автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.10
диссертация на тему: Проблемы зарубежных программ (генезис радиостанций "Азаттык" и "Бай-олкс".

Полный текст автореферата диссертации по теме "Проблемы зарубежных программ (генезис радиостанций "Азаттык" и "Бай-олкс"."

ЭЛЬ-ФАРАБИ АТЫНДАБЫ K,A3AK¡ МЕМЛЕКЕПЖ ¥ЛТТЩ УНИВЕРСИТЕТ!

БЕПМТАЕВА Рпяма Шэродыш

ШЕТЕЛД1К РАДИОХАБАР ПРОБЛЕМАЯАРЫ

("Азатгык", "Бай-олхе" радиосгалцяяларыныц матерзадджуы бпйкпЕзя)

10.01.10-журналистика

фиодтншмцттппп! вини дарении! ту цш д|<мюши дадшщии

АВТОРЕФЕРАТЫ

Аяшты, 1996

Жумыс аль-Фараби атьшдагы Кдзак; мемлекстпк ултгык; университет! журналистика факультетшщ радиожурналистика кафедрасында орындалган

Рылыми жетенш - филология гылымдарыныц докторы, профессор ЕАРМАНДОЛОВ М.К.

Ресми ошгоненггер - филология шльшдарьшьщ докторы, профессор

ЕЛЕУКЕНОВ Ш.Р.

- филология гылымдарыныц кандидаты . ЕГЕУБАЕВ А.Е.

Жетекип уйым - К,ыршз мемлекегпк университет^ журналистика

факу^гьтет1

Диссертация "

00

сагатга ель-Фараби атындагы К,азак,

мемлекегпк ултгык, университет! жанывдагы филология гылымдарыныц докторы гылыми дарсжесш беру жешндеп мамаидандарылган Кецеспц мэжшсшде к,оргалады. Д14.А.01.22.(480078, Алматы каласы, вль-Фараби дацгылы, 71).

Дисссртациямсн вль-Фарабя'атыидага К,азак. мемлекстпк улттык, университетшщ гылыми йтагосанасында танысуга болады.

Мамацдандырылган Кецеспц гылыми хатшысы, филология шлымдарьшьщ докторы, прос

» /У)

10шфЯ->& шшш£ЕВ Н.О.

I. ЖУМЫСГЫЦ ЖАЛПЫ М1НЕЗДЕМЕС1

Згрттеудщ задам. Бугшде егемендо ел, теуелаз мемлекет болып ту тшп отырган К,азак,стан Республикасы казак, халкыныц торткул дуниедеп жалгш Отаны, б1рден-б1р ордасы скендт влемге аян. Соидык^ан бар цазакзыц арк;а суйер суйеишп, улт болып уйын, берехеге кенсяШ осш-онетш ата-журта, кигл1 к;ут мекеш де осы жер.

Казак диаспорасыныц шшу теп, курылымы, саяси-елеуметйк ортасы, эхономикалык жагдайы, ртшх; псяхсяогаясы мен дуниетанымы, турмыс-салтыньщ сакгалуы ней озгеру!, езге этнкхалык ортага байланысты еиген оз1-ешел1кгср1, тш мен дШ, одебиеп мен внер], ата мекенше к;айта оралу моселслер; аса курдел! гшьши-зертгеу жумыстарык к,ажет ет>едо.

Казац диаспорасыныц букарзлык; акларат к;уралдары тек наеихат уши гаиа емес, взшщ ултшк ортасшгая тмс жерде сшр сурт жвгпуш зтностыц, взге ортада ппш, дшш, тарихын, вдебиетсн, мэдениепя, "пгт бар керепн к;алай сацтап, калай озгертп, к,алай дамытгы деген сауалдарга жауап беруа уши де кызмст ету1 ти1'с.

Кыгайдаш, Монголиядагы, вэбскстаддагы к;азак;тардьщ кашаннан вз баспасвзи ради осы, телехабарлары бар. Жетшс жыл жекеленсек те, олар б1здан б!р бутагамыз, бЬдщ ажырамас б!р бадиплнз. Сондыкган оларды зертгеу, кепшшкке жетизу парыз.

К,огамды жацарту жагдайьшда буедралык акдарат к;урал-дарьпп,щ, оныд ¡шшде халык;аралык аймацтыц, жергтю! радиостанцияларды зертгеу кажетпит туындап отыр.. Идеологнялык, арбаудан азат шындык,, ©дал сарагпау гана к,аз1рп дуниенщ ишнайыякгын керуге жвие сезшуге мумкшдак береда. Осывдай шындык^ыц б1р!-бп ом1р сурш отырган кезецдеп -"акдаратгар жарылысы". Акпараггарды туракты турде алып туру адамдар унии шынайы мумкшд1к кана емес, олардац тутас к,ажетше, вмпрлЬс керек балшегше айиалып отыр.1

1 Кашлев Ю. Информационный взрыв: Международный аспект ...

Москва: Международное отношение, 1988, с.9.

Зерттеу объекты - халыкаралых, "Азатгах," радкосы Кдзац багамшеи (Мюнхен) мен Бай-елке аймакзык, радиостанциясы. (Монголия).

Такырылтыц эерттглу дгцгеш. Кдза»; дигснорасын гыльгми турде зерттеу содга кезде котерелш журген мосеяелерге датадывйткеш, Кедес Одагы кезшде диаспора туралы ашудыц ел мумкш емес еда. Соган к,арамасган "К,азак диаспорасы" деген атрен шыкдаса да, шетгеп цазактар жайында жарык, керген зерттеулер мен енбектер кездеседа. У.Х.Щалекеновтщ, А.И.Коноваловтыц, И,К,абышульшьщ, Ингвар Сванберпчн, Х.С.Абдыхадырованьщ, Э.О.Басаровтьщ, А.Мнпс пен А.Сарайдыц, К,-К,алиаскарулыныц тарнх жене вдебиет салаларьшдагы ецбектер! бар. "©збекстандагы казацтар" хоншде Б.К.К,алшабаеваньщ тарнх саласынан кандидаттык; диссергациясын, З.Сейтасанулыныц Кдтайдага цазактардын; фольклоры жайында "Тарихи эпос" мошлрафиясын, мошалиялык; саясаткер-галым, тарих галымыньщ доктор и З.Кдшаягулынын "Жылаган жылдар шежресГ тарихи-квркем нублнцнстикалык кггабык кешнп жылдьщ улесше жаткызуга болады. Журналистика саласынан орыс тшиде СХ.Барлыбаеваныч "К,ытайдыц аймацтык, радиохабары - Шьпщан Халык; радиостанциясы* жайындагы кандидат»; диссертациясы Ешрге б1рден-б1р енбек. Кдзак. диаспорасьшын букаралык, акдарат к;уралдарьш зерттеу ел1 турен туспеген тах^ырыл .Сондыктан "Шетелдк: радиохабарлар проблемалары" ("АзаттыкТ, "Байолке" радностанцкяларшшд материалдары бойынша) - дец аталатын бул зерттеу осы меселе!» к,олга алудьщ алганщы бастамасы.

Зерттеудщ мандаты. "Азаттыктыц" К,азак; бвлшше« мен Бай-елке аймак;тык, радиоларыньщ жуыыс техарибесш талдау непзшде олардьщ букэралыц авдарат курадцары Шнде алатын орнын, аткаратын ролш, совдай-ак, ез1Не тон ерекшел1ктерш айк;ындау. Олардьщ дамуын, к,аз!рп жагдайын керссте отырып, осы заманга лайык, ез багасын берс бшуш13 керек. "Азатгшс;" жене Бай-елке радиосганциялары орпаласцан елдердел саяси, алеуметтис-экономикалык, .материадцык-техникалыц жагдайларды

карастыру - мртхггудгц кегЬг1 MtitdsKi болып табылады:

- "Азатгык" ргдиосьгаыц кальттасьш, дамуындагы сырткы жатдайлар мен ыкпал еткен факторларга талдау жасау.

