автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Религиозная мистика и мифология в татарской поэзии

Текст диссертации на тему "Религиозная мистика и мифология в татарской поэзии"



41:0f- /0/6 2> -X

ТАТАРСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ГУМАНИТАРНЫЙ ИНСТИТУТ

ЯХИН ФАРИТ ЗАКИЗЯНОВИЧ

РЕЛИГИОЗНАЯ МИСТИКА И МИФОЛОГИЯ В ТАТАРСКОЙ ПОЭЗИИ

президиум ВАК России (решение от.Д А

КНИГА ИМЕЕТ

X (С ? С г; Ъ* О 3 В перепл. ЛлМ> вып. Я О чГ с. н CJ о о * . •К 2 «§ III ---—1—_ JJQVT; вления ВАК Росск^ .....

L 1 If] ш T/j \ ' ■

степень

туfin^-vrt , iv

villi ОРАН

Казань

Издательство Татарского государственного гуманитарного института

2000

ББК 83.3 (2Рос=Тат) Я 89

Татар дэулэт гуманитар институтыныц Редакция -нэшрият советы карары белан бастырыла.

ЖАБАПЛЫ М0ХЭРРИРЕ филология фэннэре докторы, профессор Ф.С.Хэкимщанов

БЭЯЛЭУЧЕСЕ филология фэннэре докторы.профессор Р.К.Ганиева

Яхин Ф.З. Татар шигъриятендэ дини мистика haM Я 89 мифология.— Казан: ТДГИ нэшрияты, 2000.

- 268 б.

ISBN 5-89998-019-2

Китапта борынгы Ьэм урта гасырлар татар эдэбияты ядкэрлэре, Э.Яссэви, С.Бакыргани, К.Сайади, Мэжлиси, Мехэммэдьяр, Ьэмдэми, С.АллаЬияр h.6. шагыйрьлэрнен иждтлары тикшерелэ. Аларньщ тормыш юлларына бэйле катлаулы мэсьэлэлэргэ ачыклыклар кертела, эсэрлэрендэге мистик Ьэм мифологик символика анализлана Ьэм бэялэнэ. Тышлыкта Э.Яссэвинен Mehepe кучермэсе бирелде.

ББК 83.3 (2Рос=Тат)

ISBN 5-89998-019-2

€> Яхин Ф.З., 2000 © Татар дэулэт гуманитар институты, 2000

КЕРЕШ

XX гасырнын сощы унъеллыганда татар едэбиятында дини мистик Ьэм мифологйк кузаллаулар белэн сугарыдган эдэби асэрлэр мэйданга чыкты. Шул ук вакытта татар мифларын ейрэнугэ багышланган эЬэмияткэ лаеклы фэнни-популяр жыентыклар да укучыларга тэкьдим ителде. Шундыйлардан тэнкыйтьче-галим Г.Гыйльманов куптомлык "Татар мифлары"1 хезмэтен нашер итэ башлады. Аларда автор татар мифларын Ьэм магик йолаларын билгеле бер системага салырга, теркемлэргэ берлэштерергэ уцышлы омтылышлар ясаган. Бу влкэдэ шушы хезмэт татар фольклор фэнендэ кызыклы тупланмаларньщ берсе булды дип эйтергэ мемкин.

Татар мифларын фэнни планда Ьэм этнографик материал буларак беренчелэрдэн булып инглиз галиме, этнограф, анимизм мэеьэлэлвре буенча теоретик Э.БТайлор (18321917) шактый кызыклы итеп тикшергэн Ьэм аларга гомумкешелек тарихи усеше югарылыганнан чыгып бэя биргэн, мадэни хэрэкэттэге урыннарын билгелэгэн иде2. Аньщ кузэтулэре бугенге кендэ дэ фэнни эЬэмиятлэрен югалтмаганнар. Татар Ьам терки халыкларньщ мифларын вйрэну буенча этнографик нигездэ язылган Н А.Алексеевныц3, В .В .Евсюковныц4> К.А. Окладникованьщ, А.М.Салагаевныц, Э.Л.Львов, И.В.Октябрьская, М.С.Усмановларньщ5 хезмэтлэрен атап утэргэ кирэк. Дерес, бу хезмэтлэрдэ бер ук материалларньщ тукгаусыз кабатлануы авторларньщ бэялэмэларендэге объективлыкны киметкэн, эмма мэсьэлэне терле яклап тикшеруларе белэн алар, шул ук вакытта, шактый кызыклы да. Бу елкэгэ караган куп кенэ башка хезмэтлэрне дэ санап утэргэ мемкин. Алар алга таба иска алынырлар Ьэм мэсьэлэлэргэ ачыклык керткэндэ шуларга таянылыр. Теоретик нигезлэмэлэр ечен А.Ф.Лосев фикерлэре аерым игьтибарга лаек6.

