автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Профессиональная лексика в произведениях Сайидо Насафи

Текст диссертации на тему "Профессиональная лексика в произведениях Сайидо Насафи"

РЕСПУБЛИКА ТАДЖИКИСТАН ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ

УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

ХАЛИМОВА САФАРГУЛ ШАРИФОВНА

ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ ЛЕКСИКА В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ САЙИДО НАСАФИ

10-02-22- Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук *

Научный руководитель:

член-корреспондент АН РТ, доктор филологических наук, профессор М.Н. Касымова.

Душанбе - 2002

МУНДАРИЧ,А

МУКДЦДИМА........................................................................4-14

БОБИ I. ТАСНИФОТИ СЕМАНТИКИИ ЛЕКСИКАИ ХУНАРМАНДИИ ОСОРИ САЙИДО..............................................15-79

1. Лексикаи со^аи хурокворй....................................................19-29

2. Лексикаи со^аи коркарди филиз............................;...............29-36

3. Лексикаи бофандагию дузандагй...........................................37-43

4. Лексикаи чармгарй ва пойафзолдузй.......................»..............43-48

5. Лексикаи меъморй ва бинокорй............................................48-55

6. Лексикаикулолй.................................................................55-56

7. Лексикаи кишоварзй ва богдорй...........................................56-60

8. Лексикаи чорводорй.............,..............................................60-63

9. Лексикаи сохди савдо...........................................................63-67

10. Лексикаи ^аммомй, сартарошй ва ороиши муй.........................67-69

11. Лексикаи со^аи накдиёт...........................................................70

12.Лексикаи сох,аи варзиш ва тамрин.........................................70-73

13.Лексикаи сохди санъат..........................................................73-75

14.Лексикаи сохди фардангу маориф.........................................75-79

БОБИ 11. ХУСУСИЯТ^ОИ ЗАБОНИИ ЛЕКСИКАИ ДУНАРМАНДИИ

ОСОРИ САЙИДО.....................................................................80-135

1 .Баромади калимах,о.............................................................83-105

А.Калимадои аслан тоники.........................................................83-89

Б.Калимадои и^тибосй...........................................................89-106

а)калима^ои арабй.................................................................89-96

б) калима^ои туркй-узбекй.....................................................96-103

в) калимах,ои забонх,ои дигар.................................................103-105

2. Лексикаи гайрифаъол..........................................................106-120

А. Историзмх,о...................................................................106-116

Б. Архаизм^о.....................................................................117-124

3

З.Таснифоти сохтории лексикаи хунармандй..................................125-135

A. Калимахои содда............................................................125-127

Б. Калимах,ои сохта................................<..............................127-130

B. Калимахоимураккаб.........................................................130-135

ХУЛОСА..........................................................................136-139

Замима, лугати хунару хунармандй дар осори Сайидо................140-153

Федрасти адабиёт.................................................................153-164

МУКАДДИМА

Сайидо, ахди хунар иззати дигар доранд, Нарасад охуи вахдга ба гизоли хутанй.

Омузиш ва баррасии осори манзум, тахлили хдмачонибаи чузвхои он аз нигох,и забоншиносй, нишон додани гановати забони классикон кори бисёр мухим аст. Таджики осори классикии хар як асру давр дар муайян намудани воситахои лексикй ва грамматикии забони адабй, равшан кардани таракдиёти он роли мухим мебозад.

Дар сохаи тахлилу тадкиь^и забони осори адабиёти классикии форсу точ;ик донишмандони забоншинос як силсила рисола ва асархо таълиф намуда, оид ба масъалахои чудогонаи забони адабии точ,ик, таърих ва грамматикам он фикру мулохизахо баён кардаанд. Вале осори тадк;ик;отии мавчуда дойр ба забони адабиёти классикон хануз нокифоя аст ва тамоми нозукихои чдраёни инкишофи беш аз хазорсолаи забони точикиро дар бар гирифта наметавонанд. Аз ин ру, зарурати тахлилу тадк,ик;и забони осори ниёгон хамаруза дар назари ахли илм аст. Дар ганчднаи осори классикй хануз асархо и зиёди тад^икталаб мавчуданд. Аз чумла-, дар бораи дихатхои забонии адабиёти асри XVII ягон тадк;ик;оти дидцй ба назар намерасад. Х,ол он i i забони адабии асри XVII яке аз мархилахои мухимми таърихи забони точикй ба шумор меравад. Ин мархилаест, ки ба ду шохаи калон - форсию тоники чудо шудани забони адабиёти классикй кувват гирифта буд. Ин ходиса ба канда шудани робитахои икгисодии байни Эрон ва Мовароуннахр аз асри ХУ(ниг: 1.37, 639-670) вобастагй дошт ва ин ба хаёти маданй низ бетаъсир намонд: «Хусусияти умумиэронй доштани адабиёт ба куллй ахамияти худро

гум кард»(1.75 ,123), ки ин ходиса ба забои, махсусан забони адабй низ накши худро гузошт.

