автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Садриддин Айни и формирование современного таджикского литературоведения

Текст диссертации на тему "Садриддин Айни и формирование современного таджикского литературоведения"

/V к / г а В А К '" Р о с с и и / /1 , [ , ■■■/ /.-/;: / ' У Ш ЧсЛ г«,

^ Г иГ ' ' . ..наук

^ ^ .я ВАК России / //

-Л ;'■■''."

/

ДОМИЩИ ДАВЛАТИИ миллим точикистон

Ба з^кми дастнавис

МА^МАДАМЙНОВ АБДУЛ2£АЙ САВДОВЙЧ

САДРЩВДШ АЙНИ ВА ТАШАККУЖ АДАБИЁГШИНОСИИ МУОСИРИ ТОЧЖ (ДАР АСОСИ "НАМУНАИ АДАБИЁТИ ТОЧИК")

10.01.03 — Адабиёти мамолики нави хоричй (Адабиёти точик)

Мушовири илмй: академики АУ Чум^урии Точикистон, доктори удуми филологй, Ходами шоистаи илми Чумх^урии Точикистон М.Ш. ШУКУРОВ.

Р И С О Л А барои дарёфгги дарачаи илмии доктори улуми филологй

ДУШАНБЕ — 1997

МУНДАРИЧА

МУК А ДД ИМ А.......................................... 4

БОБИ I. ЗАМИНАИ СЙЕСИВУ ИЧТИМОИИ ПАЙДОЙШЙ "НАМУНАИ

АДАБИЕТЙ ТОЧЙК"-И С. АйНЙ............................ 19

1. Мухтасаре дойр ба вазъи *аёти ичтимой, сие ей ва маданию адабии хал^и точик дар нимаи

аввали солкой 20-ум ............................... 19

2. Чараёни таълифи "Намунаи адабиёти точик" .......... 35

3. Гузориш ва далли масъала^ои асосии таърих,

маданият ва адабиёти точик........................ 42

а) Исботи мавчудияти хал$и точик ва забону адабиёти он...... v............................. 43

б) Таргиби омузиши мероси адабй ................... 49

в) Ташвщи куввахри нави эчодй ба адабиёти

нави точик..................................... 53

г) Баёну шарз;и усул ва хусусиящои

адабиёти шуравй................................ 56

БОБЙ II. ПАЙКОРИ ДЙДХО ПИРОМУНИ АДАБУ ФАРХАНГИ ТОЧИК БАР

БУНЁДИ МАВОДИ ТА^КЩИ "НАМУНАИ АДАБИЁТИ ТОЧИК" .......62

БОБИ III. СОХТОР ВА МуЗСТАВОИ "НАМУНАИ АДАБИЁТИ ТОЧИК"----141

1. Усули таргиби китоб .............................. 141

2. Масъалаи таснифи даврах;ои таърихи адабиёти

точик............................................ 149

3. Тарзи интихоби намуназри адабй................... 154

4. Маълумоти тарчумага;олй дар "Намунаи адабиёти

точик" ........................................... 162

5. Масъала^ои назарияи адабиёт ва ащца^ои адабию эстетикии С.Айнй дар "Намунаи адабиёти точик"____171

6. Масъалаи тадащи адабиёти асри XIX ва ибтидои

садаи XX дар "Намунаи адабиёти точик" ............ 199

7. Мав^еи адабиёти ищилобй дар "Намунаи

адабиёти точик" .................................. 212

8. "Намунаи адабиёти точик"—аввалин намунаи

навди адабии муъосири Точикистон................. 216

9. Умумият ва тафовути "Намунаи адабиёти точик"

аз тазкиразфи гузашта ............................ 232

ю. "Намунаи адабиёти точик"—сарчашмаи адабй........ 253

11. Масъала^ои матншиносй............................ 263

12. "Намунаи адабиёти точик" ва масъалаи

китобшиносй...................................... 274

13. Мавцеи муаммо ва модцаи таърих дар "Намунаи адабиёти тояик" .................................. 285