- Бай-елке радносын Монголия радиохабары ¡Ымен езара байланысты карасшра отырып, жергшкй хабар тарату жуйесшщ ерекшелнш айкывдау.

- Осы радиостанцшшардыц гдазметгерш, хабар беру a/iicrepi мен тесшдерш, мазмундш; курылшшн ашу.

Зерттеудщ еылъши зхат.глиги. Халыкаралых, радиостанциялары оныц 1шнде "Азатгык;" радносы жайлы да, олардыц сырткы ггасихатгык; рол1 туралы Кецеспк кезевдерде Kirairrap кеп жазылды. Bipax., "кырги-кабак, согас" осершен ол кпаптардыц сзршш болек. Бул зертгеу "жау бейнестен" - "epirrrec бейнеа'не" кошу кезецшдт жацаша саяси ойлау нэтижесщде казак ошвдс жазылган алгашкы ецбек. Сонымен катар казак тшндеп шетел букаралык акпзрзт куралдарын, оныц нншде "Азатгык" жэне Бай-елке радиоларыныц кабарларыи зертгеу мвселеа Sipimiii per колга алыпып отыр. Диссертант осы радиостанциялардыц жумысын зертгеу максатында "Азатшкгыц" кунделМ хабарларын Tacnaraxycipln отырды, ал 1993 жылы Монгалияныц Бай-олке аймактш; радиосында болып, оныц жумысымен танысып кайтта. Соньщ нотгакесшде гадымн макалалар жазылды. Бай-олке радиосы женшде цазак, монгол, орыс "пдцершде еш макала кездеспейдь Бул жадайлар кецесйк кезевдердщ "тас камалын" еске салады.

Зерттеуд!ц теориялык; хане мгтодалогияяык, иегЫ.

Бурьш букаралык акпарат курадцарын зсртгсуде маркстос-лениндак шм, КПСС Орталык Комитет! мен Совет мемлекетшщ кептеген кужатгарьш пайдалану достурге айналган болса, казр жацару жагдайында бул едебиегтер пайдаланудан шыгып калды.

Зертгеу барысында автор Панфилов А.Ф., Вачнадзе Г.Н., Кашлев Ю.Б., Засурский Я.Н., Артемов В., Семенов В., Беглов С., Барманкулов М.К., Крзыбаев С.К- ецбектерше суйендц. Сонымен катар Кожакесв Т.К,., Ома-

шев Н.О., Сагымбеков Р., сиякты галывдардьщ ецбектерш пайдалаау зертгеу жумысын жазуга кемекгесп. Журналистика саласьш едебиет пен тарихсыз елестету к,иьш. Соцдывдан едебиет саласында Кабдолов 3.;Кэкйыев Т., Елеукенов Ш., Кирабаев С. ецбектерш, ал тарнх саласында Монгалияныц к,азак, галымдары К,абышулы И., К,инаятулы 3., Minie, Эбштай сынды корнекп галымдардьщ ктатарын окып-таныстык. Автор Мошолиядагы казак ттндегг басылымдар, республикалыцгазет-журналдарга назар аударды.

Зерштеудщ мацшдылыгы. "Америка дауысы", "Би-би-си" сиякты радиостанцияпардан калыс цалмайшн "Азаггак" пен Моншлиадага 130 мыц казакка хабар тарагатын Бай-олке аймацтык, радиосыньщ табигаты вр турл! болса да , xeri 6ip, котеретш мэселес» ортах,. Соидыктап олардьщ дамуын елеуметпк-экономикалык, алеуметпк-татык, саяси, мэдени, "плдос-олеумстк-психолопшлык, тургыдан цараудьщ мацызы зор.

К,огамныц жацаруы, жариялылык,, акпаратгар алмасу, жацаша саяси ойлау нотижесшде езге ултгык азшылыктац да озшщ лайык,ты орныи табуьша жол ашыдды. Ултгык сана-сез1мнщ дамуында осы радиостанциялардыц орны ерекше. Буюл казактыц рухани, модели кажетше жарайтын бул акпарат Куралдарын зерттеу-оньщ мацызын асыра туседЬ

Сонымен катар халыкдралык радиостанцнялар кзшаннан сырткы саяси насихатгыц басты каруы болуымен ерекшеленсе, ал K;a3ipri кезде аймактык, жерплйсп радиоыыц poní артып опгыр.

Bipcyi - Европадан, 6ipi - Азиядан ана тшшде хабар тарататын осы радиоларды зерттеуд!ц мацыздылыгы сол - дуниежузшдеп казактардыц 6ipniriH сактап, рухани, мэдени, тадк дэстурлерш орктетупе сдай api ыкдал жасайтындыгын дапелдеу. Шетелде тек экопомикалык жагынаа rana емес, рухаии мурага бай казак ултьшьщ окшдер! бар екендт копке белгьш. Шетге мер31мд1к басылымдар, казак тшнде радиопрограммалар бар. К,аяыц-кальщ ютаптар мен журналдар шыгарылады. вкшшке орай, олар казак журналис-тикасыньщ гылыми зертгеулер саласьша юрмей огыр. Олар бодщ Kaaipri

теориялык, мурзиьгзды толыктыра да, байыта тусед!.'

Зерттгубщ гшыла ixor.z праШ'Лждъг% лт1 Диссертация мзтериаддары журналистика факультеттер! ушш оку куралы реттде нсмссе арнаулы курстар ушш яайдаланылуы мумкга.

Диссертацшшыц iieriari ойлары мен корытындылары журнапдарда, газетгерде жарык, Kepin, Алматыда откен халыкдралык конферепцияда баяндалды, полым жинацтарда шыкгы.

Диссерпсцияпыц яуршымы - йркпеден, ей тараудан, корытынды мен едебиетгер TbiMiiicH турады.

II. Жумысшн мазмуны.

Eipinnii тарау.

"Азаттык" радиосташснясыньщ 1^азак Co.iiMineci:

тарихы, к,ызмга, хабарларыныц срскшел{ктср1.

"Азатаыктыц" мнвдеп мен максатын терец TyciHy унин оньщ тарихыяа токталдык- "Орыстар орыстармен сейлеседа" радиостанциясын КУРУ жобасы женшде Рейтер агентттнщ хабарьгна сай А.Ф.Керенский алгаш рет мгшмдедь Бул "Азаттык" радиосы жайлы туцплш ресми хабар еда.2

1953 жылы "Большевизмнен азат ету" радиосы зфирге шыккапда кызметкерлердщ колында 2 антенна жене куатгылыгы 10 кВт. к^ыскд толк,ынды 2 передатчик цана болЕан еда. 15 минут етпей-ак советик тунтныктыргышгар ¡ске косыдды.Кедергшерге карамастан радионын осы кездеп орыс тшндеп хабарыиыц тоул1кпк колем1 12 сагат болса, оныц iiniime жиырма минуты ганатупнусца, калган уак^пта кайталайтьш.

1 К,оэыбаев С. К. СМИ Республики Казахстан в контексте мироиой тюрко-язычной прессы. В кн.: Тюркоязычные средства информации в изменяющемся мире, Алматы, 1992, с.З.

