада ба-сым К. Жусубалиевдпн «"Кун автопортреттпн буте элек» по-вестине коюлуп, жыйынтыктоочу сез ушул чыгармага байла-ныштуу чыгарылат. В. Пискунов К. Жусубалиевдил чыгарма-чылыгындагы эц негизги езгечелукту туура баамдап, темен-дэгулерду белгнлейт: «С увлечением первооткрывателя К. Джусубалиев разведывает новые и новые грани человеческой натуры. Из сферы сознания он переходит к изображению подсознательных движений души героя (которые почему-то отдали на откуп Фрейдизму), стремится исследовать интеллектуальные и эмоциональные импульсы поведения личности». Сынчы ошондой эле К. Жусубалиевдин ез кыргыз прозасын енуккен дуйнелук адабияттардын жетишкендикте-ри менен байытууга кылган аракети кучтуу экендигине ток-толот, ошону менен бирге эле жаш автордун стили али ка-лынтана элек, эклектикалык мунезде экендигин, тажрынба-луу окурман повесттен Хемингуэиден Шолоховго чейинки кептеген жазуучулардын таасирин оной эле байкоого боло тургапдыгып айтат. В. Пискуновдун бул макаласы К. Жусубалиевдин чыгармачылыгына карата айтылган алгачкы сал-мактуу сез болгон. Адабиятчылар М. Борбугулов, Г. Хлыпен-ко, И. Лайлпевалар В. Пискуновдун пнкирине пегизинен толугу менен кошулушат жана айрым бир маселелердн дагы терецдетишет.

Повесттин орусча вариантында (кыргызчасында бир аз башкачараак) езунун каарманы Раман женунде автор мын-дан дейт: «Но только начал сразу же понял, что невозможно обо всем этом рассказать словами: в то время, как он произ-

1 Пискунов В. Восхождение (Заметки о киргизской прозе)//Лит. газета. — 1965. — 1 июня.

1 Борбугулов М. Единство национального и интернационального.— М.: Сов. писатель; 1979. — С. 133—134; Хлыпенко Г. Поиск. Мастерство. Поиск. — Фрунзе: Кыргызстан, 1976. — С. 34—35; Лайлиева И. Д. Интернациональный фактор и психологизм современной киргизской прозы.—

Фрунзе: Илим, 1983.— С. 60—61.

носил слова, он видел и помнил гораздо больше того, что говорил, и по-другому, и в другой последовательности, и с другими подробностями. И получилось вроде бы два рассказа — тот, что он собирал из слов, и другой, сам по себе возникающий в памяти и сопровождающий первый» '. Чыгарма жыш подтексттердин тизмегинсн турат. Ар бир сездун, суй-лемдун, абзацтын шоокумдаптып, жеткире айтылбаган маа-ниси калган бардык контекст менен толукталат. Согуш — повесттип буткул атмосферасынын, андагы бардык бакты-сыздыктардын негизи. Согуш ошондой эле Хемипгуэйдпн кепчулук чыгармаларыидагыдай новесттеги бардык подтекст-тик линиялардын негизин тузет. Бул «негиз» — чыгармада сырткы фон. Ал учурда болуп жаткан окуялардан мезгилдик жана мейкинднктик жактан алыстатылган. Сюжеттип енугу-шунун взу подтексттик ыкмага муктаж болуп турат. Повесттип негизги езегуп тузгеп сюжсттик линия жашырын энугет. Азиз чоц эне иебересн Рамандап Адам-жинди езупун баласы экенднтин, ал Рамандын атасы экендигип он беш жылдан бери жашырып келет. Эс тартып калган Раман да эл андан жашырган чындыкты купуя шектенгени менен, ал чындыкты езунв жолоткусу келбей, кайра апы алардын езупеи жашыр-гысы келет.

