автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Семантическая и грамматическая характеристика фразеологизмов со структурой предложения в современном белорусском литературном языке.

Полный текст автореферата диссертации по теме "Семантическая и грамматическая характеристика фразеологизмов со структурой предложения в современном белорусском литературном языке."

АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУС1

1НСТЫТУТ М0ВАЗНА?СТ8А 1МЯ ЯКУБА КОЛАСА

УДК 80S 28-319

Mo О А

МАРШЭУСКАЯ ВМЯНЦ1НА ВАС1ЛЬЕУНА

СЕМАНТЫЧНАЯ I ГРАМАТЫЧНАЯ ХАРАКТАРЫСГЫКА

ФРАЗЕАЛАГОМА? CA СГРУКТУРАЙ СКАЗА У СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ ЖАРАТУРНАЙ МОВЕ

/- ; . ' Спецьешыасць : 10.02.01 - беларуская мова

А^ТАРЭФЕРАТ ДЫСРРТАЦЬН НА АТРЫМАННЕ ВУЧОНАЙ СТУПЕН1 КАНДЫДАТА ФШАЛАПЧНЫХ НАВУК

MIHCK 1996

Праца выканана на кафедры беларускай мовы Гродзенскага дзяржаунага ун1верс!тэта 1мя Я.Купалы

Навуковы к!раун!к доктар ф!лалаг1чных навук прафесар 1.Я.Лепешау

Аф1цыйныя аданенты доктар ф1лалаг1чных навук прафесар А.С.Аксам1тау кандидат ф1лалаг!чных навук дацэнт С.К.Бердн!к

Апан1руючая арган!зацыя Брэсцк! педагагIчны ун!вврс1тэт

Абарона адбудзецца " " 1996 г.

у Л. гадз!н на пасядаэнн! Савета па абаронэ дноертацый Д 01.43.01 у 1нстытуце мовазнауетва 1мя Якуба Коласа АкадэмП навук Беларус! /220072, М1нск, вул. Скарыны, 25/.

3 дысертацыяй можна азна8м1цца у Цэнтральнай навуковай б!бл1ятэцы 1мя Якуба Коласа АкадэмП навук Беларус!

Аутарэферат разасланы

Вучоны сакратар Савета па абароне дысертацый кандидат ф1лалаг1чных навук /у /А.А.Лукашанец

/у / А.А.1

М^ш/,

АГУЛЪНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнаснь тэмы дысертацн!. Фразеалог!я як раздзел мова-знауства вывучае семантычнкя, граматычныя 1 стыл!стычнкя асаб-л1васп! фразеалаг¡чных адз!нак. Цялер, кал! беларуская фразе-алог!я у асноуннм склалася як л!нгв!стычная дысцыпл1на з улас-ным аб"ектам даследавання, надзённнм станов!ица вывучэнне асаб-л!васцей фразеалаг!змау не у агульным плане, а на пэуных фразе-алагТчных сериях, што дазвол1ш> у далейшнм зраб1тхь надзейння абагулъненн! адносна спецыф!к! усяго фразеалаг¡чнага фонду, вы-значыць агульнае пам!ж розным! сериям!, трупам!, тылам! 1 г.д. 1 адметнае,. спецыф!чкае.

Адной з так!х разнав!днасцей, заснаванай на адз!нстве структуры, з"яуляецца значная серия фразеалаг!змау, структурна арга-н!заваных па мадэлях сказа /1076 адз!нак/. Яна да гэтага часу амаль не даследавалася.

ФразеалагIзмы са структура! сказа можна вывучаць з розных бакоу: семантычнага, марфалагIчнага, с!нтакс!чнага, этымалаг!ч-нага, стыл!стычнага I !нш. Думаецца, што найбольш мэтазгодна ¡х даследаванне у комплексе — у плане узаемадзеяння семантычнага, марфалаг!чнага 2 с Iнтакс!чкага узроуняу. У гэтай сувяз! заслугоувае уваг! наступнае выказванне акад. В.У.Вптаградава: "Трэба спалучаць вывучэнне структурна-тшталаг!чных адз!нствау фразеалаг!чных зваротау з вызначэннем 1х марфолага-с1нтакс[чкага ладу, а таксама еггосабау, прыймау !х с ¡нтакс ¡чнага функпыя-навання, межау 1х мауленчага ужывання у розных слоуных хантэк-стах. Тут йсць I агульнасць, ! адз!нства, 1 супярэчнасц!"1.

Вывучэнне фразеалаг !змау-сказау неабходна для стварэння на-вухова абгрунтаванай фразеалогI5 беларускай мовы ! для вырашэн-ня розных канкрэтных пытакняу фразеаграф!I, выкладання мовы у вышэйшай I сярздняй школе. Актуальнасць гэтай тэмы абумоулена, так!м чынам, тэарэтычным! I практичным! задачам! внвучэння найменш даследаваных аспектау фразеалогП.

Мэта ! задачи даследавання. Мэта дысертацн! — даследаваць фразеалаг! змы са структурай сказа у семантычным I граматычным аспектах. У працы рашаюцца наступныя канкрэтныя задачи: 1/ вн-значыпь кампаненты фразеалаг!чнага значэння I дань якасную I

колькасную характарыстшсу фразеалаг !змау, суадносних I несуад--,-

Виноградов В.В. О взаимодействии лексико-семантических уровней с грамматическими в структуре языка // Мысли о современном русском языке. -— М.: Просвещение,<1969. :— С.14.

носных з часц1нам1 мовы; 2/ вшш1ць I ап!саць с!стэмныя сувяз! як!я !снуюць сярод фразеалаг!змау; 3/ ахарактарызаваць фразе-' алагIзмы-сказы паводле 1х марфалаг!чных асабл!васцей; 4/ клас! ф!каваць фразеалагI змы-сказы па структурных тылах I мадэлях; 5/ даследаваць фразеалаг!змы паводле 1х епалучалънасц! са словам!; 6/ вызначыць с!нтакс!чныя функцы! фразеалаг!змау.

Навуковая нав!зна даследавания. У працы упершнню даследаван з семантычнага, марфалаг!чнага I с1нтакс1чнага боку фразеала-г!змы сучаснай беларускай л!таратурнай мовы, структурна арган! заваныя як сказ. Зроблена першая епроба с1стэмнага вывучэння семаятык! фразеалаг !чных адз1нак, несуадносных з часц!нам! мовы, вывучаны ! ап!саны шматл!к!я трупы I падгрупы паводле !х семантычнай нак!раванасц!. Прапаноуваюцца некаторня уцакладнеЕ н! да ФСБМ, звязаныя з с!нан!м!яй I антан!м!яй, а таксама аргэ ментавана рэкамендуюцца шматл!к!я папраук! да падачы у ТСБМ I некаторых !ншых слоун!ках дэф!н!цый несуадносных фразеалаг !зме ап1сання абавязковага прыфразеалаг1чнага акружэння.

Практичная значымасць даследавання. Вын!к! даследавання мо-гуць быць выкарыстаны у далейшай распрацоуцы тэарэтычных праб-лем беларускай фразеалогП, у лекеIкаграфIчнай 1 фразеаграф!ч-най практыцы пры складанн! тлумачальных слоун!кау, пры выкла-данн! беларускай мовы у вышэйшай I еярэдняй школе.

АсноУння палажэнн!. як!я выносяша на абарону:

1. Сярод фразеалаг!змау-сказау паводле !х катэгарыяльнага значэння пераважаюць выразн, несуадносныя з часц!нам! мовы, I 1х несуадноснасць абумоулена тым, што яны маюць адкрытую, не-замкнйную структуру прэдыкатыунага словазлучэння.