2 Панфилов А.Ф. За кулисами "Радио "Свобода" - М., 1974, с.48.

Ол кеэде "Азапьщ" радносында Орта Азия мен Казахстан тывдау-шыларына арналган улттык; жске ргдакциялар болтан хок. Орта Азия жоне К,азак,стан тъшдаушыларына арналган программа "Турыстап" деп аталган тек б1р гана редасцияда 031рленд1, - деп ецпмелейдо осында 32 жылдан астам ецбек еткен Жэйбай Бапышулы.

Оныц ею себебл бошды:

Б1ршш себеб! кадрлармен байланысты болса, екшгш жагынан оган эмиграциядагы саяси багыт эсер еш,

Орта Азия жене К,азакстаннан шьвдан эмиграттардыц зиялылары улт-азатгых; ерекеггершде Турюстан" б1рл1п а-гынан шшш дагдаланган ысглер еда. Радио куРУ месеяеа котершген кезде Батые елдерцщеп эмиг-раттар арасывда журналиспж ¡стерД! апс,ара бшейн юешер аз еда. К,азахтар мен езбектерден ондай к,ызметкерлср жеткшшч табылатын болса да. кдаргыздар мен гурюмендер, тажнегерден жазуга бейм юс1лер онша ког болган жок,. Сол себептен Мюнхен каласшшц мацайындагалар, оа'ресе К,арыс Канатбай баск,аратып "Туркеан" Комитепндеплер "Азаттык" радиосык Каржыландырушылармен сейлескенде букш Орта Азия жене К,азак,ста£ тындаушыларына арналган радиохабарлардыц тек б!р редакциядаг дайындалуын усынган. Ойткен1, олар Орта Азиялык ер ел унпн жек< редакциялар курылатьш болса, кыррыздардьщ, ттамктердщ дауыссыз сыргк калатьшдыган туешдо. Радионы царжыландырушылармен сейлески змнгранттардыч олай туешгеш, врине, дурыс. Олардыц цате«, бук1 Турюстандык, бас коссак; радиода да салмашмыз артыгырак болар деп ойлал редакцияга алынатьш кызметкерлердщ пакты санын оуелден келхен алмагандакгары болды. Эрине, бул жешиде оларга ренжу де мумкш смсс Ойткеш олар бул меселе туралы сейлескенде ер ноал ушш саудаласуда к,айдан бшещ. Радио курыльш, кьпмепсерлер альта бастаганда басцармалкс ер редакцияга бес юсщен артык; берс алмайтындышн бщщрген. Соньп нэпшесшде 'Туркестан" кдакякерлершщ саны буйл майда редакцщдашда

бес мешен басталган. Coiiiin, 5 рудал 5 rari, пакты айтсам, 1 казак, 1 взбек, 1 туркшен, 1 щлргаз, 1 кара-калпак косытт, хабар даярлауга KipicKeit.1 Осы халыкаралык радионьщ жумысын айщш кезде, есМэге 1918 ж. Турюстанда хсумыс icrercn радиостаяциянвщ да ондагы бес ултка кызмст еткецщл туседа. Бул, б1ршгшден, Орта Азия ултгарыныц территориялык жагынан 6ip округке карагандыгйнан. Екшпвден Туркестан округшдеп ултгардьщ адцарына койган максаттзрыяьщ'б1рл{пкен, ттддак айырма-шылыктыц, белшудщ, ^икшвдхтщ аздышнан.2

Совет еюметшщ алгашкы жылдарьшда Ташкснтте казак тхлшде "Ак жол", "Ттещ", "Жаца epic", "Шолпан", "Сапа" жене "Жас К,айрати сиякты газет-журналдар шыгып, Же-ricy меп Сырдария облыстарына тарап турды. Timi Турыстан республикасы едбекшлершщ алгашкы коммунииж баспасез! атангап "Иппракшон" непзшен езбектшндг шыкканымен, кейб!р макалалары казак тшпде жарияланатын еда.3

Осы мысапдардан Тури стан деген атаудыц тек казакка гана емес, букш турю халкына теп екендтн, олардыд ортак мак,сатк,а унем! умтылып келгендапн байкаймыз.

1956 жылдыц казанында станция "Азат ету" ("Освобождение"), ал 1964 жылдыц квктемшеп бастап "Азатгак" ("Свобода") радиосы деп атадды.Орыс тшнде тупнуска хабар аягасына 38 сагатка дейш улгайтылды. Ал бул кездеп "Турыстан" редакциясыныц ер тшде дайындаган бес минуггык хабарлары кещлден шыга бермед1. Сондыктан редакция басшысы Велли Зуннун жагдайды радио басшыларына туйщцрдь Алгашкыда 6ip халыкпыз деп "Туркестан" редакциясына топтаскан 5 улт вк5лдерше ендо 5-ке балшуге тура келда. Дегенмен 70-жылдары "Турюстан" редакциясы жаца кызмет-

1 Азатгык, 1993,1 март.

1 Омашев Н, К^азак радиожурналистикасы. - Алматы: Казак,

университет!, 1992, 11-6,

5 Хасеиов А. История развитая казахской советской печати Южного Казахстана 1917-25. Дисс. канд. ист. наук, Алматы, 1974, 4-6.

керлермен тодыга тус-ri. Совдыктан "Турйстан-Г, "Турюепш-2\ "Турюс-тан-3" деп аталды. Осы соцгы редавдивда тек казактар калганнан кейш ад "К,азак бол1мшесГ агалып кета.

АК,Ш KoHrpeci каржылавдыратын "Азат Европа" мен "Азатгык" радио-станциясы 23 тище Шышс Европа мен Балтык жагалауы, сондай-ак TMi елдерше хабар таратады. Осы радиостаи циялардыц тьпщаушылары елу жег миллионга жуык. K,a3ipri тавда "Азатгыкты" туракты псмесе ацда-сандг бурышы Кецес Одага тсрригориясъгаан огыз миллионная астам адал тшщайды. Крыска толкыннан шынайы акдаратты есту одай емес. Хабарда туншыкшру, тускси сншалды тусшоссЬ ету, сондай-ак осы жишкте баау црограммалар беру иемесе куатгы бегде шулар косу сиякты шаралаг Ковданылады.Хабарларды туншыктыру жуйеы Ксцес Одаганда ете жаксь жолга койылды. Бул тасш "Америка дауышна" карсы ец алгаш per 194? жылы колданылды. Халыкаралмк, радиохабарын тарату Совегшиц торагась Малком Форбстыц айтуы бойьшша, Ксцес Одага Батые радиостаи-цшшарьшыц хабарларыи туншыкгыруда 750 миллион доллардан 1,2 млрд долларга дешн жумсады.1

1950 жылы желтоксан айыцца BYY хабарларды туншыкгыру теста айыптады. 1985 жылы Европа парламент! туншыкгаруды Хельсинкидег Кецеспц корытынды акпеше кнлденец кслепн "адам кукыгын аякка басу*' сондай-ак "кырги-кабак согыстыц" жалгасы болып табылады, - деп arai Kepcerri.

Сексеншпп жылдардыц екшш жартысында Батые радиостанцишгарьн туншыктыру узшдькесшдо -шйылды. "Азатгак" тарихында 1988 жыл улкез бетбурыс кезещ болды. Осы жылдыц 29 иоябр1нен бастап, ради< туншыкуырудан соцгы болып кутылды. Кецес Одашнда "кдйга куру" процес басталгашган кейш емес, хабарларды туншыктыруды койган соц "Азатгык

1 Broadcasting, 1988, 5 Dec, Р 39.

озшщ жумыс тесшн тубегаГш взгертп.