Асри XVII яке аз давра^ои бисёр му^имми таърихи адабиёт ва забони адабии мо мебошад ва бузургтарин сухансарои ин а ад Сайидои Насафй ба шумор меравад. Ба кдвли худи шоир:

Надорад, Сайидо, гулзор чун ман сарви мавзуне, Ба руи садфаи айём байти фардро монам.1

Дарвок;еъ, дар садфаи айём, яъне асри XVII ва ибтидой асри XVIII бе муболига Сайидо барчастатарин симои адабй аст. У бо мероси пурарзишу гаронбах,ои худ дар адабиёти точик мак,оми шоистаеро ишгол менамояд. Омузишу таджики осори Сайидо аз нигох,и забоншиносй аз ду чихдт мухим аст. Аввалан, дар бораи осори Сайидо тадк;ик;оти забоншиносй мавчуд нест. Сониян, у дар марх,илаи нихоят мух,имми инкишофи забони адабии точ;ик эч;од намудааст. Сухан дар сари он аст, ки шоир пойбанди сахти меъёрдои лугавии осори пешиниён нест. У дар осори худ аз хазинаи бои забони халкамон калимаю иборах,оро фаровон истифода мебарад.

Омузиши забони асарх,ои бадей яке аз масъалахои мух,им мебошад. Дар илми забоншиносии тоцик ба омузищи забони асарх,ои нависандагон га шоирони адабиёти классики дшдкдти махсус дода мешавад. Забоншиносон то имруз оид ба забон ва услуби осори адабиёти классикй як силсила асархо ва рисолахои илмй навиштаанд. Дар ин асархо хусусиятхои грамматикй ва лугавии забони осори адибони ч;удогона (ниг.:1.51; 1.58; 1.72; 1.85; 1.115; 1.122;), асарх,ои ало^ида (ниг.:1.12; 1.42; 1.44; 1.53; 1.57; 1.93; 1.119; 1.141), дар асоси маводи давраи муайян (ниг.:1.72; 1.113; 1.150) ва ё хдлли ягон ходисаи алохидаи грамматикй дар мардилаи муайян (ниг.:1.62) мавриди мухокима к;арор гирифтаанд.

1 Сайидои Насафй. Куллиёт. -Душанбе: Дониш, 1991 сах,ифаи китоб сабт мешавад.

.—с. 326. Минбаъддар охири абёти аз манбаъ овардашуда

Дар забоншиносии точик ба омухтани забони осори шоирону нависандагони муосири точик ё асархо и чудогонаи онх,о низ дивдати махсус дода мешавад. Дар ин бобат аз тарафи забоншиносон асархои тадкик;отии зиёде офарида шудаанд (ниг.:1.1; 1.33; 1.55; 1.71; 1.97; 1.146; 1.153). Ин асархои илмй ва мак,олахо чихатхои лугавй ва грамматикии мархилахои гуногуни забони адабии муосирро равшан менамоянд.

Аз сабаби он ки тадщщотчиён борхо ин асархоро дар рисолахои худ тахлил намуда, муваффа^ияту норасоихои онхоро нишон додаанд, аз такрор худдорй намуда, танхо ба асархое, ки бевосита ба мавзуи таджики мо дахл доранд, таваодуф менамоем.

Дар бораи Сайидои Насафй адабиётшиносон асархо таълиф кардаанд ва макоми ин шоири тавонову забардастро дар таърихи адабиёт муайян намудаанд. Дар омади гаи ба баъзе чихатхои забону услуби осори у ишорахо низ шудааст, вале муаллифон фаадт баъзе фактхои забони осори уро зикр кардаанд. Забон ва услуби шоири забардасти мо то хануз аз чихати таркиби лугавй, гуруххои лугавию маъной, калимасозй, хусусиятхои грамматикию услубй мавриди таджик карор нагирифтааст. Ба гумони мо, Сайидо аз забардасттарин шоирони асри XVII точик аст ва у дар таърихи забони адабии мо хизмати бузурге дорад.