Миф—кешеларнец фйкерлэу Ьэм деньяны танып белу алымнарыннан берсе, борынгы заманнарда хэтта бердэнбер диярлек теп чараеы булып торган. Моны инкарь итеп булмый. Кеше табигать белэн эйлэндереп алынган. Э анда - бетмэс-текэнмэс сораулар. Акыл эшчэнлегенэ хас булганча, ул шушы табигатьне танып белергэ Ьэм Ьэрбер узгэрешнен асылына тешенергэ тырыша. Кешене табигатьнен ниндилеге кызыксындырудан бихрэк, аньщ стихияле куренеш булуы куркуга салган. Эгэр да эйлэнэ-тирэсе даимилектэн гыйбарэт булса, кешенец мона исе дэ китмэс иде, табигать аны кызыксындырудан туктар иде. Уз-узен саклап калу максатында кеше ачышлар ясый башлаган Ьэм тирэ-юнен анлату, хэтта эйтер идек, гомумилэштереп ацлату юлын тапкан. Ул ада сейлэменен. усеше дэвамында ирешкэн. Эмма соклану хисе кешедэ курку Ьэм башка хислэре белэн бергэ тернэклэнгэн. Соклану, куркудан аермалы буларак, аньщ изге

1 Татар мифлары: Иялэр, ышанулар, ырымнар, фаллар, им-томнар, сынамышлар, йолалар.— Беренче китап. — Казан: Татар.кит.нэшр., 1996.— 388 б.; Шул ук. Икенче китап.— Казан: Татар.кит.нэшр., 1999.— 432 б.

2 Карагыз: Тайлор Э.Б. Первобытная культура. Пер. с английского.— М.: Политиздат, 1989.—573 с.

3 Алексеев НА. Ранние формы религии тюркоязычных народов Сибири. — Новосибирск: Наука, 1980,- 318 с.

4 Евсюков В.В. Мифы о вселенной.— Новосибирск: Наука, 1988.— 177 с.

5 Окладникова Е.А. Тропою Когульдея.— JL: Лениздат, 1990,— 189 е.; Салагаев А.М. Алтай в зеркале мифа,— Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1992.— 172 е.; Львова ЭЛ., Октябрьская И.В., Салагаев А.М., Усманов М.С. Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Человек. Общество,— Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1989.— 243 с.

6 Карагыз: Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура.— М.: Политиздат, 1991.— 525 с.

башка хислэре белэн бергэ тернэклэнгэн. Соклану, куркудан аермалы буларак, аньщ изге хислэрен уяткан. Эмма табигать кануннарын гомумилэштереп анлатучы беренче миф элегэ бугэннэр тарафыннан кабул ителмэгэн тесле, беренче соклану да шигырь тудырмаган булырга мвмкин. Эмма без соклану хисе шигьриятнен тудыручы кече икэнлеген инкарь итэ алмыйбыз Ьэм шулай ук кешенец уз-узен саклау жэЬэтеннэн чыгып деньяны андатырга омтылудан гына мифлаштыруын да экияткэ чыгара алмыйбыз. Мифны танып белу Ьэм гомумилэштеру формасы дип белсэк, э ул чыннан да шулай булган, шигырьне исэ хислэрнец материальлэшуе дип эйтэ алыр идек. Эмма асылда шигырь да, миф та бер нигезгэ корылганнар Ьэм бер ук функцияне - кешенец эчке деньясын тышкы деньясына эверелдеру функциясен башкаралар.