Раман Адам-жинди оз атасы экепдпгин кийии гана, Чоц энеси да, атасы Адам-жинди — Касым да бул жарык дуйнэ-Д0п етуп кеткенден кийин, чыгарманын акырында, чоц эне-сннин баштыгынан атасы Касым — Адам-жиндпнин суретун таап алгандан кийин эрксиздеи ынанды, мойнуна алды. Ara чейип бала атасы женунде эч персе билбегендей, чоц энеси экее кер тирлнгин еткеруп келишти. Повесттеги чагылдырыл-гаи окуялардын эмоциоиалдык таасир кучу адеп окугапда эле байкалып, езунун толук кучуиде сезиле коибонт. Повест-ти кайталап окууда гаиа окурмап андагы ар бир деталга, кыймылга, сезге мааии бернп, Чоц эне менен, Бала менен бнрге капрадан «жашап» чыгат. Чыгарманын акырында гана (сергек окурман балким андан бир аз эртерээк) бир чоц тац-галып аласыц. Окурмандын мурдатан шектенип, кудуктенуп келе жаткан ою ырасталат. Ошопдо гана каармандын кый-мыл-аракетиннн тупкурдегу жашырууп маалисин тушуне а лат.

Жыйынтыктаганда, «Куп автопортретин буте элек» по-вестиндеги подтекст сюжеттик зарылдык, чыгармадагы каар-

1 Джусубалиев К. Автопортрет//Литературный Киргнзстан. — 1970.— № 5. — С. 49.

мандардын ички дуйнесун ачып беруудегу эмоционалдуу-экспрессивдуу метод катары жазуучу тарабынан чебер пай-даланылган. Дал ушул подтексттик ыкманын натыйжасында чыгарма табигый, тааеирлуу чыккан.

III главанын экинчи параграфы «М. Байжиевдин «Башка-лардын бактысы» киноповестиндеги подтексттин ролу» деп аталат. Мында М. Байжиевдин жалпы эле чыгармачылыгы, стилдик езгечелугу женунде сез болот, аталган повестиндеги подтексттин ролу талдоого алынат, андагы «'Станиславский системасы», чеховдук традициянын катышы иликтенет.

М. Байжиев — 60-жылдардагы «жацы адабияттык гене-рациянын эц керунуктуу екулдерунун бири. Аныи чыгармачылыгы да езунун калемдеш курбуларыныкы сыяктуу улут-тук традициянын дуйнелук маданият менен татаал айкалыш процессинде калыптанды» Жазуучунун бир каарманы» («Ал тын куздегу» Мурат, ал дагы Москвадагы режиссердук фа-культетти бутурген делет) «...глаз у меня профессиональный и систему Станиславского изучал, знаю, что такое «задача» и «сверхзадача» действия и слова» 2 дегениндей М. Байжиевдин суреткерлик потенциясынын есушунв «Станиславский системасы» белгилуу елчемдо ез таасирин тийгизбей койгон эмес. Жазуучунун Москвадагы Жогорку сценардык курста окушу анын К. Станиславский менен Немирович-Данченко-пун керкем системасы менен жакындан тааныш болуусуна ебелге тузген. Ал эми Станиславский снстемасында подтексттик ыкманын ролу чон экендиги баарыбызга маалым.

М Байжиев 1964-жылы «Чужое счастье («Башкалаодын бактысы») аттуу киносценарий жазат. Бул чыгарма 1969-жылы киноповесть катары «Кыргызстан» басмасынан орус тилинде жарык керет. Чыгарма «идеялык жактан канааттан-дырарлык эмес», «автордук позициясы жок» чыгарма катары сынга кабылып2, ошол бойдоп кыргызча которулбай да калган. Анткени чыгарманын жыйынтыгында советтик жетекчи элден четтеп калгандай керунет. Чылында жакшылап абай салган адамга Абдырахман Карагуловичке карата автордук симпатия сезилип эле турат.

Чыгарманын башкы каарманы — колхоздун председатели Абдырахман Карагулович. Ал емур бою езунун жеке кызык-чылыгынан кечип, айылдаштарынын жыргалчылыгы учун иштеп, курешуп келди. Партиянын берилген солдаты катары

1 Айтматов Ч. К новой книге М. Байджиева I В кн.: Байжиев М. Моя золотая рыбка.—М.: Л\ол. гвардия, 1976. — С. 4.