14. Мамияти "Намунаи адабиёти точик" дар

омузиши я>аёт ва эчодиёти С.Айнй.................. 299

15. Мацоми тавзе^от дар "Намунаи адабиёти точик"..... 306

16. Баъзе хусусият^ои забон ва услуби "Намунаи

адабиёти точик" .................................. 313

X У Л О С А.............................................. 322

ЛОХЩА. ФЕЗСРАСТИ АДАБИЁТИ ИСШЮДАШУДА................... 338

МУКАДДИМА

Умри Айнй аз барои хасарфи хома шуд, Хал^и моро дафтари Айнй пшдцатнома шуд. Сарзамини мо худ аз осори у cap мешавад, Ин замин бо у ба дунёе баробар мешавад.

(793, 13).

АХАМИЯТИ МАВЗУЪ: Хал^и точик ва адабу фар^анги он дар иб-тидои асри XX, алалхусус баъди табадцулоти октябри соли 1917 бар асари таблиготи пантуркизм ва татбщи на^ша^ои иртичоии он ба арсаи муборизаз;ои шадиди щтимой ва сиесй капщца шуд ва то кунун ^адафи зарба^ои чонкозди пантуркистздеи дохилию хоричй ва з;аммаслакони онзде царор дорад. Пантуркизм, ки дар охири асри XIX дар Туркия дар заминаи идеологиям усмония ба вучУД омада буд (асосгузорон ва мубаллигонаш Зиё Гук Алл, Юсуф Оцчур-Углй, Азцяад Огоев, Капрулузода ва дигарон), ибтидои царни XX бино-бар авомили айнию зезда <аз чониби миллатгароёни турк дар мар-казздеи цадимаи маданияти точикон—Бухоро, Самарканд, Фаргона ва дигар шазф^о таъсис шудани медфяядои пантуркистй ва пушти-бонй дидани он^о аз тарафи ^окимони туркпараст, интишори адаби-ёти таблигии пантуркистй чун осори адибони миляатчии турк Зиё, Мазуяад Амин, Аздеад 3£икмат, Анис Бездоч. Холида Адиб ва дигарон, дар Туркия таз^сили илм намуда, баъди бозгашт таблиггари ашадцй шудани як гуру;*, зиёиёни точик, чун Абдуррауфи Фитрат, Усмонхуча Цулодхучаев, Хамза Хакимзода Ниёзй ва дигарон, аз тарафи Россиян истилогар ба Осиёи Миёна, махсусан ба Бухоро, Самарканд

ва Тошканд беиггар фиристодани асирони Харбин турк ва баъд дар ин чой^о сари мансаб^ои давлатию *избй ва маъмурй омадани он-2,0) хеле густариш ефта, цурщтидор гардвд. Баъда таъсиси Чум-вдрии Шуроии Туркистон (с. 1918) ва аз тарафи Россиян щурой забт щудани Бухоро (сентябри 1920) пантуркистзр бо дастгирии бевоситаи Маскав дар симои чавонбухориён роа;барии здкумати Чумэдрии Хал^ии Щуроии Бухороро ба даст оварданд ва ба амалй намудани наадпа^ои ирггщоии худ пардохтанд1 Пантуркизм барои муваффак гаштан ба ма^садош нщоии худ амали созишкоронаеро пеш гирифта, вобаста ба щтизои барномаи фаъолияти здезбу здку-мат ва шароиту вазъи сохтори мавчудаи чомеъаи социалист бо з;ар роз^ васила гоях,сш худро бо мафкураи болтевизм ^амо^анг намуда, ба $увваи звдциточикии миллатгароёнаи пантуркизми ком-мунистй мубаддал гашт.