Миф та шигьрият тесле ук кешенец эчке деньясын барлый Ьэм акларга тырыша. Алар икесе дэ бер юнэлештэ барлыкка килэлэр, тышкы денья кешенен кунеле аша уткэрелеп, икенче бер терле реальлелек ала. Монда кешенен акыл эшчэнлегенец бер ук нигездэ Ьэм бер ук юнэлештэ барганлыгына игьтибар итэ алабыз. Кешенец Ьэртерле ижаты шушы рэвешле, хэтта фэнни карашлары да чагыщтырып ейрэнугэ нигезлэнгэн. Мифныц таралуы ечен, ягьни жэмгыятьтэ уз функциясен утэве ечен аньщ дэлиллэнгэн булуы шарт. Эйтик, янгырны фэрештэлэр китерэ, дисэк, фэрештэлэрнен чыннан да китеруе тугел, бэлки яцгырныц килуе Ьэм явып китуе шарт. Эгэр дэ бугенге кен галиме, яцгыр ул табигатьтэ суньщ циркуляциясе аркасында була, ди икэн, без бит аньщ дэлиле итеп Ьаман да шул яцгырныц явуын алабыз, хэтта лаборатор шартларда ул суны кайнатып, аньщ парын пыяла яссылыгына жыеп, салкынайгач шул парларныц тамчылавын кузэтсэк тэ, яцгыр шушы рэвешле ява, дибез. Э мифнын хакыйкате шулай ук делилсез тугел, ул тормыштагы бер куренешне икенчесенэ охшата, хэтта алыштырып. та куя. Шулай итеп мифныц дэлиле чагыштырудан гыйбарэт дия алабыз. Миф та, шигырь кебек ук, метафорага, символ Ьэм образга нигезлэнэ. Борынгы терки дэверендэ эдэбиятныц мйфологик ышанулар Ьэм йолалар белэн бэйлэнештэ барлыкка килуе Ьэм усеш процессы М.Бакиров хезмэтендэ эзлекле итеп ейрэнелде7. Шулай да мэсьэлэнец икенче ягы да бар. Ул да булса Ислам мэдэнияте тээсирендэ Ьэм анын фэлсэфи-мифологик тэгьлиматлары кысаларында эдэбиятларньщ усеш алу дэверенэ бэйле. Шигьриятнен усешен аерым дини жирлек белэн генэ бэйлэнештэ тикшеру фэнни гомумилэштеруне бераз чикли, билгеле. Шулай да, тормышныц Ьэр елкэсенэ утеп кергэн Ьэм ул дэвердэ дэулэтчелектэн аерылгысыз икэнлеген искэ алганда, ейрэнелэ торган материалныц шактый катлаулы булуына игьтибар итэргэ тиешбез.

Татар шигьриятенец Ислам дине тээсирендэ усеш алган урта гасырлар дэверендэ дини мифология Ьэм мистик карашлардан унышлы файдаланганлыпын инкарь иту урынсыз икэнлеге анлашылып тора. Деньяви мэсьэлэлэрдэ дэ ул шулай. Бу бигрэк тэ суфичылык белэн бэйлэнешле чорларда узен нык сиэдерэ.

Суфичылык мистикасы Ьэм гомумэн суфичылык узе шигъриятнец усешецэ уцай йогынты ясаган. Ислам дине тэгьлиматы, фэлсэфи яцарышлар булмау сэбэпле, тугызынчы гасырларда схоластик чиклэнгэнлек чорына килеп керэ, усештэ тоткарлык кичерэ башлый. Исламныц асылы булган иминлек Ьэм шэхес иреге принциплары даулэтчелек системасынын кечле тээсире аркасында тарайтыла, хэтта инкарь ителугэ кадэр житкерелэ. Шул чорларда барлыкка килгэн схоластик элементлар хэзергэ кадэр дэ Ислам динендэ сакланып килэ. Нэкъ шул тугызынчы гасырда Ислам деньясында схоластикага каршы суфичылык фэлсэфэсе кутэрелэ Ьэм теп бурыч итеп шэхес иреге принципларын тормышта тэгълимат буларак ныклап урнаштыруны уз естенэ ала. Суфичылык беренче урынга куцел (кальб) мэсьэлэсен чыгара Ьэм кешенец рухи сафлыгын, жан иреген фэлсэфи нигездэ ацлата башлый. Меселман кешесе ечен аньщ куцел сафлыгы асьш сЫйфат буларак курсэтёлэ. Бэндэлекнец асылы пэрэнжэ ябынып йерудэ тугел, бэлки куцеле-кальбе пэрэнжэле булуда, дигэн формула суфичылык фэлсэфэсенец асылын тэшкил итэ башлый. Аны беренчелэрдэн буларак мистик фикер иясе Эбул-Ьашим Эс-Сувари кутэреп чыга8. Бу формула Ислам деньясындагы фикер

7 Башров М. Гомумтерки шигьриятенец яралуы Ьэм иц борынгы формалары//Мирас,— 1999.— №1,— Б.97-121; Ь.б.