К,азакстаннан журналист К,.Сгбдалы мен едебяетнп-галым Б.Дэрхмбет "Азатшкхыц" Казак богймшеимеи алгаш араласцан азаматтардьщ б1р1. Арада торт жыл откен сод, радиостанция Москвада, сондай-ак Киевте.Миисхще, Алматыда оз Бюросып ашты. Сондай-ак осы жылы "Азатгак" радиостаицияснпыц шакыруымен Шышс Европа жане бурынгы Кецес республикаларынан он ези адам Мюнхенге жаггыгу багдарламасына шакырылды. Солардьщ шднде срыс, украин, белорус, грузин азаматтары болды, ал мусылман елдсршеп б1здщ республикадан "Егемендг Казахстан" газет» иц тшийс! Саясат Бейшбай барды.

К,аз1рп кезде радиостаыцияпыц досгурл1 цдомстз саяси жагдайлар мен нацты ахдаратгарга сай езгсре отырып, жаца турге ие болып келедд.

Олардьщ алдында басты мыпадай уш максат тур:

-1нш ¡стерге турак,ты хозк;арасгы к,амтамасыз ету.

- Америка К¥Рама Штагары мен Батые Европаныц бейб!т дамуын колдау жонШдеп хуш-Ж1герд1 тольщтыра отырып, демократияныц багалылыш мен тажфибесштусивдру.Башс пен Шыгас арасыкдагы ахдарат алмаеуларын ныгайту.

-Жергшкп букаралык аппарат куравдзры шынайы тоуелс13Д1кке, кеентк шеберлне пен сешмге ие болганга дейш олармен творчестволык босекеге тусе отырып, жогары децгейге жетулерше ьщпал ету.

"Азатгак" радиосы "Турюстан" редакциясьшдаш 5 адам 'ТуркелГ ултгык; Комитеззнен ед1. Бурынгы кецеепк кггаптарда олардыц барлыга "жау" бейпесшде суреггеяеда. Тагдыр талкысына тусхен оларга Оганына жал жабык; бодды. Сталиншц б!р ауыз соз! - б1р о к, гана олардыц емфш шешетнадктен, согас туткындары эмигрант болып кете барды. Келгевдер1 жарты ем^рш турмеде епазд.

Эмиграциядагы алашшылардыц алганоулсы Мустафа Шокай болган-

дыга куманаз. Мустафа Шох,айудьшал кеШн Турюстан тусывда, япш Европада к,ызмет журпзген алашшылар еишш дуциежузшк сотые кезщце мемгстер жагына еткен офицерлер мен жауыпгсрлср бодцы. Олардыц шппде ere кабшетп жене туря» саяада жогары бЬнм алган мамандар бар еда. Олардыц Keft6ipeyi ретшде Алихан Агаулы, К,арыс ^анатбай, Мажит Айтбайулы, Алиаскар, Сайран, Асанцайш, М.Дара сиякты алашшыларды айта ала-мыз1

Кецес Одашна 6iTicnec курес ашцан эмигрантгардьщ 11 уйьшьшьщ 6ipi - Туркестан ултгьо; Комигегш 6acK,apFarr К,арыс Канатбай "Адагтык;" радиосында кдозмет етпесе да, оныц ашылуына ыкдал еткен адам.

Елуйцш жылдары, ягни "Азатгык," радиостанциясы к,урьшган соц кеп кешжпей ашылган "Турысган" редакцнясьшда 1стеген эмиграттардыц 6ipi - Дэулет Тагаберж Асан Кдйгыдан кешн жеттсниш жылдардыц орта шенше дешн Казак, бадпмШ баскарды. Ол К,арыс К,алатбаймен Oipre Кдзакстанга бершетш хабарлардыц конценцнясын жасады.2 Будан соц Казак бсшмше Жвюбай Бапыш, Хасен Оралтай басшылык, етп.

Б13 осы шатан ботмде "Азатшк^а" ¡сгеген эмигрантгармен таныстырын откендеп максатымыз - бурышы айтьшган создердщ жала екещцпн, булардыц ешкайсысы вз ултьша жау болмагандыган, Отаньш сатпагандыгын аз да болса долелдеп, копшшкпц коцшше жепазш, жацаша niKip калыпгастыру.

"Азатгык" радиосы К^зак; бшимшесийц 6ip жетшк хабарларын мазмун жагынан мынадай тацырыптарга белуге болады:

Кдзак, тарихы, казак tini мен одебиетл, К,азак, мэденией, Казакстанныц экологнялык жене олеуметпк проблемалары, К^зак,стац шаруашылыгы, Орта Азняньщ баскд республикалары, демократия, Батыстык; шаруашылык жуйс, жастар жене ойеядерге катысты проблсмалар, мусылмандар мен ислам дни, таги баскалары.

Кун сайын бершеггш Соэды хабарларда Казахстан, ТМД жене елемнщ 5 Алашшылар. // Азат, 1991, желтоксан, N21. 1 Козыбаев С.К., Ядовитые стрелыАлматы: Казахстан, 1986.С.46.

баск,а елдершдел актуалда меселелер к^мталады. Оная кеШн вК,азакстан жэне шетеддеп казактар" жвааще арнаулы ттлннлер жср-жердеп кандастар жоншен хабарлар бередь

"Азатгак" аркылы одемдеп он миллион казак кувде кдуышып, "жылдам" хабар алып сгырады.

Хабарларды тывдап отыргавда "Азаттык" радиосы журналистершщ оз1М1ЭД1Н де, шег елдердан де газег-журналдарын басшылыкка алып, сштеме жасайгындышн адгарамыз. Олардыц шет т1ган бшейндисгер! аркасында хабарлары жан-жакты, толыкканды бояып кследа.

Мюнхен каласынаи "Ел1м-айлап" басталатын хабарлар редакция ужымыньщ жан-дупиесш, жу'рек сошсын, казак деген халыкшн ентамге есес1 кетпеу1 ушш тер тегепндтн айгактап турады. Алыстаи хабар жст>а-зш, бнбсн кауышьш журген "Азатгыхтыд" тага б!р ерекшелт - тыцдаушыпыц дши сауатып ашып келе жаткандыгы. Оаресе, рамазан айы бойына едетшен жацылмай кун сайын дани такырыпка эцп'ме козгайды. Ислам дни жене оныц тврбиелис, тагылымдак мэн1-радионыц басты такырыптарыныц б!р1 Рас, каар ¡пта хабар тарату кураддары да дан месеяесше кедиг коя бастады.

1993 жыддан бастап "Азаттык" радиостанциясы "К^зак тарихыныд бетгерШен" деген айдармен айтулы даталарга хабарлар берш келедь Магжан Жумабаевгац 100, Ахмет Байтурсыновтыц 120 жылдыш жайлы Рымгали Нургалиев, казактыц ханы Абылай жетнде Мухтар Магауиншц асерл1 вцпмелер1 толкын аркылы олемге тарады.