2. Фразеалаг!змы, структурна арган!заваныя як сказ, утвара юць семантычную парадигму, у якую уваходзяць приватная значэн н! мнагазначных фразеалаг!змау, фразеалаг!змы с!нан!м!чнага ! антан!м!чнага характару I фразеалаг!змы, ахоплення з"явай ва-рыянтнасц!.

3. Марфалаг!чная нязменнасць ц! абмежаванаедь парадигмы мног!х фразеалаг!змау-сказау спараджаецца разнастайным! прычн нам!: нетыповасцю с!нтакс!чнай структуры, наяунасцю ацэначнаг значэння у сэнсавым змесце, ф!ксаванай с!нтакс1чнай функцыяй

I г.д.

4. Фразеалаг I змы-сказы утвараюць 13 структурных тыпау 1 сотн! прадуктыуных, малапрадуктыуных ц! непрадуктыуных мадэ-

яяу, але паутарахщъ далёка не усе вядомыя у с1нтакс!св простата сказа типы f мадэл!.

5, Галоуны член безасабовага сказа — иайболъщ тыловая с!к~ гакс!чкая функция фразеалагТзмау-сказау,- яайчасцей абумоуленая зпепыф!кай ¡х структуры.

Апрабапыя внн!ка? даследавання. BmilKi даеледавання даклад-вал5ся аутарам на 7 рэспубл!канск1Х канферэнцыях: "Словообразо-ваяие и номинативная деривация в славянских языках" /Гродно, L989/, "Шануючы спадчыну Я.Кареката" /Гродна, 1992/, "Валадар роднага слова" /Гомель, 1992/', "Словаутварэнне i нам1натнуная 1эрывацыл у славянокix монах" /Гродна, 1992/, "Гарэцк1я чытан-ii" /Маг!лйу, 1994/, "функцшшальнн аспект ап!сання моуных с!с-гэм"/Гродна, 1994/, "Гарэцк1я чнтаннI" /Маг1лёу, 1995/.

Апубл!каванасиь внткаУ. Па матэрыялах дысертацн1 апублгка-зана 7 навуковых прац.

Структура 1 аб"8м лысе-ртаны!« Дысертацня складаецца з уво-з;з!н, агульнай характеристик! працы, асноунай части!, вывадау, зп!са выкарнстанай л!таратуры. Асноуная частка складаецца з грох раздзелау, у як!х разглядаоцца семантнчная, марфалаг!ч-?ая 5 с1нтакс!чная характарнстыка фразеадаг1змау-скаэау.

Поунн аб"§м днеертацы! складае 121 старонку, у тым л!ку 3 зтаронк1 з таблщаш, 4 старонк! са cnicaw цытуемай л!тарату-эн /61 найменне/ I 4 старонк! са сшсам крын!ц фактычнага ма-гэрнялу /58 найменняу/.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ПРАЦЫ

Уводз!нн складаюцца з дзвюх частак. У першай частцы даецца щэнка сучаснага стану беларускай фразеалогП, абгрунтоуваецца шабходнасць даследавання фразеалаг!эмаУ са структура! сказа, шзначаюцпа некаторыя зыходныя паняцц!. У прнватнасц!, пад фра-зеалаг!змам разумеецца "устойл!вая, узнауляльная, не менш як гаухкампанентная моуная адз!нка, якая спалучавцца са словамI звабоднага ужывання I мае цэласнае значэнне, не роунае суме ^ шачэнняу яе кампанвнтау /кал1 1х разглядаць на узроун! слоу/" . Г другой частцн /"Агульная характарнстыка працы"/ абгрунтоуваец-да актуальнасць тэмы, адзначаецца навуковая нав!зна I практыч-

^ Лопешау 1.Я. Фразеалагiчны слоун1к беларускай мовы: У 2 т. -to.: БелЗн, 1993. — Т.1. — С.6.

ная значымасць даследавання, фармулювдца асноуныя палажэнн!, як!я выносяпда на абарону, вызначаюцца мэта I задачи» называк да крын!цы фактычнага матэрыялу ! метады даследавання, паказЕ ецца апрабацыя вын!кау даследавання, структура I аб"8м працы.

Раздзел "Семантычная характеристика фразеалаг!змау са структура! сказа складаецца з 5; параграфа?, у як!х даследуюци фразеалаг!змы паводле !х катэгарыяльнага значэння, ап!сваеода семантычная парадигма фразеалаг!змау /мнагазначнасць, варыянт насць, е!нан!м!я, антан!м!я/.

1.1. ФоазеалаПзмн паводле !х катэгарыяльнага значэння. Ко ны фразеалаг!зм мае канкрэтнае, !ццыв!дуальнае значэнне. У сэ савую структуру фразеалаг!зма уваходзяць таксама /уласц!выя н Ус 1м выразам/ узмацняльнае значэнне, значэнне адушаулёнасц! д неадушаулёнасц!. Апрача гэтага, фразеалаг!змы мавдь абагульне нае, "часц!наглоунае" значэнне /прадаетнасц!, прымвты, дзеяння ! г.д./, якое называюць катэгарыялъным значэннем.

Катэгарыяльнае значэнне фразеалаг !змау~сказау вызначаецца на аснове двух крытэрыяу: семантычнага I с IнтаксIчнага /марфа лаг!чны крытэрый дзейн!чае тольк! для дзеяслоуных выразау/.

АналIзуючы фразеалаг!змы, утворання па мадэл! сказа, можна бачыць, што аднн з !х мавдь пэунае катэгарыяльнае значэнне, а друт!я адначасова сумяшчаюць катэгарыяльныя приметы некальк!х часц!н мовы !, значыць, не суадносяцца з якой-небудзь адной часц!най мовы.

1.1.1. Фразеалаг1зщ,_С2ааноснця з часдХнамХ М°Ш- 3 агуль-най колькасц! 1076 фразеалаг I змау-сказау на долю суадносннх прыпадае 506 адз!нак. Сярод 1х вылучаюцца .6 наступных семанты-ка-граматычных разрадау: назоун!кавыя, прымзтн!кавыя, дзеясло] ныя, прыслоуныя, мадальння, выкл!чн!кавыя.

Назоун1кавыя вырази /1х 20/ выступаюць назвай-характарысты-яай асобы, канкрэтнага прадмета ц! апрадаечанага дзеяння, абстрактных паняццяу, напрыклад: сам сабе галава, п!ва не пера-л!ук!, чорт ведае што. Пры дапамозе прыметн!кавых фразеалаг1з-мау /38/ характарызуецца знешн! выгляд асобы, рисы характеру, темперамент асобы, непрацэсуальная прымвта, уласд!васць прад-мета, адцягненая примета, якая дастасоуваеода да асобн, канкрЕ нага ц! абстрактнага прадаета: у чым мац! нарадз!ла, хоць вы-кручвай, не бог ведае як!. Дзеяслоуныя адз!нк! /50/ характары-зуюцъ абагульненае дзеянне /яго немагчымаедь, непазбежнасць,

адмауленне/, разнастайння аднос!нн пам!ж лвдзъм!, мауленчую дзейнасць: I на вяроуды не зацягнеи, паказаць адкуль ног! рас-туць, язык злой!®. Прыслоуныя фразеалаг!змы-сказн /194/ падзя-лшоцца на азначальныя /якасныя, колькасння, характару ц! споеа-бу дзеяння/, акал!чяасныя /месца, причины, часу/, прэдыкатйуння -----/абазначаюць стан прыроды, чалавека/; як ipsa жалеза, дзе бог палзле, хоць ты ¡голк! 36ipaii. Мадальныя выразы /24/ паказващь на крын!цу паведамлення, спосаб пврадачы думк!, пэуныя эмоцы!, упэуненаець, згоду: як той казау, хвала алаху, так яно i §сць. Еакл!чн!кавня фразеалаг!змы /180/ слу&аць для выражэня пэуных эмоций /здз!улення, нваадавальнення ! 1нш./, волевыяулвнняу; яны могуць выражаць разнастайння пажаданн!, згоду ц! кязгоду, быць формулам! этикету, запрашэнням1, клятвам!, напрыклад: вось табе 1 теш, не дай бог, вецер у сп!ну.