2 Я.гымов Н. Нази, Искандер и другие//Сов. Киргизия. — 1970. — 26 апр,

анын керсетмелерун, чечимдерин так аткарып журду. Бирок эмгек жолунун жынынтыгын чыгараар учур жакындаган сайын Абдырахман Карагулович оц натыйжага, жакшы баа-га ээ болооруна ишенбегепден, кудуктепуу пайда болуп, тьшчтыгы бузулду. Ошол езу емур бою жыргалчылыгы учуи курешуп келген айылдаштарынын алдында негедпр жалтак-тоо пайда болду.

М. Байжиевднн езгече алгачкы чыгармаларыпан чехов-дук стилдин изин, чеховдук «нейтралдуулукту» байкоого болот. «Башкалардын бактысын» алгач окуганда да автордук позицияпы оцон кармоого мумкун эмес. Жазуучу каармапда-ры жонундо «байкаганымды айттым, калганын окурман езу бааласын» деп сала-сал кылып чыга бергендей сезилет. Окуп бутуп «ошопдо жазуучу эмпе демекчи болгон» деген су-роого кансалап жооп таппай калууга да болот. Бирок, бак-тыга жараша, жазуучунун маселени туура кое билуу чебер-чилигипен улам окурманда ойдун нугуп таап алуу мумкун-чулугу тузулвт. А. П. Чехов айткандай, жазуучу чыгармала-рьшда бардык суроолордун башын ачып берууге милдеттуу эмес, бирок суроону туура коюуга милдеттуу. Бул окурман-дыи чыгармадаи туура логикалык жыйыитык чыгаруусуиа ебелге тузет.

Абдырахман Карагулович — жетекчп кызматкер. Жалпы нштин кызыкчылыгы учун кимднр биреелерге учурунда жа-ман корунууге, тьпоу салууга, алардын жеке уй-булелук иш-тернпе кинлигишууге да туура келди. Алардын дурус на-тыйжа бергеи жактары да, буруш натыйжа бергеп жактары да болду. Эгерде повесттеги бухгалтер айткандай чотко са-лып эсептесек, жакшы менен жамандыктын тараза ташы Абдырахман Карагуловичте сезсуз жакшы жагына оодук болот.

Биздин оюбузча повесттеги окуяиын кульминациялык чыцалуусун тузген Мамбеткулдун устакапасындагы эпизоддо Турдукандып: «Айнурдун атасы келди. Кызын кечирди», деген созунде (Айнур атасыиын каршы тургандыгына карабай суйгенуне чечкиндуу кол кармашып кетксн) зор подтексттик маани—чыгарманын кан-жулунун тузуп турган идеялардын, ойлордун кесилиши, психикалык процесстердин чечилиш туйуну жатат. Бул суйлемдун иодтексти 03 тутумунда логикалык операциялардын бардык элементтерин — аргумент, факт, далилдво жана корутундуну карман турат. Ушул бир гана сюжеттик линияга таандык болгон корутундунун жары-гында ошондой эле башка линиялардын да багытын аиыктоо-го болот. Мупу менен автор башкы каарманы — Абдырах-

манды актап жатат. Керсе Турдукан менен Мамбеткулдун бактысыздыгынын башкы кунекеру Абдырахман эмес, езулеру, езулерунун тайкы тагдыры, чечкинсиздиктери экен. Эз бактысыздыгы учун биреену кунеелее — бул алсыздык. Жа-шоо — куреш. Куреш, мейли .ал кичинеби, чоцбу, дайыма ой-догудай натыйжа бербейт. Бирок жашоонун мыйзамы ошону талап кылат. Автор муну менен ошондой эле «ар бир адам ез тагдырынын кожоюну болуш керек» деген ойду бекемдейт. Чыгарманын акырында Турдукан сыяктуу «запкы кергендер-дун» бири Аман да буга тушунуп, анын Абдырахман Карагу-ловичке болгон «таарынычы» жумшаргандыгы байкалат.