Айтылып журген жайлар болса да, бул жолы дуалы ауыз азаматтардыц баяндауы, оны дуркш-дурюн беру! хабарды мазмунды ете тусть Осы арыстарымыз акталмай турганда да, "Азаттык" олар жайлы айтатьш, енд( заман тузелген соц, тыцдаушы сен де тузел,-деп хабардыц беру тэсшн озгертп. @с!ресе, жазушы К,.Жумадшов жалпы казак; халкыныд улт болын 0М1р суру1 унпн каз)'рп, болашакташ баштгарына барлау жасады. Улкен

проблема котерицц. Аеторларды дурыс багштап, хоц!вдеп ойды Kepixri жетюзе б!лу аркылы хабарды уйымдасшрган топш де, радио да оз максатына осылайша жетедо. Осы жерде айта кету керек, кавдай хабарга болса да улкен жауапкерцилпе, 6iiik талап койылатшщыгьш ацгару киьш емес. Бул -рздцогсцзасшхрлгр'тщ усташвн е'мрлж кшщглы. Bip сакшык баедзрдамада "Азатгык" радиосы кеп жацды кыска да куска бере бшетшд1гш баявдап uni к.

Совдай-ац демокрапшлык, тоаарнбелер, медицина саласывдагы елемдк жацалыкгар, бизнес, техника жайьшдагы селт етйзерлне соцга хабарлар энциклопедиядан Ьдеп таба алмайтын керекп дуниелер. Халыкаралык радиохабарларымен адда suii де бфлесш аткарар icTep бар. Осы орайда "Азаггык" радиосы демократия мен нарыктык зкономиканы уйретугс комектеседа.

Радио кызметкерлер1 факплердо сеншдо кездерден (источник) алып отырады. Бул тыцдаушыныц радиога деген ceniMiii арттырады, opi аудиторияныц туракты болуъюа ыкпал еге/ц-

Еркш акпараттык алмасудар б1здщ де букаралык акпарат KYP^1* дарымыздыц адымын кецейте тусп. "Казахстанская правда", "Егеменда Казакстан", "Алматы акшамьГ сиякты газстгер, радиотслехабарлар халыкаралык радиостанциялардыц, оныц ¡шшде "Азаггыкгыц" да хабарларын пайдалаиуы аркасывда накты информация алуга кол жетазда. Муныц 03Î "акпараттык капастан" шыгуга, алемдок децгейдеп окигаларды байыпгауга жетелейда.

Сокдай-ак 1991 жылдыц 25 кыркуйегщде Казак радиосыныц "Ушкын" жастар багдарламашнан туцгаш per Мустафа Шокайдыц 1936 жылы Берлин каласында Туркестан жастарьшыц алдында сойлеген соз! бершде. Муны эуе толкыньша дайьшдал, Казакстан тывдаушыяарьша усынган "Азатгактыц" республикадагы Timiiici Киял Сабдалы. Рздиосшщияныц Кдзаксгаида Gipiieurc linuici бар. Олар республикамыздагы жандлыктарды дер кезвще жсткгян

туруга ат сальгсады. Создай- як; республкхадага хабар агентпктер1мен тжелей байланыста. Б1здеп газэт-журнзлдармен танисуга мумкшдт мол. Мундай байданыстардьщ нотгскесшдехабарлзр да сапалы бола туссд!. К,оян-колтык араласып, тшелей мсшметгер алыптургзндыктан шыпдыктан ауыткымайды. Бурш1 айтыльш г^ртспдсй, улттгр аргсына Ipmci салуигылык, rrnpÍK немесс ойдан шыгарылган нсрселерд! вйту "Азатгык;тзрга" жат нэрсе. Олар колдарынан келгенше оленшц ер туктршен тоуелслз К,азакепшньщ жщалыкгары мен окигалврьп! дер кезЫде жеш'зуге асыгады. Соцдыктан "АзатгьщтшГ тарап жаткан хгбзрлар озшщ соиылышмен, ултасандылыгьшен, кыска opi нускалылышмен кунды.

1995 жылдьщ тамыз айынан баста ri "Азатгык," радиостанциясы Мюихениеи Прагага кеплршда. Буршггы радио кызметкерлер1 радио-ньщ ендап тагдырыи 63ÍMÍ3fli4 журналистерге тапсырды. Олар халыкаралмк, радионыц жупн альт журе йла ма, жок; па, опы уакдлт корсстедь EÍ3 оз 3eprreyÍMÍ3re Мюнхен студнясш!ыц хабарларын непз етпк, ал Прагадан бсршетш хабарларды талдау - ол болашак,тыц ici.

Екшш! тарау

Монголия радиохабарлары зхуйесшдеп Бай-олке аймактык радпосы 1940 жылдащ 4 к,азаиында Баян-влгий аймага курылды. Бул Монгол уыметшщ улт мвселесше байланысты iiii icrepi болатьш. Аймак; курылган куннен бастап, кшз уйде болса да, саяси мекемелер жумыс icren, олеум ептк-зкономикалык, мэдени шараларды iexe аеыруга дереу Kipicin scerri.

Аймак, курь'лганнап 6ip жылдан кейнГ рухани квмекш! болып, казак; ■плшдеп тупшш газет - "вркендеу" дуниеге келда. Монголияныц "Унзн" газетш езше ara туткап казак баспасозшщ карлыгашы - "вркендеу" букаралыц аппарат курадцары дамуыныц 6ipiiniá кезедше косыяган жацалык

еда. Шет аймактарга баспасвз уакытылы жетпейпн, оньщ ycrinc халтлктыц «

72.2 процент! гана хат танитын. Ал радио уггг пен насихат журпзудщ тшмд куралы болды.

Бай-олке аймактык, К,азак радиосын талдаудан бурын ол курам ьша eHeiiH, Монгол радиосьшыц даму жолдарына тарихи шалу жасалды. Монгол радиосымен таныса отырып, аймак^ык; радионыц да соныц курамдас б!р болМ ретшде удайы алга басып, жетшгешн керем!з.

Монголиядаш радио iciH дамытуда бурынш Кецес Одаганыц кемеп коп болгавдыш бултартпас шындых;. 1931 жылы Монгол астанасьздда Кецес Одагы жэрдем1мен алгашкы радиоторап салынды.1

Монгол ултгьж, радаосы 1934 жыддьщ 6ipiumi кыркуйепвде Улан-Батордан хабар тарагпы, 6ipaK ол асганадал opi аспады. Тек еяуйпш жылдардан бастап кана шалгай мекевдерге "узынкулак;" жеш. Сомондарды радноландыру ici тез журпзшда. Кецес Одагы сшзыншы жылдары алганщы радиоторап салып берсе, спыз жыл вткен соц Ленин атандагы радиостанция тага да монгол жершде бой кетсрда. Осыныц аркасында оньщ жалпы куаты 3,6 есе артты. Радионукгелер саны 7,6 есе улгайды.1

1960-80 жылдар арасыцда радиотораптар саны 71-ден 367-ге дейш

1967 жылы Улан - Баторда Кецес Одаганыц комепмен телеорталык; салынды. 1970 жыддьщ кацтарывда "Орбита" космосгак байланыс станциясы Катарга косылды. Еддщ алпыс процент! улттык; теледидар мен Москва теледидарын керуге мумкщдак алды. МХР-да Кецес Одаганыц комепмен байланыстыц, радиогелевизиясыныц 90-нан асгам o6beiaici салынган. Улан-Батор, Чойболсан цалаларында жаца радиостапциялар салу жуыысы калга алынды. Совет ел11981-85 жылдар аралыгында МХР-га "Экран" жуйссшщ жуз жабдыгын бердо. Бул телехабардыц аумагын анагурлым артгырды.4

' История МНР. Москва, 1983, с.412. .