8 Насыйри К. Фэваки11ел-Жблэсэ фил эдэбият — Казан: Университет басмасы, 1884,— 615 б. (Бу китапны суфичылыкнын дини мистик Ьэм мифологик, тарихи карашларын баян иткэн энциклопедик хезмэт буларак бэяли алабыз).

фикер усешенэ гена тугел, хэтта ижтимагый мвнэсэбэтлэргэ да аньщ йогынтысы игьтибарга лаеклы икэнлеге мэгьлум.

Татар-терки халыклары арасында суфичылык асылда Эхмэт Яссэви (1166 нчы елда вафат) чорында кин. жэелеш таба. Э Яссэвинен. суфичылык ейрэтмэлэрен соцрак БаЬаветдин Мехэммэд бине Мехэммэд Нэкышбэнди Эл-Бохари (1318-1389) дэвам иткэн Ьэм анын; тарикать ейрэтмэлэрен тэмам камиллэштереп житкергэн. Нэкышбэндилэр китабыннан андашылганча, аларнын тарикате нигезе: "Хак Жэллэ вэ Галэйэ сыйдкыйлэ тэвэжжуЬ итеп, сеннэти нэбэвиййэйэ кэмалилэ иттибаг вэ икьтидадтыр"9,—дип белдерелэ. Димэк, нэкышбэнди суфиларыньщ тарикате дин юлында АллаЬыга тугрылык белэн йез куюны теп шарт итэ. Монда: "АллаЬыга йез куюны",—дигэндэ, АллаЬыдан бутэн затка, хэтта патша Ьэм мэликлэргэ буйсынмау, Ьэртерле байлыкларга Ьэм малларга кызыкмау икэнлеге хакында суз бара. Суфилар Ьэртерле дэулэтчелекне Ьэм деньянын рэхэтлеклэрен Дин кене бэхете ечен инкарь иткэннэр. Бу—куцелне саф килеш саклар ечен кирэк, диелгэн. Шунлыктан суфичылыкка официаль дэулэт системасы урта гасырларда каршы торган, аларны юк иту, бетеру сэясэтен дэ алып барган. Мэсэлэн, суфи шагыйрьлэр Гашыйк Нэсими haM ©мми Камал жэзалап утерелгэннэр, Йосыф Хэллажны узен АллаИы дип игьлан итудэ гаеплэгэннэр, данлыклы суфи шагыйрь Фэритдин Гаттар да зинданда авыр жэзалардан Ьэлак булган.

Нэкышбэндилэр Мехэммэд пэйгамбэрнен, ейрэтмэлэре нигезёндэ урнашкан сеннилэр юлында булып, сеннэтне камил дэрэжэдэ Имам Эгъзам нигезлагэн кагыйдэлэргэ буйсынып йэм оеп башкаруны узлэренец дин юлыныц асылыннан саныйлар. Шулай итеп алар меселманлыкны Ьэм сеннэтне алга чыгаралар.

Ислам диненэ суфичылыкны каршы куюньщ хата икэнлеге шушылардан да яхшы андашыла. Христиан яки бутэн бер диннен тээсирендэ тугел, балки Исламньщ узенэ суфичылыкнын тулысынча буйсынганын болардан чыгып кына да тешенергэ мемкин. Суфичылык чит диннен тээсирендэ мэйданга чыккан дип белдерунен фэнни нигезе юк икэнлеге шушы хэбэрлэрдэн генэ дэ анлашылып тора.

Димэк, суфичылык ейрэтмэлэренэ буйсынып дин юлына керу ул—иман китеру Ьэм фарыз гамэллэр белэн беррэттэн сеннэтне дэ утэугэ алыну дигэн суз.