1,1.2. ^разеалаг i змы,_несуадносдня з часдХшш!. мовы. Яны пераважаюць сярод фразеалаг!змау~сказау /!х — 570 адз!нак/. Паводлв сва§й будовы яны суадносяцца са сказам, як! мае адкры-туго, незамкнвную структуру I для рэал!зацы! свайго значэння па-трабуе падтрымк! з боку залежнага слова. Гэта, напрыклад, выразы типу: малако на губах не абсохла /у каго/, мядзведзь на вуха наступ!у /каму/. У так!л адз!яках "ацэньваецца лаг!чны суб'!ект, выражаны ускосным склонам назоун!ка, a сам па сабе фразеала-г!зм выступав у рол! своеасабл]вага разгорнута!1а выказ^ка"1. 3 гзтай прнчыны адз!на лрав!льнай формулай тлумачэння TaKix фразеалаг!змау з"яуляецца прэдыкатыунае словазлучэнне, у скла-дзе якога граматнчным ц! лагiчннм дзейшкам выступав няпэуны займенн!к: жаба на языку не спячэцца /у каго/ — 'хто-н. вель-м! балбатл!вы, на умее трымапь сакрэты'. Дарэчн, гэта не зауеё-ды Ул1чваевда у некаторых слоун5ках пры семантычнай характа-рыстыцн падобных выразау. Параун. у ТСБМ: ляйчына пад хвост лапала /каму/ — 'аб неапраудана капризных паводз1нах'.

У залежнасц! ад сваёй семантычнай нак!раванасц! несуаднос-ныя выразы падзяляюцца на тру разрады: 1/ суб"ектныя, г.зн. як!я характарызуюць тольк! чалавека /507/; 2/ аб"ектныя, г.зн. як1я дастасоуваюцца тольк! да прадметау, з"яу /43/; 3/ суб"ект-на-аб"ектныя, г.зн. як!я адносяцца да чалавека i да розных прадметау /20/. Сярод гэтых разрадау найбольш шматл!к1м высту-

^ Жуков В.П.. О фразеологизмах с оценочным значением // Вопросы фразеологии и грамматики русского языка / Уч. зап. Т. 12.-Новгород: Пед. ин-т, 1967. — С.16.

- 6 -

пае разрад суб"ектных адз!нак.

Суб"ектныя выразы паводле таго, s 1 Q янн абазначаюць, па-дэяяящца на два тьшн: 1/ выразы э агульным значэннем дзеяння, якое зведвае ц! адчувае ас оба; 2/ выразы са значэннем стану, у як 5 м знаходз1цца асоба. Сярод выразау де^шащ тьшу у сваю чар-гу можна вылучыць 5 семантнчных труп. Гэта фразеалаг!змы, як!я характарызугаць мауленчув дзейнасць асобы /напрыклад: язык да зубоу прысох, язык меле/; учынк! I паводз!нн асобы /лоб гуза шукае, як падмян!я!/; рух асобы, непажаданасць з"яулення каго-небудзь ! г.д. /бог нясе, аж нятк! бл!шчаць/; дзеянне, яков ад-чувае асоба у адпаведнасц! са сва!м пс!х1чным станам /мароз па скуры прабягае, душа гарыць/; дзеянне, яков зведвае асоба з причины чаго-небудзь, ц! дзеянне як непазбвжны вын!к чаго-не-будзь /тольк! пух ляц!ць, свая вош укус1ць/. Сярод выразау дщтог£ тылу вылучаюцца 3 трупы; адны фразеалаг!змы характары-зуюць ф!з!чны стан асобы /тольк! аднн вочы застал!ся, зносу няма/, друг!я — пс1х!чны стан /вецер у галаве хуляе, хоць ты вяроук! в!/, трэц!я — еацыяльна-бытавы стан асобы /хоць рэп-ку спявай, манна нябесная сыплецца/.

Аеабл!васцю семантык! аб"ектных фразеалаг1змау з"яуляецца тое, што яны дастасоувавдца тольк! да прадметау, з"яу, як!я !снуюць незалежна ад чалавека абэ тольк! ускосна з !м звяза-ныя: дым каромыслам !дзе, свет пераварочваецца.

Суб"ектна-аб"ектныя адз!нк! абазначащь раптоунасць дзеяння, адсутнасць каго-, чаго-небудзь, пагрозу 1снаванню каму-, чаму-небудзь /як карова языком эл!зала, з калена не вылам!ш, хмары згушчаюцца/ або характарызуюць стан, уласц!васц1 асобы ц! прадмета з боку станоучых ц! адмоуных якасцей /дат няма каму, чаму» день падав на_каго, на_щто/.

1.2. Мнагазначнаспь йразеалаг!змаУ-сказаУ. Мнагазначныя выразы екладавдь прыкладна 8 % ад агульнай колькасц! фразеала-г!змау са структурай сказа. Пераважная болъшасць мнагазнач-ных выразау — двухзначныя /72 адз!нк!/, але ёсць ! так1я выразы, што маюць три I больш значэнняу /мазг! адеохл!, усё роуна, будзь здороу/.

Мнагазначныя фразеалаг!змы дзеляцца на дзве трупы: 1/ выразы, як!я кожным сва!м значэннем уключаюцца у адз1н ! той жа семантыка-граматычны разрад /ц! належавд. да нееуадносных/: пальчик! абл!жаш 'вельм! смачны, .прыемны' I 'вельм! добры,

прывабны, выял!кае захапленне'; 2/ вырази, як!я кожным сва!м значэннем адносяцца да розных семантыка-граматнчных разрадау фразеатаг!змау: хоць ваукоу ганяй — 'вельм! холадна /у хаце, памяшканш I пад./' I 'вельм! "вял!к! /пакой,_хата I пад./>.

Прыватныя значэнн1 мнагазначных фразеалаг!змау размяжоуваюц-ца па гаатл!к!х паказчыках: розни споеаб к!равання, розная с!н~ такс!чная функция, неаднолькавае суб"ектнае акружэнне, сэнса-вая неаднатапнасць елоу-суправаджальн!кау I г.д.

Наз1ранн! за миагазначным! фразеалаг!змам!-сказам! паказва-щь, што у большаец1 выпадкау 1х значэнн! утварыл!ся шляхам пауторнай метафарызацк! свабоднага словазлучэння. Приватная значэнн! так!х выразау суадносяцца з розным! пакяццям! ! семан-тычна адно значэнне не абумоул1вае другога. Сустракавцца ! та-к!я адз!нк!, аеобныя значэнн! як!х цеона звязаныя пам1ж сабой, прнчим адно значэнне узн!кае на аснове другога у вын!ку пера- ' носу значэння з адушаулёяага прадмета на неадушаулёны: жывога месца няма — 1/ на_к!м, «хто-н. вельм! модна зб!ти, знявеча-ны'; 2/_у_чым,.дзе, 'што-н. поунасцю разбурана, зн¡пиана'.

1.3. Варнянтнасиъ Фтзвалаг!зма?. Сярод фразеалаг!змау, утво-раянх па мадэл! сказа, 343 адз!нк! ахоплены зиявай варнянтнас-ц1. Найболъш распаусюджаны тип фразеалаг!чнай варыянунасц! •— лекс!чнн /142 вырази/.