2 Сонда

'"Современная Монголия" 1964,N9, с.16

4 Радиога -25 жыл // Жаца oMip, 1981, 3 желток,сан

МХР-да цаз!р 450-деи астам радиостанция, радиотораптар жумыс icren, радиокабылдагыш саны 170 мыцга, радионуктс 134 мыцнан асты.1

Ал 1986 жылы елде 194 мыц ретрансляциялык нуете, япш 1000 адамга шакданда 101 нукгедеп, 201 мыц радиокабыдцагыш немесе 1000 адамга 101-ден келед!.2

Монголия ради осп 1989 жылы 2-uii программзсын кыска толк,ын аркылы жацадан дайындады. Содгы кезде тыццаушылар арасында журпзшген социолошялык, талдауга Караганда одардыц 90 процентке жуыга радионы туракты тындап, 60,6 процент! информадшты радиодан алады.

1989 жылы жаца радиотелеорталнх, кке косылды. Осыган байланысты радиохабарын тарату уакыты 2,5 ees ocri, совдай-ак радиотьщдаушылар

стереозапись кабылдайды.3

1990 жылдан бастал Англия, Гонконг, Кдлай фирмалары б!рлеап, "Эйшасат" халыкаралык космосшкбайланыс жасанды жер-cepiriri ушырды. Монголия осы спупткпц 6ip транспондерш жалга алуга к,ол жетизда.

Бул жакын жыдцарда барлык сомон ортзлыктарына ултгак теледидар программасыныц хабарлары жетедц деген соз.

Улан-Баторда "Азиасат" спутаиктж байланысыныц жер бетнвдеп станциясы цатарга к,осылды. Сонымен Монголия халыкаралык "Иптелсат", "Азиасат^ байланые жуйесше кошед». Сондай-ак, Монголия Алматыдан "Жарык-Искра" спупгахтгк жуйес1 аркылы хабар тыцдай алады.4

1956 жылдан бастал Монгол радиосы орыс, кытай жэне казак тищершде хабар бере бастады. К,азакдга хабардыц келем! 15 минут бодцы. Арнаулы нггат болмагандыктан, а стан ада окитын казак студентгер1 радио »сше катыстырылды. Сол кездерде К,айрол,Мвтк Ризатулы, Бэзшхан, К,абылахат, Кулдан Кашкьшбайк,ызы, Золике еынды кызметкерлер радионыц алгашкы

1 Радиога -25 жыл Ц Жаца gm¡p, 1981, 3 желтоксаи

1 Страны СЭВ. Справочник. М, 1986, с.401-402.

3 Проблемы Дальнего Востока, 1991, N1

4Барманкулов М.К. Возможности космического телевидения. Алматы, 1993. 7с.

карлыгашгары еда. Бул кезеццщ кепзп багьгггары: оку-агарту, денсаулык сактау, палым мен онер, едебиегп наотхатгау еда. Осы мэселелерд1 букарага жстюзуде радионьщ мацызы зор бояды.

Монгол Халык Рсволюциатш; парташсы Орталык Комитет! мен Монгол Халы к. Республикасы Министрлер Кецеацщ 1965 жыягы 30 маусымындагы цаулысы бойынша Улан-Батордаи бгршепн казак тишщеп радиохабары Бай-олке аймагына коппр1лд1. Чехославакияпыц комепмен салынган радиостанция аркылы казак тшддеп радиохабарлар аймакка тепе тарады. Бай-елкеден баска Ховда, Уве аймаКтары да, казхрп кезде Шышс Казакстан, Семей, Ресейдщ Кос-агаш аудандары да тывдай алады. Алгашкы кезде жершнкп тургындарга арнап 30, К,Цтай казактарына 30 шшуг хабар бердь Ол кезде 9,5 штат балды. Бас редактор, 2 илид, режиссер, оператор, 4 техник хабардыц мазмунына, сапасына. техникалык жактарьша жауап берда.

Алгашкы хабар "Кецес" куйшен ашылын, "Телкоцыр" куй^меи жабылды. Осы туцгыш хабарда аймак партия комитета уг1т-насихат кшщ хатшысы журтшылыкгы шын журектен куттыктап, радноньщ алда турган мшдеттерш партия аггынан туавдрдь Жарш сагаттык бул хабарда макала, елец, суретгеме жаксы астасып, оныц соцы концертпен аякгалды. Бул концергге Бай-елкеде 1959 жылы уйымдастырылган туцгьпн халык музыка аспаптары оркесгрйщ суйемеддеутмен концерт бер1пд1.

Аймак жершде осыпай хабар тараткан радионы мынадай кезецдерге белуге .болады:

1965-1975 жылдар - агартушылык кезец1.

1975-1986 жылдар - социализвдц жырлау.Кецес Одаганап калысиай социалист« ом1р салгьш жарыса мадактады. Осы кезде Монгол халкы ултгык окшаулыкка ушырады. Шьщжанмен цатьшае узида. Ал, К,азакстан деген аяк жетпес алыста "коммунизм" орнатып жаткдн арман ел! болып слсстей-чш.1

Монголия казакгары /ДДалкар, 1994, казан

Алайда, к,огам алга жылжыган санын б!р орьшда турып к,алуы мумкш емес. Букаралык акпарат куралдары да хателгсе журш уйрсндЦ тэзарибе жинахтады. "Уллык; ой-сананьщ толысуына ыкпал жасады. Удайы болмаса да, тыцдаушы кощлшен шыгатын хабарлар уйымдастырып журдь К,азакстаттмсп Мэскеу аркылы болса да, байланысты узбсй, газет-журналдарын алып, "Шалкар" радиохабарын yneMi тацдап журдь Совдыкдан Моиголиядагы казак журналис-щн ana тшвдеп букаралык акпаратган ешуакьггга ажыраган емес. Олар Монголия мен Казакстап букаралык акпарат куралдарын тец тупы, уйрену мсхтсбше айпалдырды.

70-жылдарга деШн газеггерден дайыи хабарлар окылып, он-куй, салт-дестурлер жайлы айтылды. Кобше акдадардыц олещ окылып, туган жерген деген саганыштарын бшдардо. Кстн келе хабарлар жанр жашнан байып, öipiieuic айдарлар дуниеге келда.

"Ауыл oMÍpi", "Модениет жене OM¡p", "Жас кайрат" сиякды айдармен бершеттн хабарлар "Шалкар" багдарламаеьшыц улпсшдей едо. Осы жерде айта кету орыпды, 1967 жылдьщ 12 кацтарыпда "Жас кайрат" хабарынан Солдатхан Орайханньщ 1939 жылга Халхингол согасыгга катыскан жалгаз казак 1кей Мозшульшыц ерлтпе арналган олец! окылды. Освдан кейш батыр жайлы айтыла бастады.Оган Батыр агаты сошстан кейш отыз жылдан сон Fan а букаралык акпарат кураддарыньщ ат салысуымен бер!лдь

Б\л жылдары Бай-олке радиосы хабарларыньщ саиасы жаксара Tycri. Журналистер келе бастады. Олар теорияны пракгакамен уштастырды. Жанр жагынан байи туя! Турл! сала бойынша 20-га жуык такырьш иен хабарлар дайындалды. Рздиоундссу, радиорейд, байкау-паукандык жумыстарга жумылдырып огырды. Осы ксздс белсепдо тшишер мен жерплЬгп авторларга коц1л балше бастадьт.

1976 жылга 7 желтоксапда откеп Монголия журиалистершщ III сьез! мен III республикалык жумысшы-село т1лш1лершщ кецесл олардыц жазу

шсберлтн, жанрларды игеруд1 басгы мшдет eriii усынды.1 Бул мэжшстерге аймактан журналистер мен белсенда тйпшлер де к,атысты. Осьщан кейш ine-шала пакты iciep жузеге асырыеды. Эр сумывда 5-7 адамнан ■плшшер тобы уйымдастырылды. "Жана oMip" газет жанрлар мен оныц ерекшел1ктер1 жайлы арнаулы сабак; журпзе бастадц. Тшшлер мен жершшт авгорлардан келетш хабар кебейцу.