Тиб^и барномаву наградой чадонгиронаи пантуркизм ва наза-

риядои "миллати ягонаи турк", "забонаи ягонаи турки", "давлати

ягонаи бузурги турк" ва "х&шдои туронй" (мо^ияти ин назария

он аст, ки гаар аз халвдои туркизабон боз "халцдои туронй" низ

достанд, ки гуё ирцан турканду забону фардонги худро гум карда-

анд ва бояд ин халвдо аз нав ба забону нажоди "аслии" хеш бар-

гардонда шаванд, дар навбати аввал точикон) пантуркистон ба му-

$обили халяи точик муборизаи шадид огоз карданд. Зеро точикон

1. С. Айнй дар "Мухтасари тарчумаи доли худам" зимнан дар ху-суси террори чисмонию маънавии зиёиёни точик аз тарафи зцг-кунати Чуивдрии Халцда Шуроии Бухоро,аз чумла ва^шиёна куш-та шудани акааш Муадццин ва мавриди фишору таъциби шадид $арор гирифтани худаш сухан ронда, аз чумла навипггааст: "Ман дар кордой Хукумати Шуроии Халции Бухоро бевосига иш-тирок карданро нахостам. Чуйки дар рох,барияти он ^укумат баъзе одамони шубдонок буданд... Албатта, ман дар ин шароит дар Бухоро истода наметавонистам ва ин долро ман дар руздои барпо шудани Чумх^рияти Хащщ Шуроии Бухоро мекардам. Бинобар ин ман аз Самарканд хонадор шуда, бо дома сахтидои онвацта дар он чо мондам ва ба Бухоро рафта "комиссар" на-шудам" (20,с. 92-95).

дар маркази Турони таърихй яой гирифггаанд ва табиист, ки мо-неъи амалй гардидани наэдпаву мацсадаи пантуркистон мебошанд.

Душманони хал^и тояик дар назди худ ду вазифаи асосй гу-зошта буданд. Аввал, ташкили давлати ягонаи бузурги турк дар Осиёи Мизна ва дуввум, дар к;аламрави ин сарзамин маънан нест кардани тояикон, яъне ба турк табдил додани он^о. Аз ибтидои солкой 20- ум cap карда, то кунун ин наэдпаву ма^садщои пантуркистон дар шакл^ои гуногун ба тавассути дастгирии бевоситаи мацомоти здезбиву давлати ба тадрщ вусъат ёфта ва *атто ба мщёси байналхалкй доман пахд карда истодааст.

Аз рузи нахустини эъломи Чугодрии Халции Шуроии Бухоро забони давлати, ки дар ин сарзамин беш аз з;азор сол форсии то-яикй буд, турки эълон шуд. Ин зарбаи сахт ва дар асл аввалин саркубии миллати тояик буд. Баъди ин пантуркистон ба та^рифи дагалонаи таърих ва инкори мавяудияти халци тояик дар ватани азалиаш даст заданд. Онх;о бар хилофи ^а^щати таърихй боисрор мегуфтанд: "Осиёи Миэна Туркистон аст, ватани турк^ост ва *ея хал^е бо номи тояик ин яо набуду нест" (409, с. 153).

Террори маънавй ба таври оммавй дар сат^и ма^омоти давлати торафг вусъат меёфт. Пантуркистон хал^и тояикро дар Бухоро-ву Самарканд аввал ба узбак табдил додан хостанд ва ин амал дар дигар но^иях,ои цадимаи фарз^ангии тояикон (Хуяанд, Сурхон-дарёву Канщадарё) низ сомон дода мешуд. Сивсати узбаккунонии тояикони бумй бо роздан щборию маъмурй ва дагалтарин усул^ои мудаиш татбщ мешуд, ки зикри чанде аз он^о бамаврид аст: 1. Манъи суханронии тояикй (вазири молияи ЧХШ Бухоро Абдуррауфи Фитрат барои гапзанй бо тояикй яаримаи 5-сумй муцаррар карда буд). Чунин яарима дар Самарканд з>ам яорй шуд. г.узбакй кар-