Ошентип, М. Байжиевдин «Башкалардын бактысы» по-вестинде подтекст сюжеттик-композициялык планда окуянын чечилиш учурунда ийкемдуу пайдаланылып, жазуучуга чок-морлошкон сезимдердин туйунун автордук кийлигишуу, ком-ментарийдин жардамысыз, керсетмелуу фактынын негизинде чечип берууге мумкундук берген.

Корутундуда диссертациянын негизги белумунде карал-ган маселелер жыйынтыкталат. 50—60-жылдар аралыгында кыргыз адабиятында подтексттуу чыгармалардын жаралы-шын — 20-жылдары жаралып, енугуу жолуна тушкен улут-тук прозабыздын дагы бир бийик тепкичке кетерулушу катары эсептесек болот.

Диссертациянын негизги жоболору теменку эмгектерде чагылдырылган:

1. Кыргыз повесттерпндеги подтекст проблемасы. (50—60-жылдар) —Бишкек, 1999. — 7 б. т. Монография.

2. Ч. Айтматовдун «Жамийла» повестиндегн подтексттнн ролу / ¡Китепте: Жаш талапкерлердин нзилдеелеру.— Бишкек, 1996. — 0,5 б. т.

3. Подтекст жана анын кыргыз адабнятында пайдаланылы-шы / Китепте: Адабиятыбыздын актуалдуу проблемалары-нан.—Бишкек, 1997. — 0,7 б. т.

4. Ч. Айтматовдун подтекстти пайдалануу чеберчнлпги / Китепте: Чокоева Д., Кадырмамбетова А. Табылга. — Бишкек, 1997. — 1 б. т.

5. М. Байжиевдин «Бтр кемпир ацгемесп» / Китепте: «Турк элдерпнин тили жана адабнятынын актуалдуу маселеле-рн. — Бишкек, 1998. — 0,4 б. т.

7. Сез чеберп / Китепте: Чыцгыз Айтматов жана руханнй маданият. — 11 белук. — Бишкек, 1999. — 0,4 б. т.

8. Подтекст керкем ыкма катары кыргыз адабиятында // Ала-Тоо.— 1999. — № 1—4. — 0,8 б. т. (ендуруште).

9. Кыргыз прозасындагы терецднктер / Китепте: Кыргыз адабнятынын тарыхынан. 3-чыгарылышы. — Бишкек, 2000.— 0,6 б. т. (ендуруште).

РЕЗЮМЕ

А. К- Кадырмамбетованын «Кыргыз повесттериндеги подтекст проблемасы. 50—60-жылдар» деген темадагы филолопия нлнмдериннн кандидаты окумуштуулук даражасын изденип алуу учун жазылган днссертацнясында керквм чыгарманын мазмунунун терецдигин шарттоочу подтексттин кэрквм ыкма катары кыргыз прозасына катышы 50—60-жылдардагы по-весттердин мисалында пл'имий-теорпялык негизде ачып берп-лет. Ч. Айтматовдун, М. Байжневдип, К. Жусубалневдпн ушул учурга тпешелуу повесттери подтексттпк шланда кеннрн тал-доого алынат.

РЕЗЮМЕ

дпссертадпопной работы Кадырмамбетовой А. К. «Проблема подтекста в киргизской повести 50—60-х годов» на соискание ученой степени кандидата филологических наук.

В работе рассматривается роль и функции подтекста как средства выражения художественной семантики киргизских повестей 50—60-х ¡годов. Проблема рассматривается на примере произведений Ч. Айтматова, М. Байджиева и ¡К- Джусу-балиева, относящихся к данному периоду.

RESUME

А. К. Kadyrmambetova's dissertation «Kyrgyz novel implication problem in the 50—60 th years» to submit a thesis bor a candidate degree of philoloqical sciense.

This work deals with the role and function of implication as the expression method of kyrgyz novels artistic semantics in the 50—60 th years. The problem studied on Ch. Aitmatov's, M. Badjiev's and K. Jusubalievus's works of that period.