1980 жылдары тшшлер мен белсенда авторлардан 1100-дей хат-хабар, тындаушыяардан 1000-1200 тшек цабылданьш, хабарга енпзшсе, 1450-1560 материал жыл сайын оз!рленд(.3

"Радиога хат кедда", "Хат neci халыкГ, "Ецбегаш хаты" деген атен бершген хабарлар осыньщ айгаш.

Заман ашмына карай осы кездеп хабарлардыц 60 процента саяси, 40-процат музыка балды. Музыкалык, кррдыц саны 2500-ге жепг.

КунгеШ мен колецкеа кдтар тускен сол жыддар "токырау" деп аталса да, Бай-елке радиосы алга умшлды. Монголия казактарыныц ултгак ouepi мен эдебиетйще де eneyni оцигалар болды. Бул рухани табыстьщ 6api де Монгол казактарыныц уяг ретшде есейгеншщ Kyeci еда.

III кезец 1986 жылдан басталды. Ол жацару кезещ деп аталады. Демократия аркасывда Монголия кецес империясыныц бугауынан бос^ды. Баспасез, радио, теледидардьщ басгы мацсаты - сддсп езщмстердо халыкка насихатгау, сол жолда цогамдык uiicip кдгшптастырьш, кргамда творчестволмк. хал-ахуал орнату балып табылады.

Осы жылы "Монголпресс" ипформациялык баспасоз агснтпг! ашылды. Ол орыс, агылшын, француз тшнде айына 2 рет бюллетень шыгарып турады.

1987 жылы откен Монголия журналистершщ V cbeai жарияльшык,тыц улйи болды.

Буцараныц гтлеп отырган тахдлрыбы кеп еде. Монголия казактары да

1 Вестник МГУ, Серия жур-ки.К5,1977, стр.32

гЖаца OMip, 1985 Ж.25ДХ

кощндегиа хсайып салды. Олардыц оз кажетгер'ш 1здей бастауыка елдеп озгер1стер 61'р себеп болса, ец непзткьтарнхи Огандары-К,азакстандаш желтоксан окигасы-еюнгш себсп болды. Осы ксздсн бастап, тш, дан жайлы ашык, талаптзр койыла бастады.

1990 жылы елде тотенше съезд болып, Монголия Халык, Республикасы ецвд тек Монголия ден аталатын болды. Осындай саяси озгер]стсн кейш радиохабар пшрталасггар, эртурл'1 ойларга к,уры.чд|,1. Хабарлар кызыкты бола туга. Эаресе, кош!-к;оп мэселеа-рздио мен газет беттерЬаде кеп наси-хатгалды. Хабарлар жанр жап.шап толыга тусгп. Радиопублицистикага кед жол ашылды. Хабарга таш 30 минут хрсылыл, 1 сагат бодцы, шетелге беретш хабар да б!р сагатка узартылды, Сопымеи, Бай-елке радиосы аптасьша 14, жылына 730 сагат хабар бередо. Алгашцы кезде уаклтка сэйкес программа болмай, коп такырыпты камтыган, жуйесЬ, шашырапды хабарлар бершп журдь КейИтен б!р жуйегс тус1рМп, б)р гапа такырыпты камтыган сапалы дуниелер эфирден бершдо.

Негашен мынадай такырмтттарга болпщ:

- Кепй-кон жайы;

- Тш, салт-дэстур, хадыкка тон касиетгер, торбие, модениет;

- Диг туралы;

- Нарыктык экономика;

- "эссргу" жылдары (акгавдактар);

- ЕаМ1 умьггалган согыс батырлары (Халхингол согысы).

Осындай такырыптарды камтыган айдарлар ашып, хабарларды топтан,

тыздаушылардыц аудиториясы ескер5л!п отырды.

Радиотыидаушыяардыц жасына, жынысы мен ултыиа орай накты баштталган радиоматериалдар беру улксн шеберл1КМ кажет етеда.1 Кеп жылдар Монголия асурналистер! де Кедес букаралык аппарат курадцарыньщ

1 Ярощенко В.Н. Информационные жанры радиожурналистики. -Москва: Искусство,1976, с.14

•тожрибссше суйенд1. Монгол журналистер» Одагыныц басылымы "Сэтгуллуч" (Журналист) журналыныц беттершде "Правда" газетши материалдары аударылыи бершетш. Солдай-ак, "Совет галымы" дсга айдармен Е.Прохоровтыц, Б.Морозовтыц, В.Хелемендакпц макалаларь берШи журда.1

Мше, осы теориялардан мез! болтан Монгашвдага казак журналистер де ой-пшр бостандыгын пайдаланыи, ултгак арнага бет бурды.Б1р сагатгыя хабарды тартымды етш, букарага усынын келедь Дши хабарлар беру-жариялылык екедген жацалыктъщ 51р1. Бурын 6Ь оны "Азатгак" аркылы гана еСпп журсек, каз1р К,азак радиосы да, Бай-елке радиосы да дшдо-имандылыкка, торбиел1кке баултъш курал репнде пайдаланьш жур. Халкымыздыц бай дэстуршен, вдет-гурын, салг-санасынан, одебисп мен мэдениетшен тындаушысьма маглумат бериг, конергенш жацгыртъш, тунык кэусарыныц кезш ашуга "Акшам" хабары алгашкы куннен-ак ат салысты.

Бай-аяке радиоредакщшсыныц ец б5р ерекшешп-ауыз вдебиетшщ мол мурасынан сусындап, соныц непзшде хабарлар усыиуы."Осынау дала кешиендигсршщ акынжанды болып келетш, рй-киялыныц жуйр!к болып бпеташ муцсыз-кдмсыз кешпел! т^ршшкпц аркдсы болу керек немесе удайы ашык аснан астында шег-шеп жок шуйпн дала кушагында гумыр кешкен соц табигат диривд тввЦр! тухкандыктан да болар. Татар атаулы халыктар арасьшда озцщнк акыцдык- КДбглет дарьгкы жаншен кдзакгар б^ршпн орында бояса керек"2 -деген Щокап пшр1 конермейда. Радиода катып калган кагада жок- Оныц бар ойы-халыкпен стене араласып, оныц керепне жарау. Соидыктан оныц жугшерц бастау алары - ауыз едебие-птц мол коры. К,азактыц кара сгаш тустшкп етш, езЬие кайтару.

1993 жылдыц I наурызыцда радио толкыны аркылы журтка сауыя

1 "Журналист" 1987, N1, с. 54

'.Ваниханов Ч.Ч. Собрание сочинении в пяти томах. -Алматы, 1961-72.

I том.с.390

айтылды. К,азац сатгыпда гс беруден б:р зсыл пемесе б!рнеше ай бурын сауын айтып, жар салады. Бул сауьт Кржаберген батырга гс беруге арналтап еД1.

Ал хабар берудац мына одаа б!з уши кутегеи кубылыс. Толкын аркшы аза туту, жоктау айту, казага ортактасу. Бул жагынан ох,ыс ох,игадан тугаи тосыя таял. 1993 жыддыц кэкек айьшьщ 23-де ушак, апатынан мезгаси казага ушыраган азаматгар аймак; хаякыпыц кабыргасын кайыстырды. Осы каралы окигага бзйланысты маркумдардыц туган-туыстарына коадл айткан уйым мен мекеме жэне азаматтардьщ азалы хаттары редакцияга толассыз келш ту сл. Соган орай аймакшц Ислам дат Орталыгаиыц жубатуы, коциг айтулар жан-жураеп шымырлаггы. 3 кунге созылган азалы хабар аймак аспанын кутнрентп.