Нэкышбэндилэрнец силсилэсе исэ — "фиркаи нажия улан эЬле сеннэт вэ жэмэгатьнец мегьтэкате—анларныя мегьтэкатедер'"0. Димэк, аерым бер юл тоткан сеннэт Ьэм жэмэгатьнен инануы нэкышбэндилэрнен дэ инанулары булып тора. Шулай итеп, нэкышбэндилэр узлэрен официаль дини юнэлештэн читкэ куймыйлар Ьэм алар белэн каршылыкта да тугеллэр. Ьэрхэлдэ аларныч силсилэ хакындагы белдерулэре моны ачык анлата кебек. Эмма нэкышбэндилэрнец диндарлыклары "Хак Ж,эллэ вэ Галэйэ дэвами гобудийэттер"11, ягьни АллаЬыга дэвамлы гыйбадэт—диндарлыкларынын асылын тэшкил итэ.

Дэвамлы гыйбадэт дигэндэ Ьэрдаим АллаЬыны куздэ тотып гамэл иту хакында суз бара дип ацларга кирэк. Шунда ук мондый анлатма да килэ: "Ул гобудийэт ма сивэнец вожуденэ шегур мезахэмэ итмэксезен Хак себханэ вэ тэгалэдэн агаЬ вэ метэнэббийа улмактан гыйбарэтгер"12. Ягьни ул коллык-бэндалек АллаЬы тэгалэдэн бутэннец барлыгына ац-игьтибарда мерэжэгать итмича, АллаЬы себханэ-тэгалэгэ инану Ьэм гыйбрэтле булудан хасил икэн.

Суфилар АллаЬьщан гайре Ьэммэ югары кечлэрне, жэмгыятьтэге ил башларын Ьэм дэулэтчелекне кире какканнар. Коллык дигэндэ дэ, бэндэ бары тик АллаЬыга гына кол булырга тиеш; э бутэннэргэ кол булуны бетенлэй кабул итмэгэннэр Ьэм танымаганнар, шэхесне дэулэтчелектэн азат дип санаганнар. Бу иса шэхеснен тулысынча азат булуын, иреген раслау дигэн суз. "Бэлки вожуде Хак илэ агаЬлык сыйфатыннан дэхи заЬил вэ таЬир улмакдыр"13, ягьни АллаЬы тэгалэнен барлыгы белэн ышаныч белдеру-ант иту сыйфатыннан шулай ук саф Ьэм (онытучы) чиста булу. Бу—АллаЬыньщ барлыгына Шиклэнмэу дигэн суз.

9 Тарикь нэкышбэндиянед ысулыны хави хасбахаль эс-салик фи акьвамир эл-мэсалик — Истамбул: Табигьханэи Гамирэ, 1263.— Б.З.

10 Шунда ук.

" Шунда ук.

12 Шунда ук.— Б.4.

13 Шувда ук.

Урта гасырлар татар эпик шигьриятендэ АллаЬы тэгалэне зурлау Ьэм аньщ сыйфатларын бэян иту традицион башлам буларак кип файдаланылган. Дини эсэрлэрдэ гена тугел, хэтта "Кыйссаи-Сэйфелмелек" кебёк деньяви дип исэплэнелгэн поэмаларда да андый башламнар бирелгэн. Асылда мондый кереш укучыга иман нигезлэрен бэян итудэн гыйбарэт булуга гына кайтып калмаган, балки жэмгыятьнец кид катламнарында эсэргэ карата удай менэсэбэт тудырган, & "Кыйссаи-Сэйфелмелек" кебек мифологик сюжетка корылган эсэрдэ мондый башламньщ булуы узен аклый да. Укучыда тискэре менэсэбэт тудырмыйча, аныц уцай фикерен барлыкка китерэ, ягьни эдэби форма сыйфатын ала.

"Кыйссаи-Сэйфелмелек" беренче шигьри юлда ук адэм баласына тел Ьэм мэхэббэтнен АллаЬы тэгалэ тарафыннан бирелуен белдерудэн башлана:

Сэна вэ хамде чен тел бирде гуя, Кунленэ гыйшык бирде, кылды шэйда.

Ягьни гуя мактау Ьэм данлау ечен тел бирде, куцелецэ гыйшык бирде, шул гыйшыктан акылыцны югалтыр дэрэжэгэ житкерде.