У варыянтныя аднос!ны уступаюць кампаненты, якIя на узроун! слоу належаць да розных часц!н мовн. Тольк! актыунасць 1х не-аднолъкавая. Часцей за усй варМруюцца дзеяслоуння, назоун!ка-выя кампаненты, значна радзей у варыянтныя аднос!ны уступаюць кампаненты, як!я генетычяа належаць да прнматн!ка, прыслоуя, л!чэбн!ка ! !нш.: ведай /знай/ наших, душа /сэрца/ бал!ць I г.д.

Марфалаг!чныя варыянты адрозн!ваюцца адз!н ад аднаго формам! л!ку, склону, сучаснюл! ! перажытачным! канчаткам! I !нш.: як мвртваму прыпарка /-!/, пальца /палец/ у рот не кладз!, язык па-за вушам! /па-за вутпшу/ ходз!ць.

Словаутваральны тып фразеалаг!чнай варыянтнасц! малапрадук-тыуны, аднак 8н вылучаецца разнастайнаецю словаутваральных фар-мантау; гато зроб!ш /пароб!ш/, вузел /вузельчык/ развязваевда, хоць граблям! граб1 /заграбай/ ! !нш.

Значна радзей у параунанн! з !ншым! типам! варыянтнасц! сустракаюцца фанетычния I акцэнталаг!чныя варыянты: скура /шкура/ гарыць, п!ва не перал!ук! /не пярэл!утс!/.

Канструктнуна-колькасныя змены уласц!вы 52 адз!нкам. Найчас-цей апускаюцца займенв!кавыя кампаненты, значна радзей — на-зоун!кавыя, пр,ыметн!кавыя, злучн1кавыя, а таксама прыназоун!ка-ва-склонавыя спалучэнн!. Колькасныя зменн кампанентнага складу не асабл1ва значна закранаюць структуру фразеалаг!зма: як барсук <сва!х> дзяцей гладз1ць, хоць <тн>- сабак вешай.

У з"яве'варыянтнасцI наз!раецца пэуная заканамернасць: чнм больш фразеалаг!зм мнагачленны, тым больш ён мае варыянтау. На-прыклад, выразу валасы_/2°Лас/_стано£}Щца /щр2р®юда&,_устаящ^ дыбам/гщба.^дгба.^д^бка/ уласц!вы лекс!чныя, шрфалаг!чныя 1 словаутваральння варнянты. Так1я варнянты трэба квал!ф!каваць як змешаныя ц! камб!наваныя /!х маюць 102 адз!нх!/.

1.4. С!нан!м!я 3>разеалаг!змаУ. У с!нан!м!чныя аднос!ны усту паюць 734 вырази са структурой сказа. Пераважаюць с!нан!м1чнш1 рады /119/, як!я уключаюць да тры I больщ вырази, С!нан!м!чныя радн могуць складацца з адназначных I мнагазначннх адз!нак /каля 70 радоу/. Мнагазначныя фразеалаг!змы у пэуны с!нан!м!ч-ны рад уваходзяць тольк! адным сва!м значэннем. Прычнм мнагазначныя выразы могуць мець с!нон1мы як у кожным сва!м значэн-н1, так 1 тольк1 у як!м-небудзь адным.

Паводле значэння ! стыл!стычнай афарбоук! фразеалаг1змы=> с!нон!мы дзеляцца на адзкватныя ! неадэкватныя. Большасць складаюць адзкватныя с!нон!мы, як!я еупадаюць сва!м значэннем 1 стыя!стычнай прнналежнасщэ. Аднак яны могуць адрозн!ваода па !ншых параметрах: экспрэс!уна-эмахшянаяьнай афарбоуцы, стрч турнай аргаш'зада!, спалучальнасц! з кантэкстам I !нш.

У залежнасц! ад сваёй структуры фраэеалаг!чныя с!нон!мы па-дзяляюцца на аднаструктурныя /пабудаваныя -па адной I той жа мадэл!/, падобяаструктурнда /граматычна галоуны кампанент 1х выражаны аднолькавай часц!най мовы/, рознаструктурныя /пабуда ваныя па розных схемах сказа/: 1/ як варам абдало, як агнём апякло; 2/ грунт х!стаецца, грунт х!стаецда над нагам1, зяши вышшвае з-пад ног; 3/ I след прастыу, як вадой змыла, як ветрам здзьмула, як маланкай снал1ла, тольк! ! бачнл!.

Давол! часта у адз!н с!нан!м1чны рад /так!х радоу 78/ аб"я ноувающа выразы, як!я належаць не тольк! да розных структурных тыпау ц! мадэляу, але I да розных структурных разнав!днас цей /г.зн. фразеалаг!зш-сказы, фразеалаг!зш-словазлучэнн!, фразеалаг'змн-спалучэнн!/. Параук.: не поле насеяна, як кот

нашгакау, на пальцах можна перал!чыць, з вераб"ёу нос, кроплн у моры, курам на смех, на жаб!н скок, на капейку, як кату, раз-лза ! Ус5.

Фразеалаг!змы, аб"яднаныя" у адз!н с!иан!м1чны рад, узначаль-ваюпца етрыжнёвым, апорным виразам-дам!нантай. У якасц! дам!~ нанты звычайна выступае найбольш ужывальны фразеалаг!зм з шыро-кай кантэкстуальнай спалучальнасщо.

1.5. Антан!м?я фразеалаг!змаУ-еказаУ. Анташм!я сярод фразе-алаг1змау-сказау — менш распаусвджаная з"ява, чым с!нан!м!я. Усяго тольк! ?7'адз1нак уступаюсь у антан!м!чныя зднос!ны, утва-раючы 23 антан!м!чныя рады.

Сустракаюцца двухчленная I мнагачленння рады, апошн!я скла-даюць пераважную болъшасць; напрыклад: язык дрэнна падвешаны — язык гладка ходз!ць, язык добра падвешаны/язык на шарн!рах. Вылучаецца трупа адз!нак, як!я уступащь у антан!м!чння ! с!яа-н!м!чныя аднос!ны адначасова, утварашы антон!ма-с!нан!м!чны рад. Адз1н з так!х радоу складаецца з 16 фразеалагГзмау; з ад-наго боку, напрнклад: не усе дома, дурны поп хрнсц!у, шарык! за рол!к! заходзяць, а з друтога: галава варыць, кацялок варыць, ёсць свая галава на плячах ! !нш.

Фразеалаг!змы, як!я уступают» у антан!м!чныя аднос1ны, зау-сёдн належаць да аднаго семантыка-граматычнага разраду, маюць адну сэнсавую аснову I палярння !ндыв!дуалъныя значэнн!. Залеж-ныя словы пры фразеатгаг!змах-аятон!мах могуць стаяць у адноль-кавых ц! розных склонавых формах: хмель вылецеу з галавы /у ка-го/ — хмель ударыу у галаву /каму/.

Заацно адэначым, што сярод фразеалаг1змау-еказау не выяуле-на н!воднай пары амошмау. Наогул аман!м!я — вельм! рэдкая з"ява у фразеалогП.

Раздзел 2 "Марфалаг!чная характеристика фразеалаг 1 змау-ска-зау" прысвечаны выяуленню црычын нязменнасц! большасц! фразе-алагIзмау-сказау ! дэталёваму ап!саннга асабл!васцей зменных адз!нак.