Дойр ба хаёт ва эчодиёти Сайидо тадкдкотхои калони адабиётшиносй анчом дода шудааст. Дар ин бобат хизмати академк.с Абдулганй Мирзоев дар таджик ва омузиши осори бадеии шоир хеле калон аст. Бай аввалин касест, ки девони мунтахаби шоирро бо сарсухан ба чоп тайёр намуда, дастраси хонандагон гардонид (ниг.: 2.4).

Баъдтар асари мухимми у тахти унвони «Сайидо ва мацоми у дар таърихи адабиёти точик» ба чоп расид, ки дар он дар бораи баъзе хусусиятхои забон ва услуби осори шоир низ маълумот дода шудаастЯк боби асари академик А. Мирзоев ба тахлилу таджики забони осори Сайидо

бахшида шудааст (1.75, 110-113). Муаллиф якчанд вижагии забони осори Сайидоро 1^айд мекунад:

1. Сайидо бо рох,и факки (афтодани) изофат аз иборах,ои изофй калимахои мураккаби тобеъ месозад: парвонамахдчэб, мурассаътаркаш, рангинчилва, санавбаркомат (ниг.:1.75, 116 -117).

2. Кор фармудани калима ва иборахои халцй хусусияти дигари осори Сайидо аст. Дар эчодиёти у хамин тарифа унсурдои лексикй дучор мешаванд, ки дар вацти хозира дам аз соддатарин ва мафхумтарин калима ва таъбирх,ои хал^ианд: саргардон, багалкушода^абонкутох, шудан, пешпо хурдан, cap додан, цад-кдд паридан (ниг.: 1.75, 141-145).

3. Дар баъзе газалх;ои Сайидо хусусиятх,ои шеваи Бухоро мушодида мешавад:

Лаб кушой ба такаллум, зи каломат гардам, Муждаи васл расонй, зи паёмат гардам (ниг.:

1.75,146).

4. Барчастатарин хусусияти забони Сайидо кор фармуда шудани идиом^ои точдкист, ки хдтто дар х,еч, як аз шоирони асри XVII ин хосияти забониро то ин дарачд дучор кардан мумкин нест. Чунончи, «бе ресмон бастан» - бехуда ва бенатич;а касеро мунтазир ва маътал доштан, «иушти даст газидан» - афсуф хурдан, «гурги борондида» - одами ботачрибаву маккор (ниг.: 1.75, 147-158).

Академик А. Мирзоев хулосах,ои худро оид ба забони осори Сайидо чунин чамъбаст мекунад: «Навовари^ои Сайидо дар со^аи забон бузург аст. А^амияти навоварщои Сайидо дар он аст, ки у забони адабии хаттиро бо забони умумихалцй, бо забони гуфтугуй наздик гардонд. Дар айни х,ол, у ба дарачаи зиёд онро бой гардонд; сониян, онро соддаву фах,мо ва дастраси халк, намуд, мадз дар замоне ки сабки хдндй хукмрон шуда, забони шеърро мураккаб ва душворфа^м сохта буд»(1.75, 58).

Дар нашри русии хамин асар дар бораи услуби осори шоир маълумоти бештаре дода шудааст:

I. Сайидо воситахои тасвирии шоирони пешинаро, яъне санъатхои бадеии онхоро давом медихад; 2. Аз тарафи дигар шоир бо санъатхои анъанавй (ташбех, таяние) маадуд нашуда, аз чорчубаи санъатхои анъанавй берун мебарояд (ниг.: 1.79,120-146).

Дар китоби дигари академик А.Мирзоев дар бораи фаъолияти адабии Сайидо маълумоти мухтасар дода шудааст. Дар он намунае чанд аз газалхо, мухаммасот ва шеърхои ба хунармандон бахшидаи у оварда шудааст (ниг.: 1.77, 57-84).