Монгол казактары оз1Л-калжыц, тапкыр саз, шешенд!кке беШм. Сондыктан болар, радио жексенбшк вдеби кешп сыкахдныларга, олардыц шыгармаларына арнайды. Монголдыц ойгт сыкакшылары М.Гурсэд, Ц.Доржготов, Ш.Цэнд-аюуш, Ж.Барамсайдардыц озш-сыкак ецпмелерш аударып усынады. .

Казакстан Жазушыларыныц да шыгармалары назардан тыс калмайды. Казак классиктершщ юморга толы, езуге кули уШршетш шатан шытар-маларын усынып отырады. Сондай-ак радиожурналистердац оздер! жазган озш эцпмелерге де кезекбершеда. Олар кобше бупнм кун такырыбы-фирма ашу, бизнес, кайтсем парыктык экояомикага шесем деген ойдан туган квр1н!стер болып келед!.

Жалпы, аймак радиосьшыц хабарлары ерхш оцпмеге курьшады. Анда-сапда радиоочерк, радиокомпозиция, репортаждар бер1лед1. Оларды улкен мэселслерге, жиындарга арнайды. Ралымдар, жазушылар, карт ккшер мен окушылар хат аркылы хабарласады. Журпалистср бегденщ сейлеген созп! озшщ ой елегшен оттазш, ос1ресет1я медениепн жсплд1ру ушн унсм! одешп отырады. бйткеш жазу осерцпц непзп курамы да-т1п, корй дс-тш. "Пл-

таза, ор1 дел, отюр болуы ка>хст.. Б1з Бай-атке радиосыныц хабарларын сараптаган кез1мпде олардыц: -тиг тазалыгын; -ой дадднш; -есерлштн байкадык-Осы шарттыц орындалуына тывдаушы ер кез ез! мурындык болып огарады. Тш модениетш шерутс ат салысады. Сондай-ах, "Азатгык" (Мюнхен) пен "Бай-елке" (Монголия) радиоларыньщ хабарларына салыстырмалы шолу жасалды.

Кррытынды бол1Мде зертгеу едбестщ непзп натижелер! карастырылады Соныц ¿шнде:

-Америка конгреа каржыландыратын "АзаттыктынГ Кдзак бшнм! мен "Бай-елке" радиосыныц К,азак журналистикасына коскан творчестволык улссш; - Щетелдш казак радиостанцкяларыньщ К,азакстандагы саяси жагдайды, улттык, сананыц даму барыстарын, шла зкономнкалык озгерктерда керсепудеп ез1ндак ерекшелшгерш;

-"Азатгык" жене "Бай-олке" радиостанцияларыньщ ирограмманы берудеп жене непзп проблемаларга назар аударудагы озгешел1ктер1 мен уксас-тыктарын;

-"Азаттык" радиосы мен "Бай-елке" хабарларындагы улттык проблемаларды кетерудеп езшдж жеке-жеке кезкарастарын жан-жактм зертгей келш, ыынаддай гылыми тужырым жасалды:

- "Азатгык" радиосы эфирге шыккан алгашкы куннен-ак Казакстаадага улт моселесшс басты назар аударды К,азакгардащ улт рспиде ез суннде, оз топыратанда уягтык канауга тусш отыргагдыгы сез болды. Казакстан тсуелсодцс алса да, улт меселесшде орны толмай отырган олкылыктар туралы 9Л1 де айтылып келеде, ал "Бай-еже" радиосы 1986 жылга деМн коммунист: идеяны таратушы, социалист« когамды жакгаушы рспнде квр!нд1 1986 жылдан кейшг1 жацару кезецшде гана ол улттык

проблемаларды Korepin, демократия урдастерШ пасихатгауга бет алды.

- Шетслдж казак; радностанциялары сиртгага казак диаспорасыньщ oMipi мен турмысы туралы хабардар стумеи 6ipre К,азакстаггды, оныц тарихы мен бугнпп танып-боуге улкеп аюрдемш тнпзЫ отнр. Сондай-ак кезшде репрессиям ушыраган казак зиялыларыньщ OMipi мен куресшщ мен-маганасын журтшылыкка алгаш таныетырды.

- "Азаггык," пен "Бай-олке" радиостанцшшары акпарат жуйесшщ 6ip саласы ретшде казак журналистика сын элемдок децгейге кетере бшдь

Корыта айгканда, "Азатгыктыц" Казак 6aiiiMiiieci (Мюнхен) мен "Бай-олке" (Монголия) радиолары жер бенндеп он миллион казак ушш кызмет ететш, 6ipin-6ipi толыктырыптуратын, тарихи Огандары-Казакстаннап тыс oMip сурсе де оныц улттык журналистикасынын бвлшектер1 репнде карастарылды.

Диссертация бойында жариялангаи макалалар:

1.Возможности космического телевидения.(на русском языке): Учебно-методическое пособие.-Алматы,1993. 5п.л.

(Филология шлымдарыныщ докторы, профессор М.К.Барманкуловпен 6ipnecin жазылган).

2. Эфирде - "Атамекен" радиостанциясы "Алмагайып алемдеп турю ттдцес акпарат куралдары" атгы халыкаралык гылыми-пракгакалык конференциясыныц материалдары жарияланган жинак.

- Алматы, 1992 ж,

3. "Азатгык"- "Бостандык" сыйлыгыньщ nerepi - //Казак тарихы 1993,N3. 0,6 б.т.

4. Твуелазд1к жаршысы. //К,азМУ хабаршысы, филология сериясы, 1993, 0,3 б.т

5..Бай-алкенщ eye толкыны // "ПГалкар" газеп, 1995 N1, 0,4 б.т 6, К,азаК тшвдеп шетел радиохабарларын окытудащ ерекше-jjitcrepi //Состояние и перспективы развития университетского образования. Научный сборник.- Алматы, 1995, 0,3 б.т

26

РЕЗЮМЕ

Бегшитаева Рахима Шариповна

В диссертации по теме "Проблемы зарубежных программ" впервые рассматривается генезис радиостанций "Азаттык" и "Бай-олке".

В первой главе раскрывается сущность, особенности передач радио "Азаттык" ■

Во второй главе - Радио "Бай-ояке" в системе вещания Монгол1Ш -освещаются проблемы, роль и значение регионального радио, а также место его в Казахской журналистике.

Концепция работа - изучение и анализ работ радиостанций "Азаттык" и "Бай-олке". Работа состоит из введения, 2 глав, заключения и списка использованной литературы.

SUMMARY Begimtaeva R.S

The subject of the dissertation is. "The problems of foreigh radioprogrammss" Firstly this scientiGc work cover an activity of "Azattyk" anol "Bai-Olke" radiostations.

This work is consist of introduction, two chapters and bidliograpfy.

The first chapter is cover the concept and feoturings of "Azattyk" radioprogrammes. The second chapter is dedicoted to broadcasting, system of Mongolia status and significonce of locol radio in mass-media system, and place of locol radio in Kazakh joumalizm. The main aim of abovementioned radiostation is to cover the cultural, historicol, spheres of life of Kazakhs and to unite all the kazakhs over the world. These two radiostations aie to Kazakh audience over the world.

Finally, the coneept of this scientific work is analys of "Azattyk" and "Bai-Otke" radiostations, a their aims and featnrings.