Суз АллаЬы тэгалэнен кодрэте хакында бара. Мэхэббэтнен Ьэм мактау сузлэрен генэ эйтергэ тиешле телецнец АллаЬыга юнэлтелгэн булуын ачыклый. Дини мифология буенча, АллаЬы тэгалэ Адэмне бар кылганда, анын, кукрэгенэ мэхэббэт нурын сала. Адэм пэйгамбэрнен шунлыктан ин беренче гамэле дэ АллаЬы тэгалэ каршында сэждэ иту була. Шушы сэбэптэн жэннэттэге бугэн затларга да Адэм каршында сэждэ иту АллаЬы тэгалэ тарафыннан йеклэтелэ. Димэк, Адэмнен. сэждэсе ул—АллаЬыга мэхэббэтен белдеру чарасы.

Суфичылык шушы тэгълиматган бик кин файдалана башлый. Хэтта жир кешесенэ мэхэббэт тоту, гаилэ коруны да кайбер суфилар тулысынча инкарь итеп, АллаЬыга гына мэхэббэт белэн яшэуне алга серэлэр. Бигрэк та яссэвия тарикате бу фикерне уз ейрэтмэлэренен теп нигезе итеп ала.

Жэннэттэге Адэмнен теле дэ АллаЬы тэгалэгэ мактау Ьэм дан эйтудэн ачыла. Анын беренче сузлэре "ah" Ьэм "Ьу" булганлыкган (асылда суфичылык тэгълиматын бэян итугэ корылган китапларда "Ьу" сузен Адэм беренче эйткэн дип белдерелэ), бу сузлэр АллаЬыга мактау ирештеруче кэлимэлэр сыйфатында кабул ителэ. ЬедЬед кошы, анын туктаусыз "hy-hy" дип кычкыруы бу фикерне раслаучы факт буларак кулланылып, шигьрияттэ диндарлык символын белдерэ башлый. "Кыйссаи-Сэйфелмелек"нен авторы Мэжлисинен исэ, узе дэ суфи шагыйрь буларак, бу ейрэтмэлэрдэн шактый хэбэрдар икэнлеге эсэреннэн анлашыла.

Гажэп кадир торыр, кодрэтлэрен кур, Гажэп санигь торыр, сэнгатьлэрен кур.

АллаЬы тэгалэнен кадир булуыньщ, ягьни бетен нэрсэне бар кылырга Ьэм гомумэн Ьэммэгэ кеч-кодрэте житуенен хикмэте шунда дип анлатыла, ченки барча деньялыклар Ьэм андагы тереклеклэр-башкалар АллаЬы тарафыннан барлыкка китерелгэннэр. Барысы да ада буйсына. Ул телэгэнчэ булган Ьэм булачак. АллаЬыньщ кодрэтлэре хакында суз барганда дини китапларда табигатьнен камиллеге дэ искэртелэ.

Гакаид гыйлеменнэн билгеле булганча, АллаЬы тэгалэ бердэнбер, бетён нэрсэлэрне бар кылучы. Коръэндэ Аньщ Ьичкемнэн тумаганлыгы Ьэм Ьичкемне тудырмаганлыгы кат-кат эйтелэ. Хикмэт шунда, Ислам тэгьлиматы буенча АллаЬы тэгалэнен ниндилеге аныц сыйфатлары аша гына анлатыла. Ул Ьэрнэрсэне ишетэ, эмма кеше кебек колак белэн тугел, бэлки узенэ хас узенчэлеге белэн; сейли, сузе ирешэ, эмма тел белэн тугел, шулай ук узенэ хас кодрэте белэн. Анын. Ьичнигэ Ьэм Ьичкемгэ мохтажлыгы юк. Киресенчэ, адэм балалалары, тереклек, жанлылар Ьэм жансызлар узлэре Ада мохтажлар.

Ул—бар кылучы, санигь. Эгэр дэ булсын дисэ, телэгэнен булсын дигэнендэ ук барлыкка китерэ. Кузгэ куренгэн Ьэм куренмэгэн барча нэрсэлэр, Ьэртерле кечлэр— Ьэммэсе анын ижаты, анын сэнгате санала. Ислам динендэге фикерлэулэрнед Ьэм кузаллауларныд нигезе нэкь менэ шушы тэгьлиматка нигезлэнеп жэелдерелэ. Мифологик Ьэм мистик символика да шушыннан усеп чыга.

Соцгы елларда татар эдэбиятыныд борынгы