Дар бораи забони осори Сайидо инчунин дар китоби дарсии «Адабиёти точик» (аерхои XVI-XIX ва ибтидои асри XX) маълумоти мухтасар дода шудааст (ниг.:1.147,183-187). Муаллифон кайд намудаанд, ки истифодаи шинам ва бамавриди калима, ифода ва дигар унсурдои зиёди забони гуфтугуй соддагиву табиият ва равонию ширинии онро дучанд афзудаанд. Забони осори Сайидо ба сабаби алокаи наздик ва омезиши худ бо забони гуфтугуй ба забони имрузаи точик тамоман наздик аст. Забони асархои Сайидо С i дарачаи зиёде хусусияти умумифорсиро гум карда, хусусияти хоси точикй пайдо намудааст. Забони Сайидо бинобар касрати истеъмол ва корбасти мунтазами унсуру ходисахои забони зиндаи гуфтугуии точикй чунин тобишро пайдо кардааст. Аз ин ру, Сайидоро саромади тамоюли точикикунонии забони адабии тоишдилобии точик хисоб кардан мумкин аст(ниг.: 1.147, 184187).

Х,амин тавр, муаллифон баъзе чихатхои забони осори Сайидоро тахлил намуда, хулосахои дурусти илмй баровардаанд. Азбаски максади муаллифони асархои мазкур омухтани хусусиятхои забони осори Сайидо набудааст, бинобар ин дар асархои онхо танхо ишорахои умумй дар бораи баъзе чихатхои лексикии осори шоир дида мешавад. Бинобар ин муайян намудани хусусиятхои забонии осори Сайидо ва умуман забони ин давра аз вазифахои

забоншиносй ва услубшиносии точик аст. Таърихи забони адабй хдмеша тад^иьуй амику дацики асарх,ои адабиро та^озо мекунад, зеро забон дар адр давру замон бо нозуких,ои ба худ хос дар асарх,ои илмиву адабй инъикос меёбад. Аз ин ру, омухтани забони осори Сайидо барои муайян намудани холату хусусиятдои забони ин давр ва полати имрузаи забони тодикй басо мухим аст, зеро забони осори Сайидо пахдудои наву тозаи та^аввули забони адабии точикро дар ин мархдлаи таърихи забони точикй инъикос менамояд. «Таърихи забони адабй забони осор ва роли устодони сухан, шоирону нависандагони забардаст, олимон, тазкиранависон ва муаррихони машдури точикро , ки онх,о поя ва асосхои услубхои гуногунро гузошта, бисёр калимаву истилохдоро, ки ба забон дохил кардаанд, махсусан цайд мекунад»(1.143, 4). Осори Сайидо дар таърихи забону адабиёти мо малому мартабаи алохдда дорад. Х,ар кас осори уро мутолиа кунаду ба мазмуну мундаричаи он ошно гардад, ба чах,они ачоиби забони осори у ворид мешавад, дар пеши назари у шоире комат меафрозад, ки дар асри худ дар инкишофи забони адабии мо навдпи мухимме доштааст. Вай шоири хирадманди нозукхаёл аст. У аз байни ахли мех,нат, аз байни хунармандон баромада буд, бинобар ин дар осори у чои асоеиро тасвири кору бор, касбу пешаи хунармандон, истилодоти гуногуни он мегирад. Ин дар таърихи забони адабии мо равзанаи дигар, чахони дигаре буд, ки шоирони дигар ба ин дарача ба тасвири касбу пешаи а дли меднат ру наоварда буданд.

Назми шоир бо фикру андешаи олй, бо парвози хаёли у, бо эхсосот ва тасаввуроти у офарида шудааст. Забони осори Сайидо соддаву оммафадм буда, дар он сарвати лексикии замони шоир ва бойгарии адабии то асри шоир инъикос ёфтааст. Дар он, инчунин, тачрибаи адабиву услубии фардии шоир акс гардидааст. Соддагии таркиби лугавй, серистеъмолии калима ва иборахои гуфтугуии халкй, худдорй аз истифодаи калимахои номафдуми арабй, такя намудан ба забони зиндаи халк, аз хизматх,ои арзишманди шоир

дар сохди инкишофи забони адабии точик мебошад. Масолехи назми уро асосан калимахои умумиистеъмолии забони точикй ташкил медихад.

Хусусиятхои забони осори Сайидо то имруз ба таври алохида мавриди тахкику омузиш кдрор нагирифтааст. Забони осори Сайидо дар муайян намудани хусусиятхои лексики ва грамматикии ин давр ахамияти хоса дорад. Ин мархила яке аз мархилахои мухимми забони адабии точик мебошад.