Болъшасць назоун!кавых фразеалаг!змау не мае парадыгматыч-ных форм л!ку, склону. Гэта вытлумачваецца шэрагам причин,-перл за усё тым, што янн маюць нетыдовую для назоун!кавых вы-разау структуру сказа, ф!ксаваную с!нтакс!чную ролю. Катэгорыю роду можна вызначыць тольк! у тых фразеалаг!змах-сказах, у як!х катэгарыяльнае значэнне прадметнасц! с!гнал!зуецца !х

• " -10-стрыжнёвнм кампанентам /сам сабе гаспадар, старты куда пашлюць/, Некаторыя назоун!навыя фразеаяаг1змы могуць адначасова даста-соувацца то да асобы, то да канкрэтнага ц! абстрактнага предмета. ■ 1

Зменныя формы. уласц!вы тольк! нязначнай частцы прыметн!кавых выразау, прычым усе яны маюць шэраг асабл!васцей. У прыватнасц!, ;"некаторыя фразеалаг! змы, у як!х стрыжнёвым выступав дзеяслоуны кампанент,- рзал1зуюць рэштк! "дзеяслоунасц!", змяняючыся па л1-ках /пальчык! абл!жаш —. пальчык! абл!жаце/. Асобнае месда сярод прыметн!кавых выразау займаюць фразеалаг!змы, у як!х дзеяслоуны кампанент можа ужывахща у формах цяперашняга I протлага часу. Так1я адз!нк! абазначаюць прымету, абмежаваную у часе: ."' тут 8сць /быу/ тут няма, круп!на за круп1най ганяепда /гаяяла-' ся/ з дуб!най.

Дзеяслоуныя фразеалаг!змы часцей за ус8 маюць абмежаваную парадыщу'л!ку, асобы, часу, трывання I г.д. Гэта тлумачыцца Тым, што ббльшасць з 1х ;ужываецца у абагульнена-асабовым зна-чэннГ: не дзе дзенешся /дзенуцца, дзенецеся/.

Тольк I некаторыя з прыслоуных выразау маюць зменныя марфа' Дат!чныя формы, як!я паказваюць на аднос!ны I сувяз I фразеала-г!зма са словам1 у кантэксце. У залежнасц! ад таго, прымету дзеяння адной асобы ц! некальк!х характарызуе фразеалагДзм, на-зоун!кавыкампанент асобных выразау можа змяняцца па л!ках, ~ прымаючы тую ж л!кавую форму, якую мае адпаведны дзеяслоу-су-у . праваджальн!к: ся^зку як мыш пад вен!кам — сящзяць як ышы пад вен!кам.' Невял1кая трупа фразеалаг!змау /аж гай шум1ць, аж пуп "трашчыйь, куда вочы вядуць I !нш./ мае парадыгматычныя формы часу. Звычайна гэтыя адз1нк! выкарыстоуваюцца або у другой частцы екладанага сказа, або у простым сказе пасля дзеяслова, з йк!м тэты фразеалаг!зм кантактуе. Пры гэтым наз!раецца ц!ка-вая заканамернасць: дзеяслоуны кампанент фразеалаг!зма н!бы прыпадабняецца да папярэдняга дзеяслова, абавязкова прымаючы *'тую ж часавуто форму, а таксама формы трывання 1 ладу, у як!х р?ал!завауся дзеяслоу асноунай частк! сказа, напрыклад: бягуць ; аж пыл курыць /Е.М1ров1ч/> 1мчау аж пыл курэу /К.Крап1ва/, па- ] скакалI б аж пыл курэу бы /Р.Мурашка/.

" Мадальныя фразеалаг!змы характарызуюцца нязменнасцю 1 не уступают, у сувязь к!равання, дапасавання, прымыкання. Некаторыя выразы /будзь добры, будзь ласкау, зраб! ласку/ пры зва-

юце да некальк!х асоб ц1 як форма вел1васц! да адной асобы 'жываюцца у множным л!ку.

Выкл!чн!кавыя выразы часцей за ус8 выступаюць як !залява-мя у структуры сказа кампанеиты, не маюць с!нтакс!чнай "сувя-" :1 з 1ншым! словам!. Тольк! некатория з 1х могуць уступаць у увязь дапасавання'ц! к!равання з залежным! ад !х словам!: каб чне/ словы ды богу у вушы,.-каб зямля не нас!ла /каго/. Сярод ;ыкл1чн!кавых выразау вылучаюцца адз!нк!, кампанентн як!х змя-ятоцца у залежнасц! ад мауленчай с!туацн!: дзе наша /май/ не рападала, скажы /-це/ кал! ласка, бог з !м /табой, вам!, !м!/.

Немагчымасць большасц! несуадносных выразау-сказау мецъ па-ацыгматычныя формы тлумачнцца 1х 1нднв1дуальным! асабл!васпя-;! /перш за усй семантычным! ! структурным!/. Мног1я фразеала-!змы маюць ярка выяуленае значэнне стану, аднесенае да пэуна-а часу /душа мохам абрасла/, значэнне раптоунасц! дзеяння, кое зведала асоба /язык адняуся/. Дзеяслоуны кампанент асобных дз!нак застыу у форме загаднага ладу ц! ужываецца у абагульне-а-асабовым значэнн1 /хоць сякеру вешай, снегу леташняга не да-рос!шся/. Сярод нязменннх ёсць нямала выразау бездзеяслоунага ыпу /сэрца не камень, стаука б!та/, асабл1вуго ролю у замацава-асц! ! нязменнасц! кампанентау адыгрывае ры^шчная спайка /ду-а зон I к!шк! на тэлефон, нос не дарос, дзве дзгорк! у носе I канчылося/.

Дзеяслоуны кампанент марфалаг!чна змеиных адз!нак захоувае ласц!вую дзеяслову у свабодным ужыванн! здольнаспь змяняцца у б"8ме поунай ц! няпоунай парацыгмы часу ! трывання. Фразеала-1змы, суадносныя па трываннго, маюць у закончаным ц1 незаконча-ым трыванн! тры формы часу /цяперашн!, прошли, будучи/: язык е паварочваепда /не павярнууся, не павернецца/. Некаторыя з та-!х адз!нак пераважна ужывагоцца у форме двух часоу, хоць г!патэ-ычна мажл!выя !ншыя часавыя формы; куды вецер дзьме /падзьме/.

Асобныя фразеалаг!змы маюць суадносную пару закончанага 1 не-акончанага трывання дзеяслоунага кампанента, але у абодвух тры-аннях рэал!зуюць тольк! форму аднаго часу /прошлага ц! будуча-а/, не утвараючы 1ншых часавых форм: вясёлыя чорц!к! скакал! заскакал!/ у вачах, куры будуць смяяцца ./засмяюць/.

Аднатрывальныя няпарныя выразы, як!я маюць тольк! форму неза-ончанага трывання, рэал1зуюць свай значэнне у прошлым, цяпераш-!м !,будучым складаным часе. Дзеянне /або стан/ асобы выражаец-

- 12 -

ца 1м1 як пастаяннае, аднароднае, не звязанае з колькасным! I якасным! зменам!, з паняццем завершанасцI дзеяння: галава га-рнць /гарэла/, сухога рубца няма /не было/.

Аднатрывальныя фразеалаг!змы, дзеяслоуны кампанент як!х мае форму тольк! закончанага трываняя, ужываюцца у прошлым I буду-чым простым часе. Гэта адз1нк!, што выражагаць дзеянне ц! стан асобы як вын!к змены ранейшага дзеяння,ц! стану: л8д кранууся, сумленне загаварыла, мокрага месца не застанецца.