дани мактаб*о; З.Рох; надодани точикон ба органной роз;барику-наццаи здезбию давлатй ва маъмуриву хочагй; 4.Дар шиносномах,о мачбуран точиконро узбак нависондан; 5.Бастани матбуоти точикй ва чоп накардани адабиёт ба забони точикй; 6.Кабул накардани точикон ба зднаристон, донишкадаву донишговдо; 7.Бастани мак-табдои точикй; 8.Бо ровдои гуногун зери тавдибу фишор $арор додан ва бугй кардани зиёиёни точик; 9.Ба х,ар васила аз мар-каз^ои цадимаи фар^ангии хеш пароканда кардани точикон. Илова бар ин, дар полати дуризтироб ва тарсу вазуяи доимй нигоз; дош-тани мардум, фишору тавдид, таадиру поймоли ^увдтдои инсонии точикон, тарсондани мардум, бо ровдои маъмурии давлатй ва органной чазоди^й (додгустариву додситонй, милиса, ЧК) мавриди тафтишу истинто^ ва з;абс iqapop до дани отде ба чабран узбак шу-дан ^мусоидат менамуданд. Дар сурати андаке сарпеЧй* ва итоат накардан ба узбакияти ичборй точиконро хавфи мазрумй аз молу мулк, хонаву замин ва бадаргагй ба ку^истон (он вацт купистон ^амшабехда Сибир фаздеида мешуд) тазущд мекард. Чунин вазъият табиист, ки чомеъаи точикро ба гирдоби бадбахти^о, ма^румият ва фочеаз;ои мудояп гирифтор кард. Бустони адабиёти чандинз^а-зорсолаи точик хазон ва шамъи фурузони фар^анги оламшумули он як мудцати муайян (солкой 1917-1925) ба таври суньй хомуш карда шуд. С.Айнй ин чих,атро махсус хотирнишон кардааст, ки "дар замон^ои оифй, ба кадом сабаб ки бошад, адабиэти точик ба як навъ сакта ва тававдуф гирифтор шуда буд"(1192). Авзои адабиёт ва полати рузуш адибони точикро дар он солзде нигоштаи зерини С.Айнй низ хелв рушан нишон меди^ад: "Адибони точик, ки умре ба адабиёт машгулй доштанд, дар ин азщ (давраи Хукумати Шурой —A.M.) аз ривочи маслак ва пешаи худ ба куллй маъюс шуда,

худро ба гуша^ои нокомй кащцанд ва ба забони %ол гуё ки мута-раннуми "Он вши маърифат, ки ту двдй, хароб шуд" гардиданд" (1199 с. 4).

Мубориза ба муцобили хал^и точик ва расман ма^в намудани забон, адабиёт ва тамадцуни бостонию гании он дар арафаи табартацсими *удуди миллй (с. 1924) ва алалхусус баъди таъсиси Чумздрии Мухтори Шуроии Социалистии Точикистон ни^оятдарача пуршиддат гардид. Пантуркистон тацсимоти миллиро "парча-парча кардани" "туркз^о" (63. с. 97) шуморида, таърихан вучуд доштани точиконро тамоман инкор мекарданд ва бар зидди ташкили Чум^урии Точикистон баромада, бо амали сирф игвогарона "дар Осиёи Миёна точик ном як хащ нест, шщо х;амон узбаконанд, ки бо таъсири Эрон ва Мадраса забони худро гум кардаанд" мегуфтанд" (1198, с. 181).

Бо мацсади то охир фош кардани аедца^ои зщщихал^ию зид-дитаърихии пантуркистон, начоти забону адабу фар^анги хал^и точик, эдефзи истщлоли миллию сиёсии Точикистон ва дар назари оламиён тачаллй додани дар бораи "як халци форсизабони

баландмаданият" (404, с. 31) С. Айнй китоби маип^ури "Намунаи адабиёти точик"-ро таълиф намуда, барои хащи азизаш ба ифодаи худаш "хвдмати муцадцасро (1199, с. 7) анчом дод. Ба ин васила С.Айнй вочван замонат ва рисолати бузурги таърихиро ичро кард ва ба *ама гуна даъвох,ои беасосу ^авоякии пантуркистон дар %ащи хал^и точик ва забону адабу фар^анги цадимиву бои он дар он давраи барои миллати точик сарнавиштсоз хотима гузошт.