Манзараи умумии асар моро ба хулосае овард, ки забони осори Сайидо нисбат ба даврахои гузашта бештар бо забони зинда наздиктар шудааст ва аз чихати таркиби лугавй, тарзи баён ва тагйироти умумии сифатии худ ба забони адабии муосири точик тамоман наздик аст.

Тахлилу тадкдкд забони осори Сайидо аз чанд чихат ахамият дорад. Омухтани таркиби лугавии осори у то дарачае барои равшану муайян намудани манзараи умумии забони адабии давр ва фарки он аз забони адабии имрузаи точик ёрй хохад расонд.

1. Тадьуякд забони осори Сайидо дар муайян намудани хусусиятхои лексикии забони адабии асри XVII ва ба нормаи забони адабй дохил шудани баъзе унсурхои нав ахамиятнок аст.

2. Натичахои илмии бадастовардашуда дар оянда барои корхои <? лугатнависй ва дар навиштани кдсматхои ба йн мавзуъ вобастаи китобхои дарсии таърихи забони адабии точик истифода хохад шуд.

Дар рисола максад гузошта шудааст, ки лексикаи хунармандии осори Сайидо тахлилу таджик; шавад.Омузишу таджики лексикаи касбии осори Сайидо ахамияти калони назариявй ва амалй дорад. Агар истилохоти касбу хунари он муфассал омухта шавад (масалан, истилохоти сохаи хурокворй, коркарди филиз...), масолехи лексикии фаровон гирд меояд ва натичахои ин тадк,ик;от дар омухтани таърих ва вожашиносии забони точикй ба кор бурда мешавад.

Масолехи тадкикотии лексикаи хунармандй, аз он чумла, истилохоти хунармандии кулолй, меъморй, чармгарй, дузандагй, хурокпазй, чорводорй,

кишоварзй барои равшанй андохтан ба таърихи хаёти ходагй, идтимой ва хаёти мадании халкамон истифода бурда мешавад. Истилохоти гирдоваришуда дар мураттаб намудани фархангхои тафсирй ба кор меоянд, барои сохтани истилохоти фаннй истифода мешаванд.

Омузиши лексикаи хунармандии осори Сайидо огози кори бузург мебошад.

Профессионализм яке аз сохахои хеле кам омухташудаи* забоншиносии тодик мебошад. Дар бораи баъзе сохахои хунармандй мацола ва рисолахои забоншиносон С. Усмонова (1.135), X,. Талбакова (1.128),Т. Максудов (1.67), Г.В. Набиева (1.92 ), Я Мурватов (1.84), X,. Муха'ммадиева (1.91), Р. Набиева (1.92), X,. Бурхонова (1.24), М. Истамова (1.52), Н.О. Шарофов ва ТД. Чураев (1.160), Розиков Б.(1.108) мавдуданд.

Дар бораи лексикаи касбу хунар асари забоншиносон Н. О. Шарофов ва Т. К^. Чураев «Лексикаи касбу хунар - сарчашмаи терминологияи техникии то дик» долиби дикдат мебошад. Муаллифон дар ин асар лексикаи сохахои гуногуни касбу хунарро гирд оварда, мавриди тадки^ карор додаанд. Онхо дар ин асар фарки лексикаи касбу хунарро аз терминхо дар се пункт нишон додаанд: «1. Агар терминхо ифодакунандаи мафхуми расмии сохахои маълуми илму техника, саноат, маданият ва ищгисодиёт бошанд, лексикаи касбу хунар асосан дар байни одамони машгули касбу хунар (косибон) кор фармуда мешаванд. Лексикаи касбу хунар калимахое мебошанд, ки дар давоми асрхо аз тарафи ахли хунар ба вудуд оварда шудаанд. 2. Термин ба сифати номи хар гуна мафхум пайдо нашуда, балки чун воситаи ифодакунандаи мафхуми илмй асосан дар шакли хаттй ба вучуд меояд. Лексикаи касбу хунар бошад, бештар дар байни хунармандон дар дараёгч кор ва гуфтугу пайдо мешавад. 3. Лексикаи касбу хунар чун терминхо дар микёси васеъ истеъмол намешавад, бинобар ин вариантхои шевагии лексикаи касбу хунар низ мушохида мешаванд. Масалан, хумдонро дар баъзе махалхо

хумб (Ягноб), пэр (Файзобод), пермонй (Кдротегин) ва суз (Бадахшон) меноманд» (1.160, 5-6).

Дар ин асар лексикаю истилох