Пакольк! фразеалаг!змы абазначаюць дзеянне ц1 стан, якое зведвае ц! адчувае асоба, яны маюць форму пераважна абвеснага ладу. Фора ж загаднага ладу для так!х адз!нак не характэрная, бо яны не могуць выражаць пабуджэнне да выканання актыунага дзеяння. Параунальна часцей сустракаюцца формы умоунага ладу : неба з аучынку здавалася б, цень упау бы.

Формы л!ку пераважнай болыласц! адз!нак таксама замацаваныя. Гэта тлумачыцца разнастайным! прычынам!; у прыватнасц!, тольк! У адз!ночным л!ку функцыянуюць адпаведныя назоун!к! I у свабод-ным ужыванн1, I у фразеалаг!змах: атмасфера накаляецца, гром грымнуу, свет гарыць, куп!ла прытуп!ла, л!ха ведае I 1нш.

Тольк! у некаторых выразах /з кампанентам! язык, галава, сэ£-да, лоб I !нш./, пры 1х аднесенасц! не да адной асобы, а да не-кальк!х, назоун!кавыя кампаненты могуць мець парадыгматычныя формы л!ку: сэрца абл!ваецца крывёю — сэрцы абл!ваюцца крыв8ю. Своеасабл!вым паказчыкам л!ку ! асобы выступае I займенн!кавы кампанент, здольны змяняцца адпаведна танцу, да каго аднос!цца выказванне: наша /ваша, маё, тваё, яго, !х, чыя, чыЗ/ бярэ. У асобннх адз!нках у залежнасц! ад мауленчай с!туацы! змяняюцца не сам1 1х кампаненты, а абавязковыя суправаджальн!к!-займенн!-к!: мая /тв£Щ,_наша I пад./ хата з краю.

У £аздзеле_3 "С1нтакс1чная характарыстыка фразеалаг1змау-ска-зау" фразеалаг!змы клао!ф!кувдца па структурных тылах I мадэлях, разглядаецца парадак кампанентау I пран!кальнасць фразеалаг!ч-най структуры, даследуюцца фразеалаг!змы паводле !х спалучальнасц! са словам!, вызначавцца !х с!нтакс!чныя функцы!.

3.1. Структурныя тылы ¿6тазеалаг!змаУ. Параунальна багаты фактычны матэрыял дае магчымасць вылучыць 13 структурных ты-пау: фразеалаг!змы са структурай двухсастаунага неразв!тага сказа /каша заварваепда/, двухсастаунага разв!тага /дождж за карак не лье/, абагульнена-асабовага /з калена не вылам!ш/,

5езасабовага /займае дух/, нерасчлянЭнага /што I казаць/, дада-тага параунальнага /як камень з еэрца звал!уся/, даданага Усту-тальнага /хоць касой кас!/, даданага дапауняльнага /ведадь, дзе эак! з!мутоць/, даданага месца /1сд1, куды ног! вядуць/, даданага меры I ступен! /аж нос гнецца/, складаназлучанага /чорт не iopT 1 два не выходз!ць/, складаназадежнага /лам!най як звал!/, 5яззлучн!кавага сказа /хто у плот хто у гарод/.

Адны з гэтых тыпау вельм! лрадуктыуння /па 200 I болей адз!-зак/, др,уг!я — мент прадуктыуныя /ад 7 да сотн! виразау/. Кок-иы структурны тыл уключае. у сябе па некальк1 мадэляу. Найбольшай традуктыунасцю характарызуюцца фразёалаг!змы са структурай двух-застаунага нсразв!тага 1 разв!тага сказа; самая прадукхыуная иадэлъ /нал!чвае 150 выразау/ — "назоун!к + дзеяслоу"; напрык-яад: поезд пайшоу, парахня сыплецца, мячы скрыжоуваюцца.

Фразёалаг!змы, аднак, утвораны па значна меншай колькасц! структурных схем у параунанн! з тым1, як!я !снуюць у мове. Ся-род фразёалаг!змау-сказау няма некаторых пашыраных у с1нтакс!-се простата сказа тыпау аднасастаунага сказа /пэуна-асабовых, няпэуна-асабовых, 1нф!н!тыуных, ген1тыуннх/, сказау з аднарод-ным! членам! ! г.д.

3.2. Дарадак кампанента? Ззразеалаг?зма? ! пран!кальнаспь фразёалаг!чнай структуры. Вылучаюцца тры групы фразёалаг!змау: з прамым парадкам кампанентау /як май змаявау/, адваротным /хоць касой кас!/ ! зменл!вым /ас!на плача — плача ас!на/. Пераважная большасць адз!нак мае зменл!вы, варыянтны парадак кампанентау. Гэта мног!я выразы са структурай двухсастаунага сказа, безасабовага. Давол! часта на размяшчэнне кампанентау у фразёалаг!зме уплывае аднатыпнасць будовы састауных частак сказа з фразеалаг!змам.

Фразёалаг !змы-сказы у сваёй пераважнай большасц I /больш за 00 выразау/ пран!калымя. У фразеалаг1зм могуць уваходз!ць:

1/ слова, як!я адносяцца не да фразеалаг!зма, а да усяго ска-а увогуле /зваротк! 1 пабочныя канструкцы!/: адз!н бог, в!даць, вят ведае /Б.Сачанка/; ну яго, Андрэйка, к манахам /Я.Брылъ/;

2/ словы, як1я адносяцца да усяго фразеалагIзма I звязваюц-са з Зм граматычна ! сэнсава: усе блох! ужо падохл! /У.Галубок/;

3/ словы з прыфразеалаг!чнага акружэння /як!м! фразеалаг!зм ;!руе або як!я лрымыкаюць да яго/: каб тут I наг! твабй не бы-ю /У.Рубанау/;

- 14 -

4/ адначасова словы з прыфразеалаг!чнага акружэння, граматьг на звязаныя з фразеалаг!змам i граматычна не звязання з фразе-алаг!змам: няхай !х, хлопчик!, сарочка не чапае /А.Як!мов!ч/.

3.3. Типы фразеалаг1зма? па спалучальнасп! са словам. Значэ] н! фразеалаг 1змау-сказау па спалучальнасц! са словам1 свабодна-га ужывання падзяляюцца на адносна свабодныя, канструктыуна аб] жаваныя I валентна абмежаваныя. Пераважаюць фразеалаг ! змы з ка] структыуна абмежаваным значэннем /!х — 818/. Яны к!руюць зале; ним! словам!, як1я стаяць у розных склонавых формах. Дднак бол шасць выразау к!руе назвай асобы у Р.скл. з прыназоун!кам /142 адз!нк!/. Асобныя фразеалаг!змы маюць варыянтнае к!раванне, г.: спалучаюцца з формам! двух ц1 больш ускосных склонау: дарога адкрыта /каму, перад к!м/. .

Спалучальная варыянтнасць' можа мець ! !ншы характар: часта адз!н ! той sa выраз то к!руе пзуным склонам, то уступав у су-вязь дапасавання з залежным словам /звычайна прыналежным ц! асабова-указальннм займенн!кам або прыналежным прыметн!кам/: язык развязауся /у каго, чый/, сэрца зам!рае /у каго, чы8/. Не " каторыя выразы маюць варыянтныя формы моцнага ц! слабага к1ра-вання /або прнмыкання/: тольк! птушынага малака няма /у каго, дзе/, сцежка зарасла /да каго, да чаго, куды/.