"Намунаи адабиёти точик" аз чумлаи таснифоти устод Ай-нист, ки чав^ари аслии онро масъалаи худшиносии миллй ва з^имо-яи манфиат^ои *аётан мдамми миллати точик ташкил медцвдц. Аз

нигохи худогохии миллй ва хифзи маънавиёти хал^амон ин асар дар адабиётшиносии точик нацши дурахшоне дорад. Асари номбур-да, ки солкой 20-ум дар таадири таърихии халци точик ва сар-навишти минбаъдаи он наздни халкунанда бозид, ба бедории фикрй ва худогохии миллии хал^амон мусоидат намуд. Алорагми назария-хои зиддигаърихию зидцихалкии пантуркистон С. Айнй ба воситаи ин асар мавчудияти таърихии хал^и точик, сохиби тамадцуни бисер радами дурахшон ва адабиёти оламшумул будани уро бо далел-хои раднашаванда исбот кард. Суханони М. Турсунзода хеле ба~ мавриданд, ки гуфтааст: "Ман ба устод Айнй цоил ва хар кас хам бояд цоил шавад. Устод дех ба деху хона ба хона цаландарвор гашта, санад гун оварданд, бо нуги сузан аз зери хоку вайрона-хо зар пайдо карда, китоби "Намунаи адабиёти точик"-ро мурат-таб сохтанд. Бо ин хел одам, ки барои миллаташ чон ба гарав мемонад, чй хел цоил намешавед? Таъзим бояд кард" (137, с. 62).

Дар хэдщат "Намунаи адабиёти точик" бо назардошти ичрои вазифахои дар шароити нихоят мураккабу пурихтилофи барои мил-лати точик умдатарин, фарогирии мазмуни амщ, фаровонии мавод, гузориш ва халли мухимтарин масъалахои адабу фарханги точикй дар таърихи адабиётшиносии муъосири хал^амон ма^оми босазоеро ишгол менамояд. Ин китоб, ки сарогози адабиётшиносии муъосири точикист, баробари ба арсаи вучУД омаданаш чи дар адабиётшиносии ватанй ва чи шар1риносии чахонй бахои баланд гирифт ва баъд доираи нуфузи он вусъат пайдо кард. ТаваччУХИ ахли илму адаб ба ин асар пайваста меафзуд.

"Намунаи адабиёти точик" хамчун асари барчастаи таълимй дар тарбияи маьнавии мардум сахми босазое гузоштааст. Дар шароити солхои 20-уму зо-юм ва баъд ин асар чун китоби дарсии

асосй ва дастурамали муътамад оид ба таърихи адабиёти точикй хизмати арзандае адо кард.

Дар "Намунаи адабиёти точик" таърихи беш аз ^азорсолаи забон ва адабу фарх;анги точик иньикос ёфтааст. Мусанниф дар ин асар аз тачрибаи маънавии наслх,ои пешин, аз заковати фарзан-дони баруманди миллати точик, аз таърихи бостонии гузашта ба савсш;ои руз чавоби мушаххас мечуяд. Руйдоду падидаз;ои таърих такроршавандаанд. Вазъи кунунии Чум^урии Точикистон ба руйдод-з;ои ибтвдои садаи XX аз бисёр чи*ат$о шабоз^ате дорад» ки мась-ала^ои худогоздяи миллй, дарку ^ифзи манфиатз^ои халщг кишвар, нигавдории истщлолу ягонагй, баланд бардоштани сапун маъри-фати мардум ва дуруст муайян кардани рох,и таравдиёти чомеъа ва монанди инх,о аз чумлаи он^о мебошанд. Дар шароити кунунии бух-рони шадиди щтисодй ва маънавию ахлоцй "Намунаи адабиёти точик" чавобгуи бисёр масоилест, ки чомеъаи точик ба онз;о сахт эз^тиёч дорад.