Асобныя адз!нк! валодаюць падвойнай сувяззю, г.зн. адначасова ужываюцца з двума залежным! словам!: бог не пакрыудз!у /каго чтя/, як! вецер загнау /каго куда/, каб ! духу не было /чыйго дзе/. Адначасова падвойную ! варыянтную сувязь маюць вы разы: галава заб!та /у каго, чыя чт/, мост перак1дваецца /па-м!ж чым, ад чаго да чагс/I пад. Некаторыя выпада! рэал!зацы! фразеалаг!змау у мауленн! можна квал!ф1каваць як слабае к!ра-ванне ц! /рэдка/ слабае прымыканне: бог м!лавау < каго> , час праб!у <чый, каго . Да фразеалаг !змау з канструктыуна абмежаваным значэннем варта аднесц! ! так!я выразы: язык не павароч-ваецца, рука не падымаецца, бог дау. Яны ужываюцца у спалучэнн! з !нф!н!тывам, як! прымыкае да фразеалаг1зма: Каб тольк! бог да£ спажыць добра /М. Лобан/.

Фразеалаг!змы з валентна абмежаваным тылам значэння маюць абавязковую семантыка-граматычную сувязь "злева": глядзедь, па-глр&ць ж гусь на бл!скав!цу. Словы, як!я складаюць фразеала-Пчнае акружэнне, бл!зк!я у семантычных аднос!нах, яны або з"яу ляюцца clHOHÎMaMl, або належаць да адной семантычнай групы. У

- 15 -

лсц! слоу-суправаджальн1кау часцей выступаюць дзеясловы, I

>та тлумачыцца тым, што сярод адз!иак з валентна абмежаваным [ачэннем пераважаюць прыслоуныя выразы. Словы-суправадаальн!-

У склад фразеалаг!зма не уваходзяць, яны-маюць самастойнае !кс1чнае значэнне ! выконваюць ролю асобнага члена сказа: Гэ-( злодзей ведае, адкуль вецер дзьме /А.Чарнышэв1ч/,

Адносна свабоднае значэнне уласц!ва 167 фразеалагIзмам-ска-м. Адз!нк! з гэтым тылам значэння не патрабуюць слоуных кан-»этызатарау, пакольк! валодагоць семантычнай самастойнасцю. Спа-чальныя магчымасц! 1х параунальна шырок!я. Так, фразеалаг1зм ма_сабе гаспадыня сва8 зйачэнне 'самастойная, незалежная н! , каго жанчына' рэал1зуе пры дзейн1ку еа значэннем асобн, ¡н-х абмежавальных сувязей не мае. 3.4. С1нтакс!чная роля <£шзеалаг1зма?. Большасць назоун!кавых прыметн!кавых выразау замацавалася у функцы! састаунога 1мен-га выказн!ка: Ну ж I работн!чк! — адарв!_да к!нь /А.Масарэнка/. Мног1я дзеяслоуныя выразы абазначаюць абагульненае дзеянне 1 конваюць функцию галоунага члена абагульнена-асабовага сказа: гонары далЭка _не_ таедзеш_! /1.Шамяк!н/. Тыловая функция пры-оуных выразау — акал!чнасць пэунага разраду /спосабу дзеян-, меры- I ступен! I !нш./. Выразы з колькасным значэннем, а ксама некаторыя прыслоуныя выразы прэдыкатыунага характару ываюцца у функцы! галоунага члена безасабовага сказа: Галля кол вогншча ходь_завал!ся /В.Карамазау/. Адз1нк1 з прыслоу-м значэннем 'невядома' /тыпу здз!н бог ведае/ часцей ужываюц-У рол! галоунага сказа: Адз1н бог ведае, кольк' ён сядзеу бы зь так, паз!раючы адразу на ус!х /Г.Дал!дов1ч/. Мадальныя фразеалаг^змы служаць для выражэння аднос!н таго, э гаворыць, да выказанай думк! I членам! сказа не з"яуляюцца, зтулаючы як пабочныя канструкцы!: Весела пачауся дзень, н!чо-_не\скаяиш /1.Шамяк1н/.

Внкл1чн!кавыя выразы часцей выступаюць у рол! непадзельнага зрасчлян8нага/ сказа. У некаторых выпадках выкл!чн!кавыя выра-удзельн1чаюць ва утварэнн! сказа на правах яго членау /кал! * выкарыстоуваюцца не як выражэнне эмоцый/. Напрыклад: — Бы-4це здаровы, жыв!це батата, — як чараун!чае "Сезам,_а^чын]_ся", 1зала Валя /У.Карпау/.,

Амаль усе несуадносныя фразеалаг 1 змы-сказы выконваюць ролю тоунага члена /выказн!ка/ безасабовага сказа: ЗакруцХла дзеу-

чыне £ но^е. На завод хоча !сц! /К.Крап1ва/; Тут у М1колы I дзык_адняуся /Я.Колас/. Некатория выразы з валентна абмежава-ным значэннем выкарыстоуваюцца У значэнн! даданага дапауняль-нага сказа: Ад нябмкасц1 я не ведау, куды_падзеш>_вочы /А.Кар-шок/. Асобныя адз1нк! выкарыстоуваюцца У рол! другой частк! складаназлучанага сказа з супрац!уным! аднос!нам! /воз I цяпер там/ ц! функцыянуюць тольк1 у якасц! галоунай частк1 складана-залекнага сказа /не я буду,, кал!/.

швш

1. Паводле свайго катэгарыяльнага значэння фразеалаг!змы= сказы падзялящца на суадносныя з часц!нам! мовы ! несуаднос-

ныя. Несуадносныя выразы пераважаюць над суадносным! /апошн!я утвараюць семантыка-граматычныя разрады назоун!кавих, прыметн! кавых, дзеяслоуных, прыслоуных, мадальных I выкл!чн!кавых фра-зеалаг!змау/. Несуадноснасць значнай колькасц! фразеалаг!змау /1х 570/ абумоулена !х адкрытай, незамкнбнай структурай прэды-■катыунага словазлучэння.

2. Варыянтнасць I с!нан!м!я — давол! пашыраныя з"явы сярод фразеалаг!змау-сказау. У з"яве варыянтнасц! наз!раецца пэуная заканамернасць: чым больш фразеалаг!зм мнагачленны, тым болып ён мае варыянтау.

3. Для пераважнай большасц1 фразеалаг1змау-сказау характэр-на марфалаг Iчная нязменнасць або абмекаваная парадигма. Гэта тлумачнцца разнастайным! причинам! /перш за усё структурным! I семантычным!/. Выразам, як!я маюць зменныя марфалаг!чныя формь уласц!ви свае асабл!васц!, прнчым унутры кожнага семантнка-гра матычнага разраду яны паширавдца не на усе вырази, а тольк! не пэуную. !х частку.

4. Пераважная болыпасць фразеалаг!змау мае зменл!вн, вари-' янтнн парадак кампанентау ! дапускае уключэнне у свой склад !ншнх слоу свабоднага уживання.

5. Пакольк! большасцю виразау ацэньваецца, -характаризуецца асоба ц! прадмет, то сам! па сабе, без залежнага назоун!ка, тг к!я адз!нк! не могуць рэал!заваць свай значэнне. Гэтим I рас-тлумачваецца перавага канструктыуна абмежаванага значэння сярс фразеалаг!змау-сказау у параунанн! з !ншнм! тнпам1 фразеалаг!^ нага значэння /валентна абмежаваним ! адносна свабодньщ/.

6. Яркая ацэначнасць большасц! выразау, а таксама асабл!вас-ц1 !х спалучальнасц! са словам! у сказе абмяжоуващь с!нтакс! ч-ныя функцы! фразёалаг5змау-сказау. Найбольш тыловая !х с!нтак-с!чная функцыя— галоуны член безасабовага сказа.------

СП1С АПУБЛ1КАВАНЫХ ПРАЦ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1

1. Парфеявец В.В. Утварэнне фразёалаг!змау са структурай сказа на базе дзеяслоуных выразау // Словообразование и номинативная деривация в славянских языках: Тезисы докладов 3 республиканской конференции /5—6 октября 1989 г./: В 2ч. — Гродно, 1989. — 4.2. — С. 67—68.

2. Парфеявец В.В. Семантычныя трупы суб"ектных фразёалаг !з-мау са структурай сказа // Шануючы спадчыну Я.Карскага: Трэщя навуковыя чытанн!. — Гродна, 1992. — С. 53—56.

3. Парфеявец В.В. Граматычная характарыстыка кампаратыуных фразёалаг ¡змау са структурай няпоунага сказа // Валадар роднага слова: Тэз. рэспубл. навукова-метадычнай канферэнцы!, прысвеча-най 110-й гадав!не з дня нараджэння Я.Купалы. — Гомель, 1992. — С. 135—137.

4. Парфеявец В.В. Словаутваральны тыл фразёалаг1чнай варыянт-насц! // Словаутварэнне 1 нам!натыуная дэрывацыя у славянок!х мовах: Матэрнялы 4 рэспубл. навуковай канферэнцы! /15—16 верас-ня 1992 г./: У 2 ч. — Гродна, 1992. — 4.2. — С. 37—39.

5. Маршэуская В.В. Фразёалаг!чныя варыянты у творах М.Гарэц-кага // Гарэцк!я чытанн!: Матэрнялы дакладау ! паведамленняу /г. Маг!лйу, 17—19 лготага 1994 г./: У 2 ч. — М!нск, 1994.- — 4.2. — С. 1—5.

6. Маршэуская В.В. Мнагазначнасць фразёалаг!змау са структурай сказа // Шануючы спадчыну Я.Карскага: Чацвёртыя навуковыя чытанн!: У 2 ч. — Гродна, 1994. — 4.2. — С. 97—102.

7. Маршэуская В.В. Структурная тылы ! мадэл! фразёалаг!эту са структурай сказа // Функциональны аспект атсання моуных с1стэм: Пятыя Харск!я М1жнар0дныя чытанн! /14—15 снежня 1994 г./-Гродна, 1995. — С. 182—187.

РЭЗЮМЭ

Маршэуская Валянц1на ВаЫлъеуна. Семантычная 1 граматычная характеристика фразеалаг!змау са структура! сказа у сучаснай беларускай л!таратурнай мове.

Катэгарыяльнае значэнне, суадноснасць 1 несуадноснасць з ча ц!нам! мовн, семантычная парадигма, варыянтнасць, абмежаванасц марфалаг!чнай парадигмы, структурныя тылы I мадэл!, пран!каль-насць структуры, спалучальнасць, с!нтакс!чныя функцы!.

У дысертацы! даследувдца фразеалагIзмы са структурай сказа. Крын!цай моунага матэрыялу стал! творы мастацкай ! публ1цысты* най л!таратуры, а таксама беларуск!я слоун!к! /ФСБМ, ТСБМ, фС, БФ, СБНф/. Мэта працы — даследаваць фразеалаг!змы са структурай сказа у семантычным ! граматычным аспектах. Асноуным мета-дам даследавання з"яуляецца ап! сальны метад, а таксама приёмы апл!кацы! ! !дэнтыф!кацы!. У працы упершыню даследаваны з сем тычнага, марфалаг!чнага ! с!нтакс!чнага боку фразеалаг!змы су

часнай беларускай л!таратурнай мовы, структурна арганIзаваныя як сказ. Зроблена першая спроба с!стэмнага вывучэння семантыи фразеалаг1чных адз!нак, несуадносных з часц!нам! мовы, вывучг ны I ап!сани шматл!к1я групы ! падгрупы паводле !х семантычнг нак!раванасц!. Прапаноуваюцца некаторыя удакладненн! да ФОБЫ, звязаныя з сIнан1 м 1 яй I антан!м!яй, а таксама аргументавана ] камендуюцца шматл!к!я папраук! да падачы у ТСБМ ! некаторых ! шых слоун!ках дэф!н!цый несуадносных фразеалаг!змау, ап!санш абавязковага прыфразеалаг!чнага акружэння. Вын!к! даследаваш могуць быць внкарыстанн у далейшай распрацруцы тэарэтычных п; лем беларускай фразеалогН, у лекс!каграф!чнай ! фразеаграф!1 най практыцы пры складанн! тлумачальных слоун1кау, пры выкла н! беларускай мовы у вышэйшай I сярэдняй школе.

РЕЗЮМЕ

Маршевская Валентина Васильевна. Семантическая и грамматическая характеристика фразеологизмов, со структурой предложения в --- —

современном белорусском литературном языке.

Категориальное значение, соотносительность и несоотносительность с частями речи, семантическая парадигма, вариантность, ограниченность морфологической парадигмы, структурные типы и модели, проницаемость структуры, сочетаемость, синтаксические функции.

3 диссертации иселедуются фразеологизмы со структурой предложения. Источником языкового материала стали произведения художественной и публицистической литературы, а также белорусские словари /ФСБМ, ТСБМ, ФС, Ш, СБНФ/. Цель работы — исследовать фразеологизмы со структурой предложения в семантическом и грамматическом аспектах. Основным методом исследования является описательный метод, а также приемы аппликации и идентификации. В работе впервые исследованы с семантической, морфологической и синтаксической стороны фразеологизмы современного белорусского литературного языка, структурно организованные как предложения. Сделана первая попытка системного изучения семантики фразеологических единиц, несооткосительных с частями речи, изучены и описаны многочисленные группы и подгруппы с точки зрения их семантической направленности. Предлагаются некоторые уточнения к ФСБМ, связанные с синонимией и антонимией, а также аргументированно рекомендуются многочисленные поправки к подаче в ТСБМ и некоторых других словарях дефиниций несоотносительных фразеологизмов, описания обязательного прифразеологического окружения. Результаты исследования могут быть использованы в дальнейшей разработке теоретических проблем белорусской фразеологии, в лексикографической и фразеографической практике при составлении толковых словарей, при преподавании белорусского языка в высшей и средней школе.

SUMMARY

Marsheuskaya Valyantsina Vasil'yeuna. Semantic and grammar aspects of the sentence-structure phraseological units in modern literary Belarussian.

Categorial meaning, correlation and incoiTelation with parts of speech, semantic paradigm, boundedness of morphological paradigm, variance, structural types and models, structural permeability, associativity, syntactical functions.

The present research deals with peculiarities of the sentence-structure phraseological units. Fiction and publicistic works as well as dictionaries of Belarussian (e.g. Phraseological Dictionary of Belarussian (PDB) etc. ) presented the linguistic study material. The objective of the thesis was to -study both semantical and grammatical aspects of the sentence-structure phraseological units. Descriptive method of studies was used as the basic one along with methods of application and identification .This paper presents the original analysis of semantic, morphological as well as syntactical peculiarities of phraseological units of modern Belorussian that are structurally organized as a sentence . Pioneer attempt was made to study in a complex and systemic way semantics of phraseological units that do not correlate with parts of speech. We studied and described numerous groups and subgroups of phraseological units as of their semantic orientation. As the result of our studies some corrections were advised to be made in the PDB content dealing with aspects of synonymity and antonymity of units. Numerous proved corrections to the Tlumachalny Slounik Belaruskai Movy (Encyclopedic Dictionary of Belarussian) and other national dictionaries were advised to be made as of definitions of incorrelative phraseological units as well as specification of obligatory environment around phraseological units was recommended. Results obtained can be used in further development of theoretical aspects of Belarussian phraseological science as well as lexicographical and phraseological fields of activities while compiling encyclopedic dictionaries. They can be also utilized in the process of teaching Belarussian at secondary and higher educational institutions.