ИНТИХОБИ МАВЗУЪ: Таърихи адабу фарз^анги точик аз нигозци талаботу меъёр^ои кунунй ниёзи чиддй ба тачдиди назар дорад. Дар бепггари мавридаэ яктарафа, бо назардошти гаразз^ои сиёсй ва дар оинаи качнамои идеологи нишон дода шудани руйдоддои таъри-хию фарз^ангй, ки дар ту ли беш аз 70 сол давом дошт, имруз аз руи меъёрз^ои илмй таздиц кардани тамадцуни халцамонро тацозо менамояд. Вацти он расидааст, ки лаз^заз^ои асосии таърихи халци точик ва арзиппри маънавии он аз нигозда худогозуш миллй арзёбй шаванд. Дар ин сурат мардумро аз вартаи ридакиву маБщуртй на-Чот додан ва равнащ тамоми соз;аз^ои х,аёти модциву маънавии он-ро таъмин кардан имконпазир хоз!;ад буд. Дар сурати дуруст халлу фасл шудани масъалаз^ои таърих миллат неруи муцтадир ва шикает-

нопазирро созуиб мешавад ва ба тавассути худщиносию бедордилй ва худогодои миллй табиист, ки барои зувдояи манфиатдои доётан мудомми худ омода мегардад. йн нуктадо ба таърихи адабу фар-донги тояик дар ту ли беш аз дозор сол, ки "Намунаи адабиёти тояик" фарогири он мебошад, тааллуц доранд. Аз руи талаботи замони дозира тадщщ кардани асари мазкур вобаста ба масьалаи марказии эяодиёти С. Айнй—тавдири таърихии хал^и тояик барои рушан ва дол гардщдани масъаладои умдатарини адабиёти нафиса, адабиэтшиносй ва фардонги хал^амон ёрй мерасонад ва барои тая,-^щоти пурвусъати оянда заминаи мухим фародом меорад.

Ба вуяуд омадани "Намунаи адабиёти тояик" бо тадозои доё-ти маънавии яомеъа, муборизадои шадиди иятимоиву сиёсй ва маф-куравию синфии солдои 20-ум, ки дар атрофи таьрих, забону ада-биёт, маданият ва умуман достии халци тояик сурат мегирифтанд, узван вобаста а ст. Аз ин яидот, асари С. Айнй ба ташаккули шу-ури нави таърихии халци тояик ва худогодои миллии у комилан мусоидат намуд. Дар он ва^тдо ба цавли М. Шукуров "Гуё тамоми халк; баробари Айнй достии таърихии худро ба андеша пфифта буд, дар сари дирузу имрузи худ фикр мекард, модояти вазифадои таърихии дозираву ояндаи худро дарк менамуд" (971, с. 3).

Дар шароиги солдои 20-ум масъалаи исботи мавяудияти таърихии хал^и тояик ва забону адабиёти додимиву гании он яке аз вазифадои асосй ба шумор мерафтанд. Адомияти "Намунаи адабиёти тояик" дар ин аст,ки С.Айнй бо далелдои раднашавандаи адабию фардонгй ащдадои беасоси пантуркистдо ва доммаслаконашонро фош кард,яке аз цадимтарин халцдои Осиэи Миёна будани тояикон-ро с обит намуд. "Мана ин асар,—таъкид намудааст С. Айнй,— бо фактдои таърих пардаи он игвогаронро (пантуркистонро—A.M.)

дарронид ва ба данони онно мунри хомушй зад" (1198, с. 182).

Дар омузишу таблиги "Намунаи адабиёти точик" ^ам алимони ватэнй ва нам донишмондони хоричй санми босазое гузоиггаанд. Олимону адибони шурой А.Лонутй, З.Чавнарй, Е.Э.Бертельс, А. А. Знаменский, К.Очилй, Б.Азизй, М.Сарвар, А.М.Дьяков, С.Улугзо-да, Т.Зеннй, Ч-Икромй, И.С.Брагинский, РДодизода, Ш.ЗСусейнзо-да, Х.Мирзозода, М.Турсунзода, А.Дзнотй, С.Хабаров, РДошим, М.Щукуров, З.Ш.Рачабов, Н.Маъсумй, А.Маниёзов, А.Сайфуллоев, Б.Ранимзода, М.Миршакар, Г.Абдуллон» М.С.Осимй, Ю.И.Бобоев, Р.Тошматов, Д.С.